Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish - Geologiya - Referatlar

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3007.208984375 KB

Ko'chirib olish

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish Reja: 1. GATda axborotlar va ma’lumotlar 2. GATda ma’lumotlarni yig’ish uslublari 3. GATda ma’lumotlarni yig’ish bosqichi 4. GATda ma’lumotlarni olishning asosiy turlari 5. Rastr va vektor ma’lumotlar uslublari 6. Yordamchi va ikkilamchi geografik ma’lumotlar 7. Raqamli fotogrammertiyadan axborotlarning olinishi 8. GPS qabul qilish qurilmasidan axborotlarning olinishi 9. Tashqi manbalardan axborotlarning olinishi 10. Geografik ma’lumotlarning formatlari

1. GATda axborotlar va ma’lumotlar Ma‟lum bir aniq turdagi ma‟lumotlardan kelib chiqib, GAT tarkibini tashkil qiluvchi qismlar (komponentlar) quyidagilardan tashkil topadi: • Dasturiy ta‟minot; • Qurilmaga oid ta‟minot; • Mutaxassis xodim; • Uslubiy qurilmalar. Dasturiy ta’minot tarkibi geografik (makon bo„ylab joylashgan) axborotlarni saqlash, tahlil qilish va ko„rish uchun talab qilinuvchi funksiyalar va qurollardan tashkil topgan. Dasturiy maxsulotlarning asosiy kalit sifatidagi tarkibiy qismlari - geografik axborotlarni kiritish va ular ustida ish bajarish uchun talab qilinuvchi qurollar; ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT yoki DBMS); makonga oid so„rovlarni ta‟minlash, tahlil qilish va ko„rish (aks ettirish) qurollari; qurollardan foydalanishni osonlashtirish imkonini beruvchi grafik interfeys (FGI yoki GUI) kabilardan tashkil topadi. Qurilmaga oid ta’minot - bu GAT yuklangan kompyuterdan tashkil topgan. Hozirgi vaqtda GAT markazlashtirilgan serverlardan tortib, alohida yoki o„zaro tarmoq orqali bog„langan stol kompyuterlarigacha turli xil tipdagi kompyuter platformalarida ishlay oladi. Mutaxassis xodim . Dasturiy maxsulotlar bilan ishlay oluvchi va haqiqiy mavjud masalalarni hal qilishda ushbu dasturlardan foydalanish rejalarini ishlab chiqa oladigan mutaxassislarsiz GAT texnologiyalaridan keng ko„lamda foydalanishni amalga oshirish mumkin emas. GAT foydalanuvchilari tizimni ishlab chiquvchi va ta‟minotini amalga oshiruvchi texnik mutaxassislar, Shuningdek har kunlik, joriy masalalar va ishlarni hal qilishda GAT yordamidan foydalanuvchi - oddiy, ishchi xodimlardan (yakuniy halqani tashkil qiluvchi foydalanuvchilar) tashkil topgan bo„lishi mumkin. Uslubiy qurilmalar . GATdan foydalanish samaradorligi (jumladan, iqtisodiy samaradorlik) va muvafaqqiyati ko„p jihatdan belgilangan vazifalar va

har bir tashkilotning o„ziga xos ish faoliyatiga muvofiqlikda tuzib chiqiluvchi ish rejalari va ishlash qoidalarining to„g„riligiga bog„liq hisoblanadi. O„z navbatida, GAT strukturasi o„z tarkibiga quyidagi to„rtta zaruriy kenja tizimlarni qamrab oladi:  Xaritalar, masofadan turib zondlash materiallari va boshqa manbalar asosida olingan, makonga oid ma‟lumotlarni kiritish yoki qayta ishlashni ta‟minlovchi ma‟lumotlarni kiritish tizimi; 1.1-rasm. GATning tarkibiy qismlari (komponentlari)  Tegishli tahlilni amalga oshirish, faollashtirish va tegishli tuzatishlarni kiritish uchun ma‟lumotlarni tezkor tavsifda olish imkonini beruvchi - saqlash va qidirish tizimlari;  Ko„rsatkichlarni baholash, hisoblash-tahliliy vazifalarni hal qilish imkonini beruvchi qayta ishlash va tahlil tizimlari;  Turli xil ko„rinishdagi (xaritalar, jadvallar, tasvirlar, diagramma- bloklar, joyning raqamli modellari va boshqalar) ma‟lumotlarni taqdim etish (berish) tizimlari. GEOAXBOTOLAR TIZIMI Dasturiy Ta‟minot Ma‟lumotlar Mutaxassis – Xodim Uslub algoritimlar Q urilmalar

Har bir tarkibiy qismni nisbatan batafsil holatda qarab chiqamiz. Ushbu o„rinda GAT ta‟rifini esga olamiz: Geografik axborotlar tizimi (GAT) - bu makon bo„yicha ma‟lumotlar va ular bilan bilvosita bog„liqlikka ega bo„lgan, Shuningdek ushbu ma‟lumotlar asosida olingan, geografik makon haqidagi bilimlar va ma‟lumotlarni yig„ish, saqlash, qayta ishlash, tahlil qilish va aks ettirishni ta‟minlovchi axborotlar va bilimlar tizimi hisoblanadi. Eng avvalo, GAT ta‟rifida foydalanilgan, asosiy kategoriyaga tegishli bo„lgan ma‟lumotlar, axborotlar va bilimlarga e‟tibor qaratamiz. Ma’lumotlar tushunchasi orqali ob‟ektlar haqidagi yoki ushbu ob‟ektlarni o„lchash natijalari haqidagi dalillar yig„indisi tushuniladi. GAT tarkibida foydalaniluvchi ma‟lumotlar yuqori darajada rasmiylashtirilish tavsifiga egaligi bilan farqlanadi. Ma‟lumotlar - bu axborotlarni tuzib chiqish jarayonida foydalaniluvchi qurilish elementi sifatida o„rin tutadi va ma‟lumotlarni qayta ishlash jarayonida xosil qilinadi. Ma‟lumotlarning quyidagi tiplari ajratib ko„rsatiladi:  Raqamli ma‟lumotlar - sonlar;  Mantiqiy ma‟lumotlar - « ha »-« yo’q »;  Matn shaklidagi ma‟lumotlar - ihtiyoriy matn yoki berilgan atamalar to„plami (masalan, lug„at) asosida tuzib chiqilgan matn. Axborot - bu atrof-muhitdan qabul qilinuvchi (kirish axborotlari), atrof-muhitga chiqariluvchi (boshlang„ich axborotlar) yoki ma‟lum bir tizimning ichki qismida saqlanuvchi ma‟lumotlar yig„indisi hisoblanadi. Axborotlar xujjatlar, chizmalar, rasmlar, matnlar, tovush va yorug„lik signallari, elektr va asab impulslari va hakozo shakllarda mavjud bo„lishi mumkin. Ma‟lumotlar qayd qilinuvchi signallardan tashkil topgan bo„lib, axborotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. GATga nisbatan tadbiq etishda, axborotlar tushunchasi orqali ob‟ekt haqidagi bizning bilimlarimiz o’lchamini belgilab beruvchi ma‟lumotlar yig„indisi tushiniladi. Barcha holatlarda ob‟ektlarni tavsiflash uchun quyidagilardan foydalaniladi:  Makonda (fazoda) joylashish holati;  Berilgan nuqtada yoki fazoning berilgan sohasida (ma‟lum vaqt lahzasi davomida) o„ziga xos xossa-xususiyatlari va tavsiflari.

1. Makonga oid yoki metrik (makonga oid, geografik, koordinatalarga oid) ma‟lumotlar, ya‟ni bu ma‟lumotlar ob‟ektning makonda joylashish holatini ko„rsatib beruvchi ma‟lumotlar hisoblanadi. Rus tilida mavjud bo„lgan atamashunoslik lug„atlarida « makonga oid ma’lumotlar » (пространственным данным) ikkita turli xil tushunchalar qayd qilingan [Geoinformatika, 1999; Koshkarev, 2006]. Bu tushunchalardan birinchisi, geoinformatika fan sohasiga tegishli bo„lib, haqiqiy mavjud ob‟ekt haqidagi barcha makonga oid axborotlar keng ma‟noda - o„z tarkibiga raqamli tasvirlar, raqamli xaritalar, geodezik tarmoqlar tayanch punktalari koordinatalari katalogi va boshqalarni qamrab oluvchi so„z hisoblanishi qayd qilingan. Ikkinchi tushuncha GATning axborotlarga oid ta‟minoti bilan bog„liq bo„lib, bunda makonga oid ma‟lumotlar - bu haqiqiy mavjud ob‟ektlar (joy, hudud va boshq.) haqidagi raqamli ma‟lumotlar hisoblanishi qayd qilinadi. Keltirib o„tilgan har ikkala holatdagi « makonga oid ma’lumotlar » tushunchasiga sinonim sifatida - « geografik ma’lumotlar » va « geologik makonga oid ma’lumotlar » atamalaridan foydalaniladi. Biz quyidagi aniqlik kiritishdan foydalanamiz: « Makonga oid ma’lumotlar - bu ob‟ektlarning makonda (fazoda) bir-biriga nisbatan va birinchi va ikkinchisining o„zaro kombinatsiyasi mahsuli hisoblangan, ularning geometriyasiga nisbatan joylashish holatini tavsiflovchi ma‟lumotlar hisoblanadi». Ob‟ektlar nuqtalar, chiziqlar, sohalar va yuza kabi grafik tasvirlar asosida tavsiflanadi. Ob‟ektlarni tavsiflash ob‟ektlar va ularni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarining joylashish koordinatalarini ko„rsatish yo„li bilan amalga oshiriladi. Nuqtali ob’ektlar - X, Y koordinatalar juftligi orqali ifodalanuvchi, har biri makonning (fazo) faqat bitta nuqtasida joylashgan ob‟ektlar hisoblanadi (masalan, daraxt). Chiziqli ob’ektlar - uzunlik shaklidagi bitta o„lchamlilikka ega bo„lgan, bir o„lchamli tavsifda ifodalanib, bunda ob‟ektning eni berilgan masshtabda ko„rsatilmaydi yoki mavjud emas. Bu ko„rinishdagi ob‟ektlarga - daryolar, ma‟muriy okruglarning chegaralari, relef gorizontallari kabilarni misol sifatida keltirish mumkin.

Sohalar ( poligonlar ) - koordinatalar juftligi ( X, U ) to„plami yoki yopiq konturdan tashkil topgan chiziqlar tipidagi ob‟ektlar to„plami orqali ifodalanuvchi, maydonga ega bo„lgan ob‟ektlar hisoblanadi (masalan, ma‟lum bir aniq landshaft, shahar yoki bir butun mintaqani egallovchi hudud). • Yuzani tavsiflashda maydonga ega bo„lgan ob‟ektlarga qandaydir qiymatlarni qo„shish talab qilinadi. Yuzalarni qayta tiklash boshlang„ich X, Y, Z koordinatalar to„plami bo„yicha, matematik algoritmlardan (interpolyasiya va approksimatsiya) foydalanib amalga oshiriladi. IFODALASH Nuqtali Chiziqli Maydonli – Daraxt – katta toshlar ( valun ) zanjiri – xayvonl ar – areal – aeraport – temir yo‟l Daryo – Tarmog’i – daryo xavzasi – ifloslanish – kimyoviy dog’ sohasi – suv ombori – yer uchastkasi – daryo vodiysi – Sug’orish oqimi 1.2-rasm. GATda ma‟lumotlar tiplari 2. Atribut yoki semantik (grek tilidan tarjima qilinganda - « ifodalovchi » degan ma‟noni anglatadi) ma‟lumotlar - mavzuga oid, atribut ma‟lumotlar hisoblanadi. Bu ma‟lumotlar makon bo„ylab joylashgan ma‟lum bir aniq ob‟ektlar va ularning vaqtga oid ko„rsatkichlari haqida tavsiflovchi axborotlar ko„rinishida ifodalanadi. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlarga misol sifatida - geografik nomlashlar, o„simliklarning tur tarkibi, tuproqlarning tavsiflari va boshqalarni ko„rsatib o„tish mumkin. – karera

Makonga oid (fazoviy) tavsiflar oldindan belgilangan koordinatalar tizimida ob‟ektning joylashish holatini aniqlab beradi, bu ma‟lumotlarga qo„yiluvchi asosiy talab - aniqlik hisoblanadi. Vaqtga oid tavsiflar ob‟ektning o„rganilishi vaqtini qayd qiladi va vaqt davomiyligida ob‟ekt xossalarining o„zgarishlarini baholash uchun muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlarga qo„yiluvchi asosiy talab - dolzarblik bo„lib, bu holat ushbu ma‟lumotlardan qayta ishlash uchun foydalanish imkoniyatlarini anglatadi, dolzarb bo„lmagan ma‟lumotlar esa - bu shunchaki eskirgan ma‟lumotlardan tashkil topadi. Mavzuga oid tavsiflar ob‟ektning turli xil xossalarini, jumladan iqtisodiy, statistik, texnik va boshqa xossalarini tavsiflab beradi, bu ma‟lumotlarga qo„yiluvchi asosiy talab - bu batafsillik (to„liqlik) hisoblanadi. Makonga oid Ma‟lumotlar Nuqtali Ob‟ektlar Chiziqli Ob‟ektlar Maydonli Ob‟ektlar 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Nuqtaning tartib rakami nomlanishi balandligi ( m ) 1 Qarag’ay 25 2 Qayin 15 3 Qoraqarag’ay 7 raqami nomlanishi Chuqurligi ( m 1 Kanal 3 2 daryo 5 3 Jilg‟a (soy ) 0,4 Maydonning tartib raqami Nomlanishi Maydoni ( ga ) 1 Shudgor 4 2 Yaylo’v 15 3 O’tlog’ 2

1.3-rasm. Atributlar bo„yicha ob‟ektlarning tasniflanishi (klassifikatsiyasi) Makonga oid va atribut ma‟lumotlarning tabiati turli xilda bo„lib, mos ravishda, geoaxborot tizimlarining ushbu ikkala tarkibiy qismlari ustida ishlash (saqlash, kiritish, tahrirlash, qidirish va tahlil qilish) uslublari ham o„zaro farqlanadi. An‟anaviy GAT tarkibiga tadbiq etilgan asosiy g„oyalardan biri - bu ushbu ma‟lumotlarning alohida saqlanishi va Shuningdek, qisman alohida holatda qayta ishlanishi sharoitida, makonga oid va atribut ma‟lumotlar o„rtasidagi o„zaro aloqadorlikni saqlash bilan bog„liq hisoblanadi. GAT tarkibida bir jinsli tavsifga ega bo„lgan semantik (atribut) ma‟lumotlar o„z navbatida, ma’lumotlar qavatini (bu tushuncha boshqacha atama bilan - overley , ya‟ni over lay, qoplama, mavzu shaklida ham ifodalanadi) shakllantiradi. « Over lay » so„zidan kelib chiqib, GAT overley tavsifidagi yoki qavatlarga ega bo„lgan ma‟lumotlardan tashkil topgan strukturadan iboratligi haqida fikr bildiriladi. Biz qavatlarni va ularning ketma-ketliklarini (yuqorida va quyida joylashgan) kombinatsiyalash orqali, turli xil mavzularga oid xaritalarni olishimiz mumkin. Xaritalarning ko„p sondagi qavatlardan tuzilganligi kartografik axborotlarni tahlil qilish jarayonini soddalashtiradi, mavzularga oid yoki makonga oid tanlamalarni amalga oshirish, tahlillarni bajarishni qulaylashtiradi. Ob‟ektlar haqidagi « quruq » ma‟lumotlarni aks ettiruvchi qavatlarni tahlil qilish natijasida belgilangan tadqiqot vazifalariga muvofiqlikda yangi qavatlar tuzib chiqiladi. Qavatlarni o„zgaruvchan tavsifda boshqarish mexanizmi mavjud sharoitda, ko„p qavatli elektron xaritalarni tashkil qilish odatdagi xarita bilan solishtirilganda, nisbatan sezilarli darajada ko„p miqdordagi axborotlarni birlashtirish va aks ettirish imkonini beradi. Makon bo„ylab joylashish haqidagi ma‟lumotlar (geografik ma‟lumotlar) va ular bilan bog„liq bo„lgan jadval shaklidagi ma‟lumotlar foydalanuvchining o„zi tomonidan tayyorlanishi yoki oldindan tayyorlangan shaklda foydalanilishi mumkin.

Bilimlarning ushbu nuqtai nazardan ifodalanishini axborotlarning izohlanishi va sharhlanishi natijasi sifatida qarab chiqish mumkin. Nisbatan umumiy ta‟riflashga ko„ra, bilim - bu amaliyotda o„z tasdig„ini topgan, haqiqiy mavjud borliqni bilish natijasi hisoblanadi. Ilmiy bilim o„zining tizimliligi, asoslanganligi va yuqori darajada tashkillanganligi bilan farqlanadi. Axborot tizimlarini bilimlarni olishning samarali quroli sifatida qarab chiqish mumkin. 2. GATda ma’lumotlarni yig’ish uslublari Shuningdek, GATning boshqa ta‟riflari ham keltirilgan. Ushbu ta‟riflar Marbl va Pyuke tomonidan GATni tavsiflashda standart sifatida qayd qilingan bo„lib [Marble and Peuquet, 1983], ayrim boshqa tadqiqotchilar tomonidan GAT yordamida biz nima qila olishimiz mumkinligi va bu ishlarni qanday amalga oshirishimiz mumkinligi haqida umumiy ma‟lumotlar shaklidagi xususiy ta‟riflar ham keltirilgan [Parker 1988; Ozemoy et al., 1981; Burrough, 1986]. Bu ta‟riflar GATning vaqt va makonga oid axborotlar ustida ish olib borishi va bu jarayonlarda ko„pincha holatlarda, biroq shart bo„lmagan tarzda kompyuterlardan foydalanish kuzatilishi qayd qilinadi. Biroq, ushbu keltirilgan ta‟riflar GATning o„z ichiga qamrab oluvchi doirasini oson tushinishni belgilab beruvchi, kenja tizimlar g„oyalarini tavsiflashda foydalanilishi nisbatan muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu ta‟riflarga binoan, GAT quyidagi kenja tizimlarga ega hisoblanadi: 1. Ma’lumotlarni yig’ish kenja tizimi turli xil manbalardan ma‟lumotlarni yig„ish va boshlang„ich qayta ishlashni amalga oshirishni ta‟minlaydi. Shuningdek, bu kenja tizim asosan, turli xil tipdagi makonga oid ma‟lumotlarni qayta o„zgartirish uchun ham javobgar hisoblanadi (masalan, topografik xarita izochiziqlarining GAT relef modeliga qayta o„zgartirilishi). 2. Ma’lumotlarni saqlash va tanlash kenja tizimi ma‟lumotlarni tanlash, yangilash va tahrirlash maqsadida, makonga oid ma‟lumotlarni tashkillashtirishni ta‟minlaydi.

3. Manipulyasiyalash (boshqarish-o„zgartirish) kenja tizimi tarkibi ushbu ma‟lumotlar asosida turli xil vazifalarni bajarish imkonini beruvchi ma‟lumotlar va tahlillardan tashkil topgan bo„lib, bu tizim ma‟lumotlarning guruhlanishi, ajratilishini amalga oshiradi, Shuningdek ma‟lumotlarning ko„rsatkichlarini va cheklanishlarini o„rnatadi va modellashtiruvchi funksiyani bajarishni ta‟minlaydi. 4. Chiqarish kenja tizimi barcha ma‟lumotlar bazasini yoki uning bir qismini jadval, diagramma yoki kartografik shaklda aks ettirishni ta‟minlaydi. 2.1.-rasm. GATning kenja tizimlari. 3. GATda ma’lumotlarni yig’ish bosqichi Axborotlarni yig„ish bosqichi o„z tarkibiga quyidagi ko„rinishda bir nechta kenja bosqichlarni qamrab oladi: • Jarayonning birinchi bosqichi o„z tarkibiga - rejalashtirish, tayyorgarlik, raqamli shaklga o„tkazish yoki uzatish (raqamli shaklga o„tkazish, barcha nashr qilish natijalari, skanerlash, fotogrammetriya), tahrirlash, sifatni yaxshilash va ma‟lumotlarning to„liq holatda baholanishini o„z ichiga qamrab oladi; • Ushbu bosqichda ishlarning rejalashtirilishi juda muhim rol o„ynaydi, ya‟ni bu bosqichda foydalanuvchi dasturiy ta‟minotni tanlab olishga qo„yiluvchi talablarga aniqlik kiritadi va amalga oshirilishi kerak bo„lgan ishlarning ishchi dasturini tuzib chiqadi; GAT Ma’lumotlarni yigish kenja tizimi Ma’lumotlarni saqlash va tanlash kenja tizimi kenja tizimi Chiqarish kenja tizimi

• Tayyorgarlik bosqichi o„z tarkibiga ma‟lumotlarni yig„ish, birlamchi manbalardan olingan ma‟lumotlarni qayta ishlash, skanerlangan tasvirlarni tahrirlash kabilarni qamrab oladi. Bundan tashqari, olingan axborotlar asosida, GAT texnologiyasi ta‟minotida kerakli bo„lgan kompyuter dasturlarini tanlab olish ham amalga oshiriladi; • Ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazish va uzatish tizimi - eng qiyin amalga oshiriluvchi jarayonlardan biri hisoblanadi. Ushbu bosqichdan keyin olingan ma‟lumotlarning sifatini yaxshilash maqsadida tahrirlash ishlari amalga oshiriladi. Bu bosqichda yuqori darajadagi sifatga erishish uchun, yo„l qo„yilgan xatoliklarni bartaraf qilish mumkin. 3.1.-rasm. GATda ma‟lumotlarni yig„ishning asosiy bosqichlari 4. GATda ma’lumotlarni olishning asosiy turlari Asosiy geografik ma‟lumotlarni olish bevosita to„g„ridan-to„g„ri o„lchash yo„li bilan amalga oshiriladi. Raqamli ma‟lumotlarni o„lchash birligini bevosita GAT tarkibiga kiritish mumkin. Ma‟lumotlarni kiritishning ko„plab usullari mavjud hisoblanadi. Ushbu usullardan ayrimlari juda sodda tuzilishga ega bo„lib, Rejalashtirish Baholas Tayyorgarlik ARTOGRAFIK Taxrirlash c hiziq ini sifatni yaxshilash Rakamli shaklga o‟tkazish yo‟ki uzatish

jumladan xarita ustiga shaffof to„rni joylashtirishdan tashkil topgan bo„lishi mumkin. Ayrimlari esa - nisbatan zamonaviy tavsifga ega, masalan - bu maqsadda raqamli kiritish qurilmalari hisoblangan - digitayzer va skanerlardan foydalaniladi. Ma‟lumotlar strukturasi, modellar va tizimlardan qanday foydalanishga qaramasdan, oldin kompyuterda biz kirituvchi haqiqiy mavjudlik qanday shaklda qayta o„zgartirilishi haqida tasavuvurga ega bo„lishimiz talab qilinadi. Bu jarayon amalga oshiriluvchi uslublar ma‟lum darajada mavjud qurilmalar va ma‟lum bir aniq tizimlarga bog„liq hisoblanadi. 4.1.-jadval Ma’lumotlar bazasini yig’ib chiqish uchun geografik axborotlarning klassifikatsiyalanishi Rastr Vektor Asosiy Su‟niy yo„ldoshlardan olingan raqamli ma‟lumotlar va masofadan turib zondlash ma‟lumotlari GPS qabul qilish qurilmalari Tasvirga olishlar Yordamchi Skanerdan o„tkazilgan xaritalar yoki tasvirlar Relefning raqamli modeli (RRM) Topografik xaritalar konturlari Topografik tasvirlar Joyning nomlanishlari ma‟lumotlar bazasi Birinchidan, kiritish kenja tizimi grafik va atribut ma‟lumotlarni kompyuterga o„tkazish uchun loyihalashtiriladi. Ikkinchidan, bu kenja tizim rastr va vektor uslublardan tashkil topgan, grafik ob‟ektlarni ifodalashning ikkita fundamental uslublaridan kamida bittasining talablariga javob berishi zarur hisoblanadi. Uchinchidan, bu tizim ma‟lumotlarni saqlash va tahrirlash tizimlari bilan o„zaro bog„liqlikka ega bo„lishi talab qilinadi, ya‟ni biz kiritayotgan ma‟lumotlarning saqlanishi va tanlanishi imkoniyatlarni kafolatlay olishi, Shuningdek talab qilingan holatlarda tegishli tuzatishlarni kiritish yoki xatoliklarni bartaraf qilish shaklida o„zgartirishlarni amalga oshirish imkonini

berishi talab qilinadi. Dastlab, GATning qanday tipga egaligi, ya‟ni vektor yoki rastr tavsifga egaligidan foydalanilishiga aniqlik kiritib olish talab qilinadi, Shuningdek sizning GATingiz ushbu keltirilgan tiplarni qayta o„zgartira olishga qodirligiga oydinlik kiritib olish zarur hisoblanadi. 5. Rastr va vektor ma’lumotlar uslublari Birlamchi rastr formatidagi ma‟lumotlarni olishning uslublaridan biri - bu masofadan turib zondlash ma‟lumotlaridan foydalanishdan tashkil topadi. Erning masofadan turib zondlanishi tushunchasi orqali bevosita u bilan tegish tavsifida bo„lmagan tarzda, undan keluvchi elektromagnit nurlanishlarni qayd qilish yo„li bilan er yuzasi (jumladan, er yuzasida joylashgan ob‟ektlar) haqidagi axborotlarni olish tushiniladi. Bu ko„rinishda masofadan turib zondlash ma‟lumotlarni (MTZ) raqamli shaklda olish er resurslarining geoaxborotlar asosida kartografiyasi sohasida jadal ravishda qo„llaniladi. Masofadan turib zondlash - bu berilgan ob‟ektlar bilan bevosita fizik tegish holatida bo„lmagan tarzda, ob‟ekt yoki hodisalar haqida axborotlarni olish uslubi hisoblanadi. Bu atama zamonaviy nuqtai nazardan, asosan er yuzasida joylashgan ob‟ektlarni qayd qilish, klassifikatsiyalash va tahlil qilish maqsadida joyni masofadan turib, havodan yoki kosmik fazodan zondlash texnologiyalariga tegishli hisoblanadi, Shuningdek ushbu uslubda tarqatiluvchi signallar (masalan, elektromagnit radiatsiya) yordamida atmosfera yoki okeanlarni ham o„rganish mumkin. Faol holatdagi (signal dastlab samolyot yoki kosmik yo„ldosh tomonidan tarqatiladi) va nofaol (faqat boshqa manbalar, masalan - quyoshning yorug„lik nurlanishi kabi signal manbalari qayd qilinadi) masofadan turib zondlash uslublari o„zaro farqlanadi. Masofadan turib zondlashda nofaol tavsifga ega bo„lgan sezgir moslamalar (sensorlar) ob‟ekt yoki tutash hududlardan tarqaluvchi yoki ular orqali qaytuvchi signallarni qayd qiladi.

Qaytuvchi quyosh nurlanishi nofaol sensorlar tomonidan qayd qilinuvchi, nisbatan ko„p foydalaniluvchi nurlanish manbai hisoblanadi. Nofaol tavsifda masofadan turib zondlashga misol sifatida - zaryadli aloqa qurilmalari va radiometrlar yordamida, infra-qizil nurlanish asosida raqamli va tasmaga tushiriluvchi fotografiyani ko„rsatib o„tish mumkin. O„z navbatida, faol tavsifga ega bo„lgan qurilmalar ob‟ekt va makonni skanerlash maqsadida nurlanish signalini xosil qiladi, keyin esa - sensor qurilma qaytgan yoki zondlash maqsadida orqaga qaytuvchi yo„l bilan xosil qilingan nurlanishni o„lchashni amalga oshiradi. Masofadan turib zondlashda faol tavsifga ega bo„lgan sensorlarga misol sifatida - radar yoki lidar qurilmalarini ko„rsatish mumkin, ya‟ni bu qurilmalarning ishlashi tarqatiluvchi nurlanish va qaytgan signal o„rtasidagi to„xtalish davrini o„lchashga asoslangan bo„lib, ushbu usulda siljish, tezlik va ob‟ektning harakatlanish yo„nalishiga aniqlik kiritiladi. Su‟niy yo„ldoshlar yordamida ma‟lum bir sikl tavsifidagi holat asosida, alohida maydonlar, hududlar va o„lkalarning tasvirlarini olish mumkin. Shuningdek, bunda foydalanuvchilar ekin maydonlarining holati haqida axborotlarga ega bo„lishlari, jumladan ushbu maydonlarga ekilgan ekin turlariga aniqlik kiritishlari, qishloq xo„jaligida ekin ekiluvchi er maydonlari va xosilning holatini aniqlashlari mumkin. Su‟niy yo„ldosh yordamida olinuvchi ma‟lumotlar qishloq xo„jaligida turli xil darajada monitoring natijalari shaklidagi natijalarni tarkibiga kiritish va boshqarish uchun foydalaniladi. Bu ma‟lumotlar fermer xo„jaliklari faoliyatini optimallashtirish va amalga oshiriluvchi texnik operatsiyalarning makon bo„ylab mo„ljal olinishini ta‟minlash uchun foydalanilishi mumkin. Bu tasvirlar qishloq xo„jaligida ekinlarning joylashish joyi va ekin maydonlarining unumdorlik darajasi o„zgarishini aniqlashga yordam beradi va ushbu olingan ma‟lumotlar asosida, qishloq xo„jaligida mahalliy sohalar bo„yicha kimyoviy o„g„itlardan foydalanishni optimallashtirish, er maydonlarini

sog„lomlashtirish maqsadlarida foydalanish mumkin. Masofadan turib zondlash uslubidan qishloq xo„jaligida foydalanishning asosiy yo„nalishlari quyidagilardan tashkil topadi: • O„simliklar qoplamiga aniqlik kiritish; • Ekinlarning turlarini tasniflash; • Ekinlarning holatini baholash (qishloq xo„jaligi ekinlari holatini monitoring qilish, xosilning yo„qotilishi darajasini aniqlash; • Ekinlarning xosildorlik darajasini baholash; • Tuproqlarni o„rganish; • Tuproqlarning tavsiflarini ifodalash; • Tuproqlar tiplariga aniqlik kiritish; • Tuproqlarning eroziyaga uchrash darajasini aniqlash; • Tuproqlarning namlik darajasini aniqlash; • Tuproqlarga ishlov berish amaliyoti holatini aks ettirish. 5.1.-rasm. GPS qabul qilish qurilmalarining turlari Asosiy yoki birlamchi vektor ma‟lumotlarning olinishi - bu asosiy geografik axborotlardan biri hisoblanadi. Vektor ma‟lumotlarning olinishi ikkita qismga ajratiladi: ya‟ni, dala sharoitida amalga oshiriluvchi tadqiqotlar va GPS qabul qilish qurilmalaridan foydalanish. So„nggi vaqtlarda tasvirga olish ishlari jarayonida ko„pincha GPS qabul qilish qurilmalaridan foydalanish keng ommalashgan. GPS ( Global positioning system ) - bu global joylashish holati tizimi bo„lib, GPS qabul qilish qurilmalari tarkibiga o„rnatilgan, kenglik, uzunlik, dengiz sathidan balandlik, shuningdek tezlik, joriy vaqt davomidagi harakatlanish yo„nalishi kabi ko„rsatkichlarni aniqlash

funksiyalari yordamida ob‟ektning uch o„lchamli koordinatalariga aniq oydinlik kiritish imkoniyatini beradi. Ob‟ektning joylashish koordinatalarini GPS yordamida aniqlash tamoyili joylashish koordinatalari aniq bo„lgan, bir nechta su‟niy yo„ldoshlargacha bo„lga oraliq masofani hisoblab chiqishga asoslanadi. Jumladan, kamida 3 ta su‟niy yo„ldoshgacha bo„lgan oraliq masofa qiymati ob‟ektning joylashish koordinatalarini markazi su‟niy yo„ldosh joylashgan, radiusi esa - o„lchanayotgan oraliq masofadan tashkil topgan, sferalarning o„zaro kesishish nuqtasi sifatida aniqlash imkonini beradi. Zamonaviy su‟niy yo„ldosh tizimlarida qabul qilish qurilmalari kenglik, uzunlik va balandlikdan tashqari, quyidagi ma‟lumotlar haqida axborot bera olish imkoniga ega hisoblanadi: • Aniq vaqt (ayrim qurilmalarda PPS tipidagi chiqish holati mavjud hisoblanadi); • Dunyoning tomonlari bo„yicha mo„ljal olish (o„rnatilgan kompas mavjud bo„lmagan sharoitda, faqat harakatlanish tezligi yo„nalishi bo„yicha); • Dengiz sathidan joylashish balandligi (uchtadan ko„p sondagi su‟niy yo„ldoshlardan signal qabul qilish sharoitida yoki o„rnatilgan balandlikni o„lchash baro-qurilmasi mavjud holatda); • Foydalanuvchi tomonidan belgilangan koordinatalar nuqtasiga nisbatan yo„nalish; • Bosib o„tilgan masofa, joriy tezlik, o„rtacha tezlik; • Yo„llarning holati - ya‟ni, tiqilinch yuzaga kelishi holati, yo„llarda ishlarning olib borilishi holati va boshqalar haqidagi axborotlarni beruvchi ma‟lumotlar (TMS qabul qilish moslamasi bilan jihozlagan qabul qilish qurilmalari modellarida va bu yo„nalishda faoliyat olib boruvchi xizmatlar mavjud sharoitda); • Elektron xaritada joyning joriy holati (xaritalar bilan jihozlagan modellarda);  Trekka nisbatan joriy holat (marshrut).

Shunday qilib, ma‟lumotlarning rastr strukturasida har bir yacheyka (katak) atributning bitta qiymati bilan bog„liq hisoblanadi. Rastr tavsifidagi mavzularga oid xaritani yaratish uchun, ma‟lum bir mavzularga oid ma‟lumotlar ikki o„lchamli yacheykalar shaklida yig„ib chiqiladi, bunda har bir yacheyka alohida mavzuning atributlaridan iborat hisoblanadi. Bu ko„rinishdagi ikki o„lchamli massiv - qoplama ( coverage ) deb nomlanadi. Qoplamadan turli xil tipdagi mavzularga (erdan foydalanish, o„simliklar qoplami, tuproqlarning tiplari, er yuzasining geologiyasi, gidrologiya va boshq.) tegishli ma‟lumotlarni ifodalash uchun foydalaniladi. Bundan tashqari, bu yondoshuv keraksiz chalkashliklarsiz holatda, mavzularning taqsimlanishi va o„zaro aloqadorliklari aks etuvchi ob‟ektlarga diqqat- e‟tiborni qaratish imkonini beradi. Ko„pincha holatlarda har bir qo„shimcha mavzular uchun alohida qoplamalar yaratilishidan foydalaniladi. Bu qayta o„zgartirish jarayonini qavatlardan tashkil topgan pirog pishirishga o„xshatish mumkin, bunda o„rganilayotgan sohaning barcha zaruriy tavsiflari muvofiqlikda modellashtirilishi asosida birlashtirilishi amalga oshiriladi. Rastrning alohida yacheykalari qiymatlari, ularning atributlari, qoplamalar va legendalar nomlanishlarining manzillarini belgilash va saqlashning bir nechta usullari mavjud hisoblanadi. Bu yo„nalishdagi dastlabki urinishlar orasida GRID/ LUNR/MAGI deb nomlanuvchi yondoshuvni eslatib o„tish mumkin, o„z navbatida dastlabki davrlarda yaratilgan rastr tavsifidagi GAT tarkibida aynan, ushbu yondoshuvdan foydalanilgan. Bu modelda har bir yacheyka tarkibida qiymatlarning vertikal ustunlari ko„rinishidagi barcha atributlar mavjud bo„lib, ustunlarda joylashgan har bir qiymat alohida mavzularga tegishli hisoblanadi. Bunda ushbu modelning afzallik jihati albatta, ko„p sondagi mavzularning yoki rastrning har bir alohida yacheykalari uchun qoplamalarning o„zaro solishtirish asosida hisoblab chiqilishi jarayonining oson amalga oshirilishi bilan bog„liq hisoblanadi. Biroq, shu bilan birgalikda bitta qoplama tarkibida joylashgan yacheykalar guruhlarini boshqa qoplama tarkibidagi yacheykalar bilan

solishtirishni amalga oshirishda noqulaylik holati yuzaga keladi, ya‟ni har bir yacheyka alohida, yakka tartibda manzillashtirilishi talab qilinadi. Ma‟lumotlarning vektor strukturasi geografik makonning nisbatan tushunarli usulda ichki his qilinishi imkonini beradi va so„zsiz ravishda, ko„proq darajada bizga tanish bo„lgan qog„oz shaklidagi xaritalarni eslatadi. Ma‟lumotlarning vektor modeli tarkibida vektor ma‟lumotlar strukturalarini birlashtirishning bir nechta uslublari mavjud bo„lib, bu uslublar bitta qoplama ichida yoki turli xil qoplamalar o„rtasida ko„rsatkichlarning o„zaro aloqadorligini o„rganish imkonini beradi. Masalan, spagetti modeli, topologik model va zanjir vektorlarning kodlanishini ko„rsatib o„tish mumkin. Ma‟lumotlarning nisbatan oddiy vektor strukturasi sifatida - 7-rasmda keltirilgan, spagetti modelini ko„rsatib o„tish mumkin, bu model o„z mazmun-mohiyatiga ko„ra, xaritaning grafik tasvirlanishini « birga-bir » tipida tarjima qilinishini anglatadi. Ehtimol, aynan ushbu model nisbatan tabiiy va ko„proq darajada mantiqiy tasvirlash hisoblanishi mumkin, chunki xarita tafakkurlashga asoslanuvchi model hisoblanadi. Garchi, nomlanishi biroz g„alati tuyulsa-da, biroq bu ko„rinishdagi nomlanish aslida, mazmunmohiyatiga ko„ra aniq holat hisoblandi. Agar, bizning qog„oz shaklidagi xaritamizning bir bo„lagi (ko„p sondagi bo„laklardan bittasi) tarkibida ifodalangan har bitta grafik ob‟ekt qoplamasini makaron deb tasavvur qilsak, u holda siz bu modelning qanday ishlashini etarlicha darajada aniq tasavur qila olishingiz mumkin. Bunda har bir bo„lak bitta oddiy tarkibiy qism sifatida funksiya bajaradi: ya‟ni nuqtalar uchun - juda qisqa, to„g„ri chiziqlar kesmalari, o„zaro oxirgi uchlari bilan birlashtirilgan kesmalar to„plami uchun, sohalar chegaralari uchun - nisbatan uzun tavsifga egaligi qayd qilinadi. Har bir oddiy tarkibiy qism koordinatalar juftligining ( X, Y ) o„zgaruvchan satrlari sifatida yozilgan, kompyuterda qayd qilingan bitta mantiqiy yozuv shaklidan tashkil topadi.

Dekart koordinatlar tizimida ifodalangan rakamli xarita ( ma'lumotlar modeli ) 5.2.-rasm. Vektor ma‟lumotlarning spagetti modeli Bu modelda o„zaro qo„shni holatda joylashgan sohalar umumiy tomonlar uchun spagettining turli xil zanjirlariga ega bo„lishi talab qilinadi. Ya‟ni, qandaydir spagetti zanjiri uchun umumiy bo„lgan soha mavjud emas. Garchi, albatta hatto, kopyuterda alohida qayd qilinuvchi sohalarning umumiy tomonlari kelgusida bir xildagi koordinatalar to„plamiga ega bo„lsa-da, har bir sohaning har bir tomoni takrorlanmas chiziqlar to„plamiga va koordinatalar juftligiga ega hisoblanadi. Spagetti modelidan farq qilib, topologik modelda nomidan ham ko„rinb turganidek, topologik axborotlar yaqqol tarzda ifodalanadi. Ilgari surilgan tahliliy uslublarni ta‟minlash uchun kompyuterga iloji boricha ko„proq miqdorda yaqqol topologik axborotlarni kiritish kerak bo„ladi. O„z tarkibida ko„p sondagi maxsus-ixtisoslashgan matematik operatsiyalarni birlashtiruvchi matematik soprotsessor kabi, topologik ma‟lumotlar modeli tarkibida ham, geografik tahlillarda nisbatan ko„p ishlatiluvchi bir qator funksiyalar birlashtiriladi. Bu holat ko„p sondagi operatsiyalarni bajarish davomida aniqlik kiritish talabini qondirish uchun, axborotlar tarkibiga aralash ma‟lumotlarning kiritilishini ta‟minaydi. Topologik axborotlar tugunlar va yoylar to„plami orqali tavsiflanadi. Tugun oddiy nuqtaga nisbatan kengroq mazmunga ega bo„lib, odatda ikkita yoki undan ortiq sondagi yoylarning o„zaro kesishish sohasini Qog’oz x arita

ifodalaydi va uning tartib raqami u tegishli bo„lgan har qanday hoxlagan yoyga kirishni ta‟minlovchi lavha sifatida foydalaniladi. Har bir yoy ( arc ) boshqa yoy bilan kesishish nuqtasidan yoki boshqa yoyga tegishli bo„lmagan tugundan boshlanadi va tugallanadi. Yoylar o„zaro oraliq (shakl xosil qiluvchi) nuqtalar orqali bog„langan, ketma-ketlikda joylashgan kesmalardan xosil qilinadi. Bu holatda har bir chiziq ikkita sonlar to„plamiga ega hisoblanadi: ya‟ni, oraliq nuqtalarning koordinatalar juftliklari va tugunlarning tartib raqamlari. Bundan tashqari, har bir yoy o„zining identifikatsiya raqamiga ega bo„lib, bu raqamdan qaysi tugunlar uning boshlanishi va oxirgi qismi hisoblanishini ko„rsatish uchun foydalaniladi. Shuningdek, yoylar bilan chegaralanuvchi sohalarda ham identifikatsiya raqamlari mavjud bo„lib, bu raqamlardan ularning yoylar bilan o„zaro nisbatini aniqlashda foydalaniladi. O„z navbatida, har bir yoy tarkibida o„ng va chap tomonda joylashgan sohalarning tartib raqamlari haqidagi axborot mavjud bo„lib, bu aralash tavsifga ega sohalarni topish imkonini beradi. Bu qarab chiqilayotgan modelning ushbu xossasi kompyuter yordamida barik tavsifga ega bo„lgan ob‟ektlar o„rtasida mavjud haqiqiy aloqadorliklarni bilish imkonini beradi. Boshqacha aytganda, biz xaritalar foydalanuvchisi sifatida, an‟anaviy tavsifga ega xujjat tarkibida qayd qilingan, makonga oid o„zaro aloqadorliklarni aniqlashda ma‟lumotlarning nisbatan aniq tarzda ifodalanishi kuzatiluvchi ma‟lumotlarning vektor modeliga ega hisoblanamiz. Rastr va vektor shakllar o„rtasidagi qayta o„zgartirish - bu etarlicha darajada odatdagi holat bo„lib, ushbu o„rinda ayrim jihatlar haqida eslatib o„tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Vektor ma‟lumotlarni rastr ma‟lumotlarga qayta o„zgartirishda ko„pincha holatlarda natijalar ko„rish uchun qoniqarli darajada xosil qilinadi, biroq rastr shakliga qayta

o„zgartirish uslublari har bir yacheykani ifodalovchi atributlar uchun qoniqarli bo„lmagan natijalarni berishi ham mumkin. Ayniqsa, bu holat sohalar chegaralari yoni bo„ylab yaqqol kuzatiladi, bu sohada chegaralarning bitta yoki boshqa tomonlarida rastr atributlar yacheykalarining o„zlashtirilishida noaniqlik holati yuzaga keladi. Boshqa tomondan, rastr ma‟lumotlarni vektor ma‟lumotlarga qayta o„zgartirishda siz ko„pgina atribut ma‟lumotlarni saqlab qolishingiz mumkin, biroq xosil qilingan, ko„rish mumkin bo„lgan natijalar ko„pincha holatlarda o„zgartirilishi kerak bo„lgan rastr yacheykalarning blok, pag„onasimon narvon shaklidagi ko„rinishda ega bo„lishi qayd qilinadi. Bu narvonsimon effektni silliqlovchi algoritmlar mavjud bo„lib, bunda splayn-interpolyasiya matematik uslublaridan foydalaniladi. Bu uslub haqida batafsil to„xtalib o„tirmagan holda, qayd qilishimiz mumkin-ki, bu uslublar - tishsimon chiziqlar va o„tkir burchaklarni silliqlovchi oddiy grafik uslublar hisoblanadi. Rastr ma’lumotlarni kiritish uslublari. Ayrim holatlarda rastr ma‟lumotlarnng kiritilishi haligacha qoplama to„rlardan foydalanib amalga oshiriladi, bunda atributlar ketma-ketlikda, navbat bilan kiritiladi. Skanerlardan keng ko„lamda foydalanish imkoniyatlari ushbu nisbatan qiyin kiritish uslubini amaliyotdan siqib chiqargan, biroq bu uslubdan foydalanish rastr yacheykalarini kiritish uchun foydalaniluvchi raqamli shaklga o„tkazish dasturlarida qo„llaniluvchi turli xil uslublardan juda yaxshi foydalanish imkonini beradi. Shuningdek, oldingi davrlarda ko„pincha rastr ma‟lumotlarning raqamli shaklga digitayzer yordamida o„tkazilishidan ham keng foydalanilgan, bunda digitayzer yordamida xosil qilingan vektor ko„rinishidagi ob‟ekt konturi raqamli shaklga o„tkaziluvchi dastur piksellari orqali to„ldiriladi. Eng avvalo, rastrning har bir yacheykasining qanday maydonni egallashi kerakligi masalasiga oydinlik kiritib olish talab qilinadi. Bu masalani hal qilish ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazishga kirishishdan yoki qoplama to„rni

joylashtirishdan oldin hal qilinishi talab qilinadi, ya‟ni raqamli shaklga o„tazish dasturiga yacheykaning o„lchamlari haqida ma‟lumot berish yoki operatorga to„rlar kvadratlari o„lchamlari haqida ma‟lumot berish amalga oshiriladi. Bundan tashqari, biz amalga oshirilishi belgilangan jarayonni qisqartirish imkonini beruvchi, qaysidir kodlash (guruh yoki blok tavsifida kodlash) uslublarining ishni bajarish uchun yaroqliligi masalasini hal qilishimiz talab qilinadi. Bunda ma‟lumotlarni siqish uslublari ushbu ma‟lumotlarning hajmini kamaytirish uchun yaxshi ta‟sir ko„rsatadi, ushbu uslublardan foydalanish ma‟lumotlarni kiritish jarayonida kiritish vaqtini qisqarish nuqtai nazaridan ham muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Digitayzer yordamida ma‟lumotlarni kiritish mumkin bo„lmagan yoki digitayzer va tugmachalar to„plami (klaviatura) yordamida kiritish mumkin bo„lgan rastr tavsifiga ega ayrim GAT tarkibida ma‟lumotlarni zanjir shaklida yoki atributlar bloklari shaklida kiritish imkonini beruvchi buyruqlar mavjud hisoblanadi. Ma‟lumotlarni kiritish uslubini tanlash orqali, siz rastrning har bir yacheykasi tarkibida turli xil mavzular qanday darajada ifodalanganligi masalasini hal qilishingiz talab qilinadi. Rastrning ruxsat etilish qiymatidan tashqari, bu masala ham siz qaror qabul qilishingiz zarur bo„lgan, nisbatan muhim ahamiyatga ega bo„lgan masalalardan biri hisoblanadi. Bu masalani nisbatan batafsil holatda qarab chiqamiz. Rastr ma‟lumotlarni kiritish uchun nisbatan skanerlardan keng ko„lamda foydalaniladi. Biroq, qayd qilish kerakki, skaner bilan kiritish jarayonida mavzularga oid ma‟lumotlar rastr GAT tarkibida avtomatik tarzda mavzularga oid ma‟lumotlarga aylantirilmaydi. Gap shundaki, xarita tarkibida bir jinsli tavsifda bo„yalgan sohalar skaner orqali o„qilganidan keyin, qochib bo„lmaydigan tarzda qiymatlarning ma‟lum darajada o„zgarishiga olib keladi, bu holatga ko„plab omillar sabab bo„lishi mumkin: jumladan, xaritaning bo„yalishining bir jinsli tavsifga ega emasligi, ko„z bilan ko„rish qiyinligi, skanerda yorug„lik nuri berilishining bir jinsli tavsifga ega emasligi, xaritalarning eskirganligi va boshqa sabablar ta‟sir ko„rsatishi mumkin. Bundan tashqari,

odatda mavzularga oid xaritalar ofset uslubida nashr qilinadi, ya‟ni bu uslub rang tonlarning va bo„yoqlar berilishining aralash tavsifga egaligi namoyon bo„lishini anglatadi. Vektor ma’lumotlarni kiritish uslublari . Yuqorida ta‟kidlab o„tilganidek, GAT tarkibiga vektor ma‟lumotlarni kiritish uchun ko„plab qurilmalar mavjud hisoblanadi. Ushbu o„rinda keng tarqalgan « klassik » uslub sifatida - digitayzer yordamida ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazishni muhokama qilish bilan cheklanamiz. Ayrim dasturlarda nuqtalarning ma‟lum bir aniq ketma-ketlika kiritilishi talab qilinadi, shu bilan bir vaqtda boshqa dasturlarda bu holat talab qilinmaydi. Xujjatlar tarkibi yoki dasturning o„zi bu haqda sizni habardor qiladi. Bundan tashqari, dasturda ma‟lum bir aniq tipdagi ob‟ektlarni kiritishda qanday raqamlangan tugmachalardan foydalanish kerakligini ko„rsatiladi. Ayrim tugmachalar nuqtali ob‟ektlarning joylashish holatini ko„rsatish uchun foydalaniladi, boshqa tugmachalar esa - to„g„ri kesimlarning oxirgi uchlarini ifodalashda, uchinchi tipdagi tugmachalar - ko„p burchaklarning birlashtirilishini kiritishda foydalanilishi mumkin. Ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazishda, ayniqsa yangi boshlovchilar tomonidan noto„g„ri tugmachalarni bosish ta‟sirida ko„plab xatolarga yo„l qo„yilishi mumkin. Shuningdek, ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazish jarayonida belgilangan aniq bajarilishi talab qilinuvchi ishlar ketma-ketligi dasturda foydalaniluvchi ma‟lumotlarning strukturasiga ham bog„liq hisoblanadi. Bunda ma‟lumotlarning ayrimlari tugunlarni ko„rsatishni talab qiladi, boshqalari esa - talab qilmaydi. Ayrim ma‟lumotlar raqamli shaklga o„tkazish vaqtida topologiyani yaqqol kodlashni talab qiladi, ayrimlari esa - ma‟lumotlar bazasining tarkibi to„ldirib bo„linganidan keyin, topologiyaning tuzib chiqilishi amalga oshiriluvchi dasturiy uslublardan foydalanishni taqozo qiladi. Turli xil dasturlardan foydalanish tartib- qoidalari o„zaro farqlanadi va ushbu strategiyalarga oydinlik kiritish uchun, tegishli xujjatlarni o„z vaqtida qarab chiqish talab qilinadi.

Bu ishlar ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazish jarayonini amalga oshirish emas, balki xartalarni tayyorlash jarayonining tarkibiy qismlaridan biri sifatida qarab chiqilishi mumkin. Vektor GAT tarkibida atribut ma‟lumotlar ko„pincha holatlarda kompyuter klaviaturasidan foydalanib kiritiladi. Garchi, bu jarayonni amalga oshirish chegaraviy darajada oddiy tavsifga ega bo„lsa-da, biroq grafik ob‟ektlarni kiritishdagi kabi, diqqat-e‟tiborni talab qiladi. Buning ikkita sababi bor. Birinchisi: klaviaturada terish jarayoni juda oson amalga oshiriladi. Ikkinchisi, ehtimol nisbatan muammoli tavsifga ega bo„lishi mumkin: ya‟ni, atributlar grafik ob‟ektlar bilan bog„lanishi amalga oshirilishi talab qilinadi. Bu ko„rinishdagi muvofiqlikni amalga oshirishda yo„l qo„yilgan xatolarni aniqlash juda qiyin vazifalardan biri bo„lib, chunki bir qarashda bu tipdagi xatolarni har doim ham ko„rish mumkin emas va qandaydir tahlillarni amalga oshirishdan keyingina bu xatolarni topish mumkin. Atributlarni tekshirishning nisbatan yaxshi amaliyoti - bu ma‟lumotlarni kiritish jarayonida tekshirishdan tashkil topadi, ehtimol ma‟lumotlarni kiritishda qisqa xususiy to„xtalishlar davomida bu ishni bajarish mumkin. Bunda xatolarni aniqlash uchun sarflangan vaqt keyin xatolarga tuzatish kirish, tahrirlash jarayonini amalga oshirishga sarflanuvchi vaqtga nisbatan arzimas qiymatga ega hisoblanadi. 6. Yordamchi va ikkilamchi geografik ma’lumotlar Ikkilamchi manbalar - bu navbatdagi bosqichda raqamli shaklga o„tkazilishi talab qilinuvchi, oddiy va raqamli shakldagi axborotlar tizimi hisoblanadi. Bu manbalarga aerofoto-tavsirlar, rangli rastr formatidagi ma‟lumotlar, vektorizatsiyalash jarayonida talab qilinuvchi - skanerlangan turli xil xaritalarni kiritish mumkin. Shunday qilib, GATdan foydalanish uchun, asosiy (birlamchi) geografik axborotlar manbalari bevosita o„lchash yo„li bilan olinadi. Yordamchi (ikkilamchi) ma‟lumotlar manbalari oldin amalga oshiriluvchi tadqiqotlar yoki tizimlar yordamida qayta ishlanadi.

7. Raqamli fotogrammertiyadan axborotlarning olinishi Fotogrammetriya - bu turli xil ob‟ektlarning ularning fotografik tavsirlari bo„yicha shakli, o„lchamlari, makonda (fazoda) joylashish holati va vaqt davomidagi o„zgarish darajasini aniqlash uslublarini o„rganuvchi fan sohasi hisoblanadi. Fotogrammetriya ob‟ektning makonda joylashish koordinatalarini unga tegish amalga oshirilmagan sharoitda aniqlash vositasi hisoblanadi. Fotogrammetriya asosini makonning turli xil nuqtalaridan olingan ob‟ektning ikkita tasviri - ya‟ni, stero-juftliklar bo„yicha modelini qayta tiklash imkoniyatlari tashkil qiladi. Halqaro fotogrammetriya va masofadan turib zondlash jamiyati ( ISPRS ) tomonidan amalga oshirilgan zamonaviy ta‟riflashga ko„ra, « fotogrammetriya va masofadan turib zondlash - bu bevosita tegish amalga oshirilmagan holatda tasvirga olish vositalari va boshqa turdagi sezgir moslamalar (datchik) yordamida va qayd qilish, o„lchash, tahlil qilish va aks ettirish asosida, Er haqida va uni o„rab turgan muhit haqida, shuningdek boshqa fizik ob‟ektlar haqida ishonchli axborotlarni olishni nazarda tutuvchi - sa‟nat, fan va texnologiya hisoblanadi». Fotogrammetriya va masofadan turib zondlashdan nisbatan aerotopografiya sohasida, topografik va kadastr xaritalarini tuzib chiqish va yangilashda, Shuningdek gaoaxborot tizimlarini yaratishda foydalaniladi. 2. 7.1. - rasm. Fotogrammetriya uslubi

Fotogrammetriya fotografiya kashf qilinganidan 13 yildan keyin shakllangan. 1852-yilda Fransiyalik injener Emme Lossed tomonidan joyning rejasini tuzib chiqish uchun Parij hududining dastlabki tasviri olingan. Bu tasvir havo shari yordamida olingan. Keyinchalik, stereokomparator ishlab chiqilgan bo„lib, bu qurilma ma‟lum bir bazada (ma‟lum bir masofadan turib) olingan ikkita tavsirni o„zaro steroskopik tavsifda qoplanishini qarab chiqish imkonini beradi. Bu baza - fotografiya bazisi deb nomlanadi, o„zaro bir-birini qoplovchi tasvirlar esa - tasvirlar sterojuftligi deb nomlanadi. Kuzatuvchi tomonidan chap va o„ng ko„z bilan alohida qarab chiqishda, tasvir qo„shilgan shaklda, bitta yagona ko„rish tasviri tavsifida xosil qilinadi. Shu sababli, stereokomparator kashf qilinganidan keyin, yuqori darajada aniqlikda tasvirlar nuqtalari koordinatalari va parallakslarini o„lchash imkoni yuzaga kelgan. Agar, stero- ko„rish sharoitida tasvirlarning ko„rinish maydoniga o„lchash markalari kiritilsa, u holda uning yordamida chap tasvirning nuqtalari koordinatalari va o„zaro o„xshash nuqtalar bo„yicha gorizontal parallakslarini (o„lchanuvchi abssissalarning o„zaro farqi) va vertikal parallakslarni (o„lchanuvchi ordinatalar farqi) o„lchashni amalga oshirish mumkin. Har ikkala tasvirni kuzatish davomida ularning siljishi va qo„shilib ketishi, bitta tasvir xosil qilishi qayd qilinadi. Haqiqiy mavjud makonda proeksiya nurlarining o„zaro kesishishi va tasvirlarning bu ko„rinishda qo„shilib ketishi nuqtalarning makonda joylashish koordinatalarini hisoblab chiqish imkonini beradi. Agar, tasvirlarni tasvirga olish vaqtidagi kabi holatda joylashtirilsa, ya‟ni o„zaro muvofiqlikdagi va tashki mo„ljal olish jarayoni bajarilishi ta‟minlansa, u holda stereoskopik model xosil qilinishi mumkin. O„zaro muvofiqlikdagi mo„ljal olish tavsifiga ega bo„lgan tasvirga olish - bu tasvirlarning bir-biriga nisbatan joylashishi burchagi va foto-tasvirga olish asosiga (bazis) aniqlik kiritish mumkin bo„lgan jarayon hisoblanadi. Natijada tasvirlarning bir xil nomlanuvchi nuqtalari uchun asos tekislikni o„tkazish mumkin, bu tekislikda o„zaro kesishuvchi loyihalashtiriluvchi nurlar joylashadi. Tashqi mo„ljal olingan tasvirga olish - bu

tasvirlarning tayanch nuqtalari koordinatalari va tasvir koordinatalari berilgan makonga oid koordinatalar tizimida makon bo„ylab tasvirlarning joylashish burchak qiymatini va chiziqli qiymatlarini aniqlash imkonini beruvchi jarayon hisoblanadi. Hal qilinishi belgilangan vazifalarga bog„liq holatda, makonga oid (fazoviy) tizim koordinatalarining boshlanishi va koordinata o„qlarining yo„nalishi belgilangan vazifalar va qayta ishlash qulayliklaridan kelib chiqib, tanlab olinadi. Makonda tasvirlarning joylashish holati tashqi mo„ljal olish elementlari orqali aniqlanadi. Tashqi mo„ljal olishning chiziqli va burchak tavsifiga ega elementlarini o„zaro farqlash qabul qilingan. Tashqi mo„ljal olish elementlariga tasvirga olish kamerasining (yoki ushu kamera yordamida joriy vaqt lahzsida olingan tasvir) joylashish markaziy holati ham kiritiladi. Makonga oid koordinatalar tizimida har bir joylashtirish markazi uchta makonga oid koordinatalar orqali aniqlanadi, tasvirga olish tizimining makonga oid joylashish burchak qiymati esa - uchta ketma-ketlikda amalga oshiriluvchi burilishlar asosida aniqlanadi. Fotogrammetriyada masalalarning tahliliy echimida ketma- ketlikda amalga oshiriluvchi burilishlar alohida ahamiyatga ega rol o„ynamaydi, bu qiymatlar belgilangan an‟analar yoki ularni aniqlash qulayligidan kelib chiqib tanlanadi. Tasvirga olish kamerasining joylashtirilishi (loyihalashtirilishi) markazi va tasvirga olinayotgan ob‟ektning joylashish nuqtasi orqali o„tuvchi nurlar - loyihalashtirish nurlari deb nomlanadi. Tasvirni xosil qiluvchi loyihalashtiruvchi nurlarning yig„indisi - nurlar tutami deb nomlanadi. Loyihalashtirish markazi orqali tasvir tekisligiga perpendikulyar holatda o„tuvchi nur - asosiy nur deb nomlanadi. Odatda, asosiy nurlar tutami tasvirga olish kamerasining asosiy optik o„qiga mos tushadi. Har bir tasvir tashqi mo„ljal olish elementlaridan tashqari, ichki mo„ljal olish elementlari (tarkibiy qismlari) bilan ham tavsiflanadi. Asosiy nurning tasvir tekisligi bilan kesishish nuqtasi - tasvirning asosiy nuqtasi deb nomlanadi. Loyihalashtirish markazidan tasvir tekisligigacha bo„lgan oraliq masofa -

fotogrammetrik fokus masofa ( ff ) deb nomlanadi. Loyihalashtirish nurlarining qabul qilingan loyihalashtirish modeli qiymatidan chetga og„ishi - tizimli tavsifga ega xatolik deb nomlanadi. 7.2.-rasm. WILD C2 firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan aerofotokamera (1927- yil) 7.3.-rasm. Zamonaviy dronlar Fotogrammetriyaning asosiy yo’nalishlari : 1. Foto-tasvirlar bo„yicha Er yuzasining o„rganilishi va xaritaga tushirilishi (kartografiya) uslublarining rivojlanishi - fototopografiya ;

2. Fan va texnikaning turli xil sohalarida amaliy vazifalarning hal qilinishi - fotogrammetriyaning topografik bo„lmagan tavsifda qo„llanilishi ( amaliy fotogrammetriya ). Fotogrammetrik uslublarning asosiy afzalliklari: – Natijalarning yuqori darajada aniqligi, ya‟ni ob‟ekt tasvirlari aniq ishlovchi fotokameralar yordamida olinadi, o„z navbatida, tasvirlarning qayta ishlanishi esa - qat‟iy tartibdagi uslublar yordamida bajariladi; – Yuqori ish samaradorligiga egaligi, ya‟ni ob‟ektlarning o„zini emas, balki ularning tasvirini o„lchashni ta‟minlaydi; – O„lchashlar va hisoblashlarning yuqori darajada avtomatlashtirilgan tavsifga egaligi; – Axborotlarning ishonchliligi va ob‟ektivligi, takroriy o„lchashlar amalga oshirilishi imkoniyatlari mavjudligi; – Qisqa muddatda ob‟ekt va Shuningdek, uning alohida qismlari haqida axborot olish imkoniyati mavjudligi; – Ishlarni amalga oshirish havfsizligi, ya‟ni tasvirga olish ishlari bevosita tegish tavsifga ega bo„lmagan tarzda (masofadan turib) qayd qilish uslublari yordamida amalga oshiriladi. Bu holat ayniqsa, ob‟ekt joylashgan sohaga borish mumkin bo„lmagan yoki bu sohaga kirib borish odam salomatligi uchun havfli bo„lgan sharoitlarda alohida darajada muhim ahamiyatga ega hisoblanadi; – Harakatlanayotgan ob‟ektlarni va tez amalga oshuvchi jarayonlarni o„rganish imkoniyati mavjudligi qayd qilinadi. Zamonaviy fotogrammetriya geodeziya, topografiya va kartografiya bilan uyg„un tarzda chambarchas bog„liqlikka ega hisoblanadi. Bu fan sohasi texnik tavsifga ega fan sifatida fizika-matematika sikli tarkibiga kiruvchi fanlar bilan chambarchas aloqadorlikka ega bo„lib, Shuningdek radioelektronika, hisoblash texnikasi, qurilmalarni yaratish, fotografiya sohasida erishilgan yutuqlar bilan bog„liq hisoblanadi. Fotogrammetriya hududlarni xaritaga tushirish (fototopografiya), ilmiy tadqiqotlar, loyihalashtirish, muhandislik inshootlarini qurish va ulardan

foydalanish (muhandislik fotogrammetriyasi), kosmik tadqiqotlarda (kosmik fotogrammetriya), miro-o„lchamdagi ob‟ektlarni o„rganishda (mikrofotogrammetriya) amaliy jihatdan foydalanish nuqtai nazaridan cheklanmagan imkoniyatlarga ega fan sohasi hisoblanadi. 8. GPS qabul qilish qurilmasidan axborotlarning olinishi GPSning paydo bo’lishi tarixi. Kadastrga oid ma‟lumotlar bazasining yaratilishida zamonaviy yondoshuvlar bevosita zamonaviy geodezik o„lchash uslublari, birinchi navbatda GPS-texnologiyalaridan keng ko„lamda foydalanish yo„lga qo„yilishi bilan bog„liq hisoblanadi. Su’niy yo’ldosh orqali radionavigatsiya tizimi yoki joylashish holatini aniqlashning global tizimi deb ham nomlanuvchi - GPS ( Global position system ) Er yuzasining har qanday hoxlagan nuqtasida, sutkaning hoxlagan vaqti davomida, har qanday ob-havo sharoitida va Shuningdek, ma‟lum bir aniq vaqt lahzasida ob‟ektlarning yuqori darajada aniqlikda joylashish koordinatalari va harakatlanish tezligini aniqlashni ta‟minlaydi. 1970-yillarning boshlariga qadar, ya‟ni AQSH harbiy qurolli kuchlari tizimida qurollanish jarayoni avj olgan davrda foydalanilgan - TRANSIT deb nomlanuvchi su‟niy yo„ldosh tizimi sezilarli kamchiliklarga ega hisoblangan: jumladan, koordinatalarni aniqlash darajasi aniqligi qiymati unchalik yuqori emasligi va kuzatishlar o„rtasidagi oraliq vaqt kattaligi qayd qilinadi. Bu kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida, yangi avlod su‟niy yo„ldosh navigatsiya tizimini yaratish ustida ish boshlashga qaror qilinadi. Dastlab, bu tizim - NAVSTAR ( Navigation satellite providing time and range ), ya‟ni « vaqt va joylashish holatini o’lchashni ta’minlovchi, su’niy yo’ldosh navigatsiya tizimi » deb nomlangan (hozirgi vaqtda GPS-NAVSTAR shaklidagi juft nomlanishni uchratish mumkin). NAVSTAR tizimining asosiy maqsadi - harbiy ob‟ektlarning

yuqori aniqlik darajasida navigatsiyasini amalga oshirishga mo„ljallangan. Bu yo„nalishdagi dasturlarning bevosita ro„yobga oshirilishi 1977-yilning o„rtalaridan boshlangan va kosmosga dastlabki su‟niy yo„ldosh uchirilgan. 1983- yildan boshlab, bu tizim fuqarolik maqsadlarida foydalanish uchun ochiq deb e‟lon qilingan, 1991-yildan boshlab esa - GPS qurilmalarini Sobiq Ittifoq davlatlari miqyosida sotishga belgilangan ta‟qiqlashlar olib tashlangan. 1993- yilda bu tizim to„liq holatda qayta o„zgartirilgan. Bu o„zgarishlarni amalga oshirish uchun 15 000 000 000 AQSH dollari hisobida moddiy mablag„lar yo„naltirilgan. Rossiya miqyosida ham shunga o„xshash su‟niy yo„ldosh navigatsiya tizimi - GLONASS ( Globalnaya navigatsionnaya sputnikovaya sistema , ya‟ni global su’niy yo’ldosh navigatsiya tizimi ) ishlab chiqilgan bo„lib, bu tizimning ishlash tamoyili ko„p jihatdan GPS ga o„xshash hisoblanadi. Dastlab, GPS tizimidan faqat navigatsiya maqsadlarida foydalanish belgilangan, biroq 19761978 yillarda Massachuset shtati texnologiya instituti ilmiy xodimlari tomonidan amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari GPS tizimidan geodeziya sohasida foydalanish imkoniyatlari mavjudligini ko„rsatgan, ya‟ni millimetr darajasidagi aniqlikda koordinatalarni aniqlash mumkinligi qayd qilingan . Ushbu davrdan boshlab, bu tizimdan geodeziya sohasida o„lchashlarni amalga oshirishda foydalanila boshlangan. Garchi, bu tizim amaliyotda sezilarli darajada keng ko„lamdagi masalalar echimida foydalanishiga qaramasdan, ushbu o„rinda biz asosan, GPS tizimidan koordinatalarni aniqlashda foydalanish nuqtai nazaridan foydalanilishiga to„xtalib o„tamiz. Umumiy ishlash tamoyillari . Er sharining atrofida joylashgan fazo bo„shlig„ini Erning su‟niy yo„ldoshlar to„ri mavjud bo„lib, uning umumiy maydoni tahminan butun er yuzasini « qoplab olishi » qayd qilinadi. Erning su‟niy yo„ldoshlari orbitalari yuqori darajada aniqlikda hisoblab chiqiladi, shu sababli har qanday hoxlagan vaqt lahzasida su‟niy yo„ldoshning joylashgan holati aniq ma‟lum holat hisoblanadi. Su‟niy yo„ldoshlarga o„rnatilgan radio-uzatkich qurilmalar Erga tomon yo„nalishda uzluksiz tarzda signal jo„natib turishi qayd qilinadi. Bu signallar er yuzasining ma‟lum bir nuqtalarida joylashgan, koordinatalarni aniqlovchi GPS qabul qilish qurilmalari orqali qabul qilinadi.

Ushbu qabul qilish qurilmalarida erning su‟niy yo„ldoshidan signalning chiqish vaqti o„lchanadi va «su‟niy yo„ldosh - qabul qilish qurilmasi» oraliq masofasining qiymati hisoblanadi (ma‟lumki, radiosignal yorug„lik nuri tezligida harakatlanadi). Yuqorida ta‟kidlaganimizdek, nuqtaning joylashish holatini aniqlash uchun, uchta koordinatani (X, Y yassi tekislik koordinatalari va H balandlik koordinatasi) bilishimiz talab qilinadi, u holda qabul qilish qurilmasida uchta turli xil su‟niy yo„ldoshgacha bo„lgan oraliq masofa o„lchanishi zarur hisoblanadi. So„zsiz ravishda, bu ko„rinishdagi radionavigatsiya uslubida (bu uslub - so’rovsiz uslub deb nomlanadi) faqatgina su‟niy yo„ldosh va qabul qiluvchi qurilmada vaqt shkalasining o„zaro uyg„unligi mavjud sharoitdagina signalning tarqalish vaqti qiymatini aniq tarzda aniqlash mumkin Shu sababli, erning su‟niy yo„ldoshlari va qabul qilish qurilmasi tarkibida etalon tavsifiga ega bo„lgan soat (standart soat) ham o„rnatiladi, bunda su‟niy yo„ldoshda qayd qilinuvchi etalon vaqt mutlaqo yuqori aniqlikka ega hisoblanadi (bunda uzoq vaqt davomiyligidagi chastota barqarorligi 10 -13 -10 -15 sutka darajasida ta‟minlanadi). Barcha su‟niy yo„ldoshlar bortiga o„rnatilgan soatlar uyg„unashtirilgan va « tizimli tavsifga ega bo’lgna vaqt » deb nomlanuvchi vaqt bilan bog„langan. GPS qabul qilish qurilmasida uning bahosi favqulotda darajada ortib ketmasligi uchun, etalon vaqt qurilmasi nisbatan pastroq darajada aniqlikka ega hisoblanadi. Bu etalon vaqt qiymati faqat chastotaning qisqa vaqt davriyligi davomida, ya‟ni o„lchash ishlarini amalga oshirish davomidagina barqarorlikda bo„lishi ta‟minlanadi. GPS su’niy yo’ldoshlarining orbitasi. Amaliyotda vaqtni o„lchashda har doim xatoga yo„l qo„yiladi, bu xatolik su‟niy yo„ldosh vaqt shkalasi bilan qabul qiluvchi qurilma vaqt shkalasining o„zaro mos kelmasligi bilan bog„liq hisoblanadi. Shu sababli, qabul qiluvchi qurilmada su‟niy yo„ldoshgacha bo„lgan oraliq masofaning buzib ko„rsatilgan qiymati yoki « yolg’ondakam uzoqlik masofasi » hisoblanadi. Su‟niy yo„ldoshgacha bo„lgan oraliq masofa qiymati qabul qilish qurilmasining joriy ish bajarish vaqti lahzasida, bir vaqtning o„zida

amalga oshiriladi. O„z navbatida, vaqt bo„yicha o„zaro nomutanosiblikning barcha o„lchangan qiymatlarini doimiy deb hisoblash mumkin. Matematik nuqtai nazardan, bu xatolik qiymati nafaqat, X, Y va H koordinatalarning noaniqligi, balki qabul qilish qurilmasi soatining vaqt qiymatiga kiritiluvchi tuzatish qiymati Dt qiymatiga xam ekvivalent hisoblanadi. Bu qiymatlarga aniqlik kiritish uchun, uchtagacha emas, balki to„rttagacha erning su‟niy yo„ldoshlarigacha bo„lgan yolg„ondakam oraliq masofani hisoblash talab qilinadi. Bu o„lchash natijalarini qayta ishlash natijasida qabul qilish qurilmasida koordinatalar (X, Y va H) va aniq vaqt hisoblab topiladi. Agar, qabul qilish qurilmasi harakatlanuvchi ob‟ekt ustiga o„rnatilgan bo„lsa va yolg„ondakam uzoqlik masofasini o„lchash bilan birgalikda, radio-signallar chastotasining dopler siljishlarini ham o„lchasa, u holda ob‟ektning harakatlanish tezligi ham hisoblab topilishi mumkin. Shunday qilib, kerakli navigatsion aniqlashlarni bajarish uchun, ob‟ektning doimiy ko„rinib turishi ta‟minlanishi bilan birgalikda, eng kamida to„rtta erning su‟niy yo„ldoshlari talab qilinadi. Yorqin yulduz kabi ko„rinishga ega bo„lgan Erning su‟niy yo„ldoshlarining to„liq holatda bir-biridan ma‟lum bir oraliq masofalarda joylashishi sharoitida, istalgan vaqt lahzasida Er yuzasidan 5 tadan 12 tagacha su‟niy yo„ldoshni ko„rish mumkin. Zamonaviy GPS qabul qilish qurilmalarida 5 tadan 12 tagacha kanallar mavjud hisoblanadi, ya‟ni bir vaqtning o„zida ushbu son miqdoriga teng bo„lgan erning su‟niy yo„ldoshlaridan signallarni qabul qila olish imkoniyatiga ega hisoblanadi. Ortiqcha (to„rttadan ortiq sondagi) o„lchashlar koordinatalarning aniqlik darajasini oshirish va navigatsion vazifalarning hal qilinishi uzluksizligini ta‟minlash imkonini beradi. Tizim tarkibiga quyidagilar kiritiladi: • Erning su‟niy yo„ldoshlari (kosmik segment); • Erda joylashgan kuzatish va boshqarish stansiyalari tarmoqlari (boshqarish segmenti); • Xususiy GPS qabul qilish qurilmalari (iste‟molchi qurilmalari).

8.1.-rasm. GPS su‟niy yo„ldoshlarning orbitalari GPS - bu eng avvalo, mudofaa tizimi sifatida foydalanish uchun ishlab chiqilgan bo„lib, tabiiy va su‟niy radio-shovqinlar ta‟siriga nisbatan barqaror hisoblanadi. Butun tizim quyida keltirilgan shakldagi 3 ta bloklardan (segmentlar) tuzilgan: Kosmik segment : Er yuzasidan 20 000 km balandlikda joylashgan, deyarli doira shaklidagi orbita bo„ylab harakatlanuvchi 24 ta erning su‟niy yo„ldoshlari tizimidan tashkil topgan. Bu su‟niy yo„ldoshlar radio-uzatkichlar va etalon vaqt (atom soatlari) bilan jihozlangan. Boshqarish segmenti : Erda joylashgan erning su‟niy yo„ldoshlarini kuzatish va axborotlarni qayta ishlash markazlari tarmog„idan tashkil topgan. Bu segmentning asosiy vazifasi - kosmik segmentning ishchi holatda ushlab turilishini ta‟minlashdan tashkil topadi. Iste’molchi segmenti: Quruqlikda, suvda va havoda GPS qabul qilish qurilmalarining egalaridan tashkil topgan. Koordinatalarni aniqlash tamoyili radiosignallar yordamida uzoqlikni o„lchashga asoslangan. Erning su‟niy yo„ldoshlari tarqatuvchi radio-signallar GPS qabul qilish qurilmalarining antennasi orqali tutib olinadi. Bu signallar su‟niy yo„ldoshning uzatish qurilmasi orqali su‟niy yo„ldosh koordinatalari haqidagi ma‟lumot olish imkonini beruvchi signalni uzatish vaqtini ifodalovchi maxsus kod hisoblanadi. Radio-signalni qabul qilishdan keyin, qabul qilish qurilmasining protsessori bu signalning su‟niy yo„ldosh uzatkich qurilmasidan chiqish vaqtidan qabul qilish qurima

antennasigacha etib kelish vaqtini hisoblaydi. Shunday qilib, GPS qabul qilish qurilmasidan joriy vaqt lahzasida radio-to„lqinlar diapazonida ko„rinish maydonida joylashgan barcha su‟niy yo„ldoshlargacha bo„lgan oraliq masofa hisoblab topiladi, keyin esa - qabul qilish qurilmasining o„zining joylashish koordinatalari hisoblanadi. GPS tizimining yaratilishi Er sharining har qanday hoxlagan nuqtasida, hoxlagan vaqt lahzasida, ob-havo sharoitidan qat‟iy nazar, koordinatalarni aniqlash imkonini beradi. Koordinatalarni aniqlash aniqligi (qurilmalarning tiplari va sinflariga, Shuningdek o„lchashda foydalinuvchi uslublarga bog„liq holatda) 100 m dan 1 mm gacha oraliqni tashkil qiladi. GPS-texnologiyalarining geodeziya sohasida foydalaniluvchi an‟anaviy uslublar bilan solishtirilganda asosiy afzalliklari quyidagilardan tashkil topadi: • Punktlar o„rtasida o„zaro bog„liqlikdagi ko„rinish holati talab qilinmaydi;  Har qanday hoxlagan ob-havo sharoitlarida, hoxlagan vaqt davomida va Er yuzasining hoxlagan nuqtasida ishlash imkoniyatiga ega hisoblanadi;  Koordinatalarni aniqlashda yuqori darajada aniqlikka ega hisoblanadi; • Nisbatan etarlicha darajada yuqori tezlikka ega hisoblanadi; • Plan va balandlik nuqtai nazaridan uch o„lchamli koordinatalarni ifodalab beradi. 9. Tashqi manbalardan axborotlarning olinishi GAT loyihasini ro„yobga oshirishning dastlabki bosqichini axborotlarni yig„ish masalasi tashkil qiladi. Tabiiyki, berilgan loyiha bo„yicha axborotlarni olish - bu juda murakkab masala hisoblanadi va odatda, har doim pullik to„lov asosida amalga oshirilishi talab qilinadi. Har bir holatda asosiy (birlamchi) yoki yordamchi (ikkilamchi) ma‟lumotlar bazasini xosil qilishning tegishli manbalari mavjud hisoblanadi. Quyidagi jadvalda ushbu manbalar haqida qisqacha ma‟lumotlar keltirilganligini ko„rish mumkin:

9.1. Jadval Axborot olish manbalarining qisqa ma‟lumotlari Manbalar Web-sahifalar Tavsiflanishi GAT resurslarning ro„yxati www.geo.ed.ac.uk/home/gisww w.html Indeksatsiyalangan saytlar ro„yxati Ma‟lumotlar ombori www.data-store.co.uk/ Angliya, Evropa va Shuningdek, butun dunyoga tegishli ma‟lumotlar Geospatial One-Stop www.geodata.gov Meta-ma‟lumotlar geoportaliga bevosta kirish MapMart www.mapmart.com/ Keng ko„lamdagi ma‟lumotlar va tasvirlarni etkazib beruvchilar EROS Data Center edc.usgs.gov/ AQSH hukumati arxiv ma‟lumotlari Terraserver www.terraserver-usa.com/ Aerofototasvirlar va yuqori ruxsat etilish qiymatiga ega bo„lgan topografik xaritalar Geografik tarmoqlar www.GeographyNetwork.com Global ma‟lumotlarning xizmatlari va on-layn (ayni damda) rejimda funksiya bajaruvchi xaritalar Milliy geografik jamiyatlar www.nationalgeographic.com Butun dunyo xaritasi GeoConnections www.connect.gc.ca/en/692-e.asp Kanada hukumati geografik ma‟lumotlari EuroGeographics www.eurogeographics.org/eng/ Evropa mamlakatlari miqyosida topografik xarilarani tuzib chiqishga oid ma‟lumotlar Butunjahon ma‟lumotlar katalogi www.geoplace.com GAT ma‟lumotlariga ega bo„lgan kompaniyalarning ro„yxati The Data Depot www.gisdatadepot.com Mustaqil tavsifga ega bo„lgan geografik ma‟lumotlarning keng ko„lamdagi kolleksiyalari Potensial foydali geografik axborotlar manbalariga ega bo„lishdan keyin, bu axborotlarni GAT ma‟lumotlar bazasi tarkibiga kiritish talab qilinadi. Agar, bu ma‟lumotlar maqsadga yo„naltirilgan GAT dasturiy tizimiga xos bo„lgan formatda bo„lsa yoki bu ma‟lumotlar mavjud dasturiy ta‟minot ushbu ma‟lumotlarni to„g„ridan-to„g„ri o„qish olish imkoniyatiga ega bo„lgan formatda bo„lsa, u holda bajarilishi belgilangan ishlar osonlashadi. Agar, bu ma‟lumotlar maqsadga yo„naltirilgan GAT dasturiy ta‟minot tizimiga mos tushmasa, u holda bu ma‟lumotlarni etkazib beruvchilardan ma‟lumotlarni mos keluvchi formatga qayta o„zgartirish talab qilinishi tavsifidagi muqobil yo„nalishlardan foydalanish zarur hisoblanadi yoki ma‟lumotlarni qayta o„zgartirishga mo„ljallangan -

Feature Manipulation Engine ot Safe Software kabi boshqa ishlab chiqilgan dasturiy ta‟minot ma‟sulotlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Ma‟lumotlarni tarjima qilishda foydalaniluvchi Geografik Dasturiy ta‟minot tarjimani ma‟nosiga ko„ra va Shuningdek, sintaktik jihatdan mos keluvchi formatda amalga oshirilishini ta‟minlashish shart hisoblanadi. Bunda sintaktik tarjima o„z tarkibida tizimlar o„rtasida aniq raqamli simvollarning (harflar va raqamlar) qayta o„zgartirilishini qamrab oladi. Ma‟nosiga ko„ra tarjima esa - mavjud geografik axborotlarga xos bo„lgan ma‟no-mazmunning saqlab qolinishi tarzidagi qayta o„zgartirishni ifodalaydi. Shu bilan birgalikda, sintaktik tarjima kodlash va qayta kodlash maqsadlarida nisbatan oddiy tavsifga ega bo„lib, ikkinchi tarjima (ma‟nosiga ko„ra) esa - etarlicha darajada murakkab tavsifga ega hisoblanadi. 10. Geografik ma’lumotlarning formatlari Turli xil formatdagi tashqi ma‟lumotlar manbalaridan olingan axborotlar bilan ishlashda eng katta masala - bu ushbu ma‟lumotlarni kodlash bilan bog„liq hisoblanadi. Hozirgi vaqtda nafaqat GAT fuknsiyalarini bajarish imkonini beruvchi formatlarda emas, balki ma‟lumotlarning bir qator ko„plab formatlarda saqlanishi qayd qilinadi. Ma‟lumotlar bazasini yaratishning iqtisodiy qiymati sezilarli darajada katta mablag„larni sarqlashni talab qiladi, shu sababli hozirgi vaqtda tizimlar o„rtasida o„zaro ma‟lumotlar almashinishini amalga oshirish imkonini beruvchi qurilmalar va dasturlar ishlab chiqilishi amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda bajariladigan ishlarni osonlashtirish uchun, GAT tarkibida DWG, DXF, DGN kabi va boshqa ko„plab dasturlar mavjud bo„lib, bu dasturlar turli xil formatdagi ma‟lumotlarni o„qish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda GAT tarkibida mavjud geografik ma‟lumotlarni standartlashtirish bo„yicha 25 ta halqaro miqyosda faoliyat olib boruvchi tashkilotlar mavjud hisoblanadi.

Shunday qilib, ishonchli ma‟lumotlar manbalari tanlab olinganidan keyin, bu axborotlarni GAT ma‟lumolari tarkibiga joylashtirish talab qilinadi. DWG (ingliz tilida - « drawing » - « chizma » degan ma‟noni anglatadi) - loyihalashtirishga tegishli bo„lgan va meta-ma‟lumotlardan tashkil topgan - ikki o„lchamli (2D) va uch o„lchamli (3D) shaklda axborotlarni saqlashning binar (ikkilik) formatidagi fayl hisoblanadi. DWG formati ko„pgina ATLT ilovalarida bilvosita foydalanilishi imkoniyatiga ega hisoblanadi (ATLT - Avtomatik tarzda loyihalashtirish tizimi), ya‟ni bunda bitta formatdagi ma‟lumotlar import-eksport funksiyasi orqali boshqa formatga o„tkaziladi. .dws (« drawing standards » - « chizma standarti ») va Shuningdek, .dwt (« drawing template » - « chizma shabloni » formatlari ham DWG formatiga tegishli hisoblanadi. dwg formatida funksiya bajaruvchi zamonaviy dasturlar ko„pincha holatlarda vaqtinchalik va zahira ma‟lumotlar nusxalarini diskda dwg kengaytmali fayllarda saqlashni ta‟minlaydi. DXF (ingliz tilida - « Drawing eXchange Format ) - bu ATLT ilovalari o„rtasida grafik axborotlarni o„zaro almashinish uchun ochiq fayllar formati hisoblanadi. Bu format Autodesk firmasi tomonidan AutoCAD tizimi uchun yaratilgan. Ushbu format PC platformasida deyarli barcha CAD-tizimlarda ishlash imkonini beradi. Agar, ma‟lumotlarning formati belgilangan talablarga javob bermasa, u holda uni o„zgartirish zarur hisoblanadi. Formatni o„zgartirish uchun maxsus dasturiy ta‟minot talab qilinadi. Bunda ushbu foydalaniluvchi dasturdan foydalanishda formatlanishi talab qilinuvchi ma‟lumotlarning semantik yoki sintaktik tavsifda o„zgartirilishi zarurligi hisobga olinadi. Sintaktik qayta o„zgartirishlar - bu dasturlar o„rtasida maxsus raqamli simvollar hisobga olinishini anglatadi. Semantik qayta o„zgartirish esa - bu geografik axborotlarni hisobga olishni ifodalaydi.

O'xshashlar

Geografik ma’lumotlarni yig’ish va boshlang’ich qayta ishlash

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Tuproqshunoslikda geografik axborotlar tizimi rivojlanishining zamonaviy holati

Tuproqshunoslikda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratish va saqlash

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish