Tanazzulga uchragan tuproqlarni o’rganishda GAT texnologiyalardan foydalanishning batafsil sharhi - Geologiya - Referatlar

Tanazzulga uchragan tuproqlarni o’rganishda GAT texnologiyalardan foydalanishning batafsil sharhi

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7467.3984375 KB

Ko'chirib olish

Tanazzulga uchragan tuproqlarni o’rganishda GAT texnologiyalardan foydalanishning batafsil sharhi Reja: 1. Tuproq kartografiyasi konsepsiyasi 2. Mavzularga oid elektron tuproq xaritalarini tavsiflash 3. Distansion tasvirlarga ishlov berish asosida GAT texnologiyalardan foydalanilgan holda eroziyaga xavfi bor erlarni baholash va aniqlash (So’qoqsoy suv xavzasi misolida) 4. Masofadan olingan tasvirlarni qayta ishlash asosida GAT– texnologiyalardan foydalanish bilan erlarning cho’llashishini aniqlash va baholash (Jizzax cho’li misolida) 5. Degradatsiyaga uchragan yaylov tuproqlarini diagnostik ko’rsatkichlarini aniqlash

1. Tuproq kartografiyasi konsepsiyasi Er resurslaridan oqilona foydalanish masalasining hal qilinishi sifatli tuproqshunoslik xaritalarini tuzib chiqishga ob‟ektiv yondoshishni talab qiladi va bunda xarialarni tuzib chiqish jarayoni ko’p vaqtni va vositalarni talab etadi. Ushbu ishlarni tezlashtirish va ularni nisbatan samarali darajada bajarishni zamonaviy texnik vositalar yordamida - ya‟ni, aero-fototavsir va GATtexnologiyalar materiallaridan foydalanish asosida amalga oshirish mumkin. Ko’pgina ilmiy yo’nalishlarning zamonaviy rivojlanish bosqichi tizimlashtirish, tasniflash, nazariy jihatdan umumlashtirish, to’plangan keng ko’lamdagi bilimlarni sintezlash kabi jarayonlar bilan tavsiflanadi, o’z navbatida hozirgi vaqtda ushbu masalalarni hal qilishda an‟anaviy uslublar va yondoshuvlardan foydalanish samara bermaydi. Jumladan, turli xil ilmiy yondoshuvlarni uyg’unlikda umumiy konsepsiya asosida birlashtirish imkonini beruvchi yagona uslubiy asoslarni yaratish ehtiyoji yuzaga kelishi qayd qilinadi. GATning mazmun-mohiyati - bu axborotlarning kartografik ob‟ektlar bilan semantik shaklda (matn shaklida, jadval va Shuningdek grafiklar shaklida) bog’lanishini amalga oshirishga qodirlik bilan bog’liq bo’lib, bu jarayonni amalga oshirish ushbu axborotlar o’rtasida makonga oid aloqadorlikni qaror toptirishga asoslanadi. Har qanday hoxlagan hududda er maydonlaridan foydalanish tizimi rivojlanishi davomida er maydonlarining potensial resurslariga muvofiq kelishi talab qilinadi, ya‟ni ushbu tushuncha orqali tabiiy landshaftlarning qo’shimcha sarf-harajatlarsiz holatda barqarorligini ta‟minlash va shuningdek, salbiy ekologik vaziyatlarning yuzaga kelishi ehtimolligi darajasini nol qiymatgacha tushirishga intilish nazarda tutiladi. Hududlarning resurs potensiali qiymatini tahlil qilish asosi sifatida o’rganilayotgan hududga tegishli bo’lgan geografik axborotlar tizimi o’rin tutadi, bu axborotlarning tarkibida er maydonlarining haqiqiy mavjud holati haqidagi ma‟lumotlar, erdan foydalanishning asosiy turlari nuqtai nazaridan ushbu hududa joylashgan er maydonlarining yaroqlilik darajasini tahlil qilish, Shuningdek bu er maydonlariga qishloq xo’jaligi ekinlari va alohida ekin

turlarini joylashtirishni optimallashtirish texnologiyalari haqidagi ma‟lumotlar mavjud hisoblanadi. Bunda asosiy diqqat-e‟tibor erdan foydalanish bo’yicha maqsadga muvofiq modellarni tuzib chiqishga qaratiladi. Bu holat modellashtirish tizimiga sezilarli darajada moslashuvchanlik xususiyatini baxsh etadi va foydalanuvchilarga tahlil qilish uchun, tezkor tarzda o’zgaruvchan tavsifga ega bo’lgan iqtisodiyijtimoiy sharoitlarda iqtisodiy jihatdan potensial darajada samarali hisoblangan aynan, kerakli bo’lgan erdan foydalanish turlari va ekinlar to’plamini tanlab olish imkonini beradi. Ushbu maqsadlarda o’rganilayotgan hudud bo’yicha erdan foydalanish hududlarining turli xil mavzularga tegishli (tuproq xaritasi, topografik, agrolandshaftlar, relef, defliratsion er maydonlari, potensial xosildorlik, almashlab ekish tartibi va hakozo mavzulardagi xaritalar) xaritalari seriyasi ishlab chiqiladi. Tarkibi bir nechta qavatlardan tashkil topgan elektron xaritalarni tuzib chiqish jarayoni o’z tarkibiga erdan foydalanishning barcha asosiy toifalarini (haydalma dehqonchilik uchun mo’ljallangan er maydonlari, yaylovlar va em- hashak o’rib olinuvchi hududlar, o’rmonzorlar, botqoqliklar va suv hududlari, yaroqsiz er maydonlari va aholi punktlari hududlari) ularning makonga oid joylashish holati va talab qilingan vaziyatlarda, geografik koordinatalar kiritilishi asosida muvofiqligini amalga oshirishni qamrab oladi. Hozirgi vaqtda ko’pgina qishloq xo’jaligi korxonalari aksionerlik jamiyatlariga aylantirilgan. Natijada, ular ko’proq darajada xo’jalik yuritish bo’yicha mustaqillikka ega bo’lishlari kuzatiladi, Shuningdek ularning tezkor tarzda o’zgaruvchan iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlarga va bozor talabiga moslashish imkoniyatlari ortishi qayd qilinadi. Oldin tuzib chiqilgan erdan foydalanishni rejalashtirish tizimlari hozirgi vaqtda erdan foydalanish bo’yicha tegishli shartlarni qoniqtirmaydi, ya‟ni talab qilinuvchi tezkor va ishonchli axborotlarni olish, er maydonlaridan foydalanish bo’yicha prognozlashni amalga oshirish, shuningdek ekologik halokat vaziyatlari yuzaga kelish ehtimoligi darajasi keskin kamaytirilishi asosida iqtisodiy samaradorlikning oshirilishi kabi

maqsadlarni ro’yobga oshirish talablariga javob bermaydi. Qishloq xo’jaligi ekinlarini maqsadga muvofiq er maydonlariga joylashtirish masalasini hal qilishda optimal joylashtirish sxemalarini ishlab chiqishda ishlab chiqarish sohasining iqtisodiy samaradorligini alohida tarkibiy qismlar bo’yicha batafsil modellashtirish asosida ish tutiladi, biroq ushbu modellashtirish asosini alohida xo’jaliklar miqyosida mavjud er maydonlaridagi tuproq qoplamining haqiqiy holati va uning resurs potensiali haqida aniq ma‟lumotlar tashkil qiladi. Tarkibida er maydonlarining haqiqiy mavjud holati haqidagi qat‟iy strukturaga solingan ma‟lumotlar, erdan foydalanishning asosiy turlariga asoslanuvchi er maydonlarining yaroqlilik darajasini tahlil qilish algoritmiga ega bo’lgan GAT potensial xosildorlik va donli ekinlarning almashlab ekilishi joylashtirib chiqilishining rentabelligi asosida ishchi uchastkalarni modellashtirib chiqishning asosi sifatida o’rin tutadi. 2. Mavzularga oid elektron tuproq xaritalarini tavsiflash Geo-axborot texnologiyalaridan foydalanish va tuproqlarning tanazzulga uchrash darajasi, ekin maydonlarini inventarizatsiyadan o’tkazish, er qurilishi va kadastr ishlarida monitoring jarayonini amalga oshirishda mavzularga oid elektron xaritalarni tuzib chiqish quyidagi keltirilgan masalalarni hal qilishni nazarda tutadi:  Qishloq xo’jaligi ekinlari turlarini ekish uchun er maydonlarining yaroqlilik darajasini baholash, tuproqlarning unumdorligini monitoring qilish va tuproqlarning alohida xossalarini o’rganish;  Almashlab ekishni ilmiy jihatdan asoslab berish, erdan foydalanishni optimallashtirish, ekin maydonlarini, uchastkalarni bo’lib chiqish, er maydonlarining agro-landshaftlar bo’yicha hududlashtirilishi;  Er maydonlaridan foydalanishda hududiy cheklanishlarni aniqlash;  Turli xil agro-landshaftlar guruhlari bo’yicha almashlab ekishni joylashtirib chiqishda iqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlash.

Mavzularga oid elektron xaritalarni tuzib chiqish masalasini hal qilishda axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va saqlash etarlicha darajada dolzarb jihatlar hisoblanadi. GAT tarkibida kompyuter yordamida axborotlarni tahlil qilish va saqlash texnologiyalari spetsifik ma‟lumotlar bazasi ko’rinishida tavsiflashlarning ma‟lum bir aniq tizimlashtirilgan shaklda bo’lishini talab qiladi, bu holat elektron xaritalarni tuzib chiqish, tarkibida er maydonlari, erlardan foydalanish tiplari, tuproqlarning asosiy fizik-kimyoviy xossalari, hari bir tuproq tiplari uchun potensial xosildorlik qiymati kabi atribut ma‟lumotlarni ishlab chiqish va tizim tarkibiga kiritishni anglatadi. Bu ma‟lumotlar matn va jadvallar ko’rinishida ifodalanishi mumkin va erdan foydalanish maydonlari hududida amalga oshuvchi barcha o’zgarishlarni tezkor tarzda kuzatib borish imkonini beradi. Ma‟lumotlar bazasi navbatdagi bosqichda yangi axborotlarning yaratilishi va tahlil qilinishi uchun asos sifatida o’rin tutadi. 3. Distansion tasvirlarga ishlov berish asosida GAT texnologiyalardan foydalanilgan holda eroziyaga xavfi bor erlarni baholash va aniqlash (So’qoqsoy suv xavzasi misolida) Elektron ma‟lumotlar bankini tashkil qilish bo’yicha bajariluvchi ishlar, shuningdek qandaydir ekin turlaridan foydalanish asosida, ishchi uchastkalardan nisbatan yuqori rentabellik qiymatida foydalanish variantlarini tanlash bo’yicha er qurilishi ishlarini modellashtirish imkoniyatlari O’zbekistonning bir qancha hududlari bo’yicha ko’pgina mualliflar tomonidan o’rganib chiqilgan. Masalan, So’qoqsoy havzasining tog’ mintaqasi hududida joylashgan, eroziyaga uchrash nuqtai nazaridan havfli bo’lgan er maydonlarini o’rganishda kartografik materiallarning kompyuter varianti ishlab chiqilishi jarayoni bir nechta bosqichlarni o’z ichiga oladi: ya‟ni, tayyorgarlik bosqichi, raqamli xaritalarni tuzib chiqish bosqichi, ma‟lumotlar bazasi tarkibining atribut axborotlar bilan to’ldirilishi, resurs-tejamkor texnologiyalarni modellashtirish, qarorlar qabul

qilish bosqichlari qayd qilinadi. So’qoqsoy havzasi bo’yicha raqamli asos xaritani (RAX) tuzib chiqish uchun biz, ushbu hududning topografik xaritalarida keltirilgan axborotlarni saralab oldik, shuningdek QUICKBIRD su‟niy yo’ldosh tizimi tomonidan olingan tasvirlarni o’rganib chiqdik. Boshlang’ich qog’oz asosni skanerlash planshet skaner yordamida, bevosita xaritaning har bir sahifasini planshetga o’tkazish orqali amalga oshirildi. Rastr tasvirlarni jpg (bmp, tiff) grafik formatga qayta o’zgartirish Photoshop dasturi yordamida bajarildi. Ishlab chiqilgan raqamli kartografik asos qavatlarining tarkibi mavzularga oid tarkibiy qismlar bilan to’ldirib chiqildi. Tadqiqotlarni amalga oshirish davomida O’zbekiston respublikasi Milliy geodeziya va kartografiya markazi geodezist mutaxassislarining uslubiy yordamida, topografik-geodezik ishlar bajarildi, jumladan su‟niy yo’ldosh ma‟lumotlaridan foydalanish uslubida er yuzasidagi nuqtalarning joylashish holatini GPS-navigator bilan aniqlash amalga oshirildi. GPS - bu joylashish joyini aniqlashga mo’ljallangan global tizim bo’lib, GPSnavigator bilan koordinatalarni aniqlash tamoyilining asosini er yuzasida joylashgan nuqtagacha bo’lgan oraliq masofalarni o’lchash yo’li bilan nisbiy joylashish joyni aniqlash tashkil qiladi (bunda geodezik tarmoqlarning har bir punkti bevosita, bir nechta boshqa punktlardan kuzatilishi amalga oshirilishi mumkin). Hozirgi vaqtda er yuzasida nuqtalarning o’zaro bir-biriga nisbatan joylashish holatini aniqlash uchun, oraliq nuqta sifatida erning su‟niy yo’ldoshlaridan foydalaniladi, bunda erda joylashgan punktdan su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan oraliq masofa o’lchanadi. Topografik-geodezik ishlarni bajarish natijalari bo’yicha tuproq kesimlari koordinatalari olingan. Navbatdagi bosqichda TIN ( Triangulation Irregular Network ) modeli - joyning relefi tasviri bo’yicha 3 o’lchamli modeli yordamida ArcView modeli tuzib chiqilgan. Relefning uch o’lchamli TIN modeli yordamida 3D Analyst (Surfase/Create TIN from Features) vositalari orqali, interpolyasiya uslubida joyning nishablik darajasi, ekspozitsiya va tuproqlar qatlamining eroziyasi yuzaga

kelishiga sabab bo’luvchi boshqa omillar bo’yicha baholanishi amalga oshirildi. shuningdek, modellarda er yuzasi bo’ylab va daryolar nuqtalarining o’lchamlari ko’rsatildi. Uch o’lchamli relefning TIN modeli yordamida, interpolyasiya uslubida, chiqish ma‟lumotlari va shuningdek, to’plangan tuproqlarga oid ma‟lumotlar bazasi asosida joyning nishablik qiyalik darajasi baholandi, ekspozitsiyalar va tuproq tarkibida mavjud bo’lgan ayrim organik moddalar va boshqalar aniqlandi. 3.1. Yonbag’irlarning tikligi natijalari bo’yicha xaritani tuzib chiqish Joyning relefini nisbatan batafsil holatda o’rganib chiqilishi uchun, yonbag’irlar tikligi bo’yicha mavzuga oid xarita tuzib chiqildi. Umumiy holatda, yonbag’ir nishabligining fizik manzarasini quyidagi ko’rinishda tavsiflash mumkin: ya‟ni, nishablik qanchalik tik holatda bo’lsa, jinslar zarrachalarining ishqalanish kuchini engib o’tishga intiluvchi va ularni pastga tomon siljituvchi ta‟sirga ega bo’lgan, og’irlik tayanch kuchini tashkil qiluvchi qiymat shunchalik sezilarli darajada bo’lishi qayd qilinadi. Og’irlik kuchi yonbag’irlarning tuzilishi xususiyatlarining shakllanishiga yordam beradi yoki halaqit beradi: ya‟ni, bunda jinslarning mustahkamligi, turli xil tarkibga ega bo’lgan qavatlarning joylashish ketma-ketligi va ularning nishablik darajasi, jinslar o’rtasidagi o’zaro ishqalanish kuchini susaytiruvchi ta‟sir ko’rsatuvchi er osti suvlari kabi omillar nazarda tutiladi. Tarkibi nisbatan zich holatdagi darz ketish sohalariga ega bo’lgan jinslardan (masalan, ohaktoshlar) tashkil topgan, nisbatan tik holatdagi yonbag’irlar uchun cho’kish holati tipik holat hisoblanadi. Ushbu sanab o’tilgan omillarning birlashishiga bog’liq holatda, yonbag’irlarda amalga oshuvchi jarayonlar turli xildagi manzaraga ega hisoblanadi va agar, turli xil omillarning birgalikdagi ta‟siri hisobga olinsa, u holda yonbag’irlarning tiklik darajasi va fizik tavsiflari tuproqlarning eroziyaga uchrash jarayonlariga kuchli darajada turtki berishi qayd qilinadi. Xaritalarida tik holatdagi yonbag’irlar (rasmlarda,

yacheykalari nisbatan to’qroq ifodalangan) birlamchi model tarkibida ranglarning keskin o’tish holatlari qayd qilinuvchi sohalarda joylashgan (rasmga qarang). Bizga ma‟lumki, ko’pincha holatlarda kosmik tasvirlarni qayta shifrlashda fototon, foto-tasvirlarning strukturasi va teksturasidan foydalaniladi, biz qarab chiqayotgan holatda ham ushbu tamoyildan foydalanilgan. O’zaro farqlanishlarni yaxshiroq ifodalash uchun, biz bu holatlarni yorqin havorangdan to’q ko’k ranggacha belgilashni amalga oshirdik. Bunda tamoyil quyidagicha: ya‟ni, yonbag’irning tiklik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, bu soha undan oldingisiga nisbatan to’qroq rang bilan ifodalanadi. Masofadan olingan tasvirlar materiallarini tahlil qilish natijalari ko’rsatishicha, tog’ jinslarini qayta shifrlashning o’ziga xos xususiyatlari yuqori balandlik mintaqalariga oid landshaftlar va tuproqlar qatlamlarining mavjudligi bilan bog’liq hisoblanadi. Foto-tasvirlarning rasmi - bu ctruktura va teksturaga oid bo’lgan xossaxususiyatlar umumiyligidan tashkil topgan bo’lib, tog’ mintaqasi sharoitida landshaftlar va tuproqlar qoplamining o’ziga xos optik-vizual tavsiflarga egaligi bilan bog’liq ravishda, ushbu xossa-xususiyatlar tarkibiga tuproq xosil qiluvchi jinslarning optik xossalari va yonbag’irlar tarkibining turli xil ekspozitsiyada yoritilganlik darajasi, Shuningdek yonbag’irlar qiyaliklari sohalarining yoritilishsoya tushishi bilan bog’liq mozaik tavsifga egaligi kabi xususiyatlar ham qo’shiladi. Tadqiqot amalga oshirilgan hududda yonbag’irlarning tiklik darajasini hisoblash ishlari 3D Analyst/Surface/Derive Slope dasturi yordamida amalga oshirildi.

3.1-rasm. Yonbag’irlarning tiklik darajasini o’rganish natijalarini aks ettiruvchi xarita va uning uch o’lchamli modeli Keltirib o’tilgan ushbu geo-morfologik ko’rsatkichlar bo’yicha o’rganilgan hudud tuproqlari qatlamining eroziyaga uchrash ehtimolligi potensial havfi darajasini aniqlash uchun, yonbag’irlar bo’yicha nishabliklarning taqsimlanish kartogrammasi tuzib chiqildi va turli xil ekspoziyaiga ega bo’lgan yonbag’irlarning yuza maydoni qiymatlari hisoblab chiqildi. So’qoqsoy havzasi hududida yonbag’irlarning nishablik darajasi 7º gacha bo’lgan hududlarning umumiy maydoni 25,5% ni tashkil qilishi aniqlandi, shuningdek bu ko’rsatkich qiymati 7- 15º oralig’ida bo’lgan yonbag’irlar qiyaliklari maydonlari 5,1% ni, 15-25º oralig’ida bo’lgan yonbag’irlar qiyaliklari maydonlari 22,4% ni, qolgan o’rtacha 45% maydonlarda nishabliklar qiymati o’rtacha 30ºni tashkil qilishi hisoblab chiqildi. Ushbu keltirilgan ko’rsatkich qiymatlaridan ko’rish mumkinki, So’qoqsoy havzasida joylashgan yonbag’irlarning sezilarli darajada katta yuza maydonlarida tuproq qoplami eroziyaga uchrash havfi yuqori hisoblanadi. Eroziyaga uchrash havfi darajasini belgilab beruvchi muhim ko’rsatkichlardan biri - bu yonbag’irlarning ekspozitsiyasi bo’lib, shuningdek bu qiymat tog’ mintaqasida tuproqlarning shakllanishida ham katta rol o’ynaydi. Bu ko’rsatkich tuproqlar va o’simliklar qoplamining asosiy xossalarini belgilab Сўқоқсой ҳавзасининг нишабликлари тиклиги бўйича натижалар харитаси Агро – экологик гуруҳлар қийматлари : I. Эрозияга учраш жиҳатидан ҳавфли бўлмаган ерлар ; II. Эрозияга учраш жиҳатидан кучсиз ҳавфли бўлган ерлар ; III. Эрозияга учраш жиҳатидан ўртача ҳавфли бўлган ерлар ; IV. Эрозия жиҳатдан кучли даражада ҳавфли бўлган ерлар . I. II II. III III IVНишабликларнинг қиялик даражаси ( градуслар ҳисобида ) 0 – 7 7 – 15 15 – 25 25 дан катта

beradi, chunki bu xossa zonlarga oid belgilarning shakllanishida birlamchi ta‟sirga ega omillardan biri hisoblanadi. Biz yuqorida eslatib o’tganimizdek, yonbag’irlarning ekspozitsiya qiymatiga bog’liq ravishda, bu sohalarga yorug’lik nuri va issiqlik turli xil miqdorda tushadi, ayrim holatlarda yog’ingarchilik miqdori ham o’zaro farqlanadi, shuningdek turli xil ekspozitsiyaga ega bo’lgan yonbag’irlar nishabliklari sohalariga shamolning ta‟siri ham turli xil darajada bo’lishi qayd qilinadi. Bularning barchasi bu sohalarda qor qoplamining bir tekisda taqsimlanishi holatiga, qor qoplamining erishi va ko’chishi, tuproqlarning namlik darajasi, o’simlik qoplami kabi ko’rsatkichlarga o’z ta‟sirini ko’rsatadi. Tadqiqot olib borilgan hududda yonbag’irlarning ekspozitsiya qiymatlari 3D Analyst/Surface/Derive Aspect dasturi yordamida hisoblab chiqildi. 3.1-rasm. Yonbag’irlarning ekspozitsiyalari natijalari xaritasi va uning uch o’lchamli modelining ko’rinishi. Tadqiqot ishlari amalga oshirilgan hududda joylashgan janubiy yonbag’irlar ekspozitsiyasida tuproq qatlamining eroziyaga uchrash ehtimolli ko’p jihatdan tuproq tarkibida gumus miqdorining nisbatan kamligi, shuningdek tuproqlarning fizik holatining yomonlashganligi va o’simliklar qoplamining tuproq qatlamini himoya qiluvchi rolining namoyon bo’lish darajasi susayganligi bilan bog’liq hisoblanadi. Ushbu ko’rsatib o’tilgan holatlarga bog’liq ravishda, ushbu yonbag’irlar ekspozitsiyasi sohalari yuza qatlamlarning yuvilishga uchrash havfi yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Сўқоқсой ҳавзасининг нишабликлари тиклиги бўйича натижалар харитаси Агро – экологик гуруҳлар қийматлари : I. Эрозияга учраш жиҳатидан ҳавфли бўлмаган ерлар ; II. Эрозияга учраш жиҳатидан кучсиз ҳавфли бўлган ерлар ; III. Эрозияга учраш жиҳатидан ўртача ҳавфли бўлган ерлар ; IV. Эрозия жиҳатдан кучли даражада ҳавфли бўлган ерлар . I. II III IVНишабликлар экспозицияси қийматлари : Текис юза , сув айиргич II Шимолий ѐнбағир Шимолий – ғарбий ѐнбағир Ғарбий ѐнбағир Жанубий – шарқий ѐнбағир Жанубий ѐнбағир Жанубий – ғарбий ѐнбағирШимолий – шарқий ѐнбағир Шарқий ѐнбағир

3.2. Hududining erozitsiyaga uchrash havfi darajasi bo’yicha agroekologik guruhlarga ajratilishi GAT-texnologiyalaridan foydalanish So’qoqsoy havzasi hududida eroziyaga uchrash hafvi mavjud bo’lgan tuproq qatlamlari tarqalgan er maydonlarini agroekologik nuqtai nazardan hududlashtirishni ishlab chiqish imkonini beradi va bu mavjud tuproqlarning haqiqiy holatiga aniqlik kiritishda muhim hisoblangan ma‟lumotlar olinishiga olib keladi, o’z navbatida bu ma‟lumotlar ushbu hududa eroziya hodisasiga qarshi kurashish yo’li bilan er-suv resurslaridan barqaror holatda foydalanishni ilmiy asoslash uchun xizmat qiladi, shuningdek hudud bo’yicha ma‟lumotlar bazasini tashkil qilish, kartografik ishlarni avtomatik tarzda amalga oshirishni ta‟minlash, geografik modellashtirishlarni amalga oshirish, yangi innovatsion texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish, tuproqlarni muhofaza qilish chora-tadbirlarini amalga oshirish, tanazzulga uchragan tuproqlarni qayta tiklash, tuproqlarning unumdorligi darajasini oshirish va saqlab qolish kabi dolzarb masalalarni hal qilishda muhim o’rin tutishi mumkin. I. Agro-ekologik guruh - asosan, suvayirgichlar hududlarida tarqalgan, bir tekisdagi, aniqroq aytganda yonbag’irlarga tutash holatda joylashgan, eroziyaga uchrash hafvi deyarli mavjud bo’lmagan hududlarni o’z ichiga oladi (bu er maydonlarining umumiy qiymati tadqiqot olib borilgan hududning umumiy maydoni qiymatiga nisbatan 35% ni, ya‟ni 588 gektarni tashkil qiladi), shuningdek bu guruh tarkibida yonbag’irlarning nishablik qiymati 7º gacha bo’lgan sohalar ham kiritiladi (bu nishabliklarning qiymati 26% ni, ya‟ni 436 gektarni tashkil qilishi hisoblab chiqildi). Bu agro-ekologik guruh hududida tarqalgan tuproqlar tarkibi nisbatan unumdorligi va suv rejimining barqarorligi bilan ajralib turadi. Kelajakda nisbatan tekis va bo’linmagan, pastqam nishabliklar shaklida tuzilgan ushbu er maydonlaridan xo’jalik maqsadlarida jadal foydalanish imkoniyatlari yuqori hisoblanadi. Bu agro-ekologik guruh tarkibiga

kiritiluvchi hududlarda tarqalgan tuproqlar tarkibida gumus miqdori 6%dan yuqori hisoblanadi (bu er maydonlari qiymati 23%ni tashkil qiladi, ya‟ni umumiy hududga nisbatan 371 gektarga teng hisoblanadi). II. Agro-ekologik guruh - kuchsiz eroziyaga uchrash havfi mavjud bo’lgan, yonbag’irlarning soya tushuvchi va ko’proq darajada shamol ta‟siri ostida bo’luvchi ekspozitsiyalaridan tashkil topgan bo’lib, shimoliy va shimoliy- g’arbiy ekspozitsiyalarni o’z ichiga oladi (bu guruh tarkibiga kiruvchi er maydonlarining miqdori 20%ni tashkil qiladi, ya‟ni umumiy er maydonlarining 348 gektarini tashkil qiladi), bu guruh tarkibiga kiritiluvchi yonbag’irlarning nishablik qiymati 10ºgacha bo’lgan sohalarda tarqalgan tuproqlar nisbatan eroziyaga kamroq darajada uchraganligi bilan tavsiflanadi (bu tavsifga ega tuproqlar tarqalgan er maydonlari 5% ni, ya‟ni umumiy maydonlar tarkibida 84 gektarni tashkil qiladi). Bu agro-ekologik guruh hududlari qor qoplamining ko’p bo’lishi va tuproq qatlamining nisbatan namlik darajasi yuqoriligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, tuproq yuza qatlamlarida suv oqimlarini doimiy ravishda boshqarishni va tuproqlarning eroziyaga uchrash havfi bilan kurash olib borishni talab qiladi, o’z bilan birgalikda bu er maydonlari tuproq tarkibini namlantirish bilan bog’liq choratadbirlarga nisbatan ehtiyoj darajasi past bo’lib, o’z navbatida namsevar ekin turlarini etishtirish uchun qulay hisoblanadi. Soya tushish darajasi yuqori bo’lgan yonbag’irlar ekspozitsiyalarida tarqalgan tuproqlar qatlamlari yuzasi dasht o’tloqzorlari uchun xos bo’lgan, qalin o’simliklar qoplamiga egaligi bilan tavsiflanadi va bu tuproqlar qatlami yuzasida chim qatlamining qalinligi 4-8 sm ni tashkil qiladi, o’z navbatida chim qatlami tuproqning yuza qatlamlarini yuvilib ketishdan saqlaydi. Bu agro-ekologik guruh tarkibiga kiritiluvchi tuproqlarning yangilanishi yuqorida joylashgan tuproq gorizontlari qatlamlarining ko’chishi hisobiga amalga oshadi. Bunda ko’chish-siljish jarayoni etarlicha darajada juda sekin amalga oshishi mumkin - ya‟ni, bir necha o’n yillar, yuz yillar davomida amalga oshirish tahmin qilinadi, Shuningdek qisqa vaqt davomiyligida ham ko’chish qayd qilinishi mumkin, masalan o’pirilish,

ko’chkilar shaklidagi tuproq qoplamining siljishlari birdaniga yuz berishi ham mumkin va bu holatlar soya ekpozitsiyasiga ega bo’lgan yonbag’irlarda tuproqning shakllanish jarayonlar umumiy holatda o’ziga xos tavsiflarga egaligini belgilab beradi. Bu guruh tarkibiga kiritiluvchi tuproqlar qatlamining tarkibi nisbatan gumusga boy bo’lib, uning miqdori 4,5-6% gacha etadi (bu er maydonlarining umumiy hududga nisbatan ulushi 24% ni, ya‟ni 408 gektarni tashkil qiladi). III. Agro-ekologik guruh - o’rtacha darajada eroziyaga uchrash havfiga ega bo’lgan tuproqlar qoplami tarqalgan er maydonlarini o’z ichiga oladi va asosan, o’rtacha darajada yuvilishga uchrovchi hududlardan tashkil topgan. Bu agroekologik guruh tarkibiga asosan, tadqiqot ishlari olib borilgan hududning oraliq tavsifga ega yonbag’irlari - shimoliy-sharqiy, g’arbiy, sharqiy ekspozitsiyalari kiritiladi (bu er maydonlarining umumiy maydonlarga nisbatan ulushi qiymati 27% ni, ya‟ni 448 gektarni tashkil qiladi), bu guruh tarkibiga kiritiluvchi yonbag’irlarning qiyalik darajasi qiymati 15-25º ga teng hisoblanadi (bu tavsifga ega maydonlar 23% ni tashkil qilib, umumiy maydonlarning 387 gektarini egallaydi). Oraliq tavsifga ega bo’lgan yonbag’irlar yuzasida qor qoplami nisbatan kam bo’lib, qurg’oqchilik kuzatiluvchi yillar davomida bu er maydonlarini o’rtacha darajada yuvilishga uchrovchi yonbag’irlar sifatida qayd qilish mumkin, meteorologik rejim qulay bo’lgan yillar davomida esa - kuchsiz darajada yuvilishga uchrovchi tavsifga ega hisoblanishi kuzatiladi. Bu zona o’simliklar qoplamining nisbatan o’rtacha va kuchli siyraklashishi bilan tavsiflanadi, bu tuproqlar qatlami tarkibida gumus miqdori 3-4% ni tashkil qiladi (bu tavsifiga ega maydonlari 46% ni tashkil qilib, umumiy maydonlarning 782 gektarini tashkil qiladi). IV. Agro-ekologik guruh - kuchli darajada eroziyaga uchrash havfi mavjud bo’lgan er maydonlari bo’lib, odatda bu uchastkalarning asosiy qismi kuchli eroziyaga uchragan tuproqlardan tashkil topgan. Tuproq relef sharoitlari bo’yicha bu agro-ekologik guruh tarkibiga kiritiluvchi hududlar sezilarli darajada

turli xillikka egaligi bilan tavsiflanadi, biroq ularni bitta umumiy belgi birlashtirib utradi - ya‟ni, yonbag’irlarning nishablik darajasi juda tik holatda bo’lib, o’rtacha 25ºni tashkil qiladi (bu er maydonlarining umumiy ulushi 46%ni, ya‟ni 773 gektarni tashkil qiladi), Shuningdek bu tuproq qatlamlari insolizatsiyaga uchrash darajasi yuqori hisoblanadi. Bu agro-ekologik guruh tarkibiga quyosh nuri yaxshi tushib turuvchi va shamolning ta‟siri kuchli bo’lgan ekspozitsiyalar, jumladan - janubiy, janubiy-sharqiy, janubiy-g’arbiy yonbag’irlar hududlari kiritiladi (bu hududlarning qiymati 18%ni, ya‟ni umumiy hududning 296 gektar qismini tashkil qiladi). Bu hududlar nisbatan eroziyaga kuchli darajada uchraganligi bilan ajralib turadi va qor qoplami kamligi, qurg’oqchil sharoitga egaligi va namsevar ekin turlarini etishtirish uchun nisbatan qulayligi bilan tavsiflanadi. Bu agro- ekologik guruh tarkibiga kiritiluvchi er maydonlari er yuzasi bo’ylab suv oqimlarining boshqarilishini, tuproqlarning unumdorlik darajasini oshirishni, qor qoplamning nisbatan uzoqroq saqlanishini ta‟minlash va umumiy holatda suv rejimini yaxshilash chora-tadbirlarini amalga oshirishni talab qiladi. Quyosh nuri yaxshi tushib turuvchi yonbag’irlar hududlarida yassi va jar xosil qiluvchi eroziya ustunlik qiladi. YUvilish davomida tarkibida mayda toshlar va tuproq zarrachalari yonbag’irlarning o’rta qismida to’planib qoladi, bu sohada nisbatan qalin (2-3 metrgacha) yuvilgan tuproqlar qatlami shakllanadi. SHu sababli, quyosh nuri yaxshi tushuvchi yonbag’irlarda tarqalgan tuproqlar qatlami yuvilgan yoki yuvilmagan tavsifga ega bo’lishi qayd qilinadi, ehtimol yonbag’irlarning o’rta qismlarida yig’iluvchi tuproq qatlamlarini dinamik muvozanat holatida bo’lgan, loyli-kemirchakli tranzit tuproqlar sifatida qayd qilish o’rinli hisoblanishi mumkin. YUza qatlamda mayda donador tuproq zarrachalari yig’iladi va tuproq qatlami yuzasida o’ziga xos tangachasimon qoplama xosil qiladi, shu bilan bir vaqtda tuproq qatlamining boshqa bir qismi dellyuvial oqim ta‟sirida yonbag’irlarning quyi qismiga tomon yuviladi va bu joyda yuvilgan tuproqlar qatlamlarini shakllantiradi. Bu tuproqlar qatlamlari tarkibida gumus miqdori 1,5- 3% ni tashkil qiladi (bu tavsifga ega tuproqlar tarqalgan er maydonlarining

qiymati 7% ni, ya‟ni umumiy tadqiqot ishlari olib borilgan hududning 119 gektar maydonini egallaydi). 4. Masofadan olingan tasvirlarni qayta ishlash asosida GAT– texnologiyalardan foydalanish bilan erlarning cho’llashishini aniqlash va baholash (Jizzax cho’li misolida) 4.1. Erlarning cho’llashishini aniqlash va baholash uchun masofadan zondlash materiallari 69 0 49'–69 0 52' sharqiy uzunlik va 41 0 15'–41 0 14' shimoliy kenglikda joylashgan Jizzax cho’li erlarini Landsat 4–5 su‟niy yo’ldoshi yordamida masofadan zondlash materiallari bo’yicha olingan multrispektral tasvirlarni qayta ishlash amalga oshirilgan. Bunda Landsat 4–5 su‟niy yo’ldoshidan olingan tasvirlar makon bo’ylab 0,61 m va 2,44 m ruxsat etilish qiymatiga ega hisoblanadi. Bu nisbatan yuqori ruxsat etilish qiymati bo’lib, shu sababli tanlab olingan su‟niy yo’ldosh tasvirlari cho’llanish jarayonlarining kelib chiqishi haqida nisbatan batafsil ma‟lumotlarni berishi mumkin. O’rganilayotgan uchastkalar bo’yicha kosmik tasvirlar va sintezlangan tasvirlarni o’zaro solishtirish Landsat 4–5, RGB – 4, 3, 2 materiallari bo’yicha GAT texnologiyalari asosida xaritalarni tuzib chiqish uchun qayta shifrlash belgilarini aniqlash imkonini beradi. Turli xil kanallar kombinatsiyalariga nisbatan xaritada keltirilgan axborotlarda Landsat TM/ETM+(10.1.) ma‟lumotlar kanallari kombinatsiyalari asosidagi izohlashlar tavsiflari keltirilgan. Keltirilgan tavsiflashlar ma‟lum darajada aniq holatlar shart– sharoitlariga (hudud, mavsum va boshq.) bog’liq bo’lib, biroq etarlicha darajada universal tavsifga ega hisoblanadi. http://gis – lab.info/qa/ndvi.html 4.1.1–jadval

Landsat TM / ETM+ ma‟lumotlar kanallari kombinatsiyalarining izohlanishi Kombi natsiya Ehtimolligi mavjud bo’lgan axborotlar Misollar 4,3,2 Standart « su’niy rang » kombinatsiyasi. qurilishlari – yashil–havorang, tuproqlar esa, to’q qo’ng’irdan yorqin (och) qo’ng’ir tusgacha aks ettiriladi. Muz, qor va bulutlar oqish yoki och havorangda (muz va bulutlar chekka sohalarda joylashgan) aks ettiriladi. Ninabargli o ’ rmonlar nisbatan to ’ q nisbatan qo ’ ng ’ ir tusda tasvirlanadi . bo ’ lib , asosan o ’ simliklar qoplamini tuproqlarning mozaik tavsiflarini va maydonlarini o ’ rganishda foydalaniladi rangdagi dog ’ lar sog ’ lom va ( yoki hisoblanadi , shu bilan bir vaqtda nisbatan siyrak butasimon o ’ simliklar qoplamini 3,2,1 « Tabiiy rang » kombinatsiyasi . Bu kombinatsiyada ko’rinuvchi diapazondagi kanallardan foydalaniladi, shu sababli er yuzasida joylashgan ob‟ektlar odam ko’zi bilan ko’rgandek ko’rinishga ega hisoblanadi. Bunda sog’lom holatdagi o’simliklar qoplami yashil rangda, xosil yig’ishtirib olingan dalalalar – och tusda, nosog’lom o’simliklar qoplami – qo’ng’ir va sariq rangda, yo’llar – kulrang tusda, qirg’oq chiziqlari – oqish tusda ifodalanadi. Bu kanallar kombinatsiyasi suv ob‟ektlari, sedimentatsiya jarayonlarining holatini tahlil qilish, chuqurlikni baholash imkonini beradi. Shuningdek, antropogen ob‟ektlarni o’rganish uchun foydalaniladi. Kesib tashlangan va siyrak holatdagi o’simliklar 4–5–1 yoki 4–3–1 kombinatsiyalarga nisbatan yomon holatda ko’rinadi. Bulutlar va qor bir xilda, ya‟ni oqish tusda va o’zaro qiyin farqlanuvchi ko’rinishda tasvirlanadi. Bundan tashqari, bitta tipdagi o’simliklarni boshqasidan farqlash qiyin hisoblanadi. Bu kombinatsiyalar 7–5–3 kombinatsiyaga nisbatan solishtirilganda, sayoz suvlarni tuproqlar qoplamidan farqlash imkonini bermaydi. Bu kombinatsiya tasvirlarning tabiiy holatga yaqin ifodalanishini anglatadi, biroq shu bilan bir vaqtda atmosfera va tutunlarning holatini tahlil qilish imkonini beradi. Sog’lom o’simliklar qoplami yorqin yashil rangda, o’tsimon o’simliklar jamoalari – yashil rangda ko’rinadi, yorqin pushti tusdagi uchastkalar ochiq tuproqlarni ifodalaydi, qo’ng’ir va pushti ton siyrak o’simliklar qoplamini aks ettiradi. pushti rangda , suv – havorangda ifodalanadi juda ko ’ p sondagi ranglar va tuslar ( kombinatsiya cho ’ llar va cho ’ llanishga ajoyib natijalarni beradi . Bundan foydalaniluvchi er maydonlari va suv uchun foydalaniladi . Yong ’ in yuz bergan ifodalanadi . Bu kombinatsiya yong

7,4,2 yong ’ indan keyingi holatini o ’ rganish qurilishlari pushti – binafsha rangda , yashil rangda ifodalanadi . Shahar hududlari hiyobonlar , bog ’ lar yoki golf maydonlari bo ’ lishi mumkin . Och sariq ( jigarrang xos bo ’ lib , nisbatan to ’ q rang ninabargli hisoblanadi . 4,5,1 Sog’lom holatdagi o’simliklar qoplami qizil, jigarrang, pushti va yashil tusda ifodalanadi. Tuproqlar yashil yoki jigarrang, urbanizatsiyalashgan (shaharlar) hududlar – oqish tusda, kulrang va yashil–havrang, och havorangda aks ettirilishi mumkin, yorqin havorang bilan yaqinda kesilgan hududlar, qizg’ish rang bilan esa – qayta tiklangan o’simliklar qoplami yoki siyrak o’simliklar ifodalanishi mumkin. Toza, havorang tusdagi suv juda to’q ko’k rangda (deyarli qoramtir) ko’rsatilishi mumkin, agar sayoz suv yoki tarkibida ko’p miqdorda aralashmalar mavjud bo’lgan suvlarni aks ettirish talab qilinsa, u holda nisbatan och tusli ko’k rangdan foydalaniladi. O’rtacha infraqizil kanal qo’shilishi o’simliklarning yoshini yaxshi darajada farqlash imkonini beradi. Sog’lom holatdagi o’simliklar 4 va 5–kanallarda juda kuchli darajada aks ettirilishi mumkin. Bu kombinatsiya bilan parallel holatda 3–2–1 kombinatsiyadan foydalanish suv bosgan hududlar va o’simliklar qoplamini farqlash imkonini beradi. Bu kombinatsiyaning yo’llar va shosselarni aniqlashda foydalanish uchun yaroqlilik darajasi kam hisoblanadi. 4,5,3 Bu yaqin, o’rta IQ (infraqizil)– va ko’rinuvchi qizil nur kanallaridan tashkil topgan kombinatsiya suv va quruqlik o’rtasidagi chegarani aniq farqlash va faqat ko’rinuvchi diapazondagi kanallardan foydalanilganda yomon ko’rinuvchi, yashirin tarkibiy qismlarni qayd qilish imkonini beradi. Bunda katta aniqlikda quruqlik ichida joylashgan suv ob‟ektlarini aniqlash mumkin. Bu kombinatsiya jigarrang, yashil va pushti tonda berilgan, turli xil tusda o’simliklarni ifodalaydi. Bu kombinatsiya namlik darajasini tahlil qilish imkonini beradi va tuproqlar va o’simliklar qoplamini o’rganishda foydali hisoblanadi. Umumiy holatda, tuproqlarning namlik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik darajada to’q tusda ko’rinadi, bu holat IQ diapazonning suvda yutilishi bilan bog’liq hisoblanadi. Bu kombinatsiya tabiiy rangga yaqin bo’lib, biroq shu bilan birgalikda

7,5,3 atmosfera va tutunlar holatini tahlil qilish imkonini beradi. O ’ simliklar to ’ q tusli va och tusli yashil rangda , urbanizatsiyalashgan hududlar oqish tusda , yashil – havorang va malina rangida , tuproqlar , qum va minerallar juda ham turli xil ranglarda ifodalanishi mumkin . O ’ rta IQ – diapazonning suv , muz va qor qoplamida deyarli to ’ liq yutilishi qirg ’ oq chiziqlarini juda aniq belgilash va tasvirda suv ob ‟ ektlarini aniqlash imkonini beradi . Qaynoq nuqtalar ( masalan , issiq buloqlar , vulqonlar va yong ’ inlar kabi ) qizg ’ ish yoki sariq rangda ifodalanadi . Bu kombinatsiyadan ehtimollikdagi foydalanish holatlaridan biri – bu, yong’inlarni monitoring qilishdan tashkil topadi. Suv bosgan hududlar 3–2–1 kombinatsiyadan farq qilib, juda to’q tusli ko’k rangda va deyarli qoramtir tusda ifodalanadi, bunda ushbu hududlar kulrang va yomon farqlanuvchi tavsifda ko’rinadi. 5,4,3 4–5–1 kombinatsiya kabi, bu kombinatsiya qayta shifrlashda juda ko’p axborotlarni va rang kontrastlarini beradi. Sog ’ lom holatdagi o ’ simliklar yorqin yashil rangda , tuproqlar esa – pushti – binafsha rangda aks ettiriladi . Geologik jarayonlarni o ’ rganish imkonini beruvchi , 7– kanalni o ’ z ichiga oluvchi , 7–4–2 kombinatsiyadan farq qilib , bu kombinatsiya qishloq xo ’ jaligi ekin maydonlarini o ’ rganish imkonini beradi . Bu kombinatsiya o ’ simliklar qoplamini o ’ rganish uchun juda qulay bo ’ lib , o ’ rmon jamoalarining holatini tahlil qilish uchun keng foydalaniladi . 5,4,1 7–4–2 kombinatsiyaga o’xshash bu kombinatsiyada sog’lom holatdagi o’simliklar qoplami yorqin yashil rangda aks ettiriladi, ushbu holat mustasno qilinganda, bu kombinatsiya qishloq xo’jaligi ekin maydonlarini tahlil qilish uchun juda yaxshi hisoblanadi.

4.1.2–rasm. LANDSAT su‟niy yo’ldoshi orqali 2009–yil aprel oyida Jizzax va Sirdaryo viloyatlari hududi bo’yicha olingan tasvirlar (V.X.Sherimbetov tomonidan keltirilgan materiallar). Yuqorida ta‟kidlanganlardan kelib chiqib, aytish mumkinki, masofadan olingan tasvirlar materiallari er maydonlarining cho’llanishini aniqlash va ,5,7 4 Bu kombinatsiya birorta ko„rinuvchi diapazonni o„z ichiga olmaydi va atmosferaning holatini optimal darajada tahlil qilishni ta‟minlaydi. Qirg„oq chiziqlari aniq farqlanadi. Tekstura va tuproqning namlik darajasini tahlil qilish uchun foydalanilishi mumkin . O„simliklar qoplami havorangda ko„rinadi. ,3,5 1 Bu kombinatsiya topografik teksturalarni ko„rsatib beradi, shu bilan bir vaqtda 7 – 3 – 1 kombinatsiya kabi, tog„ jinslarini farqlash imkonini beradi.

baholashda tuproq qoplamining xaritalarini tuzib chiqishda alohida darajada ahamiyatga ega hisoblanadi: ya‟ni, turli xil relef shakllari, o’lchamlari, yonbag’irlar nishabliklarining ekspozitsiyalari, geologik tuzilish, tuproq xosil qiluvchi jinslarning tiplari, o’simliklar qoplami va boshqa holatlar haqida majmuaviy ma‟lumotlarni beradi. 4.2. Masofaviy materiallarni qayta ishlash asosida o’rganilayotgan hududda cho’llanish jarayonining monitoringi Cho’llanish monitoringi – bu, tabiiy tizimlar va xo’jalik maqsadlarida foydalaniluvchi er maydonlarining ekologik holatini, jumladan er maydonlarini tanazzulga olib keluvchi jarayonlarni aniqlash va ehtimolligi mavjud bo’lgan ekologik zarar qiymatini baholash hisoblanadi. Bunda er maydonlarining monitoringi o’z tarkibiga er maydonlari, jumladan tuproqlar va o’simliklar qoplamining holatini kuzatish va baholashni qamrab oladi. Tabiiy muhitning tanazzulga uchrashini maqsadli tarzda kuzatib borishni kuchaytirish, agroekologik hududlashtirish va davriy tavsifda kartografik tahlillarni amalga oshirish asosida, cho’llanish o’choqlarini aniqlash va baholash, tabiatdan foydalanishning ekologik me‟yorlariga amal qilishni nazorat qilish tavsiya qilinadi. Cho’llanish monitoringining konseptual asoslari quyidagi ko’rinishga ega hisoblanadi:  Tuproqlarning tanazzulga uchrashini baholash bo’yicha maqsadi kuzatishlar tizimi;  Cho’llanish turlari va ta‟sir ko’rsatuvchi omillarni aniqlashda ularning umumiy yig’indi ta‟siri hisobga olinadi va cho’llanish darajasining integral ko’rsatkichi baholanadi;  Cho’llanishning aniq masalalarini hal qilish bo’yicha majmuaviy vazifalarning mahalliy darajada dolzarbligiga aniqlik kiritiladi va bu holat ekomonitoringning tizim xosil qiluvchi tarkibiy elementi hisoblanadi;

Tadqiqotlar davomida monitoringning asos sifatidagi tarkibiy elementi sifatida elektron xaritalar, dasturiy ta‟minot va axborotlarini kartografik qayta ishlash modellaridan tashkil topgan geografik axborotlar tizimlari (GAT) xizmat qiladi, jumladan:  Er resurlari : ya ‟ ni , tuproq qoplami , o ’ simliklar qoplami va turli xil darajada ekologik tizimlarning holatini kuzatish ;  Turli xil tuproq turlarini ( tuproq tiplari va kenja tiplar ), qishloq xo ’ jaligi maqsadlarida foydalaniluvchi er maydonlarini ( qo ’ riq erlar , sug ’ oriladigan erlar ) hisobga olish . Amalga oshirilgan tahlillar natijalarida tadqiqot olib borilgan hududda keskin ifodalangan , cho ’ llanishning asosiy sabablari tahlili keltirilgan :  Suv tanqisligi – qishloq xo ’ jaligi ekinlari va boshqa turdagi o ’ simliklar turlarining me ‟ yoriy o ’ sishi va rivojlanishi uchun biologik ehtiyojini qondirish , Shuningdek ekologik jarayonlarning barqaror holatda rivojlanishi bo ’ yicha atrof – muhit talablari uchun talab qilinuvchi suv resurslarining etishmasligi ;  Qurg ’ oqchilik – yil davomida havo harorati yuqori bo ’ lishi sharoitida uzoq vaqt yog ’ ingarchilik yog ’ masligi ;  Iqlimning aridizatsiyasi – havo haroratining ko ’ tarilishi , bug ’ lanish va yog ’ ingarchilik miqdorining kamayishi , namlik koeffitsentining pasayishi bilan bog ’ liq holatda , iqlimning qurg ’ oqchilik darajasining ortishi ;  O ’ rmonlarning kesib tashlanishi – hududda o ’ rmon o ’ simliklar qoplamining o ’ sish va rivojlanishi kamayishi , bu holat qorning ushlanishi buzilishi , yomg ’ ir suvlarining nam zahirasini xosil qilish darajasi susayishiga olib keladi . Bundan tashqari , o ’ rmonlarning kesib tashlanishi ta ‟ sirida tog ’ larning yonbag ’ irlarida tuproqlarning eroziyaga uchrashi amalga oshadi , tog ’ oldi tekisliklarida yuvilish va ko ’ chish , Shuningdek jarliklar xosil bo ’ lishi kuchayadi ;  Chorva mollarining me ’ yoridan ortiqcha boqilishi – belgilangan me ‟ yor darajasidan qoramollar bosh soni ortishi hisobiga hududda yaylovlarning

yalong ’ ochlanishi , o ’ simliklar qoplamining siyraklashishi qayd qilinadi . Hududda yaylovlarning yalang ’ ochlanishi yoki o ’ simliklar qoplamining siyraklashishi cho ’ l sharoitida yog ’ ingarchilik miqdorining kamligi ta ‟ sirida tuproq tarkibida namlik zahirasining keskin kamayishini shakllantiradi ;  Biologik nobud bo ’ lish – o ’ simliklar olamining suvga bo ’ lgan ehtiyoji holati keskin buzilishi hisobiga va tuproq er osti suvlari va atmosfera tarkibida zaharli moddalarning miqdori ortishi ta ‟ sirida o ’ simlik turlarining nobud bo ’ lishi ;  Dnenej tizimining etarli emasligi – hududda tabiiy – tarixiy rivojlanish davomida er osti suvlari oqimlarining yaxshi ta ‟ minlanmaganligi va er osti suvlari sathining ko ’ tarilishini to ’ xtatish uchun su ‟ niy oqova – drenaj tarmoqlarining umumiy holatda etarli emasligi , natijada esa suv bosishi , erlarni o ’ zlashtirish va sug ’ orish davomida ikkilamchi sho ’ rlanish rivojlanishi kuzatiladi ;  Er osti suvlarining bosimi ostida tuzlarning to ’ planishi – sug ’ oriladigan hududlar doirasida er osti suvlari oqimlari hisobiga o ’ simlik ildizlari joylashgan zonada yoki aeratsiya zonasida ( er yuzasi va er osti suvlari sathi oralig ’ ida joylashgan soha ) tuz yig ’ ilishi , Shuningdek ushbu holat ta ‟ sirida tabiiy drenaj oqimlari etarli bo ’ lmagan sharoitda yuqoriga ko ’ tariluvchi suv saqlovchi qavatlar komplekslarining shakllanishi ;  Tuzlar muvozanatining buzilishi ta ’ sirida sug ’ oriladigan er maydonlarida tuzlarning to ’ planishi – bu tipdagi tuz yig ’ ilishi jarayoni sug ’ oriladigan ekin maydonlarida qishloq xo ’ jaligi ekinlarini sug ’ orishda sug ’ orish kanallari orqali suv berishda kiruvchi suv qismining tabiiy va su ‟ niy oqova – drenaj tarmoqlari etarli bo ’ lmagan sharoitda , suvning sarflanuvchi qismiga ( umumiy yig ’ indi bug ’ lanish , er osti suvlarining aeratsiya zonalarida oqim , quyida joylashgan suv saqlovchi qavatlardagi er osti suvlari zahiralari va drenaj oqimlari ) nisbatan yuqori bo ’ lishi hisobiga suv – tuz muvozanatining buzilishi sharoitida shakllanadi ;

 Nisbatan yuqorida joylashgan er maydonlaridan oqib keluvchi suvlar ta ’ sirida tuz yig ’ ilishi – bu tipdagi sho ’ rlanish konuslararo pasayish sohalari hududlarida er osti suvlari oqimi ta ‟ sirida konuslarning oxirgi sohalarida va tog ’ oldi tekisliklarining prolyuvial yonbag ’ irlari qismlarida , ya ‟ ni er osti suvlarining to ’ planishi sohalarida tuz yig ’ ilishi hisobiga shakllanadi . Bunda tuz yig ’ ilishi intensivligi yuqorida joylashgan hududlarda jinslarning tarkibida tuzlar va tuproqlarning gipsometrik ko ’ rsatkichlariga , Shuningdek pastda joylashgan sug ’ oriladigan massivlarga kelib tushuvchi er osti suvlarining minerallashish darajasiga bog ’ liq hisoblanadi . Bu tipdagi tuz yig ’ ilishi tekisliklarda joylashgan yirik botiqlar ( depressiyalar ) uchun xos xususiyat hisoblanadi ;  Er osti suvlari sathining pasayishi – er osti suvlari sathining optimal chuqurlikka va rejimiga nisbatan va dengizlar va suv havzalari tubining qurib qolishi hisobiga pasayishi hisoblanadi ;  Sug ’ orishning to ’ xtalishi – sug ’ orish suv resurslarining etishmasligi va qishloq xo ’ jaligi ishlab chiqarish sohasini yuritish rentabelligida , er maydonlari , jumladan sug ’ oriladigan er fondida unumdorlik pasayishi qayd qilingan holatda to ’ xtatiladi . Tuproq unumdorligining yo ’ qolishi eng avvalo , qishloq xo ’ jaligini oqilona bo ’ lmagan tavsifda va noto ’ g ’ ri yuritish natijasida hududda oqova – drenaj tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan sharoitda sho ’ rlanish va suv bosishi kuchayishi hisobiga yuzaga keladi . Sug ’ oriladigan er maydonlarining unumdorligi yo ’ qolishi ta ‟ siri ostida cho ’ llanishi ko ’ proq darajada daryo deltasi hududida joylashgan sug ’ oriladigan er maydonlariga tegishli hisoblanadi . Ma ‟ lumki , tuzlarning to ’ planishi darajasi o ’ tkazuvchanlik darajasi kuchsiz bo ’ lgan tuproqlar qavatida er yuzasiga ko ’ tariluvchi bosim xosil qiluvchi suv oqimlarining intensivligiga va er osti suvlarining ma ‟ danlashish darajasiga bog ’ liq hisoblandi . O ’ rganilayotgan hududda bosim xosil qiluvchi er osti suvlari oqimlari quyida joylashgan qavatlardan chiqishi hisobiga aeratsiya zonasida ( er osti suvlari joylashgan sohadan yuqorida ) tuzlar zahiralarining qayta taqsimlanishi ta ‟ sirida tuzli kesim shakllanishi qayd qilinadi . Tuzlar kesimining

bu ko ’ rinishda qayta taqsimlanishiga misol sifatida tadqiqot olib borilgan O ’ zbekiston Respublikasining Mirzacho ’ l hududini ko ’ rsatish mumkin . Hududda quyidagi cho’llanish tiplari o’zaro farqlanadi:  Tuproqlarning sho’rlanishi – ko’pgina qishloq xo’jaligi ekinlarining o’sishiga qarshilik ko’rsatuvchi, tarkibida ko’p miqdorda eruvchan tuzlar mavjud bo’lgan, ishqoriy tavsifga ega bo’lmagan tuproqlar, bu sho’rlanish quyidagi tiplarga ajratiladi:  Tuproqlarning birlamchi sho’rlanishi – ya‟ni, er osti suvlarining bug’lanishi, ona jins tarkibidagi tuzlar miqdori yuqoriligi yoki shamol, biogen yoki boshqa omillar ta‟sirida tuproqda tuzlarning to’planishi;  Tuproqlarning ikkilamchi sho’rlanishi – suv rejimining su‟niy ravishda o’zgartirilishi, masalan noto’g’ri sug’orish ta‟sirida tuproqda tuzlarning yig’ilishi qayd qilinadi. Tuproqlarning ikkilamchi sho’rlanishi sho’rlanmagan yoki birlamchi sho’rlanishga ega bo’lgan tuproqlar maydonlarida yuzaga kelishi mumkin. Ko’pincha holatlarda ikkilamchi sho’rlanish nisbatan chuqurda joylashgan er osti jinslari qatlamlaridan va er osti suvlari ta‟sirida suvda eruvchan tuzlarning yuzaga tomon chiqishi yoki nisbatan yuqorida joylashgan sug’oriluvchi massivlardan minerallashgan suvlarning oqib tushishi hisobiga yuzaga kelishi mumkin;  O’rmonlarning yo’q qilinishi ( deforestizatsiya ) – o’simliklarning hayot sharoitlarining o’zgarishi yoki odamning xo’jalik faoliyati ta‟sirida daraxtsimon, butasimon, o’tsimon o’simliklar jamoalaridan tashkil topgan geografik landshaftning kamayishi yoki yo’q qilinishi;  Ekin maydonlarining (va yaylovlar) tanazzulga uchrashi – odamning xo’jalik faoliyati ta‟sirida er maydonlarining unumdorligi va mahsuldorligi yomonlashishi. Cho’llanishning asosiy indikator ko’rsatkichlari quyidagilardan tashkil topadi:

 Tuproq qatlamining sho’rlanish darajasi suv tortimini (1:5) yoki elektr o’tkazuvchanligini tahlil qilish natijalari bo’yicha baholanadi. Sho’rlanish darajasiga ko’ra, tuproqlar quyidagi 5 ta toifaga ajratiladi: ya‟ni, sho’rlanmagan , kuchsiz darajada sho’rlangan, o’rtacha darajada sho’rlangan, kuchli darajada sho’rlangan va juda kuchli darajada sho’rlangan ;  Tuproqlarning bonitirovkasi – bu, qishloq va o’rmon xo’jaligida ishlab chiqarish vositasi sifatida tuproqlarning (qishloq xo’jaligi ekin maydonlari) miqdoriy ko’rsatkichlarda ifodalanuvchi sifatini solishtirma baholash hisoblanadi. Bunda baholanuvchi xossalar sifatida – gumus gorizontining qalinligi, tuproq tarkibida mavjud bo’lgan asosiy ozuqa elementlarining miqdori, so’riluvchi kompleksning almashinish sig’imi, muhit reaksiyasi ( rN ), mexanik tarkib, sho’rlanish va boshqalar xizmat qiladi. Xossalar bo’yicha tuproqlarning miqdoriy jihatdan baholanishi 100 balli shkala asosida amalga oshiriladi. Monitoring uslublari – er maydonlarining monitoringi tizimli tavsifda aero– va kosmofotogeodezik, kartografik va tuproqshunoslikka oid uslublar yordamida amalga oshirilgan. Erda amalga oshiriluvchi monitoring – dala ishlari (tuproq kesimlari, yarim kesimlar, qazishlar) va laboratoriya ishlari davomida tuproqlarni tahlil qilish, jumladan genetik kenja guruhlarga (tuproq tiplari, kenja tiplari) ajratish, sho’rlanish darajasi va shamol ta‟siriga uchrash darajasi, namlik darajasi, tuproq tarkibidagi ozuqa elementlarining miqdori kabilarni qayd qilish uchun kartografik materiallarni tuzib chiqish asosida amalga oshiriladi. Xaritaga tushirish – tuproq qoplamini o’rganish uslublaridan biri bo’lib, bunda tuproqlarning makon bo’ylab tarqalishi; ularning xossalari xarita materiallari asosida legendalarda aks ettriladi. Bu materiallar agronomlar, er qurilishi bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar, melioratorlar, o’simlikshunoslar va boshqa xodimlar tomonidan tabiiy shart–sharoitlarga muvofiqlikda eng yaxshi hisoblangan texnik va iqtisodiy qarorlar va echimlarni tanlab olish maqsadlarida foydalaniladi. Alohida tarkibiy qismlar bo’yicha aks ettirish va hudud bo’yicha

tuproq xaritalarini tuzib chiqish turli xil qiymatlarda bo’lishi mumkin: jumladan, sharhlash tavsifidagi xaritalar (masshtabi kichik – 1:1 000 000); sxemalashtirilgan, kichik masshtabli (1:1 000 000 dan 1:300 000 gacha); o’rtacha masshtabli (1:300 000 dan 1:100 000 gacha); yirik masshtabli (1:1 00 000 dan 1:10 000 gacha). 4.3. Cho’llangan tuproqlarni xaritaga tushirish maqsadida NDVI indeksini hisoblash NDVI ( normalized difference vegetation index – o’simliklarni farqlanishining me‟yoriylashtirilgan indeksi) – bu, eng mashhur indeks bo’lib, hisoblash uchun oddiy, vegetatsion indekslar orasida eng keng dinamik diapazonni qamrab olishi va GAT tarkibida o’simliklar qoplamining o’zgarishlariga nisbatan juda yaxshi sezgirlikka egaligi bilan tavsiflanadi. Jizzax cho’li hududida vegetatsiya indeksini hisoblash uchun formula qizil va infraqizil kanallar qiymatlari o’rtasida farqlanishning ushbu kanallar yig’indi qiymatiga nisbatidan tashkil topadi. Bu qiymat tuproq kesimi va atmosfera foni o’zgarishlariga nisbatan o’rtacha darajada sezgirlikka ega hisoblanadi. NDVI = (NIR–Red) / (NIR+Red) Bu erda NIR, Red – spektrning mos ravishda, yaqin infraqizil va qizil zonalarini ifodalaydi. NDVI o’simliklar qoplamining holatini baholash uchun a‟lo darajadagi ko’rsatkich hisoblanadi va o’simliklar qoplamini miqdoriy jihatdan baholash bo’yicha masalalarni hal qilish uchun foydalaniluvchi eng keng tarqalgan ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. NDVI qiymatini hisoblash naychali o’simliklarning aks etishi bo’yicha nisbatan barqaror holatdagi (turli xil omillarga bog’liq bo’lmagan) uchastkalardagi spektr egri chiziqlariga asoslanadi. Qizil spektr sohasi (0,6–0,7 mkm) quyosh nurlanishining naychali yuksak o’simliklarda xlorofill tomonidan yutilishi maksimumi qiymatida joylashadi, infraqizil soha (0,7–1,0 mkm) esa, bargning hujayra tuzilmalarini maksimal aks ettiruvchi sohada joylashadi. Ya‟ni,

yuqori darajadagi fotosintez faolligi (o’z navbatida, o’simliklar qoplamining qalinligi) qizil spektr sohasida kam darajada ifodalanishi va infraqizil sohasi ko’proq darajada ifodalanishi qayd qilinadi. Bunda shunchaki oddiy nisbatlardan foydalanish emas, balki aks etish minimum va maksimum qiymatlari o’rtasidagi me‟yoriylashtirilgan farqlanish qiymatidan foydalanilganda o’lchash aniqlik darajasi ortadi, tasvirning yoritilishi farqi, bulut, tutunlar, atmosferadagi radiatsiya va boshqa shu kabi hodisalarning ta‟siri kamaytirilishi imkoni tug’iladi. Tasvirda nisbatan to’q tusli uchastkalar tuproqning namlik koeffitsenti qiymati katta bo’lishi sharoitida o’simliklar qoplami mavjudligini tavsiflaydi. NDVI qiymati qanchalik katta bo’lsa, tasvir ob‟ektlarining « yashillik » darajasi shunchalik yuqori bo’lishini e‟tiborga olinadi, shuningdek navbatdagi bosqichlarda su‟niy o’lchamsiz ko’rsatkich hisobga olinadi (4.3.1–rasm). NDVI hudud o’simliklarining ekologik–iqlimga oid tavsiflarini o’lchash uchun mo’ljallangan bo’lib, biroq shu bilan bir vaqtda mutlaqo boshqa sohaga tegishli bo’lgan ayrim parametrlar, jumladan tuproqlarning namlik darajasi va mineral (organik) tarkibining to’yinganlik darajasi, bug’lanish (evapotranspiratsiya), yog’uvchi yog’inlarnng hajmi, qor qoplamining qalinligi va tavsiflari bilan ham sezilarli darajada korrelyasiyalanishi qayd qilinadi, bu holatlar cho’llanish jarayonlariga tashxis qo’yishda asosiy omillar hisoblanadi. Cho’llangan tuproqlar maydonlarini xaritaga tushirish maqsadida NDVI indeksini aks ettirish uchun, % hisobida ifodalanuvchi, –1...1 diapazondagi qiymatlarni ko’rsatuvchi standartlashtirilgan uzluksizlikdagi gradient tavsifiga ega bo’lgan yoki diskret shkaladan foydalaniladi yoki 0 dan 255 gacha diapazondagi (ayrim paketlarda kulrang gradatsiya qiymatiga mos keluvchi masofadan turib zondlash ma‟lumotlarini qayta ishlashda foydalaniladi) masshtablashtirilgan shkala deb nomlanuvchi qiymatdan yoki har bir birlik ko’rsatkich qiymatining 1% o’zgarishiga mos keluvchi, 0..200 (–100..100) diapazondagi qiymatlardan foydalaniladi.

O’simliklar qoplami bilan bog’liq bo’lmagan tabiiy ob‟ektlar spektrlari sohalarida NIR–RED qiymatlarini aks ettirish orqali NDVI qiymatlarini qayd qilish amalga oshiriladi (bu holat ushbu parametrdan identifikatsiyalash uchun foydalanish imkonini beradi): Тадқиқот ҳудудида 08.06.1980– йилда LANDSAT суъний йўлдоши ѐрдамида олинган тасвир фрагменти ( Масштаб 1:200 000) Тадқиқот ҳудудида 26.10.1989–йилда LANDSAT суъний йўлдоши ѐрдамида олинган тасвир фрагменти (Масштаб 1:200 000) Тадқиқот ҳудудида 02.08.2000–йилда LANDSAT суъний йўлдоши ѐрдамида олинган тасвир фрагменти (Масштаб 1:200 000) Тадқиқот ҳудудида 30.08.2009–йилда LANDSAT суъний йўлдоши ѐрдамида олинган тасвир фрагменти (Масштаб 1:200 000)

4.3.1–rasm. Tadqiqot olib borilgan hududda 1980–yil, 1989–yil, 2000–yil va 2009–yillarda LANDSAT su‟niy yo’ldoshi yordamida olingan tasvir (V.X.Sherimbetov materiallari asosida). 4.3.1–jadval Ob’ekt tipi Spektrning qizil sohasida aks etish Spektrning infraqizil sohasida aks etish NDVI qiymati Siyrak o’simliklar qoplami 0,1 0,5 0,7 Er maydonlarining cho’llanishi (havf zonasida spektrlar son miqdori o’zgaradi) 0,1 – minimal qiymatgacha o’zgaradi 0,3 – minimal qiymatgacha o’zgaradi 0,5 – minimal qiymatgacha o’zgaradi Yalang’och tuproqlar 0,25 0,3 0,025 Bulut 0,25 0,25 0 Suv 0,02 0,01 –0,25 Biroq, o’z navbatida o’simliklar qoplamini xaritaga tushirish bilan bog’liq holatda, 0 dan boshlanuvchi (NDVI qiymati 0 dan kichik bo’lgan holatda o’simliklarni aks ettirish mumkin emas), masshtablashtirilmagan shkaladan foydalaniladi. Bunda –1..1 shkaladan 0..200 shkalaga ( masshtablashtirilgan ) o ’ tish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi : Masshtablashtirilgan NDVI = 100 ( NDVI +1 ) Shunday qilib , NDVI – bu , o ’ simliklar qoplamining ekologik – iqlimga xos tavsiflarini o ’ lchash uchun mo ’ ljallangan su ‟ niy , o ’ lchamsiz kattalik bo ’ lib , biroq bir vaqtning o ’ zida mutlaqa boshqa sohaga oid , masalan tuproqlarning tanazzulga uchrashida amalga oshuvchi jarayonlar kabi ayrim ko ’ rsatkichlar bilan ham

korrelyasiyalanishi qayd qilinadi . Masalan , bir qarab chiqayotgan vaziyatda bu tipdagi ko ’ rsatkichlar sifatida quyidagilar ko ’ rsatib o ’ tilishi mumkin : • Mahsuldorlik (vaqtincha o’zgarishlar);  Biomassa; • Tuproqlarning namlik darajasi va mineral (organik) to’yinganlik darajasi, shuningdek aksincha sho’rlanish va tuproqlarda sho’rhoklar xosil bo’lishi; • Bug’lanish ( evapotranspiratsiya orqali);  Yog’uvchi yog’inlarning miqdori. O’z navbatida, ushbu ko’rsatkichlar va NDVI qiymati o’rtasidagi bog’liqlik bevosita tavsifga ega bo’lmasdan, o’rganilayotgan hududning o’ziga xos xususiyatlariga, uning iqlimi va ekologik tavsiflariga bog’liq hisoblanadi, bundan tashqari ko’pincha holatlarda NDVI javob reaksiyasi va ko’rsatkichning vaqt bo’yicha tarqoqligini ham hisobga olish talab qilinadi. GAT texnologiya ERDAS dasturiy ta‟minotida turli xil toifalarga mansub bo’lgan piksellarni tasniflashning ikkita usuli mavjud hisoblanadi: jumladan – nazorat qilinuvchi yoki o’rgatish orqali tasniflash ( Supervised classifi c ation ) va nazorat qilinmaydigan yoki o’rgatishsiz tasniflash ( Unsupervised classification ). O’rgatishsiz tasniflash uchun foydalaniluvchi ishlar ketma–ketligi (algoritm) klaster tavsifidagi tahlilga asoslanadi. Klasterlarni shakllantirish uchun minimal spektr masofa formulasidan foydalaniladi. O’simliklar qoplami NDVI monitoringini aniqlash bo’yicha ma‟lumotlardan kelib chiqib, o’simliklar qoplamining tanazzulga uchrashi jadalligi bilan birgalikda o’rganilayotgan hududda tuproqlarning agrofizik, agrokimyoviy va meliorativ holati ko’rsatkichlari yomonlashishi haqida bilib olish mumkin. Yuqori darajada ruxsat etilish qiymatiga ega bo’lgan tasvirlarda o’simliklar qoplamining turli xil holatlari, suv bosishi ta‟sida shakllangan unumdorlik past bo’lgan sohalar va shuningdek, tirqishlar orqali nurlanuvchi

qoramollarning izlari to’planishi va boshqa ko’plab xususiyatlarni ko’rish mumkin. Tasvirlarni qayta ishlash uslublaridan ushbu xossa–xususiyatlarni aniqlashda foydalanish mumkin. Jizzax cho’li hududi bo’yicha ma‟lumotlarni klasterizatsiyalash mavjud signatura tarkibidan olingan ixtiyoriy berilgan qiymatlar (o’rtacha) yoki o’rtacha qiymatlardan boshlandi. Bunda signatura – bu, o’z tarkibiga tasniflanuvchi ma‟lumotlar qiymatlarini qamrab oluvchi jadvaldan tashkil topadi. Barcha ehtimolligi mavjud bo’lgan piksellarni bitta sinf tarkibiga kiritib olinganidan keyin, sinflarning markazlari siljitiladi va jarayon to’liq holatda boshidan takrorlanadi (navbatdagi izohlash). Bu jarayon maksimal son miqdoridagi izohlashlarni olishgacha davom ettiriladi yoki o’z sinfi bo’yicha o’zgarishsiz qoluvchi maksimal son miqdoridagi (o’xshashlik chegarasi darajasi – convergence threshold ) piksellarni olishgacha davom ettiriladi. Landsat su‟niy yo’doshi yordamida olingan tasvirlar o’simliklar qoplamining o’zgarishlarini alohida tarkibiy qismlar bo’yicha o’rganish uchun yuqori darajada ruxsat etilish qiymatiga ega bo’lgan tasvirlar manbai sifatida xizmat qiladi. Keltirilgan xaritadan ko’rish mumkinki, o’rganilayotgan hududda o’simliklar qoplami 1980–yilda o’zlashtirilmagan tavsifga ega, shu sababli hudud bo’yicha o’simliklar qoplamining NDVI indeksi qiymati 25–30% ni tashkil qiladi. 1989–yilda ushbu hududning o’zlashtirilishi jarayoni boshlanishi bilan bog’liq holatda, ushbu ko’rsatkich qiymati 87% gacha ortishi qayd qilinadi, bu holat ushbu davrda tuproqlarning meliorativ holati bilan bog’liq hisoblanadi. 2000– yilda hududda o’simliklar qoplamining NDVI indeksi qiymati 78% gacha tushib ketishi qayd qilinadi, 2009–yilda esa, tuproqlarning sho’rlanishi darajasi ortishi bilan bog’liq holatda, bu ko’rsatkich qiymati 73% gacha pasayishi qayd qilinadi (4.3.2–rasm). Cho’llanish darajasini aniqlash maqsadida, Jizzax cho’lida tarqalgan turli xil tuproqlar guruhlarining spektral sezgirligini o’rganish uchun Landsat 4–5

kosmik tasvirlaridan foydalanildi. Bunda su‟niy yo’ldosh tasvirlari yuqori darajada ishonchi xaritalarni tuzib chiqish maqsadida, vegetatsiya davrida 4 marta (may, iyun, iyu, avgust oylarida) olindi. Kosmik tasvirlar ArcGIS 10 va ERDAS, ENVI 4.8 dasturlari yordamida qayta ishlandi. Navbatdagi bosqichlarda er maydonlari tuproqlarini sho’rlanishi bosqichlari ( boshlang’ich – sho’rlanish deyarli mavjud bo’lmagan sharoitda namlik darajasi yuqori; oraliq – tuproq qatlamida namlik me‟yoridan ortiqcha va o’simliklar qoplami sho’rga chidamli; etilgan – er yuzasida tuz qobig’i mavjud), o’simliklar qoplamining qalinik darajasi va tuproq areallarining tarqalishi bo’yicha tasniflash uchun raqamli shakllarga o’tkazildi va o’rganilayotgan hududda cho’llanish havfini aks ettiruvchi elektron xarita tuzib chiqildi (4.3.3– rasm). «O’rganilgan hududning cho’lllanish havfi» xaritasi kosmik tavsirlarni qayta ishlash va shuningdek, aerovizual kuzatish materiallari asosida ishlab chiqildi. Тадқиқот ҳудудида 08.06.1980– йилда LANDSAT (NDVI) суъний йўлдоши ѐрдамида олинган космик тасвирни қайта ишлаш ( Масштаб 1:200 000) Тадқиқот ҳудудида 26.10.1989–йилда LANDSAT (NVDI) суъний йўлдоши ѐрдамида олинган космик тасвирни қайта ишлаш (Масштаб 1:200 000) Тадқиқот ҳудудида 02.08.2000–йилда LANDSAT (NVDI) суъний йўлдоши ѐрдамида олинган космик тасвирни қайта ишлаш (Масштаб 1:200 000)

Тадқиқот ҳудудида 30.08.2009–йилда LANDSAT (NVDI) суъний йўлдоши ѐрдамида олинган космик тасвирни қайта ишлаш (Масштаб 1:200 000) Шартли белгилашлар: NDVI индекси бўйича космик тасвирларда ўсимликлар қопламининг ажратиб кўрсатилиши; NDVI индекси бўйича космик тасвирларда ўсимликлар қоплами мавжуд бўлмаган участкаларнинг ажратиб кўрсатилиши; 4.3.2–rasm. O’rganilgan hudud o’simliklar qoplamining NDVI tahlili Bunda ushbu xarita cho’llanish havfini xaritaga tushirishda asos sifatida o’rin tutadi va tuzilishi bo’yicha barcha o’zgarishlar dinamiksini o’ziga aks etiruvchi, hududning tabiiy cheklanishlarini genetik jihatdan tavsiflovchi, 85% ishonchli material hisoblanadi. Shuningdek, ushbu xaritada cho’llanish sinflari, tiplari va havf sabablari aks ettirilgan, bundan tashqari uning tarkibida o’simliklar qoplamining zichlashishi kuzatiluvchi ob‟ektlar keltirilgan. Cho’llanish jarayonlarini baholash mezonlarini tahlil qilish asosida cho’llanish havfi bo’yicha quyidagi sinflar ajratib ko’rsatildi:  Kuchsiz darajada – 5527 ga (5%);  O’rtacha darajada (o’rtacha) – 7132 ga (6,5%);  Kuchli darajada – 33701 ga (30,7%);  Havf darajasi mavjud emas (o’simliklar qoplami) – 63370 ga (57,8%).

4.3.3–rasm. «O’rganilgan hududning cho’llanish havfi» xaritasi (V.X.Sherimbetov materiallari asosida) Su‟niy yo’ldosh yordamida olingan ma‟lumotlar bo’yicha to’rtta asosiy sinflar bo’yicha o’rgatishsiz tavsifidagi tasniflash amalga oshirildi. Tasniflash uning yordamida uchastkalarning va Jizzax cho’lining ushbu uchastkalarga tutash holatda joylashgan hududlarida yalang’ochlanishida qandaydir mezonlarga mos keluvchi ma‟lumotlarni topish uchun amalga oshirildi. Yuqorida ta‟kidlanganidek, tasniflash ( klassifikatsiya ) – bu, tasvir takribiy elementlarini (piksellar) ularning atributlari qiymatlari asosida yakuniy sinflar soniga (DN – digital numbers ) saralab chiqish (sinflar bo’yicha taqsimlash) jarayoni hisoblanadi. Agar, piksel qaysidir shartni qanoatlantirsa, u ushbu shart mos keluvchi aniq sinfga tegishli hisoblanadi. 2009–yil bo’yicha keltirilgan tavsirlardan ko’rinib turganidek, tasvirlarning rang gammasi o’zgaradi, yorqin tusli uchastkalarning tarqalishi tanazzulga uchrash jarayonlari hisobiga ortib boradi. Yuqori ta‟kidlanganlardan kelib chiqib, geoaxborotlar tizimlarining maxsus dasturiy ta‟minoti asosida masofadan olingan tasvirlarni qayta ishlashdan foydalanib, o’simliklar qoplami haqidagi ma‟lumotlar bazasini tashkil qilish turli Шартли белгилашлар : Кучли – 33701 гектар (30,7 % )Кучсиз – 5527 гектар (5 % ) Ўртача – 7132 гектар ),5%(6Ўрганилган ҳудуднинг умумий майдони – 109730 гектар Ўсимликлар қоплами – 63370 гектар (57,8 % )

xil masshtablarda, jumladan avtomatik rejimda o’simliklar qoplamini baholash imkonini beradi, bu esa o’z navbatida, tanazzulga uchrash jarayonlaridan zararlangan asosiy o’choqlarni aniqlash imkonini yuzaga keltiradi. 5. Degradatsiyaga uchragan yaylov tuproqlarini diagnostik ko’rsatkichlarini aniqlash Yaylov hududlarini 30 metrgacha aniqlikda o’rganadigan Landsat 7 va 8 multispektral kosmik tasvirlardan foydalanish asosida amalga oshirildi. Kosmik tasvirlarni qayta ishlash ishlari Erdas Imagine va NDVI dasturiy mahsulotlaridan foydalanish asosida bajarildi. Birlashtirish Global Mapper dasturiy ta‟minotida amalga oshirildi. Xaritalarni birlashtirishdan keyin, raqamli shaklga o’tkazish amalga oshirildi va GAT tizimida raqamli xaritalar tuzib chiqildi (rel‟ef izochiziqlarining xaritasi, nishabliklar xaritasi, o’rganilgan xudud rel‟efining raqamli modeli, tasvirlarning 3 o’lchamli modeli) (1-rasm), ob-havo sharoitlari (1988-2015 yy), o’rganilgan hudud bo’yicha o’simliklar turlarining tavsiflari, Nurota dala tadqiqotlari tajriba uchastkasi, gidrogeologik shart-sharoitlar, er yuzasi suv oqimlarining gidrografiyasi va sifati, suv yig’iluvchi havzalarning tuzilish xaritasi, orogidrografiya tarmoqlari xaritasini tuzish amalga oshirildi. Dala ishlari EMZ ma‟lumotlarini o’rganilgan yaylov hududining landshaft-geomorfologik tavsiflarini o’rganish, natijalarni tadbiq etish maqsadlarida amalga oshirildi. Tuproq paydo bo’lish sharoitlari va omillari chuqur tahlil qilindi.

5.1 - rasm. Radar rasmlari asosidagi rel‟efning raqamli modeli Och tusli bo’z tuproqlar quyidagi asosiy morfologik belgilari mavjudligi bilan ajralib turadi: gumus qatlamining nisbatan kamligi shuningdek, tuproq kesimining yuqori qismida kuchsiz chimlanish qayd qilinadi; butun tuproq qatlamida karbonatlar yaxshi ifodalanganligi; mikroagregatligi aniq rivojlanganligi bilan birgalikda, makrostruktura tarkibiy elementlarining deyarli to’liq holatda mavjud emasligi, tuproq zichlanganligi kuzatildi. Tuproqning agrokimyoviy va fizik-kimyoviy xossalariga degradatsiya jarayoni salbiy ta‟sir etganligi kuzitilgan-degradatsiya jarayoni ortgani sayin tuproqlarda gumus va oziqa elementlari miqdori kamaygan. Nisbatan qulay xossaxususiyatlar degradatsiyaga uchramagan va kuchsiz degradatsiyaga uchragan tuproqlarda qayd qilingan-gumus va fosfor miqdori bo’yicha tuproqlar « o’rta » ta‟minlangan, kaliy miqdori bo’yicha « kuchsiz .» ta‟minlangan.

5.2-rasm. Nurota tumani och tusli bo’z tuproqlarining asosiy unumdorlik elementlari bo’yicha karta-sxemalar Kuchli degradatsiyaga uchragan tuproqlar gumus miqdori bo’yicha « past » ta‟minlangan, fosfor va kaliy bo’yicha « juda past » ta‟minlangan (2-rasm). Tuproqlar yuqori karbonatlashgan, « kuchsiz » va « o’rta » sho’rlangan, almashinuv sig’imi yuqori emas va ishqorlarga to’yingan, ayrim holatlarda singdirilgan magniy miqdori yuqoriligi qayd qilinadi. Gumus holati bo’yicha degradatsiyaga uchramagan va kuchsiz uchragan tuproqlar - gumat-fulvatli, kuchli degradatsiyaga uchragan tuproqlarda - fulvatli tiplariga mansubdir. Tuproq qoplamini o’rganishning masofaviy uslublari tuproq qatlamining kelib chiqishi va ikkilamchi o’zgarishlari turli xil darajada ifodalanishi, o’z navbatida elektromagnit to’lqinlarning turli xil spektr zonalarini yutishi va nurlantirishiga asoslanadi.

5.3-rasm. Nurota tumani xududida yillar bo’yicha sho’rlangan tuproqlarning tarqalishi Masofaviy tavsifdagi tuproq tadqiqotlarini amalga oshirishda juda ko’p holatlarda sho’rlangan tuproqlarning identifikatsiyalash imkoniyatlari qayd qilinadi. Ko’pincha bunday holatlar tabiiy sho’rlanish uchastkalariga tegishli hisoblanadi. Tadqiqot olib borilgan hududdagi tabiiy sho’rlangan tuproqlar turli xil davrlarda olingan kosmik tasvirlar yordamida o’rganildi. Sho’rlangan tuproqlarni ajratib ko’rsatish uchun shu maydonlarning spektr tavsiflari bo’yicha aniqlangan etalonlardan foydalanildi. Navbatdagi bosqichda ajratilgan maydonlar qiymatlari bo’yicha statistik tahlillar amalga oshirildi, natijada 1988-2014 yillar bo’yicha sho’rlanish jadvali tuzib chiqildi, ya‟ni tuproqlarning sho’rlanish dinamikasi ko’rsatildi va 2000- yilda sho’rlanish darajasi eng yuqoriligi qayd qilinib, bu holat tabiiy-iqlim o’zgarishlari bilan izohlanadi. Tuproqlarning sho’rlanishi degradatsiyaga uchrashning asosiy belgilaridan biri bo’lib, o’simliklar qoplamining o’zgarishiga ta‟sir ko’rsatadi (3rasm). Kosmik tasvirlar orqali aniqlangan, o’simliklar qoplamining doimiy ravishda monitoring qilinishi asosida amalga oshirilgan batafsil tadqiqotlar natijalari sho’rlanish maydonlarining tarqalishini prognoz tavsifida oldindan aytib berish va uni bartaraf qilish imkonini beradi. 1988 – йил 2000 – йил 2013 – йил 2014 – йил

O’zbekiston hududida yaylovlar katta maydonlarni egallaydi (20,750 mln.ga - umumiy er maydonining 46,8% tashkil etadi) va tuproqlar unumdorligi va mahsuldorligini yaxshilash chora-tadbirlarini amalga oshirish va shu bilan birga yaylov o’simliklarining urug’lari ko’p miqdorda talab qilinadi, ularning unuvchanlik hamda yashovchanligini oshirish muhim muammmolardan hisoblanadi. 5.1. Masofaviy tasvirlarni qayta ishlash asosida, GAT texnologiyalaridan foydalanish yordamida yaylov tuproqlariga aniqlik kiritish va baholash Landsat TM/ETM va kanallar kombinatsiyalarini sharhlash ma‟lumotlari, Erni masofadan zondlash (EMZ) ma‟lumotlarini qayta ishlash natijalari bo’yicha, yaylovlar hududining mavzuga oid xaritalarini tuzib natijalari keltirilgan. EMZ ma‟lumotlarini va GAT texnologiyalari yordamida yaylovlar hududining monitoringi amalga oshirilgan, shuningdek vegetatsiya indeksi bo’yicha olingan mavzuga oid xaritalar tahlil qilingan.

5.1-rasm. Nurota tumani degradatsiyaga uchragan tuproqlarning tarqalishi O’simliklar qoplamining yillar bo’yicha past darajada bo’lishi, ya‟ni siyrakligi 1988-yilda 16% ni, 2000-yilda 32% ni, 2013-yilda - 60% ni, 2014-yilda maydonlar bo’yicha pastroq qiymatda bo’lib, tarqalish qiymati -53% ga o’rganilgan. Ushbu ko ’ rsatkich qiymatining o ’ zgarish diapazonidagi katta farqlanish tabiiy - iqlim va antropogen sharoitlarning ta ‟ siri bilan izohlanadi (5 rasm ). Shunday qilib , NDVI o ’ rganilgan hududda o ’ simliklarning tarqalishi turli darajada bo ’ lganligiga aniqlik kiritish imkonini berdi . O’simliklar holati yoki yashil fitomassa hajmi har xil bo’lgan uchastkalarni turli ranglar bilan ifodalangan. Ushbu statistik qayta ishlashlar ma‟lumotlari yordamida vegetatsiya indeksi hamda o’rganilgan tuproq xossalari bo’yicha mavzuga oid xaritalardan fitomassa qiymatini aniqlashdan tashqari, yaylov erlarining holatini va tuproq degradatsiya darajasini aniqlashda keng foydalanish mumkin.

O'xshashlar

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish

GAT tarkibida boshqarishni tashkil qilish

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Tuproqshunoslikda geografik axborotlar tizimi rivojlanishining zamonaviy holati

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish