Geografik ma’lumotlarni yig’ish va boshlang’ich qayta ishlash - Geologiya - Referatlar

Geografik ma’lumotlarni yig’ish va boshlang’ich qayta ishlash

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

579.9501953125 KB

Ko'chirib olish

Geografik ma’lumotlarni yig’ish va boshlang’ich qayta ishlash Reja : 1. Makonga oid ma’lumotlar manbalari 2. Birlamchi ma ’ lumotlarni boshlang ’ ich qayta ishlash

1. Makonga oid ma’lumotlar manbalari GATning axborotlarga tegishli ta‟minotini makonga oid ma‟lumotlar manbalari tashkil qiladi. GATning axborotlarga oid ta‟minoti - bu chegaraviy darajada qiyin ish hisoblanishi saqlanib qolmoqda. Geoaxborotlar loyihalarida axborot ta‟minotga sarflanuvchi sarf-harajatlar loyihaning umumiy qiymatining 90% qismigacha etishi qayd qilinadi. Makonga oid ma‟lumotlarning hajmi haqida quyidagi maxsus amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari asosida umumiy tasavvurga ega bo„lish mumkin: ya‟ni, milliy, hududiy va idoralarga oid barcha axborot resurslarini tashkil qiluvchi ma‟lumotlarning 70% gacha qismi makonga oid o„zaro bog„liqlikka ega hisoblanadi yoki koordinatalar asosida ifodalanadi va o„z navbatida, makonga oid maqomiga ega bo„lgan ma‟lumotlardan tarkib topadi. Zamonaviy jamiyatda geoaxborotlar - bu milliy resurs sifatida qarab chiqiladi. Shuningdek, geoaxborotlar yaratiluvchi va sotiluvchi tovar sifatida ham o„rin tutadi. Geoaxborotlar makonga oid tuzilmalar bilan bog„liq bo„lgan dolzarb (faol holatdagi) axborotlardan foydalanish talab qilinuvchi tashkilotlarda boshqaruvning asosi sifatida xizmat qiladi. Geoaxborotlar o„z tarkibiga axborotlar va axborotlarga oid maxsulotlarga xos bo„lgan barcha xossa- xususiyatlarni birlashtiradi va ushbu holat uning asosiy o„ziga xos takrorlanmas jihatlaridan biri hisoblanadi. Axborotlarni yig„ishda ikkita masala hal qilinadi: ya‟ni, birlamchi geoaxborotlarni olish va ularning geoma‟lumotlar tarkibida qisman qayta o„zgartirilishi amalga oshiriladi. 1. GISda ma'lumotlar bazasi qanday? 2. ma'lumotlar bazasi qanday tashkil etilgan? 3. Ma'lumotlar bazasi qaerda saqlanadi? Geografik ma’lumotlar manbalari . Makonga oid ma‟lumotlar manbalarining nisbatan keng tarqalgan turlariga quyidagilar kiritiladi:  Topografik xaritalar va analog (o„xshash tavsifga ega bo„lgan) sifatida planlar;

 Topografik xaritalar va raqamli planlar;  Elektron taxeometrlar va global global tizim sifatida joylashish holatiga aniqlik kiritish maqsadida foydalaniluvchi qabul qilish qurilmalari yordamida amalga oshiriluvchi o„lchashlar ma‟lumotlari, topografik tasvirga olish ma‟lumotlari;  Erni masofadan turib zondlash materiallari;  Geomakonga oid asos sifatidagi (bazaga oid) ma‟lumotlar to„plamlari;  Makonga oid raqamli ma‟lumotlar bo„yicha Internet tarmog„i manbalari;  Umumiy geografik va mavzularga oid xaritalar;  Er qurilishi sohasiga tegishli xujjatlar;  Shahar qurilishi sohasiga tegishli xujjatlar; Nisbatan keng tarqalgan, semantik tavsifga ega bo„lgan ma‟lumotlar manbalari sifatida - jadvallar va matn shaklidagi ma‟lumotlarni ko„rsatib o„tish mumkin. Topografik xaritalar va analog planlar . Topografik xarita - bu er yuzasining umumlashtirilgan va kichiklashtirilgan tasviri bo„lib, yagona matematik asoslar va rasmiylashtirishlar bo„yicha tuzib chiqiladi, bunda joyning asosiy tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy ob‟ektlarining joylashish o„rni va xossalari aks ettiriladi. An‟anaviy usulda, qog„oz shakli asosida yaratilgan topografik xaritalar va planlar analog modellar hisoblanadi. Topografik xaritalar birlamchi ma‟lumotlar hisoblanadi. Topografik xaritalar ishlab chiqiarishga oid xaritalar uchun, masalan mavzularga oid xaritalarni tuzib chiqishda ma‟lumotlar manbai sifatida o„rin tutadi.

1.1-rasm. Turli xil masshtabdagi topografik xaritalar Bu xaritalarning kamchiligi shundaki, ya‟ni ikki o„lchamli statik ma‟lumotlarni aks ettirish bilan chegaralanadi va bu ma‟lumotlar har doim ma‟lum bir aniq masshtabda aks ettiriladi. Xaritalar har doim alohida tarkibiy qismlarning makon bo„ylab ma‟lum darajadagi grafik tasvirlanishidan tashkil topadi. Xaritada masshtab grafik ifodalashlarning makon bo„yicha ruxsat etilish qiymatini aks ettiradi. Masshtab qanchalik kichik qiymatga ega bo„lsa, xaritada tarkibiy qismlar shunchalik darajada kichik o„lchamlarda aks ettiriladi. Boshqa tomondan, ma‟lumotlarning aks ettirilishi aniqlik darajasi tegishli masshtablar diapazoni bilan chegaralanadi. Xaritaning tegishli berilgan masshtabini tanlab olish - bu birinchi va eng muhim qadamlardan biri hisoblanadi. Fizik o„lchamlari nisbatan katta qiymatga ega bo„lgan xaritalar foydalanishni qulaylashtirish maqsadida sahifalarga bo„lib chiqiladi. Shuningdek, xaritalarning kamchiliklaridan yana biri - bu xarita sahifasiga joyning cheklanganligi sababli, ob‟ektlarning semantik tavsiflarining xarita sahifasida aks ettirilishida cheklanishlar yuzaga kelishi bilan bog„liq hisoblanadi. Analog ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazish uchun analog topografik xaritalarni raqamlashtirish (« digitizing » - « raqamlashtirish » degan ma‟noni Участка харитаси Шаҳар харитаси Ҳудуд харитаси Ҳудуд харитаси Хариталарнинг асосий масштаблари

anglatadi). Buning uchun zamonaviy GAT dasturiy paketlari tarkibida o„rnatilgan qurollar jamlamasi mavjud hisoblanadi. Ma‟lumotlarni raqamli shaklga o„tkazish jarayoni quyidagi turlarga ajratiladi: a) Digitayzer yordamida raqamli shaklga o„tkazish; b) Displey yordamida (inter-faol yoki avtomatik tarzda) raqamli shaklga o„tkazish. Topografik xaritalar va raqamli planlar . Raqamli topografik xaritalar quidagi usullar yordamida yaratiladi: • Analog topografik xaritalarni raqamli shaklga o„tkazish; • Elektron taxeometrlar va global global tizim sifatida joylashish holatiga aniqlik kiritish maqsadida foydalaniluvchi qabul qilish qurilmalari yordamida amalga oshiriluvchi o„lchashlar ma‟lumotlari, topografik tasvirga olish ma‟lumotlarini qayta ishlash asosida; • Erni masofadan turib zondlash materiallarini (aerofototasvirlar, kosmik tasvirlar) qayta ishlash asosida; • Kombinatsiya tavsifidagi uslublar yordamida. Elektron taxeometrlar va global global tizim sifatida joylashish holatiga aniqlik kiritish maqsadida foydalaniluvchi qabul qilish qurilmalari yordamida amalga oshiriluvchi o„lchashlar ma‟lumotlari, topografik tasvirga olish ma‟lumotlari. Hozirgi vaqtda GAT ma‟lumotlar bazasi tarkibiga elektron taxeometrlar, GPS qabul qilish qurilmalari yordamida amalga oshirilgan o„lchashlar kabi har qanday hoxlagan tasvirlarni olish qurilmalari yordamida olingan uch o„lchamli ma‟lumotlarni kiritish mumkin va ushbu ma‟lumotlarga tegishli tuzatishlar kiritish, ma‟lum bo„lgan xatoliklar darajasida koordinata nuqtalarini yaratish uchun barcha imkoni mavjud bo„lgan an‟anaviy hisoblashlarni bajarish mumkin. Nuqtalarning nisbatan yaxshi darajadagi qiymatlarini olish uchun nisbatan eng kichik qiymat uslubi yordamida tarqoq tavsifga ega ma‟lumotlar bo„yicha tuzatishlar kiritilishi mumkin. Shuningdek, geometrik koordinatalarni o„lchash (SOGO) bo„yicha bajarilishi belgilangan

ishlar ham tasvirga oilsh ma‟lumotlari bilan birlashtirilgan tarzda olib borilishi mumkin, ya‟ni bu usullarda ma‟lumotlarni bir xilda qayta ishlash mumkin. Bundan tashqari geotasvirga olish ma‟lumotlari bazasi tarkibiga GPS qabul qilish qurilmalari yordamida olingan koordinatalarni ham kiritish mumkin. Tasvirga olish ma‟lumotlarini qayta ishlash va hisoblash ishlari boshqa geo-ma‟lumotlar bazasida ma‟lumotlarni qayta ishlashda foydalaniluvchi makonga oid koordinatalar bo„yicha bajariladi. Dala stansiyasidan ma‟lumotlarni uzatish jarayoni, turli xil qurilmalar yordamida olingan tasvirlar ma‟lumotlarini qayta ishlash, qayta ishlangan ma‟lumotlarni navbatdagi bosqichda strukturaga solish va chizib chiqish uchun SOGO va ATLT tizimlariga uzatish va keyin, boshqa mavjud ma‟lumotlar bilan integratsiyalash uchun GAT tarkibiga kiritish jarayoni hozirgi vaqtda yagona geoma‟lumotlar bazasi asosida va makonga oid yagona koordinatalar tizimida amalga oshirilishi yo„lga qo„yilgan. 1.2-rasm. Turli xil rusumdagi zamonaviy elektron taxeometr qurilmalari GAT ma‟lumotlar bazasining aniqlik darajasini ta‟minlash nuqtai nazaridan, yangi imkoniyat - bu GAT-ob‟ektlarning xaritada joylashtirlishi o„rni bilan birgalikda geodezik tasvirga olish ma‟lumotlarining o„zaro integratsiyalanishi bilan bog„liq hisoblanadi. Bunda tasvirga olish ma‟lumotlari koordinatalari va ob‟ektlardagi nuqtalari o„zaro bog„lanishi amalga oshirilishi mumkin. Shundan keyin, ob‟ektlarni to„g„ri holatda joylashtirish va ushbu ko„rinishda ma‟lumotlar bazasi tarkibida saqlash amalga oshirilishi mumkin.

Shuningdek, tegish sohalari bo„yicha ruxsat etishlar, konfiguratsiyalash algoritmlari va tenglashtirishlar bo„yicha dasturiy paketlar yordamida qayta ishlash ishlarini amalga oshirish mumkin. Geodezik o„lchashlar ma‟lumotlari bo„yicha aniqlangan yangi GATob‟ektlarni bir butunlikda tarkibga qo„shishni amalga oshirish mumkin, Shuningdek mavjud GAT ma‟lumotlarining aniqlik darajasini oshirish mumkin. Yangi ob‟ektlarning joylashish joyi bo„yicha xatoliklar og„ish ellipslari sifatida tasvirlanishi mumkin. Shundan keyin, ruxsat etishlar bo„yicha miqdoriy solishtirishlarni amalga oshirish mumkin. Erni masofadan turib zondlash materiallari. Erni masofadan turib zondlash (EMZ) - bu Er yuzasini turli xildagi tasvirga olish apparatlari bilan jihozlangan aviatsiya va kosmik qurilmalar vositalarida kuzatish jarayoni hisoblanadi. Bunda tasvirga oli apparatlarining ishlash diapazoni mikrometrning o„ndan bir ulushlaridan (ko„rinuvchi optik nurlanish) bir metrgacha (radioto„lqinlar) qiymat oralig„ida bo„lishi mumkin. Zondlash uslublari - nofaol tavsifga ega bo„lishi mumkin, ya‟ni bunda Quyosh faolligi bilan ifodalanuvchi - tabiiy aks etish (qaytish) yoki Er yuzasida joylashgan ob‟ektlarning ikkilamchi issiqlik nurlanishidan foydalanilishi mumkin, Shuningdek faol tavsifga ega bo„lishi mumkin, ya‟ni bunda ob‟ektlarning maxsus su‟niy manbalar asosida yo„naltirilgan tarzda ta‟sir ko„rsatuvchi majburiy nurlantirilishidan foydalaniladi. Erni masofadan turib zondlash materiallari geo-axborotlar tizimlari uchun asosiy ma‟lumotlar manbalaridan biri hisoblanadi. Bunda ushbu materiallar eng avvalo, aerofototasvirlar va kosmik tasvirlardan tashkil topadi.

1.3-rasm. « LandSat » Erning su‟niy yo„ldoshi yordamida olingan tasvir Aerofototasvirlar. Aerofototasvirlar asosan hududning topografik xaritasini tuzish uchun foydalaniladi, Shuningdek geologiya, o„rmon xo„jaligi va qishloq xo„jaligi maqsadlarida ishlatiladi. Aerofototasvirlarni qayta ishlashning zamonaviy uslublaridan biri - bu fotogrammetrik qayta ishlash uslubi bo„lib, bu uslub har qanday hoxlagan turdagi uchuvchi apparatlar yordamida olingan fotografik tasvir bo„yicha er yuzasida joylashgan ob‟ektlarning geometrik, miqdoriy va boshqa xossalarini aniqlash imkonini beradi. Hozirgi vaqtda olingan fototasvirlarni kompyuter texnikasi va tasvirlarni fotogrammetrik qayta ishlashga mo„ljallangan maxsus dasturlar yordamida qayta ishlashdan foydalaniladi. Bunda qo„shimcha ravishda olingan tasvirlarning rangiga, perspektiv, distorsiya va boqsha turdagi optik buzilishlar tuzatishlar kiritish ishlari ham amalga oshiriladi. Fotografik tavsirlar raqamli shaklga skanerlash yordamida o„tkaziladi. Bunda tasvir o„zaro teng yuza maydoni bo„yicha ma‟lum bir aniq qiymatdagi piksellarga ajratib chiqiladi. Ushbu ko„rinishdagi har bir ob‟ekt maydonida rang va rang zichligi bo„yicha etarlicha darajada axborotlar mavjud hisoblanadi. Raqamli fotogrammetriyada skanerlash uslubining ruxsat etilish qiymatiga bog„liq ravishda olinuvchi yakuniy natijalarning aniqlik darajasi ortishi qayd 3.1.4 - rasm. Aerofototasvir

qilinadi. Jumladan, piksel qiymati qanchalik kichik bo„lsa, demak yakuniy natijaning aniqlik darajasi ham shunchalik ortadi. Raqamli qayta ishlashda keng ko„lamda foydalaniluvchi maxsulot - bu ortofotoplanlar hisoblanadi. Ortofotoplan - bu aerofototavsirga olish va olingan tasvirlarni navbatdagi bosqichda nisbatan samarali hisoblangan differensial ortofototransformatsiya uslubi yordamida qayta o„zgartirish (markaziy proeksiya holatidan ortogonal shaklga o„tkazish) yo„li bilan xosil qilingan, aniq geodeziya tanyachga asoslaniluvchi, joyning fotografik plani hisoblanadi. Kosmik tasvirlar . Hozirgi vaqtda erning su‟niy yo„ldoshlari sonining ortishi va o„z navbatida arxiv ma‟lumotlar miqdori ko„payishi hisobiga, yuqori darajada ruxsat etilish qiymatiga ega (tiniq) bo„lgan kosmik tasvirlardan foydalanish asosida GAT uchun ma‟lumotlarni yig„ish borgan sari keng ommalashmoqda. Kosmik tasvirlardan fotografik yoki skanerlash tizimlari yordamida foydalaniladi. Kosmik tasvirlar maxsus asboblar - ya‟ni, datchiklar (sezgir moslama) yordamida olinadi. Bunda ushbu sezgir moslamalar nofaol va faol tavsifga ega bo„lishi qayd qilinadi, ya‟ni bunda nofaol sezgir moslamalar aks etuvchi (qaytgan) yoki tarqatiluvchi tabiiy nurlanishni tutib olish funksiyasini bajaradi, faol tavsifga ega bo„lgan sezgir moslamalar esa - talab qilingan signalni dastlab o„zi chiqaradi va ushbu signalning ob‟ektga tegib qaytishidan keyin, uni qabul qiladi. Shuningdek, yuqori darajadagi ruxsat etilish va geometrik jihatdan aniqlik ta‟minlanishi imkonini beruvchi, panxromatik tavsifga ega bo„lgan fotoqurilmalar va ko„p spektrli fotokameralar yordamida ishlangan kosmik tizimlardan ham foydalaniladi. Umumiy geografik va mavzularga oid xaritalar. 1:200000 dan 1:1000000 gacha masshtabda bo„lgan va undan kichik masshtabdagi umumiy geografik xaritalar tarkibida relef, gidrografiya, tuproq va o„simliklar qoplami, aholi punktlari, xo„jalik ob‟ektlari, aloqa yo„llari, kommunikatsiya tarmoqlari, chegaralar kabi turli xildagi ma‟lumotlar mavjud hisoblanadi.

Er qurilishi xujjatlari . Er qurilishi xujjatlari - bu davlat miqyosidagi va Shuningdek, xususiy er resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishni boshqaruvchi tavsifga ega bo„lgan, bundan tashqari er resurslarini razvedka qilish va tekshirish, mualliflik nazorati, loyihalarni bajarish va shu kabi mazmunga ega bo„lgan, belgilangan tartibda tasdiqlangan matn va grafik shakldagi materiallar hisoblanadi. Er qurilishi xujjatlari dasturlar, sxemalar, loyihalar ko„rinishida ishlab chiqiladi. Texnik xujajatlarga - kadastr planlari, indeks xaritalar kiritiladi. Kadastr planlar tarkibida er uchastkalarining (ko„chmas mulk) chegaralari ko„rsatilgan bo„lib, bu ma‟lumotlar topografik planlarda keltirilmaydi. Er uchastkalarini identifikatsiyalash kadastr kodlarini (tartib raqami) belgilash yo„li bilan amalga oshiriladi. Er uchastkalarining takrorlanmas tavsifga ega bo„lgan identifikatsiyalanishi uchun indeks xaritalar tuzib chiqiladi. Jadvallar va matn shaklidagi xujjatlar . Semantik ma‟lumotlar manbalari jadvallar ko„rinishida bo„lishi mumkin. Axborotlarga oid maxsuslot har doim ham xaritalar shaklida ifodalanmaydi. Bu ma‟lumotlar raqamlar ro„yxati, jadvallar yoki hisobotlarni ham o„z ichiga olishi mumkin. Jadvallar yoki ro„yxatlar ham bir butun axborotlarga oid maxsulotlarni tashkil qiladi. Ushbu tarkibiy elementlarning barchasi jadval shaklidagi ma‟lumotlar toifasiga kiritiladi. Elektron jadvallar, ma‟lumotlar bazalari va matn shaklidagi fayllardan tashkil topgan jadvallar jadval tavsifdagi ma‟lumotlarning keng tarqalgan tarkibiy qismlari hisoblanadi. Har bir jadval o„z nomiga ega bo„lishi, tegishli ustunlarning nomlanishi, ushbu ma‟lumotlar olingan asosiy manbalar bo„yicha qaydlar keltirilishi talab qilinadi. Agar, belgilangan formatdagi hisobotlar mavjud bo„lsa, u holda ishni bajarishning joriy bosqichida ushbu holatlarga albatta aniqlik kiritish talab qilinadi. Odatda, hisobotlar kerakli formatga avtomatik tarzda konvertatsiyalash amalga oshirilishi mumkin. Matn shaklidagi xujjatlarga texnik, iqtisodiy, statistik, sotsiologik, ijtimoiy, demografik va boshqa turdagi ma‟lumotlar bo„yicha predmet yoki mavzularga

oid axborotlar, Shuningdek davlat miqyosidagi statistik hisobotlar xujjatlari ma‟lumotlari kiritiladi. Matn shaklidagi axborotlar nisbatan ko„proq darajada hikoya qilish tavsifiga ega bo„lib, ko„pincha holatlarda axborotlarga oid yakuniy maxsulotlarning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Matn shaklidagi ma‟lumotlar fayllari Adobe.RDF, Microsoft Word yoki .txt. formatida bo„lishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsiflari . Geografik ma‟lumotlar ko„plab tavsiflarga ega bo„lishi qayd qilinadi. Ma‟lumotlarni yig„ish uchun masshtab, ruxsat etilish qiymati, kartografik proeksiya, xatolarga ruxsat etish kabilar sezilarli ahamiyatga ega hisoblanadi. Masshtab . Ma‟lumotlar masshtabi xarita tarkibida ob‟ektlarning aks ettirilishining nisbiy aniqlik darajasi va alohida qismlarga nisbatan hissasini (axborotlarning ma‟lum bir hajmi sifatida) ifodalaydi. Masshtab qiymati qanchalik katta bo„lsa, ma‟lumotlar to„plami shunchalik darajada batafsil va aniq bo„lishi qayd qilinadi. Ayrim holatlarda ma‟lumotlarni baza tarkibida bir nechta masshtablarda saqlash talab qilinadi. Agar, ma‟lumotlar bazasining tarkibida bittadan ortiq masshtab ko„rsatilgan bo„lsa, bu holat meta-ma‟lumotlar tarkibida tegishli tartibda xujjatlashtirilishi zarur hisoblanadi. Masshtab yakuniy holatdagi ma‟lumotlar bazasining aniqlik darajasiga va Shuningdek, qiymatiga ta‟sir ko„rsatadi. Ruxsat etilish darajasi . Makonga oid ruxsat etilish qiymati xarita tarkibiga kiritilishi talab qilingan kichik o„lchamli elementlarning o„lchamlari yoki ushbu berilgan masshtabda tanlanmani amalga oshirish bilan belgilanadi. Xaritaning ruxsat etilish qiymati uning masshtabi bilan bog„liq hisoblanadi. Jumladan, xaritaning masshtabi qiymati kichiklashib borishi bilan, ruxsat etilish qiymati ham kamayib boradi, Shuningdek tarkibiy elementlarning chegaralari silliqlanishi talab qilinadi, soddalashtirilishi yoki shunchaki aks ettirilmasligi belgilanadi. Berilgan masshtabda aks ettirish mumkin bo„lgan poligon o„lchamlari va chiziqlarning minimal uzunligi belgilangan. Nisbatan ruxsat etilish

darajasi qiymati past bo„lgan elementlar atrofda joylashgan ma‟lumotlar bilan qo„shilib ketadi va nuqtani xosil qiladi yoki o„chirib tashlanadi. Ma‟lumotlar asosida axborotlarga oid maxsulot yaratilishi uchun ushbu ma‟lumotlarning ruxsat etilishi darajasi minimal qiymatga ega bo„lishi talab qilinadi. Masalan, shahar hududida joylashgan er uchastkalari haqidagi ma‟lumotlar yuqori ruxsat etilish qiymatiga ega bo„lishi, shtatlar o„rtasidagi transport marshrutlarini aks ettiruvchi Web-ilovalar esa - kichik masshtabda ko„rsatilishi talab qilinadi. Ruxsat etilish darajasining qiymati ham ma‟lumotlardagi xatoliklarga ta‟sir ko„rsatadi. Kartografik proeksiya . Kartografik proeksiya uch o„lchamli Er yuzasining yassi ko„rinishdagi ikki o„lchamli shaklga qayta o„zgartirilishi hisoblanadi. Bu jarayon geometrik figuralar yoki yo„nalishlar shaklidagi, masofa, maydonga tegishli bo„lgan kartografik me‟yoridan chetga og„ishlarni yuzaga keltiradi. Natijada barcha yassi shakldagi xaritalarda ma‟lum darajada makonga oid buzilishlar mavjud hisoblanadi. Foydalaniluvchi proeksiyaning tipi xaritada mavjud ushbu buzilishlar tiplari va ularning ifodalanish darajasini belgilab beradi. Alohida kartografik proeksiyalarda boshqa xossalar o„zgarishi hisobiga yoki kompromis sifatida aniqlik darajasi kamaytirilgan bir nechta xossalar hisobiga bitta xossaning buzilmagan tarzda saqlanishi mumkin. Shuningdek, sizning ma‟lumotlar bazangizga nisbatan kam darajada zarar keltiruvchi buzilishlarni bilish talab qilinadi. Sana ( Datum ) - proeksiyalar bilan bog„liq muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Sanalar (belgilangan sonlar) - bu Erning uch o„lchamli shaklini aniq ifodalash uchun foydalaniluvchi, asos sifatidagi (baza) va nazorat nuqtalarining to„plami hisoblanadi. Sanalar kenglik va uzunliklar chiziqlarining mo„ljal olinishi va hisoblanishi boshlang„ichlari hisoblanadi. Sanalar er yuzasining joylashish joyini aniqlash uchun asos sifatidagi lavhalarni ifodalaydi. Xaritadan olingan

makonga oid ma‟lumotlardan samarali tarzda foydalanish uchun, ushbu xarita proeksiyalari va sanalarini bilish talab qilinadi. 2. Birlamchi ma’lumotlarni boshlang’ich qayta ishlash Mo’ljallanilishi . Geoaxborot tizimlari ma‟lumotlari ko„pligi turli xildagi texnik vositalar, turli xil texnologiyalar yordamida va turli xil sharoitlarda yig„iladi. Bu ma‟lumotlar turli xil tavsiflar va xossalarni ifodalaydi. Bu ma‟lumotlar turli xil o„lchamga ega bo„lib, mazmunni ifodalovchi raqamlar son miqdori turli xilda bo„lishi va Shuningdek, aniqlik darajasi va boshqa jihatlari turli xil qiymatlarga ega bo„lishi mumkin. Turli xildagi ma‟lumotlar va modellarni birgalikda qayta ishlash uchun birlamchi tartibga tushirilishi va yagona ma‟lumotlar tizimi sifatida qabul qilinuvchi shaklga keltirilishi talab qilinadi. Darajasiga ko„ra yoki tizim talablariga mosligiga bog„liq holatda, har bir turdagi ma‟lumotlar qayta ishlash jarayonida bitta yoki bir nechta bosqichda ishlar bajarilishini talab qiladi yoki alohida qayta ishlashni talab qilmasligi ham mumkin. Boshlang„ich ma‟lumotlarni dastlabki qayta ishlashda nisbatan ko„p qo„llaniluvchi ishlar ketma-ketligi quyidagilardan tashkil topadi: birlamchi qayta ishlash, geografik ob‟ektlarning joylashtirilishi, raqamlashtirish, ma‟lumotlarni transformatsiyalash, ma‟lumotlarni konvertatsiyalash, yagona tavsifga keltirish (unifikatsiyalash), tasniflash (klassifikatsiyalash), identifikatsiyalash, stratifikatsiyalash va boshqa ishlar amalga oshiriladi. Birlamchi qayta ishlash . Birlamchi qayta ishlash davomida ma‟lumotlarni tayyorlashning umumiy va maxsus vositalaridan foydalaniladi. Qayta ishlashning umumiy vositalari. Ma‟lumotlarni tayyorlashda quyidagi vositalar umumiy tavsifga ega hisoblanishi mumkin:

– Ma’lumotlarni filtratsiyalash . Yuklangan (yoki birlamchi qayta ishlangan) ma‟lumotlar yozuvlarning miqdoriga ko„ra yoki foydalanuvchi tomonidan bajarilishi belgilangan vazifalar nuqtai nazaridan alohida maydonlar sohalarining tarkibiga ko„ra ortiqcha bo„lishi mumkin. Ajratib olingan belgilar qatori bo„yicha ortiqcha ma‟lumotlarni o„chirib tashlashda ma‟lumotlarn filtratsiyalash ishlari ketma-ketligidan foydalanish mumkin. – Ma’lumotlarni me’yoriylashtirish (normalizatsiya) . Alohida ayrim qurollardan foydalanish uchun, ma‟lumotlarni boshlang„ich me‟yoriylashtirish talab qilinadi, ya‟ni bunda alohida ko„pliklar qiymatlari intervalini oldindan aniqlangan chegaralar intervallariga keltirish amalga oshiriladi. Bir qator dasturiy maxsulotlar tarkibida me‟yoriylashtirish ishlari ketma-ketligini amalga oshirishga mo„ljallangan qurollar mavjud hisoblanadi. – Qarama-qarshilik mazmunidagi ma’lumotlarni o’chirib tashlash . Tahlil qilinayotgan ma‟lumotlar to„plami tarkibida kirish va chiqish maydonini ajratib ko„rsatish mumkin. Kirish maydoni qiymatlari to„liq holatda chiqish maydoni qiymatlari bilan aniqlanadi. Agar, kirish maydoni bo„yicha to„liq holatda o„zaro mos tushuvchi va chiqish maydoni qiymatlari bo„yicha esa - o„zaro birbiridan farqlanuvchi yozuvlar guruhlari mavjud sharoitda qarama- qarshilik vaziyati yuzaga keladi. – Bir-birini takrorlovchi ma’lumotlarni o’chirib tashlash . Ma‟lumotlar tarkibida bir xildagi, o„xshash kirish maydoniga oid omillar yoki chiqish maydoniga oid omillarga ega bo„lgan, ya‟ni o„zaro bir xildagi, o„xshash yozuvlar uchrashi mumkin. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlar ortiqcha hisoblanadi. O„zaro birbirini takrorlovchi ma‟lumotlarni o„chirib tashlash maxsus ishlar ketma-ketligi yordamida amalga oshiriladi. – Ajratib chiqish . Ajratib chiqish (bo„lib chiqish) ishlari ketma-ketligi boshlang„ich ma‟lumotlar to„plamini bir nechta o„zaro kesishmaydigan kenja ko„pliklarga ajratib chiqish imkonini beradi. Agar, ma‟lumotlarni ajratib chiqishning oddiy tamoyillaridan foydalanish talab qilinsa, u holda bir nechta

ishlar ketma-ketligidan parallel holatda foydalanishga nisbatan solishtirilganda, ajratib chiqish ishlari ketma-ketligi samarali ta‟sirga ega hisoblanadi. – Interpolyasiya. Agar, ayrim ma‟lumotlar ustunlarining tarkibida qandaydir sabablarga ko„ra ayrim ma‟lumotlar mavjud bo„lmasa, u holda ma‟lumotlar ustida ishlashning quyidagi keltirilgan ikkita usullaridan biriga asoslangan holda ish tutiladi; • Tarkibida tushirib qoldirilgan ma‟lumotlar mavjud bo„lgan barcha ustunlar satrlarini o„chirib tashlash; • Interpolyasiya ishlari ketma-ketligidan foydalanib, tushirib qoldirilgan ma‟lumotlarning tarkibini to„ldirib chiqish. Qayta ishlash ishlarning maxsus vositalari . Ma‟lumotlarni tayyorlashning maxsus vositalariga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: • MTZ (Masofadan turib zondlash) ma‟lumotlarini birlamchi qayta ishlash tarkibiga - radiometrik kalibrlash, geografik bog„lashlarni amalga oshirish, tasvirlarga geometrik tuzatishlar kiritish va boshqalar kiritiladi; • GPS ma‟lumotlarini birlamchi qayta ishlash tarkibiga - GPS qabul qilish qurilmalari yordamida olingan ma‟lumotlarni fayllar tarkibida saqlash (Log File), GPS kirish ma‟lumotlarini vaqt bo„yicha, masofa bo„yicha filtratsiyalash yoki me‟yoridan og„ish holatlariga tuzatishlar kiritish amalga oshiriladi. Geografik ob’ektlarning joylashtirilishi (lokalizatsiya). Er yuzasida qayd qilinuvchi ob‟ektlar, jarayonlar va hodisalar o„rtasidagi makonga oid o„zaro aloqadorliklarni o„rnatish - geoaxborot tizimlarining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu masala geografik ob‟ektlarning joylashtiriishi orqali hal qilinadi. Geografik ob‟ektlarning makonga oid joylashtirilishi - turli xildagi axborotlarning uning nisbatan barqaror turlarida biriga nisbatan qiyoslash asosida, geoma‟lumotlarning tavsiflari o„rtasida makonga oid o„zaro aloqadorliklarni o„rnatish jarayoni deb nomlanadi. Bu ma‟lumotlar turlari umumiy er yuzasiga oid yoki mahalliy koordinatalar tizimlarida ifodalanuvchi koordinatalar hisoblanadi.

Mazmun-mohiyatiga ko„ra, geoinformatikada joylashish (lokalizatsiya) tushunchasi ma‟lumotlarning haqiqiy er makoni koordinatalar tizimi bilan bog„lanishi jarayonini anglatadi. Raqamlashtirish . Raqamlashtirish ( Digitizing ) - bu raqamli shaklga o„tkazish, digitalizatsiya tushunchasining sinonimi bo„lib, diskret nuqtalar yoki elementlar to„plami orqali ob‟ekt, tasvir, xujjat, tovush yoki signallarning (o„z navbatida, analog signallar) ifodalanishi jarayoni hisoblanadi. Boshqacha aytganda, bu jarayon analog ma‟lumotlarni raqamli shaklga tarjima qilishdan tashkil topgan bo„lib, ya‟ni ma‟lumotlar raqamli tavsifda funksiya bajaruvchi kompyuter dasturi muhitida foydalanish imkonini beruvchi shaklga o„tkaziladi. Raqamli shaklga o„tkazish natijasida ob‟ektning « raqamli tasviri » yoki signalning « raqamli shakl i» xosil qilinadi. Matnlarni raqamli shaklga o„tkazish simvollarning optik usulda tanib olinishi yordamida matnlarning tasvirini raqamli shaklga qayta o„zgartirish uchun foydalaniladi. Raqamli shaklga o„tkazish jarayoni hisoblash jarayonini amalga oshirish uchun ulkan ahamiyatga ega hisoblanadi. Digitalizatsiya - bu tasvirlarning kompyuter yordamida qayta ishlanishi uchun qulay formatga o„tkazilishining asosiy uslubi hisoblanadi. Raqamli shaklga o„tkazish jarayoni quyidagi keltirilgan ikkita bosqichdan tashkil topadi: 1) Diskretizatsiya: a) Analog signallarni va vaqtning muntazamlikdagi oraliqlarini (diskretizatsiya chastotalari) ajratib chiqish; b) Berilgan nuqtada signalning qiymatini o„qishni amalga oshirish. 2) Kvantlash - ya‟ni, qayd qilingan raqamlar to„plamini yaxlitlash (masalan, butun songacha yaxlitlash). Geografik axborotlar tizimi tarkibida digitalizatsiya - bu geografik ob‟ektlarni rastr yoki vektor shaklda raqamli ifodalash quroli hisoblanadi. Digitalizatsiya - bu turli xil geografik tasvirlardan yoki an‟anaviy qog„oz shakldagi analog xaritalarni raqamli shaklga o„tkazish asosida elektron xaritalarni

tuzib chiqish quroli hisoblanadi. Qog„oz xaritalarni raqamli shaklga o„tkazishning quyidagi keltirilgan ikkita texnologiyasi o„zaro farqlanadi: 1) Grafik qurilma - ya‟ni, digitayzer yordamida raqamli shaklga o„tkazish va xarita ob‟ektlarining qo„lda bajariluvchi ishlar ketma-ketligi asosida chegaralanishi ( tablet-based digitizing ); 2) Rastr nusxasini olish uchun, asl nusxani skanerlash yo„li bilan raqamli shaklga o„tkazish va navbatdagi bosqichda displeyda « sichqoncha » deb nomlanuvchi manipulyator yordamida rastr kartografik vektorizatsiyani amalga oshirish ( on-screen digitizing ). Shuningdek, vektorizatsiya - bu kompyuter va dasturiy ta‟minotdan foydalanish orqali rastr grafiklarni vektor grafiklarga konvertatsiyalash jarayoni deb ham nomlanadi. Avtomatizatsiya darajasiga ko„ra, qo„lda bajariluvchi ( manual ), yarim avtomatik ( semi - automated ), avtomatik ( automatic ) digitalizatsiya o„zaro farqlanadi. Digitalizatsiya jarayoni uchun grafik tahrirlovchilar (redaktorlar) deb nomlanuvchi dasturiy ta‟minot vositalaridan foydalaniladi. Ma’lumotlarning traonsformatsiyalanishi. Ma‟lumotlarning transformatsiyalanishi ( Data transformation ) - bu ma‟lumotlarning tarkibidagi axborotlar sezilarli darajada o„zgarmagan holatda saqlangan shaklda, bitta manbadan ikkinchisiga o„tkazilishi hisoblanadi. Ma‟lumotlarni transformatsiyalash belgilangan tartib-qoidalar asosida mavjud ma‟lumotlar strukturasi tarkibini o„zgartirish va o„z navbatida, ma‟lum bir ob‟ektlar ma‟lumotlari nusxasidan boshqa bir nusxani tuzib chiqish imkonini beradi. Transformatsiyalash nisbatan ko„pincha holatlarda aniq modellarni tuzib chiqmasdan turib, axborotlarni boshlang„ich qayta ishlashda fodalaniladi. Geoaxborot tizimlarida ko„pincha quyidagi vazifalarni hal qilish zarurati yuzaga keladi:

• Koordinata tizimlari o„rtasida ma‟lumotlarni qayta o„zgartirish (siljish orqali qayta o„zgartirish, siljish va aylantirish asosida qayta o„zgartirish, affin tavsifda qayta o„zgartirish, polinominal tavsifda qayta o„zgartirish, « cho’ziluvchan sahifa » uslubida qayta o„zgartirish); • Turli xil formatdagi ma‟lumotlar o„rtasida o„zaro qayta o„zgartirishlarni amalga oshirish (ma‟lumotlarning formati - bu kompyuter yordamida ushbu ma‟lumotlardan foydalanish imkonini beruvchi fayllarning ichki strukturasi hisoblanadi). Yagona tavsifga keltirish (unifikatsiyalash) . Ma‟lumotlarni yig„ishning turli xil texnologiyalari va uslublaridan foydalanish turli xil tipdagi ma‟lumotlarning xosil qilinishiga olib keladi va o„z navbatida, navbatdagi bosqichda bu ma‟lumotlarni qayta ishlash talab qilinadi. Ko„p sondagi turli xil ma‟lumotlarni qayta ishlash - bu noqulayliklarni keltirib chiqaruvchi va samaradorlik darajasi nisbatan yuqori bo„lmagan jarayon hisoblanadi. Bunda turli xildagi ma‟lumotlarni qayta ishlash, saqlash va o„zaro almashinishni osonlashtirish uchun navbatdagi bosqichda ularni qayta ishlashdan oldin yagona struktura shakliga keltirish amalga oshiriladi. Aynan, ushbu ko„rinishga keltirilgan ma‟lumotlar - yagona tavsifga keltirilgan, ya‟ni unifikatsiyalangan ma’lumotlar deb nomlanadi. Shunday qilib, turli xil turdagi va struktura tuzilishlariga ega bo„lgan ma‟lumotlarni yagona ko„rinishga keltirish - bu unifiksiyalash jarayoni dab nomlanadi. Unifikatsiyalash jarayonini amalga oshirish davomida axborotlarga oid modelning yagona strukturasi tuzib chiqiladi. Tasniflash (klassifikatsiyalash). Ma‟lumotlarni tashkillashtirish jarayonida ularni tasniflash amalga oshiriladi. Ma‟lumotlarni tasniflash turli xil modellarni va ularning tavsiflarini turli xil sinflar, kenja sinflar va tiplarga oid modellar bilan o„zaro solishtirib chiqish imkonini beradi va o„z navbatida, bu holat boshlang„ich ma‟lumotlar to„plamini tasniflash imkoniyatini yuzaga keltiradi va aniq belgilangan geoxborotlar ma‟lumotlarini tahlil qilishda ma‟lumotlar sinflaridan foydalanishni qulaylashtiradi. Ma‟lumotlarni

tashkillashtirishning eng muhim funksiyalaridan biri - bu aynan, geo- ma‟lumotlarni yaratish bilan bog„liq hisoblanadi. Shunday qilib, tashkillashtirilgan ma‟lumotlar - bu tasniflangan ma‟lumotlardan tashkil topadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Баранов Ю.Б., Берлянт А.М., Кошкарев А.В., Серапинас Б.Б., Филиппов Ю.А. Толковый словарь по геоинформатике // Под редакцией А.М.Берлянта и А.В.Кошкарева, Издание ГИС-обозрение, 1998. 2. Берлянт A. M. Геоинформационное картографирование [Текст] / A. M.Берлянт. - М.: Астрея, 1997. - 64 с. - ISBN 5-7594-0041-Х. 3. Берлянт А.М. Геоиконика. -: М.: Фирма «Астрея», 1996. -: 207 с. 4. Берлянт А. М., Востокова А.В., Кравцова В.И. и др. Картоведение: Учебник для вузов. / Под ред. А.М. Берлянта - М.:Аспект Пресс, 2003. -477 с. 5. Волков А.Г. Планирование почвенных исследований с помощью ГИСтехнологий // www.esri - cis.ru/news/arcreview/detail.php?ID 6. Гафурова Л.А. Шеримбетов В.Х. Применение геоинформационных технологий при почвенно-экологическом мониторинге и изучении процессов опустынивания//“Иқлим ўзгариши шароитида ер ресурсларини барқарор бошқариш” Республика илмий-амалий семинар мақолалар тўплами. Тошкент, 2017, 95 бет 7. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Современный подход в изучении эрозионноопасных земель бассейна Сукоксай с применением ГИС технологии. - Т.: “Фан ва технология”, 2017, 144 с. 8. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Выделение высотных зон ландшафта для исследования эрозионных процессов // “Аграрная наука –сельскому хозяйству” сборник статей X Международной научно-практической конференции, Барнаул 2015, стр. 365-367

O'xshashlar

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Foydali qazilmalarni qayta ishlash va boyitish asoslari

Yonilg‘i uglevodorod gazlarni qayta ishlash jarayonlari

Gazni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy texnologik jarayonlar tavsifi

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish