Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari - Geologiya - Referatlar

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1556.2373046875 KB

Ko'chirib olish

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari Reja: 1. GAT haqida umumiy tushunchalar va ushbu fan sohasining vazifalari 2. Tuproqshunoslikda GATning roli 3. GAT haqida umumiy ma’lumotlar 4. Asosiy atamalar va tushunchalar 5. GATdan turli xil sohalarda foydalanish 6. Geomatika tushunchasi va uning tizim tarkibidagi roli 7. Geologik kodlash

1. GAT haqida umumiy tushunchalar va ushbu fan sohasining vazifalari Geoinformatika va GAT fan sohasining qaror topishida so’zsiz ravishda, birlamchi eng ulkan muvafaqqiyatlardan biri - bu Kanada geografik axborotlar tizimining (CGIS - Canada Geographic Information System) ishlab chiqilishi bilan bog’liq hisoblanadi. 1960-yillarda yaratilgan ushbu yirik ko’lamdagi GAT hozirgi kunga qadar funksiya bajarishi va takomillashtirilishi davom ettirilmoqda. Kanada miqyosida GAT asoschisi - Rodjer Tomlinson ( Roger Tomlinson ) hisoblanadi, ushbu tadqiqotchi rahbarligi ostida GAT yo’nalishida ko’plab konseptual va texnologik masalalar ishlab chiqilgan va amaliyotda joriy qilingan. Kanada miqyosida GAT funksiyasi - Kanada Er resurslarini hisobga olish xizmati ( Canada Land Inventory ) tomonidan to’plangan ko’p sondagi ma‟lumotlarni tahlil qilishda va keng ko’lamdagi er maydonlaridan turli xil maqsadlarda, asosan qishloq xo’jaligida foydalanishni loyihalashtirish rejalarini ishlab chiqishda foydalanish mumkin bo’lgan, tuproq qoplami haqidagi statistik ma‟lumotlarni tahlil qilishdan tashkil topgan. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun, er maydonlarining qishloq xo’jaligida, rekreatsion maqsadlarda, er resurslaridan foydalanuvchilar va er egalarini o’z ichiga qamrab oluvchi, erdan foydalanishning murakkab strukturasini o’zida aks ettiruvchi - ekologik va Shuningdek, o’rmon xo’jaliklarini tashkil qilish nuqtai nazaridan yaroqlilik darajasi bo’yicha mavjud ma‟lumotlardan foydalanish klassifikatsiyasini tuzib chiqish talab qilinadi. Hozirgi vaqtda GAT kartografiya, masofadan turib zondlash, statistika, kadastr va meteorologik ma‟lumotlarni qayta ishlash, dala-ekspeditsiya tadqiqotlarini amalga oshirish, burg’ulash ishlari natijalari va suv ostida zondlash ishlarini amalga oshirish kabi yo’nalishlarda, global, hududiy va mahalliy ko’lamda foydalanilishi qayd qilinadi.

« Tuproqshunoslikda GAT » fan sohasining maqsadi - bakalavr yo’nalishida ta‟lim oluvchi talabalarda zamonaviy geoaxborot tizimlaridan tuproqshunoslik sohasida foydalanish haqidagi umumiy tushunchalarni xosil qilish, talabalar tomonidan zamonaviy geoaxborot texnologiyalari (GAT) uslublarining o’zlashtirilishi, geoaxborot sohasida modellashtirish bo’yicha mukammal bilimlar va amaliy ko’nikmalarni xosil qilish, Shuningdek tuproq resurslarining funksionalekologik sifat darajasini baholash ko’nikmalarni qaror toptirishdan tashkil topadi. Bu maqsadni ro’yobga oshirish uchun, quyidagi vazifalarni bajarish talab qilinadi: • Geoaxborot texnologiyalaridan (GAT) foydalanib, makonda joylashgan koordinatsiyalar haqidagi ma‟lumotlarni majmuaviy tahlil qilish bo’yicha tizimlashtirilgan nazariy bilimlar va amaliy ko’nikma- malakalarga ega bo’lish; • Tadqiqotchilik, axborot-tahliliy, oldindan bashorat qilish (prognozlash) va baholash mazmuniga ega masalalarni hal qilishning ishchi variantlarini geoaxborotlar sohasiga oid atamalar asosida shakllantirish ko’nikmalarini qaror toptirish; • Relefning raqamli formatga ega bo’lgan modellaridan foydalanish asosida, tabiiy tuproq resurslarining asosiy tarkibiy qismlari tavsiflari bo’yicha tajriba yo’li bilan olingan ma‟lumotlarni tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish. 2. Tuproqshunoslikda GATning roli Tuproqshunoslik sohasida amalga oshiriluvchi tadqiqotlar o’z ichiga relef va o’simliklar qoplamidan tashkil topgan ikkita asosiy tuproq xosil qiluvchi omillarni tahlil qilishni qamrab oladi va dala sharoitida amalga oshiriluvchi ishlar , xona sharoitida amalga oshiriluvchi tadqiqotlar ko’rinishidagi ikkita bosqichdan tashkil topadi. Tuproq qoplamini differensiatsiyalash (tarkibiy qismlarga ajratish) asosini relefning hal qiluvchi roli va uning morfometrik tavsiflarini tasdiqlash tashkil qiladi. Relefning ekologik nuqtai nazardan ahamiyati -nishabliklarning ekspoziyasi va tikligi, relefning bo’linganlik darajasi,

mutloq va nisbiy balandlik qiymati kabi topografik omillarning ta‟siri bilan ifodalanadi. Tuproq xosil bo’lishida o’zining botanik tarkibi va yog’ingarchilik miqdori bilan tavsiflanuvchi - o’simliklar qoplami muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Shuningdek, tuproq xosil bo’lishi jarayoni bilan u yoki bu darajada aloqadorlikka ega bo’lgan - yoritilganlik darajasi, harorat, tuproq tarkibi va havoning namlik darajasi, tuproq suv oqimlari va albatta, tog’ ona jinsi kabi bilvosita ta‟sir ko’rsatuvchi bir qator omillarni ham ajratib ko’rsatish mumkin. Tuproqshunoslikda tadqiqotlarning dala sharoitida amalga oshiriluvchi bosqichining asosiy vazifalaridan biri - bu qazish nuqtalari deb nomlanuvchi sinov namunalarini olish joyining tanlab olinishi bilan bog’liq hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bu maqsadda tadqiqot olib borilayotgan hududning alohida tarkibiy qismlar bo’yicha o’rganilishi uchun, o’rganilayotgan hududga ko’p marta takroriylikda chiqishlar amalga oshirilishiga to’g’ri keladi. Tayyorgarlik bosqichida esa - topografik xaritalarni tahlil qilish amalga oshiriladi. Topologik asosda, an‟anaviy uslublardan foydalanib, tadqiqotchi tomonidan oldindan hisoblab chiqilgan, nishabliklarning ekspozitsiyasi (joylashish holati) va qiyalik darajasi haqidagi ma‟lumotlar qayd qilinadi. Keyin, tadqiqotchi qazish joylarini tahminiy tavsifda belgilashni amalga oshiradi va shundan so’ng, o’rganilishi kerak bo’lgan hududga chiqiladi, bu erda kuzatish yo’li bilan nazariy jihatdan qazish joyining belgilanishi holati to’g’riligi baholanadi va talab qilingan vaziyatlarda unga tuzatishlar kiritiladi. Bu etarlicha uzoq vaqt davomiyligida amalga oshiriluvchi jarayon bo’lib, albatta bu ishlarni bajarish uchun qanchalik ko’p miqdorda vaqt va sarf-harajatlar talab qilinishi yaqqol ko’zga tashlanadi. Geoaxborot texnologiyalarining (GAT) ishlab chiqilishi va rivojlanishi yuqorida sanab o’tilgan va Shuningdek, boshqa ko’p sondagi vazifalarni bir so’z bilan aytganda « kassa oldidan ketmay turib hisoblab chiqish » tavsifida hal qilish imkonini beradi. Jumladan, GATdan foydalanish tuproqshunoslikda amalga oshiriluvchi tadqiqotlarni sezilarli darajada soddalashtiradi va dala sharoitida, Shuningdek xona sharoitida amalga oshirilishi belgilangan ishlarni amalga

oshirishni tezlashtirish imkonini beradi. Tahlil qilinayotgan hudud er yuzasini aniq modellashtirish imkoniyatlari mavjudligi belgilangan ishlarning amalga oshirilishi muddatlari va hajmini sezilarli darajada qisqartirish va o’z navbatida, moddiy sarfharajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Shunday qilib, tuproqshunoslikda tuproq qatlamini o’rganish jarayonida nazariy va Shuningdek, amaliy nuqtai nazardan geoaxborot texnologiyalaridan foydalanishning samaradorligi etarlicha darajada yaqqol o’z ifodasini topadi. Qayd qilib o’tish kerakki, ya‟ni tuproqshunoslikda ma‟lumotlarni yig’ish, tahlil qilish, modellashtirish va ko’rgazmali tavsifda taqdim etishda GATdan foydalanish imkoniyatlari ma‟lumotlar ustida ishlashning boshqa uslublaridan foydalanishni to’liq holatda yo’qqa chiqarmaydi. 3. GAT haqida umumiy ma’lumotlar Geoaxborotlar texnologiyalari ishlab chiqilganiga qariyb 50 yildan oshdi. Bu davr ushbu yuksak texnologik yo’nalish rivojlantirilishi uchun ko’p vaqtmi yoki kam vaqtmi ? Nima uchun geoinformatika va geoaxborotlar texnologiyalari axborot texnologiyalari orasida jadal rivojlanayotgan yo’nalishlardan biri hisoblanadi ? Umuman olganda, bu fan sohasi o’zi nima - fanmi, texnologiyami, uslubmi yoki shunchaki, kompyuter dasturimi ?

Tasavvur qiling, siz 1960-yillarga tushib qoldingiz, ya‟ni bu davrda kompyuter texnologiyalari hali ishlab chiqilmagan. Siz o’z ish faoliyatingizni olib boruvchi tashkilotga davlat miqyosida mavjud tabiiy resurslar haqida umumiy ma‟lumotlarni yig’ish va siz to’plagan materiallar asosida, ushbu tabiiy resurslarning kelajakdagi zahirasi holatini oldindan prognoz qilish topshirig’ini bajarish vazifasi yuklatilgan bo’lsin. Tabiiyki, bu ko’rinishdagi topshiriqni bajarish davomida siz etarlicha darajada ishonchli materiallarni yig’ishingiz talab qilinadi, bunda ko’p sondagi mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarning qog’ozda qayd qilingan shakldagi natijalaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Qo’shimcha ravishda, siz ushbu belgilangan ishlarni bajarishingiz uchun ko’p vaqt sarflashingiz talab qilinadi. Siz ushbu ishlarni bajarishingiz uchun avtomatlashtirilgan tavsifga ega tizimdan foydalanishingiz talab qilinadi. Bu tavsifdagi tizim mavjud emasligi dastlab aynan, geografik axborotlar tizimi yo’nalishida faoliyat olib boruvchi mutaxassislar tomonidan qayd qilingan. M.N.DeMers. Fundamentals of geographic information systems ( Geografik axborot tizimlari asoslari ) // New Mexico State University. – 1999. – P.4–5. DASTURLAR MA‟LUMOTLAR USLU B LAR QURILMA-VOSITA L AR

3.1-rasm. GAT strukturasining umumiy ko’rinishi Geografik axborotlar tizimi haqida mutlaqo ma‟lumotga ega bo’lmagan kishi - « Nima uchun men geoinformatika nimaligi haqida bilishim kerak ?», deb savol berishi tabiiy holat hisoblanadi. Haqiqatdan ham, kundalik hayotda har birimiz har kuni geografik atlaslar yoki xaritalarga murojaat qilishga ehtiyoj sezmaymiz. Biroq, agar geoaxborot texnologiyalari shunchaki, kompyuter xotirasiga joylashtirilgan oddiy elektron xaritalardan ko’ra, kengroq mazmunmohiyatga egaligi haqida fikr yuritilsa, u holda boshqacha tasavvur xosil bo’ladi. SHu bilan birgalikda, « geografik axborotlar tizimi , ya‟ni GAT - geoaxborotlar tizimi » tushunchasi odatdagi xaritalar bilan chambarchas aloqadorlikka ega hisoblanadi. O’z mazmun-mohiyatiga ko’ra, har qanday hoxlagan geografik xarita er yuzasining modeli hisoblanadi va undan foydalanuvchilarning tahlil ob‟ekti sifatida o’rin tutadi. Mutaxassis qandaydir hodisa yoki ob‟ektning xarita joylashish holati va uning yuzaga kelishi qonuniyatlari, boshqa ko’rsatkichlar bilan aloqadorligini baholash uchun xarita bir marta ko’z yugurtirishning o’zi etarli holat hisoblanadi (3.1-rasm). Oddiy misol sifatida - xaritada bitta punktdan ikkinchisigacha bo’lgan oraliq masofani aniqlashni keltirib o’tish mumkin. Nisbatan murakkab tavsifga ega bo’lgan masala sifatida esa - qiyshiq shakldagi ob‟ektlarning yuza maydonini aniqlashni ko’rsatish mumkin. Eng murakkab tavsifga ega bo’lgan masala - bu turli xil mavzularga oid xaritalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni aniqlashdan tashkil topadi, masalan - qor barsi ( Uncia uncia ) biologik turi popuyasiyasining ushbu tur tarqalgan hudud relefi bilan bog’liqligi yoki tuproq tarkibining ona jinslar geologik tavsiflariga bog’liqligini aniqlash masalasini misol sifatida keltirib o’tish mumkin. Bu kabi misollar ro’yxatini uzoq davom ettirish mumkin.

Uyning tavsiflari (qavatlar soni 3.2-rasm. GAT tahlil jarayonida turli xil ob‟ektlarning makonda joylashish holati bilan bog’liq masalalar ro’yxati Ilmiy tadqiqot olib boruvchi, sanoat miqyosida ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi yoki boshqaruv sohasida faoliyat yurituvchi kishilar keng ko’lamdagi axborotlarni qayta ishlash zaruriyati bilan doimiy ravishda to’qnash kelishlari qayd qilinadi, bu ma‟lumotlar turli xil ob‟ektlarning makon bo’ylab joylashish holati, ularning xossa-xususiyatlari, tavsiflarining vaqtga bog’liq transformatsiyalanishini tavsiflashdan tashkil topadi. Yakuniy holatda, ko’rish mumkin bo’lgan, ya‟ni vizual manzara xosil qilinadi, butun vizualizatsiya jarayoni esa - bu xaritalarni tuzib chiqish jarayonidan tashkil topadi. Rus tilidagi mavjud adabiyot manbalarida qabul qilingan zamonaviy tushunchalarga muvofiq, geografik axborotlar tizimi (GAT) yoki (GIS - geograficheskaya informatsionnaya sistema ; GIS - geographic information system ) - bu hududiy rejalashtirish va boshqarish masalalarini hal qilish uchun, ma‟lumotlarni kiritish, saqlash, qayta ishlash, matematik modellashtirish va geografik nuqtai nazardan integratsion tasavvurlarni xosil qilishni va atribut ma‟lumotlar bilan muvofiqlikni amalga oshirishni ta‟minlovchi texnik, dasturiy va axborotlarga oid vositalarning umumiy yig’indisi hisoblanadi. Uy kimga qarashli va boshq. qanday?) h Uy qaysi yer uchastkasida joylashgan? M akt ab, magazin va boshq . Uydan qan cha masofa uzoqligida joylashgan Metro stansiasi uydan qanday masofa uzoqligida joylashgan Yaqin masofada joylashgan aeraport sho‟vqini ta‟sir ko‟rsatadimi Uy qaerda joylashgan?

4. Asosiy atamalar va tushunchalar Geoaxborot texnologiyalari - zamonaviy axborot texnologiyalarining jadal rivojlanayotgan yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. SHu sababli, ushbu bilimlar sohasida umumiy qabul qilingan atamalarning mavjudligi haqida hali yakuniy fikr bildirish mumkin emas. Nisbatan hali yosh bo’lgan ushbu faoliyat sohasini tushunib olish uchun, turli xil mualliflar tomonidan bildirilgan etarlicha ko’p sondagi ta‟riflarni keltirish mumkin: GAT - bu «makon bo’ylab koordinatsion tavsifda tarqalgan va ma‟lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va aks ettirishni ta‟minlovchi qurilma va dasturlarni o’z ichiga oluvchi, odam faoliyati orqali boshqariluvchi mashina-qurilmalaridan iborat majmua hisoblanib, jamiyatning hududiy tashkillanishi, atrof-muhitni boshqarish va prognozlash, modellashtirish, inventarizatsiyasini amalga oshirish, tahlil qilish bilan bog’liq bo’lgan ilmiy va amaliy geografik masalalarni hal qilishda samarali foydalanish uchun ma‟lum bir hudud haqidagi bilimlar va ma‟lumotlarni integratsion tavsifda yig’ishni nazarda tutadi» [A.V.Koshkarev] GAT - bu «kelgusida geografik tadqiqotlarda foydalanish va uning amaliy nuqtai nazardan foydalanilishi uchun qulay bo’lgan axborotlarni yig’ish, uzatish, kiritish va qayta ishlashni amalga oshishish imkonini beruvchi texnik va tashkiliy vositalar hamda bu jarayonni amalga oshiruvchi odamlarni o’z ichiga oluvchi tizim hisoblanadi» [M.Konecny]; GAT - bu «geografik (makon bo’ylab tarqalgan) ma‟lumotlarni saqlash, o’zgartirish va aks ettirish bo’yicha majmaviy qurilmalar, dasturlar va odam faoliyatini o’z ichiga qamrab oluvchi tizim hisoblanadi» [R.Abler]. GAT - bu «Aniq bir konsepsiyalar va texnologiyalar tuzilmalari doirasida ma‟lum bir foydalanuvchilarning o’ziga xos spetsifik ehtiyojlarini qondirish maqsadida, makon bo’ylab tarqalgan ma‟lumotlarning hisoblanishi, grafik va

kartografik tavsifda o’zgartirilishini EHM yordamida ro’yobga oshirishni o’z ichiga qamrab oluvchi, ko’p sondagi modellar yig’indisidan tashkil topgan, ko’p sondagi dinamik tavsifda tashkillashtirilgan ma‟lumotlar (dinamik ma‟lumotlar bazasi yoki ma‟lumotlar banki) hisoblanadi» [A.Degani]. GAT - bu «yakuniy holatda, u yoki bu ho’jalik faoliyati variantlarida qarorlarning qabul qilinishi uchun foydalaniluvchi, ma‟lumotlar bazasi tarkibini kengaytirish, ma‟lumotlarni o’zgartirish, ushbu ma‟lumotlarning xaritalar yoki jadvallar ko’rinishida ifodalanishi uchun mo’ljallangan, o’z ichiga ma‟lumotlar bazasi, qurilmalar, maxsus dasturiy ta‟minot va moddiy ta‟minotni qamrab qoluvchi tizim hisoblanadi» [T.Lillesand]. GAT - bu «tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro hududiy nuqtai jihatdan aloqadorlik munosabatlari haqidagi bilimlarning avtomatik tavsifda funksiya bajaruvchi vositalar (EHM) yordamida ro’yobga oshiriluvchi bilimlar tizimi ombori, shuningdek qidirish, kiritish, modellashtirish va boshqa funksiyalarni ta‟minlovchi dasturiy ta‟minot tizimi hisoblanadi» [A.M.Trofimov, M.V.Panasyuk] GAT - bu makon bo’ylab tarqalgan, o’zaro muvofiqlikdagi ma‟lumotlarni yig’ish, tahlil qilish, modellashtirish va aks etirishni amalga oshiruvchi tahlilchimutaxassis tomonidan boshqariluvchi integratsion tavsifga ega bo’lgan kompyuter tizimi hisoblanadi. Shunday qilib, ko’rish mumkinki GAT ta‟riflari ko’p sonda bo’lib, biroq ularning har biri to’g’ri hisoblanadi. Bunda faqat ushbu ta‟riflarning qarab chiqilayotgan masalani qamrab olish kengligi o’zaro farqlanadi. Xarita (ingliz tilida - « map », nemis tilida - « chart », fransuz tilida - « karte », grek tilida - « chartes » - sahifa, o’ralgan qog’oz degan ma‟noni anglatadi) - bu Er yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning, Shuningdek tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning joylashish holati, xossalari va o’zaro aloqadorlik bog’liqliklarini matematik jihatdan hisoblab chiqilgan,

kichiklashtirilgan, generalizatsiya asosida shartli belgilashlar yordamida yassi ko’rinishda tasvirlanishi hisoblanadi. Xarita yuqori darajada axborot beruvchi, asl holatiga nisbatan vaqt va makon nuqtai nazaridan o’xshash, metrik tavsifga ega, o’ziga xos sharhlab beruvchi va ko’rgazmali tavsifga ega bo’lgan, shartli belgilashlar va timsollar asosida yaratilgan model sifatida qaraladi va bu xossa- xususiyatlar xaritalardan Er haqidagi va Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy fan sohalarida bilish jarayonining muhim vositasi sifatida o’rin tutishini belgilab beradi. Xaritalarni o’qish - bu xaritada keltirilgan shartli belgilashlarni tanib olish asosida, uning tarkibiy mazmunini anglash, his qilishdan (ko’rish, tegish yoki avtomatik tavsifda) tashkil topadi. Xaritalarni o’qishning samaradorligi darajasi xaritalarning o’qilishi darajasiga bog’liq hisoblanadi, ya‟ni xaritada alohida shartli belgilashlarning oson va tez ilg’ab olinishi, Shuningdek umumiy bir butun tasvirlarning his qilinishi jarayoni tezligi bilan bog’liq hisoblanadi. O’z navbatida, xaritalarning o’qilishi shartli belgilashlarning ko’rgazmalilik darajasiga, xaritalarning tarkibining umumiy to’ldirilish darajasiga, tasvirlar tarkibiy qismlarining o’zaro farqlanish darajasiga bog’liq hisoblanadi. Raqamli xarita (ingliz tilida - « numerical map »,- « digital map », nemis tilida - « numerische karte ») - bu koordinatalar tizimi va balandliklarni ifodalash, xaritalar proeksiyalari va chizmalari uchun qabul qilingan kartografik generalizatsiya qonuniyatlari hisobga olingan holda, shakllantirilgan er yuzasining raqamli modeli hisoblanadi. Mazmun-mohiyatiga ko’ra, « raqamli xarita » atamasi aynan, raqamli model, ya‟ni raqamli formatdagi kartografik ma‟lumotlarni anglatadi. Raqamli xarita xaritalarning aniqligi, shartli belgilashlar tizimi, generalizatsiya va kartografiyaning boshqa asosiy me‟yoriy qoidalari va tartiblariga to’liq amal qilingan holatda yaratiladi. Raqamli xarita odatdagi qog’oz shaklidagi xaritalar, kompyuter va elektron xaritalarni tayyorlash uchun asos sifatida xizmat qiladi, Shuningdek raqamli xaritalar kartografik ma‟lumotlar bazasi tarkibiga kiritiladi va GAT axborot ta‟minotining eng muhim tarkibiy

qismlaridan biri hisoblanadi va bir vaqtning o’zida GAT funksiya bajarishining mahsuli sifatida o’rin tutishi mumkin. Kompyuter xarita - bu avtomatik tavsifga ega bo’lgan kartografik vositalar (grafik tuzuvchi qurilmalar, printerlar, digitayzerlar va boshqalar yordamida qog’oz, plastik materiallar, foto-tasma va boshqa materiallardan) yordamida nashrga chiqarilgan yoki geoaxborot tizimlari yordamida yaratilgan xaritalar hisoblanadi. Ayrim holatlarda kompyuter xaritalari jumlasiga ixtisoslashtirilmagan qurilmalar yordamida tayyorlangan, masalan EHM-xarita deb nomlanuvchi - alifbo-raqamli nashr qurilmalarida tayyorlangan xaritalar ham kiritiladi. GAT-texnologiyalar - bu geografik axborotlar tizimining funksional imkoniyatlarini ro’yobga oshirish imkonini beruvchi, uni yaratishning texnologik asoslari hisoblanadi. Geoaxborotlarga oid tahlil - bu makonga oid tahlil va geomodellashtirish uslublaridan foydalanib, ob‟ektlar va hodisalar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik munosabatlari, joylashish holati va tuzilmalarni tahlil qilishdan tashkil topadi. GATning funksional imkoniyatlari - tegishli dasturiy qurilmalar va geografik axborot tizimlarining quyidagi funksiyalari yig’indisi hisoblanadi: • Manbalarni raqamli shaklga o’tkazish yoki mavjud raqamli ma‟lumotlarni import qilish yo’li bilan mashina muhitiga kiritish; • Koordinatalar tizimini o’zgartirish, kartografik proeksiyalarni transformatsiyalash, ma‟lumotlarni bitta formatdan boshqasiga konvertatsiyalashni o’z ichiga oluvchi ma‟lumotlarni qayta o’zgartirish; • Ichki va tashqi ma‟lumotlar bazalarida ma‟lumotlarni saqlash, o’zgartirish va boshqarish; • Kartometrik operatsiyalarni amalga oshirish; • Foydalanuvchilarning shaxsiy rostlash vositalari;

Geoinformatika - bu quyidagi keltirilgan ishlab chiqarish yo’nalishlari bo’yicha faoliyat turi va texnologiyalardan tashkil topgan fan sohasi hisoblanadi: • Geografik axborot tizimlarini ilmiy jihatdan asoslab berish, loyihalashtirish, yaratish, foydalanish bo’yicha; • Geoaxborot texnologiyalarini ishlab chiqish bo’yicha; • Amaliy yoki geologik ilmiy maqsadlarda GAT ilovalari yoki amaliy jihatlari bo’yicha. Raqamli qoplama (qavat, mavzu) - bu qavatlar yig’indisi uchun umumiy tavsifga ega bo’lgan koordinatalar tizimida ma‟lum bir hudud doirasida joylashgan bitta sinfga tegishli ob‟ektlar guruhiga kiritiluvchi. Makon bo’ylab tarqalgan bitta tipga mansub (bitta o’lchamlilikka ega) ob‟ektlar oilasi hisoblanadi. Ob‟ektlar tipiga ko’ra, nuqtali, chiziqli va poligonal raqamli qoplamalarga ajratiladi. Makon bo’ylab joylashgan ob’ekt (grafik primitiv) - bu haqiqiy mavjud ob‟ektning (joyning raqamli modeli) raqamli ifodalanishi bo’lib, uning tarkibida ob‟ektning joylashish joyi, xossalari yig’indisi, tavsiflari, atributlari yoki ob‟ektning o’zi mavjud hisoblanadi. Makon bo’ylab joylashgan ob‟ektlarning to’rtta asosiy tiplari o’zaro farqlanadi: ya‟ni, nuqtali, chiziqli, maydonga oid (poligonal), konturga oid va yuzaga oid. 5. GATdan turli xil sohalarda foydalanish Hozirgi vaqtda geoaxborot texnologiyalari deyarli hayotning barcha sohalariga kirib borishi qayd qilinmoqda. Bu sohalarning asosiylarini qayd qilib o’tamiz:  Tuproqshunoslik;  Ekologiya va tabiatdan foydalanish;  Er kadastri va er qurilishi;

 Dengiz, aviatsiya va avtomobil navigatsiyasi;  Shahar xo’jaligini boshqarish;  Hududiy rejalashtirish;  Marketing;  Demografiya va mehnat resurslarini o’rganish;  Yo’l harakatini boshqarish;  Favqulotda vaziyatlarda tezkor boshqarish va rejalashtirish;  Sotsiologiya va siyosatshunoslik; Bundan tashqari, GAT quyidagi shakldagi turli xil boshqa masalalarni hal qilishda ham foydalaniladi:  Majmuaviy va sohalarga oid kadastr ta‟minoti;  Tabiiy resurlarni qidirish va ulardan samarali tarzda foydalanish;  Hududiy va sohalarga oid rejalashtirish;  Aholi hayot sharoitlarini, sog’liqni saqlash, ijtimoiy xizmat ko’rsatish, mehnat bilan bandlik masalalarini nazorat qilish;  Huquqni muhofaza qilish va harbiy tuzilmalar faoliyatini ta‟minlash;  Fan va ta‟lim;  Kartografiya. GAT va geoaxborot texnologiyalari sohasida faoliyat olib boruvchi mutaxassislar funksiyasi quyidagilardan tashkil topgan:  Birlamchi ma‟lumotlarni yig’ish;  Ma‟lumotlar bazalarini loyihalashtirish;  GATni loyihalashtirish;  Geoaxborotlar loyihalarini rejalashtirish, boshqarish va ma‟muriy boshqarish;  GATni ishlab chiqish va qo’llab-quvvatlash;  GAT maxsulotlari va geoaxborotlarni tarqatish va marketing;  Kasbiy mahorat darajasidagi geoaxborotlarga oid ta‟lim berish va GAT texnologiyalarni o’rgatish.

6. Geomatika tushunchasi va uning tizim tarkibidagi roli Hozirgi vaqtda mavjud bilimlarning integratsiyalanish jarayoni jadalligi shunchalik yuqoriki, bu holat yangi yo’nalishlarning yuzaga kelishiga olib kelmoqda, Shunday yo’nalishlardan biri - bu « geomatika » hisoblanadi. Bu atama geologik fanlar, matematika va informatikani birlashtiradi. Fransuz atamashunoslik izohli lug’atida (glossariy) « geomatika » tushunchasi - «geografik ma‟lumotlar, jumladan kartografik ma‟lumotlarni qayta ishlash uchun informatikaning umumiylikda foydalanilishi» sifatida ta‟riflanadi. Ko’pincha holatlarda, geomatika va geoinformatika tushunchalari o’zaro teng ma‟noga ega tushunchalar sifatida qayd qilinadi. Keltirilgan ta‟riflarga ko’ra, geomatika - bu geoaxborotlar, ya‟ni geomatik (geoaxborotlarga oid) tizim bilan bog’liq holatda haqiqiy mavjud masalalarni hal qilish maqsadini amalga oshiruvchi ilmiy-texnik fan sohasi hisoblanadi. Geomatika o’z tarkibiga - matematika, fizika, informatika, kartografiya, geodeziya, fotogrammetriya va masofadan turib zondlash kabi fan sohalarini qamrab oladi. Geomatika - bu makon bo’ylab koordinatsion tavsifda joylashgan axborotlarni ishlab chiqish va ularni boshqarish uchun, makon bo’ylab koordinatsion tavsifda joylashuvchi ma‟lumotlarni yig’ish va boshqarishning barcha vositalarini tizimi yondoshuv asosida integratsiyalashni amalga oshiruvchi, ilmiy-texnik faoliyat sohasi hisoblanadi. Geomatika - bu tegishli qarorlarni qabul qilishni ta‟minlovchi, makon bo’ylab koordinatsion tavsifda joylashuvchi ma‟lumotlarni yig’ish, saqlash, tahlil qilish, taqdim etish, tarqatishga oid axborot texnologiyalari va kommunikatsiya vositalari bilan ish olib boruvchi fan va texnikaning faoliyat sohalaridan biri hisoblanadi. Tuproqshunoslikda geomatika - bu makon bo’ylab koordinatsion tavsifda joylashuvchi ma‟lumotlarning tuzilishi va tavsiflarini o’rganuvchi, bu ma‟lumotlarni yig’ish uslublari, tashkillashtirish, klassifikatsiyalash, baholash, tahlii qilish, boshqarish, aks ettirish va tarqatish uslublari, shuningdek ushbu axborotlardan optimal darajada foydalanish uchun talab qilinuvchi infratuzilmalar haqidagi fan va texnologiyalardan tashkil topadi.

7. Geologik kodlash Geologik kodlash - bu Er yuzasining joylashish holatini (masalan, koordinatalari, manzili yoki joyning nomlanishi) o’zgartirilishi asosidagi tavsiflanishi jarayoni hisoblanadi. Geologik kodlashni bitta joylashish holatini bir marta tavsiflash orqali yoki tavsiflashni jadval tarkibida birdaniga bir necha marta takroriylikda kiritish orqali amalga oshirish mumkin. Geologik kodlash natijasida xaritalarni tuzib chiqish yoki makon bo’ylab tahlillarni amalga oshirish uchun foydalanish mumkin bo’lgan, tegishli atributlarga ega bo’lgan geografik ob‟ektlar xosil qilinadi. Geologik kodlash yordamida turli xil joylashish holatlarini tezkor tavsifda aniqlash mumkin. Geologik kodlash yordamida siz turli xil tipdagi, jumladan tog’lar, magazinlar kabi diqqatga sazovor joylarni yoki geografik ma‟lumotnomadan kerakli nomlarni tezkor tavsifda topishingiz mumkin, bunda uzunlik va kenglik koordinatalari asosida yoki boshqa joy bilan bog’lash tizimlari, turli xil uslub va formatlardagi manzillar, jumladan yo’llarning kesishishi, ko’chalarning nomi bilan birgalikda uylarning raqamlari va pochta kodlari kabi manzillar asosida ish olib borish mumkin. 7.1-rasm. Geografik ob‟ektni geologik kodlash natijalari

Geologik kodlash jarayonida foydalanilish mumkin bo’lgan keng diapazondagi ilovalar mavjud hisoblanadi: jumladan, tadbirkorlik va iste‟mol xizmatlari sohasida boshqaruvchi amalga oshirish uchun ma‟lumotlarning oddiy tavsifda tahlil qilinishidan tortib, sotishni rejalashtirish uslublariga aniqlik kiritishgacha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Manzilning geologik kodlanishidan foydalanish orqali, siz joylashish holati va axborotlarning tuzilishini tanib olishni makon bo’ylab aks ettirishingiz mumkin. Bu jarayonni axborotlarning shunchaki, oddiy qarab chiqilishi yo’li bilan yoki GAT tarkibida mavjud bo’lgan ayrim tahliliy qurollar vositasida amalga oshirish mumkin. Shuningdek, siz mavjud axborotlarni nisbatan batafsil holatda tahlil qilish imkonini beruvchi, ma‟lum bir aniq ko’rsatkichlarni hisobga olgan holda, manzillarga tegishli axborotlarni aks ettirishingiz ham mumkin. Ushbu ilovalardan ayrimlari quyidagi bo’limlarda tavsiflangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Баранов Ю.Б., Берлянт А.М., Кошкарев А.В., Серапинас Б.Б., Филиппов Ю.А. Толковый словарь по геоинформатике // Под редакцией А.М.Берлянта и А.В.Кошкарева, Издание ГИС-обозрение, 1998. 2. Берлянт A. M. Геоинформационное картографирование [Текст] / A. M.Берлянт. - М.: Астрея, 1997. - 64 с. - ISBN 5-7594-0041-Х. 3. Берлянт А.М. Геоиконика. -: М.: Фирма «Астрея», 1996. -: 207 с. 4. Берлянт А. М., Востокова А.В., Кравцова В.И. и др. Картоведение: Учебник для вузов. / Под ред. А.М. Берлянта - М.: Аспект Пресс, 2003. -477 с. 5. Волков А.Г. Планирование почвенных исследований с помощью ГИСтехнологий // www.esri - cis.ru/news/arcreview/detail.php?ID 6. Гафурова Л.А. Шеримбетов В.Х. Применение геоинформационных технологий при почвенно-экологическом мониторинге и изучении процессов опустынивания//“Иқлим ўзгариши шароитида ер ресурсларини барқарор бошқариш” Республика илмий-амалий семинар мақолалар тўплами. Тошкент, 2017, 95 бет 7. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Современный подход в изучении эрозионноопасных земель бассейна Сукоксай с применением ГИС технологии. - Т.: “Фан ва технология”, 2017, 144 с. 8. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Выделение высотных зон ландшафта для исследования эрозионных процессов // “Аграрная наука –сельскому хозяйству” сборник статей X Международной научно-практической конференции, Барнаул 2015, стр. 365-367

O'xshashlar

Tuproq haqidagi axborotlarni geografik axborot tizimlari tarkibida ifodalash

Tuproqshunoslikda geografik axborotlar tizimi rivojlanishining zamonaviy holati

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish

GAT tarkibida boshqarishni tashkil qilish