GAT tarkibida boshqarishni tashkil qilish - Geologiya - Referatlar

GAT tarkibida boshqarishni tashkil qilish

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22.1220703125 KB

Ko'chirib olish

GAT tarkibida boshqarishni tashkil qilish Reja: 1. Dasturiy ta’minot va uning turlari 2. GAT dasturlarini o’rnatishga qo’yiluvchi talablarni o’rganib chiqish 3. Ekspert tizimlar tushunchasi ’

1. Dasturiy ta’minot va uning turlari Yuqorida tavsiflanganidek, GAT umumiy holatda dasturiy ta‟minot tavsifiga ega bo’lib, ya‟ni dasturiy ta‟minot - bu GATning eng muhim zaruriy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda GAT tarkibida ishlanmalar va boshqarish uchun foydalaniluvchi nisbatan keng tarqalgan dasturiy maxsulotlar - foydalanuvchi uchun mo’lallangan GAT deb nomlanadi, ya‟ni bitta shaxsiy kompyuterga o’rnatiluvchi va faqat bitta (garchi, ma‟lumotlar mahalliy tarmoqlar yoki internet tarmog’i orqali tarqatilishi imkoniyatlari mavjud bo’lsa-da) foydalanuvchi uchun mo’ljallangan GAT boshqaruvi nazarda tutiladi. GAT bo’yicha asosiy funksional dasturlar ko’plab ishlab chiqaruvchilar tomonidan deyarli ko’p jihatdan umumiyliklarga ega ko’rinishida yaratiladi, biroq bu dasturlarning kengaytirilish imkoniyatlari o’zaro kuchli darajada farqlanishi mumkin. Ushbu o’rinda nisbatan keng ommalashgan, foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan GAT dasturlarini o’zaro solishtirishni amalga oshiramiz. Bunda maqsadga muvofiq bo’lmagan ilgarilab ketishdan qochish uchun, ushbu dasturlarning texnik imkoniyatlariga batafsil to’xtalib o’tmaymiz, masalan ularning afzalliklari va kamchiliklarini to’liq tavsiflab bermaymiz, chunki bu haqdagi tegishli ma‟lumotlarni navbatdagi qismlarda batafsil bayon qilamiz. Arcview GIS - yaqin davrlarda ishlab chiqilgan va nisbatan juda ommalashgan GAT bo’lib, mukammal tezlik ko’rsatkichlariga egaligi, kengaytmalar modellarining keng ko’lamdagi bazasi mavjudligi va qo’shimcha dasturiy ta‟minotga egaligi kabi jihatlari ko’zda tutilganligi uchun, hozirgi kunga qadar ko’p sondagi foydalanuvchilar tomonidan ishlatiladi. Bu GAT tarkibida ma‟lumotlarning formati xususiy tavsifga ega bo’lib, bu holat ushbu kompaniya tomonidan qarab chiqilayotgan yo’nalishda ishlab chiqariluvchi boshqa dasturiy maxsulotlarda xam e‟tiborga olinadi. ARC/INFO - hozirgi kunda nisbatan eskirgan GATlardan biri bo’lib, o’zining mavjudlik tarixini ESRI korporatsiyasi tomonidan ishlab chiqarilishi asosida boshlangan va yaqin davrlargacha topologik o’zaro aloqadorlik

bog’lanishlarini nazorat qilish bilan birgalikda, keng ko’lamdagi ma‟lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish masalalarini hal qilish uchun mo’ljallangan, kuchli va ish unumdorligi yuqori bo’lgan GAT dasturiy ta‟minoti turlaridan biri sifatida foydalanib kelingan. Bu dasturiy ta‟minot ko’pincha holatlarda ArcView GIS bilan juftlikda foydalanilgan bo’lib, bunda ArcView GIS dasturiy maxsuloti ARC/INFO yordamida tayyorlangan ma‟lumotlarning vizualizatsiyasini ta‟minlash funksiyasini bajargan. Bu GAT ma‟lumotlar bo’yicha o’zining xususiy formatiga ega hisoblanadi. ArcGIS - bu hozirgi kunda nisbatan keng tarqalgan GATlardan biri hisoblanadi. Bu dasturiy maxsulot Arcview GIS va ARC/INFO dasturlarining takomillashtirilishida navbatdagi qadam sifatida o’rin tutadi. Jumladan, nisbatan do’stona tavsifga ega interfeysga egaligi, Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqariluvchi barcha dasturiy maxsulotlar bilan o’zaro tanishligi, ma‟lumotlarni tahrirlash va boshqarish bo’yicha mukammallashtirilgan boshqaruv vositalariga egaligi bilan farqlanadi. ArcGIS va Arcview GIS bir-biri bilan atamashunoslik nuqtai nazardan va shuningdek, formatlar bo’yicha ham chambarchas integratsiyalangan (masalan, ArcGIS tarkibida ArcView GIS va ARC/INFO dasturlarida foydalaniluvchi formatlardan foydalanish mumkin). Mapinfo (Mapinfo Corp) - unchalik murakkab bo’lmagan kartografik ishlarni va tahlillarni bajarishda keng ommalashgan va jumladan, Rossiya miqyosida keng miqyosda foydalaniluvchi GATlardan biri hisoblanadi. Bu dasturiy maxsulot ArcGIS ishlab chiqilgunga qadar, eng qulay interfeyslardan biriga ega dastur sifatida qayd qilingan va Shuningdek, Mapinfo bevosita Arcview va ARC/INFO dasturlaridan o’zib ketuvchi farqlanishlarga ega hisoblanadi. Bu dastur horijda nisbatan kamroq darajada tarqalgan. Dastur o’zining til ishlanmalariga ega hisoblanadi. Oldingi dasturiy maxsulotlar bilan solishtirilganda, boshqa formatlar bilan ishlash imkoniyatlari nisbatan sezilarli darajada kamtarin tavsifga ega hisoblanadi GeoDraw/GeoGraph - bu Rossiyada ishlab chiqarilgan va keng tarqalgan yagona GAT hisoblanadi. Bu GAT ikkita asosiy dasturlar asosida taqdim etiladi -

ya‟ni, GeoDraw vektor tahrirlovchisi va GeoGraph geoaxborotlar tizimidan tuzilgan. Bunda GeoGraph oxirgi talqini GeoDraw funksiyalarini qo’llabquvvatlash vazifasini bajaradi. Geomedia (Intergraph) - Rossiya miqyosida keng ommalashgan, kuchli GATlardan biri hisoblanadi. 2. GAT dasturlarini o’rnatishga qo’yiluvchi talablarni o’rganib chiqish GAT dasturiy ta‟minotini o’rnatish uchun, Windows`98 (va undan yuqori bo’lgan) operatsion tizim talab qilinadi, shuningdek Pentium protsessori (va undan keyingi avlod protsessorlari), tezkor xotira hajmining 32 Mb va undan yuqori bo’lishi talab qilinadi. Qattiq diskda xotirada bo’sh joy hajmi 943 Mb bo’lishi zarur hisoblanadi. Dasturni ishga tushirgandan keyin, foydalanuvchi dasturning asosiy muloqot darchasini ochadi. Ushbu dasturlar WINDOWS tizimi uchun an‟anaviy tavsifga ega bo’lgan uslubda ishlab chiqilgan: jumladan, muloqot darchasi rejimidan foydalanish, muloqot darchasi boshqaruv tugmachalari, muloqot paneli, ro’yxatlar ustida ishlash, bitta tarkibiy qismdan boshqasiga o’tish rejim va boshqalar nazarda tutilgan. Shunday qilib, ushbu dasturlar bilan muvaqaqqiyatli tarzda ishlash uchun, foydalanuvchilardan maxsus bilimlar va malakalarga ega bo’lish talab qilinmaydi. Eng asosiysi - bu sichqonchani boshqarishni bilishdan tashkil topgan (qayd qilib o’tish kerakki, bu dasturlarda tugmachalar to’plami, ya‟ni - klaiviaturadan kam foydalaniladi), sichqonchaning o’ng va chap tegishli tugmachalarini ikki marta bosish va siljitish funksiyalaridan foydalanishning o’zi etarli hisoblanadi. 3. Ekspert tizimlar tushunchasi Zamonaviy jamiyatda o’sib boruvchi axborotlar oqimi, turli xildagi axborot texnologiyalarining rivojlanishi, kompyuter yordamida hal qilinuvchi masalalarning murakkablashishi ushbu texnologiyalardan foydalanuvchilar

tomonidan bajariluvchi ishlar yuklamalarining ortib borishiga olib keladi va o’z navbatida, odam tomonidan bajarilishi belgilangan tanlovlarni amalga oshirish va qarorlarni qabul qilish vazifalarining kompyuter zimmasiga yuklanishi masalasini ko’ndalang qo’yadi. Ushbu masalaning muvafaqqiyatli tarzda hal qilinishi yo’llaridan biri - bu ekspert tizimlar bo’lib, bu tizim yuqorida qarab chiqilgan avtomatik tizimlarning tarkibiy qismlarian biri sifatida o’rin tutishi mumkin. Foydalanish bosqichida Ekspert tizim (ET) boshqa avtomatik tarzda funksiya bajaruvchi tizimlarga nisbatan solishtirilganda, ma‟lum bir aniq sohalarga tegishli masalalarni hal qilish bo’yicha mo’ljal olish, ixtisoslashish va intellektual jihatdan imkoniyatlari nisbatan yuqori bo’lishi kuzatiladi. Loyihalashtirish bosqichida ETning farqlanishi - uning tarkibida hal qilinayotgan masalalarning o’ziga xos jihatlarining tizimni ishlab chiqish bosqichida hisobga olinishi talab qilinishi bilan belgilanadi. Solishtirish uchun qayd qilish mumkinki, ya‟ni ma‟lumotlar bazasi keng doiradagi foydalanuvchilar e‟tiboriga havola qilinadi va bunda ma‟lumotlar bazasi tuzib chiqilganidan keyin ixtisoslashish masalasi bilan shug’ullaniladi. GATdan samarali foydalanish va uni rivojlantirish avtomatizatsiya darajasining yuqori bo’lishisiz va ekspert tizimlardan foydalanishsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Ekspert tizimlarni tarkibida foydalanuvchilar tomonidan belgilanuvchi sanksiyalardan qat‟iy nazar, ma‟lumotlarni tahlil qilish va tuzatishlar kiritish imkonini beruvchi ma‟lumotlar bazasi va bilimlar bazasi mavjud bo’lgan, Shuningdek tahlil qilishlar va qarorlarni qabul qilishni so’rovlar bo’yicha hamda foydalanuvchi tomonidan amalga oshiriluvchi so’rovlardan mustaqil holatda bajarish, bir qator tasniflash-tahliliy vazifalarni amalga oshirish imkoniyatlari ko’zda tutilgan avtomatlashtirilgan axborot tizimlari sifatida qarab chiqish mumkin. Jumladan, ET kirish axborotlarini guruhlarga ajratib chiqishni amalga oshirishi, maslahatlarni berishi, hulosalar chiqarishi, tashhis qo’yishni bajarishi, oldindan prognoz qilishga o’rgatishi, identifikatsiyalashi, shahlashi va boshqa fuknsiyalarni bajarishi talab qilinadi.

Boshqa avtomatlashtirilgan tavsifda funksiya bajaruvchi tizimlar oldida ETlarning asosiy afzalliklari quyidagilardan tashkil topadi: • Yaqin davrlargacha IBM PC yordamida amalga oshirish qiyin yoki imkoni mavjud bo’lmagan deb hisoblanilgan, qiyin ro’yobga oshiriluvchi masalalarning yangi sinflarini hal qilish, optimallashtirish yoki baholash; • Dasturchi bo’lmagan foydalanuvchilar uchun, o’z predmet sohasiga tegishli bo’lgan masalalarni hal qilish va IBM PC dan samarali foydalanish uchun axborotlarning vizualizatsiyasi uslublarini qo’llash va tabiiy tilda muloqotni olib borish imkoniyatlarining ta‟minlanishi; • Nisbatan yuqori darajada ishonchli va kasbiy mahorat jihatidan nisbatan mukammal (kvalifikatsion) xulosalarni chiqarish yoki qarorlarni qabul qilish, jumladan foydalanuvchi tomonidan sanksiyalar belgilanmasligi asosida ish bajarish uchun, ESning o’z-o’zini o’qitish tizimlariga egaligi, bilimlardan foydalanish tartib-qoidalari, ma‟lumotlar va bilimlarning to’planishi imkoniyatlariga egaligi; • Foydalanuvchida tegishli axborotlarning mavjud emasligi yoki bu masalalarning turli-tumanligi yoki hatto, IBM PC yordamida hal qilishda ham echimlarning chiqarilishi uchun uzoq vaqt talab qilinishi sababli, foydalanuvchining o’zi qarorlarni chiqarish imkoni mavjud bo’lmagan vaziyatlarda, ayrim masalalar va savollarga javob topish imkoniyatlari mavjudligi;  Rivojlangan qurollar vositalaridan foydalanish va Shuningdek, ishlab chiqaruvchi-foydalanuvchining shaxsiy tajribasi hisobiga, yakka tartibda ixtisoslashtirilgan ETni yaratish imkoniyatlari mavjudligi kabilardan tashkil topadi. Ekspert tizimlar tarkibiga joylashtiriluvchi axborotlarning strukturasi asosini bilimlarning ifodalanishining ikki xil turdagi ya‟ni, yuzaki va chuqur tavsifdagi tamoyillari tashkil qiladi. Bunda keltirilgan birinchi tamoyil belgilangan tartibqoidalar asosida ro’yobga oshiriladi, ikkinchisi esa - fraymerlar vositasida ta‟minlanadi. Belgilangan qoidalardan foydalanish asosida, bilimlarning dasturiy maxsulotlar ko’rinishida ro’yobga oshirilishi nisbatan qimmat turmaydi, biroq

bunda ET strukturasi nisbatan qat‟iy tartibga ega hisoblanadi, ya‟ni bunda o’zgartirishlar kiritilishi yoki tuzatishlarni amalga oshirish murakkab va samaradorligi past bo’lgan vazifalar hisoblanadi (ya‟ni, dasturning o’zini yaratishga nisbatan solishtirilganda, sezilarli darajada murakkab tavsifga ega hisoblanadi). Boshqa tomondan olib qaralganda, garchi yuzaki ifodalashlar muhokama asosida chiqariluvchi xulosalar va konsepsiyalarni shakllantirish imkonini bermasa-da, ular yordamida assotsiatsiya tavsifidagi masalalarni empirik nuqtai nazardan hal qilishni amalga oshirish mumkin. Fraymlar strukturalari yordamida bilimlarni xosil qilish - bu murakkab va qimmat turuvchi jarayon hisoblanadi, biroq bunda navbatdagi bosqichda tarkibiga yangi bilimlarni kiritish va eskilariga tuzatishlar kiritish imkonini beruvchi, model tavsifni yuzaga keltirishga erishiladi, bundan tashqari fraymerlar umumlashtirishlar orqali muhokama asosida xulosalar chiqarish va natijada yangi bilimlarni xosil qilish imkonini beradi. GAT tarkibida ekspert tizimlardan foydalanish samaradorligi ularni barcha vaziyatlarda ham qo’llashni belgilab bermaydi. Ma‟lumotlar bazasi bilan solishtirilganda, ekspert tizimlar nisbatan qat‟iy talablarga ega hisoblanadi, jumladan masalalar echimlarini tashkil qilish va talab qilinuvchi bilimlarning minimal miqdori, shakllantiriluvchi bilimlar kabi holatlar qat‟iy belgilanadi. Ekspert tizimlarni yaratishda quyidagi keltirilgan, eng kamida uchta masala yuzaga keladi: • Xotira tarkibiga kiritiluvchi axborotlarning etarlicha darajada to’liqligi ta‟minlanishi. Bu masala kalit sifatidagi (asosiy) bilimlarni ajratib olish va ma‟lumotlar strukturasi tarkibida ularning o’zaro aloqadorliklarini belgilash, shuningdek ushbu axborotlardan amaliy masalalarni hal qilish uchun samarali foydalanish imkonini beruvchi kodlash tizimlarini yaratish va qo’llashni talab qilinadi; • Ekspert tizimlarning funksiya bajarishi sifat darajasini samarali tarzda baholashni amalga oshirish va tegishli mezonlarni ishlab chiqish. Bunda

qiyinchilik holati mutaxassislarning bilimlari - bu shunchaki, ma‟lumotlar va dalillar yig’indisidan tashkil topmaganligi bilan belgilanishi asosida kelib chiqadi. Alohida elementlarga nisbatan ma‟lumotlar uchun yangi holatlarni kiritish yo’li bilan, bog’lanishlarning ko’p o’lchamliligini hisoblashga rasmiy urinishlarni amalga oshirish tizimning favqulotda darajada « qat’iy » tartibga ega bo’lishiga olib kelishi mumkin va bunda tizim yangi tarkibiy elementlarni kiritish va ularning mavjud aloqadorlik bog’lanishlarini belgilash uchun « yopiq » holatga o’tib qolishi mumkin; • Hal qilinishi belgilangan masalalar strukturasi va bilimlarning sintez qilinishining ehtimollik tavsifiga egaligi ta‟sirida olingan natijalarning ishonchlilik darajasi kamayib ketish ehtimolligi mavjudligi qayd qilinadi. Yuqorida sanab o’tilgan masalalarni hal qilish - bu zaruriyat sifatidagi holat hisoblanadi, biroq buning o’zigina GAT tarkibida ekspert tizimlarning qo’llanilishi uchun etarli shartlar hisoblanmaydi. Ekspert tizimlarning tasniflanishi . O’zining funksional imkoniyatlari va qarorlar qabul qilinishida foydalaniluvchi uslublariga ko’ra, o’zaro farqlanuvchi ko’p sondagi ekspert tizimlar mavjud hisoblanadi. Rejalashtiriluvchi ekspert tizimlar ma‟lum bir aniq maqsadlarga erishish uchun, harakatlar dasturini ishlab chiqishga mo’ljallangan. Prognozlashni amalga oshiruvchi ekspert tizimlar o’tmish va joriy hodisalarga asoslangan holatda, kelajak ssenariyasini oldindan aytib berishi talab qilinadi, ya‟ni berilgan vaziyatlardan kelib chiquvchi, ehtimollikdagi oqibatlar haqida xulosa chiqarish talabi qo’yiladi. Buning uchun prognozlovchi ekspert tizimlarda dinamik tavsifga ega bo’lgan, parametrik modellardan foydalaniladi. Tashxis qo’yishni amalga oshiruvchi (diagnostik) ekspert tizimlar kuzatilayotgan hodisalarning me‟yoriy holatdan chetga og’ish xususiyatlari sabablarini aniqlash imkonini beradi. Tahlilni amalga oshirish uchun, ma‟lumotlar to’plami asos sifatida xizmat qiladi, bu ma‟lumotlar yordamida etalon tavsifdagi hulq-atvor xususiyatlaridan chetga og’ish darajasiga aniqlik kiritiladi va natijada tashxis qo’yish jarayoni amalga oshiriladi.

O’rgatuvchi ekspert tizimlar foydalanuvchilarga berilgan soha bo’yicha tashxis qo’yish va mavjud xatolarni tahlil qilish imkoniyatini berishi talab qilinadi. Bu ko’rinishdagi tizimlardan bilimlar va hulq-atvor xususiyatlari haqidagi gipotezalarni shakllantirish, tegishli o’rgatuvchi uslublar va harakatlarni amalga oshirish usullariga aniqlik kiritish talab qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Баранов Ю.Б., Берлянт А.М., Кошкарев А.В., Серапинас Б.Б., Филиппов Ю.А. Толковый словарь по геоинформатике // Под редакцией А.М.Берлянта и А.В.Кошкарева, Издание ГИС-обозрение, 1998. 2. Берлянт A. M. Геоинформационное картографирование [Текст] / A. M.Берлянт. - М.: Астрея, 1997. - 64 с. - ISBN 5-7594-0041-Х. 3. Берлянт А.М. Геоиконика. -: М.: Фирма «Астрея», 1996. -: 207 с. 4. Берлянт А. М., Востокова А.В., Кравцова В.И. и др. Картоведение: Учебник для вузов. / Под ред. А.М. Берлянта - М.:Аспект Пресс, 2003. -477 с. 5. Волков А.Г. Планирование почвенных исследований с помощью ГИСтехнологий // www.esri - cis.ru/news/arcreview/detail.php?ID 6. Гафурова Л.А. Шеримбетов В.Х. Применение геоинформационных технологий при почвенно-экологическом мониторинге и изучении процессов опустынивания//“Иқлим ўзгариши шароитида ер ресурсларини барқарор бошқариш” Республика илмий-амалий семинар мақолалар тўплами. Тошкент, 2017, 95 бет 7. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Современный подход в изучении эрозионноопасных земель бассейна Сукоксай с применением ГИС технологии. - Т.: “Фан ва технология”, 2017, 144 с. 8. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Выделение высотных зон ландшафта для исследования эрозионных процессов // “Аграрная наука –сельскому хозяйству” сборник статей X Международной научно-практической конференции, Барнаул 2015, стр. 365-367

O'xshashlar

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Tuproq haqidagi axborotlarni geografik axborot tizimlari tarkibida ifodalash

Tanazzulga uchragan tuproqlarni o’rganishda GAT texnologiyalardan foydalanishning batafsil sharhi

Tuproqshunoslikda geoaxborotlar ma’lumotlarining geo-makonga oid tahlil qilinishi