Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish - Geologiya - Referatlar

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

465.2861328125 KB

Ko'chirib olish

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish Reja: 1. Tuproqshunoslikda GAT axborotlari tushunchasi 2. Axborotlarning fotogrammetrik usulda qayta ishlanishi 3. Modellashtirish va modellar 4. GAT tarkibida makonga oid modellashtirish

1. Tuproqshunoslikda GAT axborotlari tushunchasi Hozirgi vaqtda tuproqshunoslik fan sohasining rivojlantrilishidan ko„zda tutiluvchi asosiy maqsadlarni ro„yobga oshirish uchun, aynan GAT- texnologiyalaridan foydalanish, aniqroq aytganda tuproq xaritalarini tuzib chiqish va ulardan foydalanishda eng ommalashgan va muhim hisoblangan yo„nalishlardan biriga aylanishi kuzatilmoqda. Ma‟lumki, GAT-texnologiyalar tarkibi jihatidan turli xildagi ko„p sondagi ma‟lumotlarni talab qilingan ko„rinishda qayta o„zgartirishning turli xil usullari va variantlariga boy hisoblanadi. Tuproqshunoslik fani sohasida GAT- dasturlaridan foydalanishning yakuniy maxsuloti - bu ma‟lumotlarning xarita ko„rinishida taqdim etilishidan tashkil topadi. Xarita - bu ma‟lumotlarni saqlash va qayta ishlashning nisbatan keng ko„lamda axborotlar berish xususiyatiga ega bo„lgan uslubi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda tuproqshunoslik sohasida GAT-texnologiyalaridan foydalanish katta hajmdagi materiallar ustida ishlashni sezilarli darajada osonlashtirdi va bajariladigan ishlar samaradorligi yaxshilanishiga olib keladi, Shuningdek bunda axborotlarni qayta ishlash jarayoni natijalarining sifat ko„rsatkichlari yuqori bo„lishi ta‟minlanadi. Tuproqshunoslik sohasida GAT imkoniyatlaridan foydalanish tuproqlarni o„rganish bo„yicha tadqiqotlarni amalga oshirishni sezilarli darajada tezlashtirish imkonini beradi. Axborot texnologiyalari oldin olingan ma‟lumotlarni joriy ma‟lumotlar bilan umumiylikda yig„ish va tarkibiy jihatdan to„ldirish, hisobga olish ishlarini sezilarli qiyinchiliklarsiz, Shuningdek ortiqcha sarf-harajatlarsiz amalga oshirish imkonini beradi. Maxsus ishlab chiqilgan dasturlar keng ko„lamda yig„ilgan ma‟lumotlar asosida tuproqlar haqidagi axborotlarni tartibli ko„rinishda mujassamlashtirgan raqamli xaritalar tarkibida yig„ishni amalga oshiradi. Bunda vizual materiallar tizim tarkibida maksimal aniqlik darajasida raqamli shaklga o„tkaziladi va geografik bog„lanishlar asosida xarita ko„rinishiga keltiriladi, Shuningdek bunda keng ko„lamdagi mavjud qurollar yordamida ma‟lumotlarni

tahrirlash imkoniyatlari yuzaga keladi. GAT muhitida tuproqlarni muhofaza qilish yo„nalishida istiqbolni ko„zda tutuvchi (perspektiv) rejalarni tuzib chiqish osonlik bilan amalga oshiriladi. Zamonaviy olamda tuproqlarni o„rganishda GATtexnologiyalaridan foydalanish ma‟lumotlarning yig„ilishi, tahlil qilinishi, modellashtirish va ko„rgazmali shaklda taqdim etilishida ulkan rol o„ynaydi. GATtexnologiyalarining rivojlanishi va modernizatsiyalanishi hamda ularning tuproqshunoslik fanlari strukturasi tarkibiga joriy etilishi bevosita, er resurslaridan oqilona foydalanishning shart-sharoitlarini optimallashtirish uchun juda muhim istiqbolli yo„nalishlardan biriga aylanishiga olib kelgan. 2. Axborotlarning fotogrammetrik usulda qayta ishlanishi Axborotlarni fotogrammetrik usulda qayta ishlash, aniqroq aytganda tahliliy texnologiyalar bo„yicha tasvirga olish materiallarining qayta ishlanishi stereo tavsifda qayta ishlash qurilmalari, hisoblash texnikalari va dasturiy ta‟minot yordamida tahliy ishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Hozirgi vaqtda bu texnologiyalar quyidagi takibiy qismlardan tashkil topgan: • Ishonchli, yuqori darajada aniq tahliliy funksiyalarni bajarish imkonini beruvchi stereo-qurilmalar va tizimlar; • Katta hajmdagi xotiraga ega bo„lgan, tezkor funksiya bajaruvchi hisoblash mashinalari; • Kuchli dasturiy ta‟minot. Stereo-qayta ishlash tahlil qilish qurilmalari jamlamasi o„z tarkibiga - tasvirlarni olish uchun mo„ljallangan karetkaga ega optik-mexanik tizim, binokulyar shaklda ishlangan kuzatish tizimi, boshqarish paneli, qo„lda boshqariluvchi shturvallar, qurilmani ishlashga tushirish va o„chirish maqsadlarida foydalaniluvchi, oyoq yordamida harakatlantiriluvchi disk va pedallar yig„indisidan tashkil topgan.

Bu qurilmaga nazorat qiluvchi qurilma (kontrolyor) va to„plovchi qurilma, videoterminal va nashr qilish qurilmasi (printer) bilan birgalikda IBM PC ulanadi. Nazorat qiluvchi qurilma (kontrolyor) karetaning harakatlanishini, sezgir moslamalarning (datchiklar) koordinata o„qlari bo„yicha ishlashini boshqaradi, Shuningdek karetalarning siljishini qayd qiladi, ma‟lumotlarning elektron usulda qayta o„zgartirilishi va ma‟lumotlarning IBM PC tizimida interfeys orqali kiritilishi-chiqarilishini amalga oshiradi. Axborotlarni kiritish va aks ettirish qurilmalari jumlasiga video-monitor, avtomatik tarzda funksiya bajaruvchi koordinatograf, displey bilan jihozlangan grafik terminal ham kiritilishi mumkin. Bu qurilma yordamida ish bajarishning yakuniy maxsuloti - grafik xarita yoki raqamli shakldagi xarita bo„lishi mumkin. Iste‟molchi tasvirlarning masshtabini tanlab olishi mumkin, Shuningdek axborotlarning taqdim etilishi uslubini tanlashi, ob‟ektlarning toifalarini va hakozo ko„rsatkichlar qiymatlarini o„z hoxishiga ko„ra tanlashni amalga oshirishi mumkin. Tahliliy stereo-qurilmalarning matematik ta‟minoti 100 dan ortiq sondagi amaliy dasturlardan jamlamasidan tashkil topgan. Bu dasturlarga quyidagi fuknsiyalarni bajaruvchi dasturlar turlari kiritiladi: • Stero-modellarni tuzib chiqish va baholash jarayonining aniqligi; • Relefni chizish; • Aerofototriangulyasiyalarni rivojlantirish va tenglashtirish; • Joyning raqamli modelini (JRM) tuzib chiqish; • Erda turib tushirilgan tasvirlarni va qisqa bazisga ega fotogrammetriya materiallarini qayta ishlash; Aeroftotriangulyasiya uchun mo„ljallangan dasturlar to„plami tarkibiga quyidagilar kiritiladi: • Mustaqil tavsiga ega modellarni marshrut asosida tenglashtirish; • Mustaqil tavsifga ega modellarni bloklar bo„yicha tenglashtirish; • Avtomatik tarzda tanib olish asosida blok tavsifidagi tenglashtirish va qo„pol tarzdagi yo„l qo„yilgan xatolarni tuzatish;

• Qo„shimcha ko„rsatkichlarni hisobga olgan holatda va tizimli tavsifga ega bo„lgan xatolarni tuzatish asosida bog„lanishlarni blok tavsifida tenglashtirishni amalga oshirish. Shuningdek, kodlangan ma‟lumotlarni raqamli shaklda yig„ish, saqlash, yangilash va grafik axborotlarni tahrirlash va navbatdagi bosqichda analog shaklga qayta o„zgartirish uchun mo„ljallangan maxsus dasturlar paketi ishlab chiqilgan. Ayrim turdagi tahliliy stereo-qayta ishlash qurilmalarida xizmat ko„rsatish qurilmalari, periferik qurilmalardan tashkil topgan keng ko„lamdagi operatsion tizimdan foydalaniladi. Bu tizimlar parallel holatda bir nechta masalani bir vaqtda hal qilishga mo„ljallangan, universal tavsifda ishlashni ta‟minlovchi avtomatlashtirilgan tipda funksiya bajaruvchi, integratsion tizim sifatida birlashtiriladi. Jumladan, Rossiyada ishlab chiqiriluvchi «Stereoanagraf» rusumidagi tahliliy qurilmalar seriyasi bir nechta modifikatsiyalar asosida ishlab chiqarilishi yo„lga qo„yilgan. Ushbu qurilmaning dastlabki modifikatsiyasining tarkibi - stereokomparator, koordinatograf va IBM PC jamlamasidan tashkil topgan. Bu qurilmalar jamlamasi butun masshtab qatorlari bo„yicha, aero - va kosmik tavsirlar asosida xarita va planlarning ishlab chiqilishi va yangilanishini amalga oshirish uchun mo„ljallangan. Bu qurilmalar tasvirlarni yuqori darajada aniqlikda qayta ishlash, jarayonlarni amalga oshirish yo„nalishlarini mo„ljal olishda avtomatik tarzda ishlash, qurilmaning va tasvirlarning tizimli tavsifga ega bo„lgan xatoliklarini hisobga olish kabi imkoniyatlarga ega hisoblanadi. Qurilmaning ishlash tamoyili - chiziqli tavsifdagi siljishlarning siljish qiymatiga proporsional bo„lgan qiymatdagi elektron impulslarga qayda o„zgartirilishi asosida, x va u o„qlar bo„yicha o„lchov markalarining chiziqli tavsifda siljishi natijalari fotoelektron qayta o„zgartirish moslamalari yordamida qayd qilinishiga asoslanadi. Navbatdagi bosqichda ushbu xosil qilingan signallar raqamli shakldagi axborotlar shaklida qayta o„zgartiriladi va IBM PC yordamida qayta

ishlanadi, qayd qilish qurilmasiga (registrator) o„lchashlar natijalari qiymatlari shaklida uzatiladi. 2.1.-rasm. «Stereoanagraf» tahliliy qurilmasning umumiy tashqi ko„rinishi Foydalaniluvchi IBM PC shaxsiy kompterlar uchun mo„ljallangan standart konfiguratsiyaga ega hisoblanadi. Ekranga turli xildagi matn va grafik shaklidagi axborotlarning chiqarilishi monitor yordamida bajariladi, matn va grafik shakldagi axborotlarning nashr qilinishi esa - printer yordamida amalga oshiriladi. «Stereoanagraf-6» rusumdagi qurilma ushbu qurilmalar seriyasida ishlab chiqilgan nisbatan yangi ishlanmalardan biri hisoblanadi. Bu qurilma raqamli xaritalar va planlarni tuzib chiqish, uchastkalarning maydoni va perimetr qiymatlarini hisoblash, shahar va er kadastri sohasida turli xil maqsadlarda, Shuningdek loyihalashtirish va qurilishlarni amalga oshirish va ko„pgina boshqa shu kabi masalalar echimida samarali qo„llanilishi mumkin. Bunda qurilmaning koordinatalarni aniqlashda yo„l qo„yilishi mumkin bo„lgan o„rtacha kvadrat xatoligi qiymati 3 mkm dan katta emas. Raqamli texnologiyalar Raqamli fotogrammetriya uslubida shisha, tasma yoki qog„oz shaklidagi materiallar asosida fizik tasvirlarni aks ettirishdan foydalanish uslublaridan farq qilib, tasvirlar kompyuter yordamida raqamli shaklda qayta ishlanishi amalga oshiriladi. Bunda fotografik tasvir digitalizatsiya yoki skanerlash yo„li bilan raqamli shaklga qayta o„zgartiriladi. Shuningdek, tasvirlar bevosita turli xil

axborotlarni saqlash manbalari o„rnatilgan maxsus kamera yordamida raqamli formatda olinishi asosida kiritilishi mumkin. Skanerlash yo„li bilan tasvirlarni raqamli shaklga qayta o„zgartirishda tasvirlar ma‟lum bir son qiymatidagi o„zaro teng o„lchamdagi, « piksel » deb nomlanuvchi kichik kvadrat sohalarga ajratib chiqiladi. Bu ko„rinishda ajratib chiqilgan har bir maydon sohasi (katakcha, hujayra kabi) tarkibida rang va ranglar zichligi nuqtai nazaridan etarlicha miqdorda axborotlar mavjud hisoblanadi. Raqamli fotogrammetriyada skanerlash ruhsat etilish darajasi qiymatining ortishi bilan xosil qilinuvchi yakuniy natijalarning aniqlik darajasi ortadi. Ya‟ni, piksellar qiymati qanchalik kichik bo„lsa, demak yakuniy natijaning aniqlik darajasi ham shunchalik darajada yuqori bo„lishi qayd qilinadi. Yuqori ruxsat etilish qiymatiga ega bo„lgan ekranlardan foydalanish piksellarning o„lchamlari 25 mkm va undan ham kichik bo„lgan, etarlicha darajada tiniqlikka ega tasvirlarni xosil qilish imkoniga ega bo„lishni ta‟minlaydi. Hozirgi vaqtda tasvirlarni skanerlash uchun ko„plab turdagi skanerlar ishlab chiqarilgan. Maxsus ishlab chiqilgan fotogrammetrik skanerlar ish bajarish unumdorligining yuqori qiymatga egaligi va Shuningdek, ish samadorligi yuqori bo„lishi bilan tavsiflanadi. Bu skanerlar bir butun tasmalarni (filmlar), Shuningdek alohida tasvirlarni skanerlash imkonini beradi. Ayrim turdagi skanerlarning konstruksiyasi statsionar kamera yoni bo„ylab yuqori aniqlikka harakatlanuvchi plastinkadan ishlangan platformaning siljishi tamoyiliga asoslanadi. Bunda qayd qilinuvchi to„g„ri burchakli massiv sohalarini takroriy tarzda hisoblab chiqish talab qilinmaydi. Skanerlarning nisbatan eng yaxshi hisoblangan modellarida ish bajarish unumdorligi 1 megapiksel/sek qiymatiga teng hisoblanadi. Ruxsat etilish qiymati 15 mkm ga teng bo„lgan bitta oq-qora aerofototasvirni skanerlash uchun 4 minut safrlanishi mumkin. 4-20 mkm piksel o„lchamidagi tasvirning formati 260×260 mm ni tashkil qilishi mumkin.

Raqamli fotogrammetriyaning apparat-dasturiy vositalari Zamonaviy raqamli fotogrammetriyaning dasturiy maxsulotlariga quyidagilarni kiritish mumkin: jumladan - «Delta» (1998-yilda ishlab chiqirilgan) apparat-dasturiy jamlamasi. Bu qurilmalar jamlamasi tasvirlar stereofotogammetrik qayta ishlashning barcha funksiyalarini ta‟minlab beradi va axborotlarni olish va quyidagi ko„rinishlarda stereoskopik shaklda ifodalash imkonini beradi: • Bazis va topotsentrik koordinatalar tizimida yarim tonga ega bo„lgan raqamli steroskopik geometrik modellar; • Joyning relefi va ob‟ektlar nuqtalarining uch o„lchamli strukturasiga oid tavsiflanishi; • Gorizontal va profillar (kesim) vositasia relefning ikki o„lchamli chiziqli tavsiflanishi; • Joyning balandliklarini matritsa shaklida tavsiflash. 2.2.-rasm. «Delta» apparat-dasturiy kompleksining umumiy tashqi ko„rinishi «Raqamli stereoplotter» quyidagi asosiy rejimlarda ish bajaradi: ya‟ni, « loyiha », « tasvir », « mo’ljal olish », « stereo-o’lchash », « stereo-tahrirlash ». «Raqamli stereoplotter» Windows 95 operatsion muhitida funksiya bajaradi.

2.3.-rasm. Zamonaviy raqamli stereoplotterning umumiy tashqi ko„rinishi Yuqorida sanab o„tilgan modullar aniq vazifalarni hal qilishga mo„ljallangan, jumladan: • Alohida raqamli tasvirlarni monokulyar rejimda o„lchash; • Stereo-juftliklarning tayanch nuqtalari koordinatalarni o„lchash, sterojuftliklar va modellarning raqamli tasvirlarini ichki, o„zaro bog„liqlikdagi va tashqi mo„ljal olishlarni amalga oshirish ko„rsatkichlarini hisoblash; • Bazis tekisligida me‟yoriy tasvirlarga olish asosida xosil qilingan boshlang„ich raqamli fotogrammetrik tasvirlarni transformatsiyalash; • Joyning koordinatalari nuqtalarini stereoskopik vizual va avtomatik tarzda o„zgartirish. 3. Modellashtirish va modellar Yuqorida bayon qilingan ma‟lumotlar asosida endi siz bilasizki, GAT tarkibida ma‟lumotlar - rastr yoki vektor tavsifda ifodalanishi mumkin, bunda vektor tavsifda ifodalash tarkibida topologik tavsiflar mavjud bo„lishi yoki mavjud bo„lmasligi ham mumkin. Bu barcha modellar o„zaro aloqadorlikda qayta o„zgartiriladi. Bundan tashqari, qayd qilish kerakki, ya‟ni grafik maydonlar va uch o„lchamli ob‟ektlarni aks ettirish uchun, GRID va TIN-modellardan foydalaniladi. Vektor va rastr tasvirlar o„rtasida aynan, GAT uchun xos bo„lgan

sezilarli darajada farqlanishlar mavjud hisoblanadi. Jumladan, rastr modellarda ma‟lumotlar maydoni aks ettiriladi, ya‟ni maydonga oid tavsifga (uzluksizlik) ega hisoblanadi. GAT tarkibida vektor modellar o„z navbatida, ob‟ektlarni ifodalab beradi, ya‟ni ob‟ektlarga oid (joylashgan) tavsifga ega ma‟lumotlardan tuzib chiqiladi. Ma’lumotlarning rastr modeli . Rastr model - bu makonga tegishli ob‟ektlarning atribut qiymatlari berilgan, rastr kachakchalari (piksellar) umumiy yig„indisi ko„rinishida ifodalanishi hisoblanadi. Rastr model tarkibida har bir katakcha (yacheyka) o„lchamiga ko„ra bir xilda bo„lib, biroq ob‟ekt yuza uchastkasini ifodalashi nuqtai nazaridan o„zaro farqlanuvchi tavsiflarga ega hisoblanadi. Piksellar to„plami bilan ifodalanuvchi makonga oid ob‟ektlarning koordinatalarini belgilab chiqish talab qilingan vaziyatda bu koordinata qiymatlari hisoblab chiqilishi mumkin. Ko„pincha vaziyatlarda rastr formatidagi ma‟lumotlarning aniqlik darajasi pikselning eni va balandligi qiymatining yarmisiga teng hisoblanadi. Rastr modellarni ishlab chiqish asosan, yuzaning uzluksizlikda aks ettirilishiga mo„ljallangan. Boshqacha aytganda, agar vektor model u yoki bu ob‟ektning qaerda joylashganligini aniqlab bersa, u holda rastr model - ob‟ektning hududning u yoki bu nuqtasida joylashganligini aniq ko„rsatib beradi. Rastr va vektor modellarni o„zaro solishtirishga o„tishdan oldin, qayd qilish kerakki, ya‟ni vektor modellar ob‟ektlarning o„zaro aloqadorlik tavsifidagi bog„liqliklari ustida ishlash uchun nisbatan qulay hisoblanadi. Bundan tashqari, oddiy uslublar, masalan jadval tarkibiga atributlarni kiritish uslubini rastr tizimlarda ham o„zaro bog„liqlikda tashkil qilish qilish mumkin. Rastr modellar uchun bir qator o„ziga xos farqlanuvchi xususiyatlar xos hisoblanadi: jumladan, ruxsat etilish darajasi, mo’ljal olish, qiymatlar, zanalar qayd qilinadi. Ruxsat etilish darajasi - bu bitta piksel orqali ifodalanuvchi er yuzasi uchastkasining (yuza) eng kichik, minimal chiziqli o„lchami hisoblanadi. Odatda, piksel to„g„ri to„rtburchak yoki kvadrat shaklda ifodalanadi, kam holatlarda

ushbu maqsadlarda olti burchak yoki uchburchaklardan foydalaniladi. Yacheykalarning o„lchamlari nisbatan kichik bo„lgan rast modelning ruxsat etilish darajasining qiymati shunchalik yuqori darajada bo„lishi qayd qilinadi. Yuqori ruxsat etilish darajasi qiymatiga ega bo„lish - bu alohida tarkibiy qismlarning ko„pligi, yacheykalarning ko„p sonda bo„lishi, yacheykalarning minimal o„lchamda bo„lishini ifodalab beradi. Mo’ljal olish - bu shimolga tomon yo„nalish va rastrning ustunlari o„rtasidagi burchak hisoblanadi. Qiymat - bu rastr yacheykasi tarkibida saqlanuvchi atribut qiymatini ifodalaydi. Zona - bir xil qiymatga ega bo„lgan rastrning barcha yacheykalarini ifodalaydi. Zona alohida ob‟ektlar, geologik jismlar, gidrografiya elementlari va hakozolardan tashkil topgan bo„lishi mumkin. Bir xildagi qiymat bilan barcha zonalarni ko„rsatib berish uchun, zonalarning sinflari tushunchasidan foydalaniladi. Tabiiyki, tasvirning barcha qavatlarida ham zonalar mavjud hisoblanmaydi. Zonalarning asosiy tavsiflari - bu ularning qiymatlari va joylashish holati hisoblanadi. Rastr tarkibida uchta tipdagi axborotlardan bittasi mavjud bo„lishi mumkin. Mavzularga oid ma‟lumotlar asosida ifodalangan rastr berilgan hududni sifatli aks ettirib beradi, ya‟ni berilgan nuqtada yuzaning qanday xossalarga egaligi haqida aniq tasavvurlarni xosil qiladi. Masalan, tog„ jinslari uchun mavzularga oid rastr qiymatlari quyidagi ko„rinishda gradatsiyalarga bo„lib chiqilishi mumkin: ya‟ni, magmatik, metamorfik va cho„kindi jinslar. Spektral ma‟lumotlar berilgan nuqtada ma‟lum bir xossaning qanday qiymatda mavjudligini tavsiflab beradi. Misol sifatida, har bir nuqtada ma‟lum bir aniq qiymatga ega bo„lgan magnit maydoni yoki margimush (mishyak) konsentratsiyasining miqdorini variatsiyalashni ko„rsatib o„tish mumkin. Nihoyat, oddiy fotografik tavsirlar, skanerlangan xaritalar va boshqa grafik ma‟lumotlar faqat vizual axborotlar sifatida o„rin tutishi mumkin. Rastr modellar quyidagi aflalliklarga ega

hisoblanadi. Jumladan, rastr modellar juda oddiy tuzilishga ega bo„lib, bunda ma‟lumotlar jadval ustunlari va satrlari ko„rinishida joylashtirilgan raqamlar (sonlar) to„plami shaklida ifodalanadi. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlar dasturlash jarayonida yaxshi foydalaniladi. Rastr ma‟lumotlar barcha mavjud bo„lgan GAT tarkibida tahlillarni amalga oshirish uchun foydalanishga qulay hisoblanadi. Shuningdek, ko„pgina rastr geoaxborot tizimlari vektor ma‟lumotlarni ham qayta ishlash imkonini beradi. Vektor modellar bilan ishlashga mo„ljallangan GAT tarkibida rastr axborotlarni tahlil qilish jarayonini amalga oshirish nisbatan sezilarli darajada murakkab tavsifga ega hisoblanadi. Nihoyat, rasterizatsiya (ya‟ni, vektor ma‟lumotlarn rastr ma‟lumotlar shakliga o„tkazish) jarayoni vektorizatsiya jarayoniga nisbatan, algoritmlar nuqtai nazaridan ancha oson hisoblanadi, ya‟ni vektorizatsiya jarayonida ekspert echimlardan foydalanish talab qilinadi. Ko„pincha holatlarda rastr modellar Erni masofadan turib o„rganish yo„nalishida olingan aerokosmik tavsirlarni qayta ishlash sharoitida foydalaniladi. Vektor modellar . Vektor format haqidagi tushunchalar chiziqli tavsifga ega bo„lgan ob‟ektlarning xosil qiluvchi nuqtalar to„plami ko„rinishida ifodalanishi bilan bog„liq hisoblanadi: ya‟ni, bunda har qanday hoxlagan egri chiziq berilgan aniqlik darajasida, ushbu nuqtalarni o„zaro tutashtiruvchi to„g„ri chiziqlar kesmalari (yoki vektorlar) yig„indisi yordamida tavsiflanishi mumkin. Shunday qilib, vektor GAT uchun poydevor sifatidagi (fundamental) tushuncha sifatida - bitta yoki bir nechta kesmalar yordamida tuzib chiqiluvchi balandlik (nuqta) va yoy shaklida chiziq hisoblanadi. Maydonga ega bo„lgan ob‟ektlar (poligonlar) yoylar to„plami orqali ifodalanadi. Bunda har bir yoy kesmasi ikkita poligon o„rtasining chegarasi sifatida o„rin tutishi mumkin. GAT tarkibida ishlash uchun, rastr modellar bilan solishtirilganda, nisbatan vektor model o„ziga ko„proq darajada jalb qiluvchi tavsifga ega bo„lgan bir qator farqlanuvchi xususiyatlarga ega hisoblanadi. Jumladan, vektor model qavatlarni har qanday hoxlagan ketmaketlik tartibida, turli xil ob‟ektlar bilan birgalikda joylashtirib

chiqish imkonini beradi. Vektor model nomlanishlar yoki identifikator bo„yicha ob‟ektlarga ihtiyoriy tarzda kirib borish imkonini beradi. Bu ko„rinishdagi shaklga ega bo„lish ob‟ektlar ustida operatsiyalarni amalga oshirishni osonlashtiradi: jumladan, ob‟ektlarni xossalari bo„yicha tanlab olish, tahlil qilish, shartli belgilashlarni almashtirish va hakozo turdagi ishlar nisbatan oson amalga oshiriladi. Vektor model aniqlik darajasi bo„yicha ham sezilarli ustunliklarga ega hisoblanadi. Hisoblashlar uchun foydalaniluvchi ko„pgina grafik ilovalar faqat vektor fayllar bilan ish bajaradi, ya‟ni bu ko„rinishdagi texnologiyadan foydalanish nisbatan yuqori samaradorlikka ega hisoblanadi. Vektor tasvirlarni buzilishlarsiz holatda, har qanday hoxlagan masshtabda ko„rsatish imkoni mavjud hisoblanadi bunda ekranda ko„rsatish davomida foydalaniluvchi dastur har bir ob‟ektning matematik jihatdan tavsiflanishini amalga oshirishi funksiyasidan foydalanib, har doim ekranda tasvirni optimal darajada aks ettirish imkonini beruvchi qiymatda piksellarning joylashish holati va rangi hisoblab chiqilishi mumkin. Shuningdek, vektor modellarda rastr ma‟lumotlarda axborotlarni aks etirishda o„xshashi mavjud bo„lmagan ko„rsatish rejimlari mavjud hisoblanadi - masalan, yuzani sinch ko„rinishida ko„rsatish imkoni mavjud hisoblanadi. Vektor modellarda diskret ma‟lumotlar to„plami (chiziqlar, poligonlar) yordamida uzluksizlik tavsifiga ega bo„lgan ob‟ektlar yoki hodisalarni aks ettirish mumkin. O„z navbatida, ushbu holatda vektor diskretizatsiya haqida fikr bildirish mumkin. Bunda vektor tavsifda aks ettirish rastr modellarga nisbatan solishtirilganda, nisbatan katta o„lchamlarga ega bo„lgan makon bo„ylab o„zgaruvchanlikni ifodalash imkonini beradi va bu holatda chegaralarning nisbatan yuqori darajada aks ettirilishi qayd qilinadi. Nihoyat, kompyuter xotirasida saqlash davomida vektor ob‟ektlar nisbatan kam hajmni egallaydi (rastr ma‟lumotlarga nisbatan 100-1000 martacha kam), Shuningdek bu shakldagi ma‟lumotlar osonlik bilan tahrirlanadi, masshtablari osonlik bilan o„zgartiriladi va buzilishlarsiz transformatsiyalanadi.

Vektor modellarda topologiya . Vektor modellarning asosiy ikkita turi mavjud hisoblanadi: ya‟ni, topologik va topologik bo’lmagan vektor modellar . Topologik bo’lmagan vektor model - bu makonga oid ma‟lumotlarni faqat ob‟ektlarning geometriyasini tavsiflash orqali aks ettirish hisoblanadi (sheypfayllar). Topologik model - bu makonga oid ma‟lumotlarni ob‟ektlarning geometriyasini va Shuningdek, ularning o„zaro aloqadorliklarini (ArcInfo qoplamlari, geo-ma‟lumotlar bazalari) ham hisobga oluvchi shaklda ifodalash hisoblanadi. Kartografiyada tamoyil jihatidan topologik makonlar ustida ish olib boriladi va ushbu holatni aylanib o„tishning nafaqat hech qanday zarurati, balki iloji ham mavjud emas. Boshqacha aytganda, xaritada tasvirlar tamoyil jihatidan topologik tavsifga ega hisoblanadi. Bu holat topologik bo„lmagan modellarga nisbatan ushbu vaziyatda topologik modellarning qo„llanilishi nisbatan yuqori samaradorlikka egaligini belgilab beradi. Aynan, topologik modellar navbatdagi bosqichda geografik tahlillarni nisbatan talab qilingan darajada batafsil amalga oshirishni ta‟minlaydi. Ma‟lumotlarning topologik vektor tavsifda ifodalanishi topologik bo„lmagan tavsifga ifodalanishidan farq qilib, ob‟ektlarning koordinatalarini o„zgartirmasdan turib, ushbu ob‟ektlarning makonga oid o„zaro aloqadorlik bog„lanishlari ro„yxatini tugallangan shaklda xosil qilish imkonini beradi. Topologik bo„lmagan modellar uchun ham makonga oid o„zaro aloqadorlik bog„lanishlari o„rnatilishi mumkin, biroq buning uchun har safar ob‟ektlar koordinatalari ustida tegishli hisoblashlarni amalga oshirish talab qilinadi. Topologik modellarda o„zaro aloqadorlik tipidagi bog„lanishlar topologiyani tuzib chiqishda bir marta hisoblab chiqiladi va kodlanadi, keyin atributlar ko„rinishida saqlanadi. Topologiyani tuzib chiqish jarayoni ko„pgina GAT texnologiyalar tarkibida ma‟lumotlarni alohida qismlar bo„yicha qarab chiqish davomida ko„proq darajada avtomatik tarzda bajariladi. Topologik modellar ustida ish bajarish sharoitida amalga oshirilishi talab qilinuvchi ishlar

ketma-ketligi - bu topologiyani tuzib chiqish uchun geometrik ma‟lumotlarni tayyorlashdan tashkil topadi. Bu jarayon ma‟lumotlarning o„rtacha murakkablik darajasiga ega bo„lishi sharoitida avtomatik tarzda bajarilishi mumkin emas va faqat odatda, sezilarli darajada qo„shimcha mehnat sarfi asosida bajarilishi qayd qilinadi. Shunday qilib, tizim tarkibida saqlanuvchi va topologiyani tuzib chiqish ishlarida ishlatish imkoniyatlari qarab chiqilmagan ma‟lumotlar boshqa GAT tarkibida sof holatda avtomatik tarzda funksiya bajaruvchi algoritmlar asosida topologik ma‟lumotlarga qayta o„zgartirilishi ishonchli darajada bajarilishi mumkin emas. Ob’ektlar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik tiplari . Makonga oid ma‟lumotlar tarkibida ma‟lumotlarni makonga oid tahlil qilishda muhim rol o„ynashi mumkin bo„lgan ko„p sondagi turli xil bog„lanishlar mavjud bo„lishi mumkin. Ob‟ektlarning koordinatalari o„rtasidagi o„zaro aloqadorlik tipidagi bog„lanishlarni asosiy quyidagi ko„rinishdagi uchta tipga ajratish mumkin: Birinchi tip - oddiy elementlardan nisbatan murakkab ob‟ektlarni tuzib chiqish uchun talab qilinuvchi elementar o„zaro aloqadorlik bog„lanishlari hisoblanadi, masalan - yoylar va ularning tartibga tushirilgan ko„rinishdagi balandlik qiymatlarini belgilab beruvchi qiymatlari o„rtasidagi bog„liqliklar, poligonlar va ularning yoylari to„plamlarini belgilab beruvchi tartibli to„plamlar o„rtasidagi bog„lanishlarni ko„rsatib o„tish mumkin. Bu bog„lanishlar tarkibida vektor modellarning har ikkala turi ham mavjud hisoblanadi. Ikkinchi tip - ob‟ektlarning koordinatalari bo„yicha hisoblash mumkin bo„lgan, topologik o„zaro aloqdorlik bog„lanishlari hisoblanadi. Masalan, alohida nuqtalarning koordinatalari va poligonlar chegaralari haqidagi ma‟lumotlar o„rtasidagi bog„lanishlarni aniqlash ushbu nuqtaga kiruvchi poligonlarni topish imkonini beradi. Poligonlar chegaralari haqidagi ma‟lumotlardan foydalanib, poligonlarning o„zaro bir-birini qoplashi yoki qoplamasligiga aniqlik kiritish mumkin va bundan tashqari, « qoplanadi » tipidagi o„zaro aloqadorlik

bog„lanishlarini belgilash amalga oshirilishi mumkin. Aloqadolik tipidagi bog„lanishlarning ushbu ikkinchi tipi topologik bo„lmagan modellar tarkibida aniq bo„lmagan shaklda (koordinatalar asosida) va topologik modellarda esa - aniq bo„lgan shaklda (atributlar asosida) mavjud bo„lishi qayd qilinadi. Uchinchi tip - bu « intellektual » bog„lanishlardan tashkil topadi. Ushbu tipdagi bog„lanishlarni koordinatalar qiymatlari bo„yicha hisoblab chiqish mumkin emas, bu bog„lanish tipi maxsus tavsiflash va ma‟lumotlarni kiritish semantikasi asosida xosil qilinishi mumkin. Masalan, ikkita chiziqning o„zaro kesishish holatini hisoblab chiqish mumkin, biroq agar, ushbu chiziqlar avtomobil yo„llari hisoblansa, u holda bu yo„llarning ushbu kesishish nuqtasida avtomobil yo„lining tugallanish qismi mavjudligi haqida fikr blidirish mumkin emas. O„z navbatida, qo„shimcha vazifalarni hal qilish uchun, foydalanuvchi tomonidan kiritiluvchi, bog„lanishlar haqidagi ma‟lumotlar talab qilinadi. Bu ko„rinishdagi bog„lanishlarni saqlash faqat topologik modellar tarkibida amalga oshirilishi mumkin. 4. GAT tarkibida makonga oid modellashtirish Oldin tavsiflangan modellarda yassi yoki planimetrik ob‟ektlarga to„qnash kelgan edik. Endi esa, biz navbatdagi qismlarda uch o„lchamli yoki boshqacha aytganda, 3D-ob’ektlar deb nomlanuvchi yuzalarni qarab chiqamiz. Uch o„lchamli ob‟ektning joylashish holati nafaqat x, u yassi tekislik koordinatalari bilan aniqlanadi, balki bunda uchinchi - z koordinata ham kiritiladi, ya‟ni bu holatda uchlik koordinatalar tizimidan foydalaniladi. Bunga misol sifatida joyning relefi, geofizik maydon (magnit maydon, Erning elektr maydoni) va boshqalarni ko„rsatib o„tish mumkin. Bu barcha yuzalar ayrim holatlarda umumiy atama bilan geografik maydonlar yoki geo-maydonlar deb ham ataladi. Yuzaning raqamli modelini yaratish uchun ma‟lumotlar erda bajariluvchi nuqtali tavsifga

ega o„lchashlar, turli xil uslublarda Erni masofadan turib zondlash asosida olingan ma‟lumotlardan foydalanib xosil qilinadi. Yolg’ondakam ( psevdo ) uch o’lchamli model . GAT tarkibida uch o„lchamli modellarni aks ettirishning asosiy ikkita uslubi mavjud hisoblanadi. Bunda birinchi uslub yolg’onakam ( psevdo ) uch o’lchamli uslub deb nomlanadi va uslub uchlik koordinatalar - z (odatda, balandlik ifodalanadi), x, u orqali har bir atribut sifatlarini ifodalash bo„yicha belgilangan koordinatalar qiymatlari asosida ma‟lumotlar strukturasini tuzib chiqishni ifodalaydi. Bunda z qiymat uch o„lchamli tasvirlarni yaratishda perspektiv tuzib chiqishda foydalanilishi mumkin. Bu holat mazmun-mohiyatiga ko„ra, haqiqiy uch o„lchamli tasvir hisoblanmaydi, shu sababli ko„pincha bu tavsirni 2,5 o„lchamli (ikki yarim o„lchamli) tasvir deb ham nomlanadi. Bu ko„rinishdai 2.5 o„lchamli model bir qator masalalarni samarali tarzda hal qilish imkonini beradi: masalan - relefning ifodalanishi va boshqa uzluksizlikdagi yuzalarning tasvirlanishi; har qanday hoxlagan sharhlovchi nuqtalar uchun perspektiv modelni ishlab chiqishni hisoblash; rang va rangga oid effektlardan foydalanish asosida, yuza bo„ylab qo„shimcha qavatlarning « cho’zilishi »ni amalga oshirish; hudud ustida « uchish »ning dinamik modelini yaratishda foydalaniladi. Yolg„ondakam ( psevdo ) uch o„lchamli usulda tasvirlashga misol sifatida - GRID, TIN-modellar va Shuningdek, izo-chiziqlarni ko„rsatish mumkin. GRID ifodalash - bu yuzalarni tavsiflashning nisbatan keng ommalashgan uslubi hisoblanadi. Bunda ifodalash uslubi muntazam uzluksizlikdagi yacheykalar (katakchalar) to„riga asoslanadi, to„r tugunlari sohasida maydon qiymatlari (yuza balandliklari) beriladi. Amaliyotda kvadrat yoki to„g„ri burchakli yacheykalar to„ridan foydalaniladi. Bu holat ushbu ko„rinishdagi ma‟lumotlar ustida operatsiyalarni bajarish uchun matematik apparatning nisbatan oddiyligi bilan belgilanadi. Ingliz tilida uzluksizlikdagi to„g„ri to„rtburchaklardan tashkil topgan to„r - GRID deb nomlanadi va shu sababli, relefni ifodalashning ushbu uslubi « grid » deb nomlanadi. Yuzani ifodalashning GRID uslubi o„z mazmun-

mohiyatiga ko„ra, rastrga oid yondoshuv hisoblanadi. Uning aniqlik darajasi rastr yacheykalarining o„lchamlariga bog„liq hisoblanadi. O„lchamlar qiymatini kamaytirish orqali, biz yuzaning nisbatan aniqroq tavsiflanishiga yanada yaqinlashamiz. Biroq, to„r qadamlarining 2 martaga kamaytirilishida, tugunlarning son miqdori 4 martaga ortadi, ya‟ni hajm ortadi va o„z navbatida saqlash uchun talab qilinuvchi xotira hajmi kattalashadi. To„rning tugunlari oralig„idagi daraja qiymatini hisoblash uslubi bo„yicha panjarali va yacheykali (katakchali) to„rlar o„zaro farqlanadi. Panjarali to„r holatida bu qiymatlar o„zaro qo„shni holatda joylashgan nuqtalar balandliklari qiymatlari bo„yicha izohlanadi, ikkinchi holatdagi model qarab chiqilayotganda esa - nuqta doimiy z qiymat bilan ifodalanuvchi, yacheykaning markaz sifatida ifodalanadi. Panjarali tavsifga ega modelning aniqlik darajasi yacheykali modelga nisbatan yuqoriligini aytish qiyin emas. Uchburchakli muntazamlikka ega bo’lmagan tarmoqlar (TIN - Triangular Irregular Network ) - juda samarali model hisoblanadi. GRID modeli bilan solishtirilganda, TIN yuqori gradientga ega bo„lgan maydonlarni, yuzaning tikligini nisbatan aniq ko„rsatib beradi. Bu imkoniyat tarmoqning nomuntazamlik tavsifiga egaligi natijasida yuzaga keladi - ya‟ni, yuqori gradient qayd qilinuvchi sohalarda uchburchaklarning son miqdori ortadi, ularning o„lchamlari esa - kichiklashadi. TIN yordamida yuzaning tabiiy belgilari (qirg„oq chiziqlari, tizmalar, suv oqimlari, tepaliklar) aniq tarzda modellashtiriladi. TIN yordamida ko„rsatib berish mumkin bo„lmagan yagona tabiiy holat (GRID modeli yordamida ham bu holatni ko„rsatib berish mumkin emas) - bu g„orlar, osilib turgan holatda joylashgan devorlar, botiqlar hisoblanadi. TIN nuqtalardan (tugunlar) tashkil topgan bo„lib, ulardan har biriga ko„rsatkichlar qiymatlari belgilanadi, bunda nuqtalar o„rtasidagi ko„rsatkichlarning qiymatlari hisoblab chiqilishi mumkin. Nuqtalar kesmalar (qovurg„alar) yordamida uchburchaklar (qirralar) shaklida birbiri bilan bog„lanadi. Qirralar bir-birini qoplamaslik va oraliq tirqishlar qoldirmaslik asosida o„zaro tutashtiriladi. Shunday qilib, biz

uzluksizlikdagi yuzaning uch o„lchamli modelini xosil qilamiz. TIN tuzib chiqilishida quyidagi ma‟lumotlar hisoblanadi va atributlar jadvali tarkibiga kiritiladi: jumladan - nuqtalar uchun maydonning balandligi yoki qiymati; qirralar uchun nishablik yoki gradient darajasi; qirralar uchun aspekt, ya‟ni yonbag„irlarning joylashish holati kabilar hisoblanadi. Bu holat morfometrik tahlillarni amalga oshirishni osonlashtiradi va kesimlarni tuzib chiqish imkonini beradi va Shuningdek, ayrim boshqa turdagi qiziqarli imkoniyatlar yuzaga keladi. Yuzaning raqamli modeli va uning ifodalanish shakllarini o„zaro farqlash talab qilinadi. Raqamli modellardan (TIN va GRID) farq qilib, yuzalarni ifodalash shakllari vizualizatsiya asosida mo„ljal olinadi. Izo-chiziqlar yuzalarni ko„rsatib berishning asosiy va an‟anaviy usullari hisoblanadi (4.1.-rasm). Izo-chiziqlar - bu yuzaning gorizontal kesimlaridan tashkil topgan, ma‟lum bir aniq darajada qiymatidagi chiziqlar hisoblanadi. Bunda kesimlar teng qadamlar bo„ylab va Shuningdek, ihtiyoriy ravishda o„tkazilishi mumkin. GAT tarkibida izochiziqlarni tavsiflash uchun chiziqlarga oid primitivlar - ya‟ni, oddiy chiziqlardan foydalaniladi. Bunday har bir chiziq uchun atribut sifatida chiziq balandligi (qiymat) belgilanadi. Zamonaviy geoaxborot tizimlaridan foydalanish yuzalarning uch o„lchamli ko„rinishda ifodalanishin amalga oshirish imkonini beradi. Ayniqsa, bu holat relefning raqamli modellarini namoyish qilishda dolzarb masala hisoblanadi. Turli xildagi masalalarni hal qilishda, bu ko„rinishdagi vizualizatsiya amalga oshirilishi davomida TIN, shuningdek GRID-modellaridan foydalanish mumkin. Haqiqiy uch o’lchamli modellar . Uch o„lchamli ob‟ektlarni aks ettirishning ikkinchi uslubi - bu haqiqiy uch o„lchamli modellardan foydalanish hisoblanadi, ya‟ni bu uslub ob‟ektlarning joylashish joyining uch o„lchamda ( x, y, z ) qayd qilinishi asosida tuzib chiqiluvchi ma‟lumotlar strukturasini anglatadi. Bu holatda z - atribut emas, balki nuqtaning joylashish joyini ifodalovchi element hisoblanadi. Bu ko„rinishdagi yondoshuv ma‟lumotlarni bir xil x va u koordinatalar bilan bir nechta nuqtalarda qayd qilish imkonini beradi, masalan

atmosferani zondlash davomida yoki tog„ qazilmalarining hajmini aniqlashni misol sifatida keltirish mumkin. Haqiqiy uch o„lchamli tasvirlar hajmni yaqqol ko„rinishda ifodalash (vizualizatsiya) imkonini beradi, Shuningdek hajmni modellashtirish bilan bog„liq bo„lgan masalalarni hal qilish, uch o„lchamli strukturalarni sintez qilish kabi funksiyalarni bajarish imkonini beradi. Uch o„lchamli hodisalar bir necha xossalar bilan tavsiflanadi. (4.1-rasm) Jumladan, bunda taqsimlanish uzluksizlikka ega bo„lishi (masalan, maydon yuzasi) va diskret tavsifga ega bo„lishi (masalan, ma‟dan jinslar) mumkin. Topologik murakkablik darajasi ob‟ekt kichik bog„lanishlari bilan belgilanadi. Masalan, asosiy bir xillikka ega bo„lgan ob‟ekt ham bir xildagi tarkibiy qismlardan tashkil topgan bo„lishi mumkin, biroq nisbatan kichik o„lchamli ob‟ektlar sinflariga tegishli qismlardan tuziladi. 4.1-rasm. Joyning uch o„lchamli modellashtirilishi Aralash tavsifga ega bo„lgan ob‟ekt tarkibida bir nechta sinflarga tegishli qismlar mavjud bo„lishi qayd qilinadi va nisbatan kichik o„lchamli va turli xildagi (bir jinsli bo„lmagan) ob‟ektlardan tuziladi. Geometrik murakkablik darajasi egri chiziqlarning tiplari va geometrik konstruksiyalarga bog„liq hisoblanadi. Ifodalashning aniqlik darajasi loyihalashtirish davomida, ilmiy tadqiqot ishlari, qidirish ishlarida ruxsat etilish darajasini belgilab beradi. O„lchash aniqligi darajasi ruxsat etilishlar qiymati va o„lchash vositalarining og„ish qiymatlari bilan ifodalanadi. Haqiqiy uch o„lchamli model GAT tarkibida

ArcView va ArcGIS dasturlariga mos tushmaydi. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlar ustida ishlash Micromine yoki Surpsck kabi tog„-geologik tizimlarida foydalaniladi.

O'xshashlar

GAT tarkibida boshqarishni tashkil qilish

Tuproqshunoslikda geoaxborotlar ma’lumotlarining geo-makonga oid tahlil qilinishi

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Suvli so'rim analizi. Suvli so'rim analizi natijalarini tahlil qilish