Tuproqshunoslikda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratish va saqlash - Geologiya - Referatlar

Tuproqshunoslikda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratish va saqlash

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.8271484375 KB

Ko'chirib olish

Tuproqshunoslikda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratish va saqlash Reja: 1. Ma’lumotlar bazasi haqidagi umumiy ma’lumotlar 2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) 3. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) dasturlari 4. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (MBBT) turlari 5. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (MBBT) afzalliklari 6. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining (MBBT) vazifalari 7. Tuproqshunoslikka tegishli ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi tarkibiga joylashtirish 8. Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish 9. SQL haqida umumiy ma’lumotlar 10. So’rovlarda indekslashning roli

1. Ma’lumotlar bazasi haqidagi umumiy ma’lumotlar Har bir GAT axborotlar tizimining yadrosini ma‟lumotlar bazasi tashkil qiladi, ya‟ni ushbu tushuncha orqali ob‟ektning holatini, uning xossa-xususiyatlari va boshqa ob‟ektlar bilan o„zaro aloqadorliklarini ifodalovchi ma‟lumotlarning umumiy yig„indisi, Shuningdek ushbu ma‟lumotlar bazasini ishlab chiqish va yuritishning majmuaviy texnik va dasturiy ta‟minotga tegishli barcha vositalari ifodalanadi. GAT strukturasini shakllantirish ma‟lumotlarning hududiy (geografik) jihatdan o„zaro bog„lanishlarini amalga oshirish asosida, ma‟lumotlar bazasini shakllantirish jarayonidan boshlanadi, ya‟ni deyarli barcha GAT tizimlarida faqat makonga oid koordinatsiyalarga ega bo„lgan ma‟lumotlar bilan ish olib boriladi. Ma‟lumotlarning hududiy tartibga tushirilishi nafaqat ushbu ma‟lumotlarni yig„ishda unifikatsiyalash nuqtai nazardan muhim ahamiyatga ega hisoblanadi, balki o„rganilayotgan tizimlarning o„lchamlari qiymatlarining optimal muvofiqligini qaror toptirish uchun ham muhim o„rin tutadi. Nuqtalar va chiziqlar asosan, nuqtalar bo„yicha qayd qilinuvchi koordinatalar asosida bog„lanishi amalga oshirilishi bilan birgalikda, ayrim holatlarda ma‟muriy-hududiy chegaralar yoki tabiiy konturlar, masalan gidrografiya tarmoqlari, joyning relef elementlar va hakozo shunga o„xshash holatlar bilan ham bog„lanishi amalga oshirilishi mumkin. Ma‟lumotlar bazasi fayllar shaklida saqlanishi mumkin yoki Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deb nomlanuvchi maxsus dasturiy ta‟minot asosida saqlanishi amalga oshiriladi. 2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) O„z-o„zidan ma‟lumki, har qanday hoxlagan ma‟lumotlar bazasi amaliy jihatdan foydalanilmagan vaziyatda, shunchaki « o’lik » hisoblanadi. YA‟ni, ma‟lumotlar bazasi faqatgina axborotlarni saqlash ombori sifatida o„rin tutadi va unga kirishni amalga oshirish uchun maxsus dasturlar mavjud bo„lishi talab qilinadi. Ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu ma‟lum bir aniq

formatdagi ma‟lumotlar bazasini tashkil qilish, ushbu ma‟lumotlar bazasi tarkibidan ma‟lumotlarni olish, ma‟lumotlar bazasini modifikatsiyalash, ma‟lumotlar bazasini yo„qotish kabi funksiyalarni bajarish imkonini beruvchi dastur yoki dasturlar guruhi hisoblanadi. Server tarkibidagi MBBT fayllarida ma‟lumotlar server-faylda markazlashtirilgan tartibda saqlanadi. MBBT har bir foydalanuvchi mijozlar kompyuterlariga (ishchi stansiya) joylashtiriladi. MBBTning ma‟lumotlarga kirishi mahalliy (lokal) tarmoq orqali amalga oshiriladi. O„qishlar va yangilashlarning uyg„unlashtirilishi ( sinxronizatsiya ) fayllarni bloklash orqali amalga oshiriladi. Ushbu o„ziga xos arxitekturaning afzallik jihatlari - server-fayllarni saqlovchi protsessorga zo„riqish yuklamasining past qiymatda berilishi bilan bog„liq hisoblanadi. Kamchiliklari esa: mahalliy tarmoqning potensial darajada yuqori zo„riqish bilan ishlashi; markazlashtirilgan boshqaruvni amalga oshirishning qiyinligi yoki imkoni mavjud emasligi; yuqori darajada ishonchlilik, yuqori darajada kirish amalga oshirilishi imkoniyatlari va havfsizlikning yuqori darajada bo„lishi ta‟minlanishi imkoni pastligi kabilar bilan bog„liq hisoblanadi. MBBT nisbatan ko„proq darajada ma‟lumotlar bazasini boshqarish funksiyasidan foydalaniluvchi mahalliy (lokal) ilovalar tarkibida va Shuningdek, ma‟lumotlarni qayta ishlash jadalligi past bo„lgan tizimlarda va ma‟lumotlar bazasining pik (cho„qqi) holatidagi yuklanishi past bo„lgan holatlarda qo„llaniladi. Hozirgi vaqtda server- fayllar texnologiyasi eskirgan texnologiya sifatida qayd qilinadi va unda nisbatan yirik axborot texnologiyalari tarkibida foydalanish uchun to„liq yaroqli hisoblanmaydi. 3. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) dasturlari Biz yuqorida ma‟lumotlar bazasidan katta hajmdagi axborotlarni saqlash va qayta ishlash maqsadlarida foydalanilishi haqida fikr bildirdik. Masalan, tuproqlar haqidagi ma‟lumotlar bazasi tarkibida tuproqlarning asosiy xossalari (morfologik,

agrokimyoviy, agrofizik va boshqalar) haqidagi axborotlar saqlanuvchi ma‟lumotlar bazasi hisoblanadi. Har bir ma‟lumotlar bazasi tarkibida bir xil tipdagi ko„p sondagi ob‟ektlar (tuproqlar tiplari bo„yicha, tuproqlarning strukturasi bo„yicha, xossalari bo„yicha va hakozo) haqidagi axborotlar saqlanadi. Bir xil tipdagi ob‟ektlar bir xildagi xossalar to„plamiga ega hisoblanadi, shu sababli har bir ob‟ekt uchun ma‟lumotlar bazasi tarkibida ushbu xossalarning qiymatlari saqlanadi. Ma‟lumotlar bazasini yaratish uchun foydalaniluvchi keng tarqalgan dasturlardan biri - bu MS Access dasturi hisoblanadi. MS Access MBBTning umumiy tavsiflari. Hozirgi vaqtda Microsoft Access shaxsiy kompyuterlar uchun mo„ljallangan ma‟lumotlar bazasini yaratishning eng ommalashgan dasturlaridan biri hisoblanadi. Ushbu dasturning bu ko„rinishda keng ommalashishining sabablari orasida quyidagilarni ajratib ko„rsatish mumkin:  Universallik darajasining yuqoriligi va interfeysning maqsadga muvofiqlikda ishlab chiqilganlik darajasi yuqoriligi, ya‟ni bunda turli xil kasbiy mahorat (kvalifikatsiya) darajasiga ega bo„lgan foydalanuvchilar uchun ishlash imkoniyatlari hisobga olingan. Jumladan, konstruksiyalash rejimidan bevosita undan foydalanish rejimiga yuqori darajada moslashuvchanlik va tezkorlikda o„tish imkoniyatlari nazarda tutilgan;  Microsoft Office tarkibiga kiruvchi boshqa dasturiy maxsulotlar bilan integratsiyalanish imkoniyatlarining yuqori darajada rivojlantirilganligi, Shuningdek har qanday hoxlagan turdagi dasturiy maxsulotlarga mos tusha olishi;  Qayta ishlashda vizual vositalarning ko„pligi qayd qilinadi. Shuningdek, qayd qilib o„tish kerakki, MS Access dasturidan foydalanishning keng tarqalishining sezilarli darajadagi sabablaridan biri - bu Microsoft firmasi tomonidan amalga oshirilishi yo„lga qo„yilgan kuchli reklama orqali qo„llab-quvvatlash bilan bog„liq hisoblanadi. Dasturiy maxsulotlar bozorida ushbu maxsulotning ishlab chiqilishi jarayonida turli xil talqinlari (versiya) taklif etiladi. Jumladan, bu dasturning nisbatan keng tarqalgan talqinlaridan biri (ma‟lum

darajada bosqichli tavsifga ega) - bu Access 2.0, Access 7.0 hisoblanadi (bu dastur dastlab MS Office 95 dasturiy ilovalari kompleksi tarkibiga kiritilgan). Keyinchalik Access 97 talqini ishlab chiqilgan (MS Office 97 tarkibida) va Shuningdek, Access 2000 talqini yaratilgan (MS Office 2000 tarkibida). So„zsiz ravishda, har qanday hoxlagan MBBT bilan ishlash jarayonining boshlang„ich nuqtasi sifatida ma‟lumotlar bazasi faylini (yoki fayllari guruhini) yaratish ko„rstaladi. Bu faylarga misol quyidagi rasmda ko„rsatilgan. 3.3-rasm. Yangi ma‟lumotlar bazasini yaratishdan keyin xosil bo„luvchi muloqot darchasi 4. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (MBBT) turlari MBBTlarining turli xil tasniflanishlari (klassifikatsiya) mavjud hisoblanadi: 1. Muloqot tili bo’yicha:  Ochiq tizim - bu tizimda ma‟lumotlar bazasi bilan muloqot qilish uchun universal dasturlash tilidan foydalaniladi;  Yopiq tizim - bu tizimda ma‟lumotlar bazasidan foydalanuvchilar xususiy muloqot qilish tiliga ega hisoblanadi;  Aralash tizim. 2. Arxitektura tarkibida mavjud darajalar (pag’onalar) soni bo’yicha: Конструктор режимида жадвални яратиш Уста ѐрдамида жадвални яратиш Маълумотларни киритиш йўли билан жадвални яратиш

 Bir darajali ;  Ikki darajali ;  Uch darajali . Umumiy holatda tamoyil jihatidan olib qaralganda, bunda ko„p sondagi darajalarni ajratib chiqish mumkin. 3. Bajaruvchi funksiyalar bo’yicha:  Axborotlarga oid ( informatsion ) - bunda axborotlarni saqlash va ularga kirish imkoniyatlari mavjud hisoblanadi. Nisbatan ko„proq darajada murakkab qayta ishlashlarni amalga oshirish uchun, maxsus dasturlarni yozib chiqish (ya‟ni, ishlab chiqish) talab qilinadi;  Operatsion - bunda etarlicha darajada murakkab qayta ishlashlarni amalga oshirish mumkin, masalan bevosita ma‟lumotlar bazasi tarkibida saqlanmaydigan tarzda, agregatsion ko„rsatkichlarni xosil qilish, Shuningdek qayta ishlash algoritmini o„zgartirish va hakozo funksiyalarni bajarish mumkin. Foydalanilish sohasi bo’yicha:  Universal;  Ixtisoslashtirilgan (odatda, aniq masalalarni hal qilishga mo„ljallangan MBBT). Ob‟ektlarga tegishli MBBT murakkab ob‟ektlarni bevosita modellashtirish uchun, etarlicha kuchli ifodalash imkoniyatlariga ega hisoblanadi. 5. Quvvati (kuchi) bo’yicha:  Shaxsiy kompterlar uchun mo’ljallangan - bunda texnik vositalarga nisbatan yuqori talablar qo„yilmaydi, ya‟ni tannarhning past bo„lishi, yakuniy foydalunuvchining ishlashi qulaylashtirilishi hisobga olinadi;  Korporativ - taqsimlanish tavsifdagi muhitda ishlash ta‟minlanadi, Shuningdek ish unumdorligining yuqoriligi, tizimni ishlab chiqishda jamoaviy ish olib borishning qulaylashtirilishi, bir butunlikda ishlashning boshqarilishi imkoniyatlari rivojlantirilishi va nisbatan boshqa keng ko„lamdagi imkoniyatlar ta‟minlanishi e‟tiborga olinadi. Foydalanuvchilarning eng ko’p toifalarini hisobga olish asosida:

 Ishlab chiqaruvchilar uchun MBBT - bunda tizim tarkibida sifatli kompilyatorlar mavjud bo„lishi talab qilinadi va « mutlaqo begona » dasturiy maxsulotlarni ishlab chiqish imkonini beradi, Shuningdek tarkibga loyihani xujjatlashtirish vositalari kiritilishi, samarali va murakkab tavsifga ega bo„lgan tizimlarni yaratish imkonini beruvchi boshqa imkoniyatlar hisobga olinishi talab qilinadi.  YAkuniy foydalanuvchilar uchun MBBT - qulay interfeysga ega bo„lishi, til vositalarining yuqori darajada bo„lishi, intellektual izohlash modullari mavjud bo„lishi, kutilmagan xatolarga yo„l qo„yish ta‟siridan yuqori darajada himoyalanishi (ya‟ni, « ahmoqlardan himoyalash ») va boshqa holatlar hisobga olinishi talab qilinadi. 5. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (MBBT) afzalliklari Biz yuqorida ta‟kidlaganimizdek, Ma‟lumotlar bazasini yaratish uchun eng optimal dastur - bu Access dasturi hisoblanadi. Access MMBT dasturi tarkibida quyidagi qo„shimcha xizmat ko„rsatish imkoniyatlari e‟tiborga olingan: • Usta ( master ) - qandaydir masalani hal qilish yoki ma‟lum bir aniq tipdagi ob‟ektni yaratish uchun yordam beruvchi maxsus dastur; • Shablonlar - aniq tipdagi ma‟lumotlar bazasi bo„yicha tayyor shakllar; • Ifodalash - turli xil shartlarni tekshirib ko„rish va Shuningdek, hisoblash operatsiyalarini bajarish uchun, murakkab matematik va mantiqiy formulalarni va tenglamalarni yaratish uchun foydalaniladi. Access MBBT tarkibida jadvallar, hisobotlar, so„rovlar, shakllar va ob‟ektlar mavjud bo„lishi mumkin. Bularning barchasi Access tarkibida bitta faylda saqlanadi. Ma’lumotlar bazasi jadvallarining strukturasi va ma’lumotlarning tiplari . Ma‟lumotlar bazasining strukturasida asosiy tarkibiy qism - bu jadval

hisoblanadi. Jadval tarkibidagi har bir yozuv ma‟lumotlar bazasining alohida tarkibiy qismlari haqidagi barcha zaruriy axborotlarni o„zida aks ettiradi. Access dasturining afzalliklari quyidagilardan tashkil topgan: • Nafaqat xususiy (shaxsiy) ma‟lumotlar bazasini yaratish, balki o„rnatilgan vositalar yordamida ilovalarni ishlab chiqish imkonini ham beruvchi, oddiy grafik interfeys; • MS Access dasturi Windows operatsion tizimi bilan to„liq holatda o„zaro mos tushadi va ishlab chiqaruvchilar tomonidan doimiy ravishda yangilanib turadi, Shuningdek ko„plab tillarda ishlash imkonini beradi; • Tannarhi nisbatan qimmat emasligi bilan birgalikda, ko„plab imkoniyatlarni taqdim etadi; • Tushuntirishlarga oid interfeys va ma‟lumotlar tizimining rivojlantirilishi; • Excel jadvallaridan tortib, matn shaklidagi fayllargacha turli xil formatdagi ma‟lumotlarni import-eksport qilish bo„yicha keng ko„lamdagi imkoniyatlarga egaligi; • Ilovalarni ishlab chiqishga mo„ljallangan o„rnatilgan vositalarning rivojlanganligi. Xulosa o„rnida qayd qilish mumkinki, ya‟ni Access - bu axborotlarni samarali tarzda boshqarish imkoniyatini beruvchi, qudratli dasturiy ilova hisoblanadi. Ushbu dastur yordamida kerakli ma‟lumotlarni tezkorlikda qidirib topish va ular asosida osonlik bilan hisobotlarni tayyorlash mumkin. Office Access ma‟lumotlarga o„zgartirishlar kiritish uchun o„rnatilgan ma‟lumotlar bazasi bilan tezkorlikda ishga kirishi imkonini beradi va ushbu ma‟lumotlar bazasini foydalanuvchilarning ish faoliyatiga bog„liq o„zgaruvchan talablariga moslashtirish imkoniyati mavjud hisoblanadi. Foydalanuvchilar ma‟lumotlarni elektron pochta shaklida yig„ib olishlari yoki ma‟lumotlarni tashqi ilovalardan

import qilishni amalga oshirishlari mumkin. Tarkibida saralangan, filtrlangan va guruhlarga ajratib chiqilgan ma‟lumotlar mavjud bo„lgan, batafsil tavsifga ega hisobotlarni yaratish va tahrir qilish imkoniyati mavjudligi nisbatan asoslangan qarorlarni qabul qilish imkonini beradi. 6. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining (MBBT) vazifalari Ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining vazifalariga quyidagilar kiritiladi: • Ma‟lumotlarni tashqi xotira qurilmalarida (disklar) saqlangan holatda boshqarish; • Axborotlarni kesh shaklida diskda tezkor xotira tarkibida saqlanishi asosida boshqarish; • Kiritilgan o„zgartirishlarni ushbu o„zgartirishlar amalga oshirilgan vaqt asosida qayd qilish (jurnalizatsiya), zahira nusxalarini olish va tizimda elektr tarmog„ida uzilishlar kabi holatlar yuz bergan vaziyatlarda ma‟lumotlar bazasining tarkibini qayta tiklash; • Ma‟lumotlar bazasi tilining ta‟minoti (ma‟lumotlarni aniqlash tili, ma‟lumotlarni boshqarish, o„zgartirish tili). Odatda, zamonaviy MBBT tarkibida quyidagi tarkibiy qismlar mavjud hisoblanadi: • Yadro - tashqi va ichki tezkor (operativ) xotirada ma‟lumotlarni boqsharish va jurnalizatsiyasi uchun javobgar hisoblanadi; • Ma‟lumotlar bazasi tilining protsessori - ma‟lumotlarni ajratib olish va o„zgartirish bo„yicha so„rovlarni, o„z navbatida mustaqil tavsifga ega bo„lgan, mashina yordamida amalga oshiriluvchi, ijrochi sifatidagi ichki kodni yaratishni optimallashtirishni ta‟minlaydi;

• Bajarish vaqti ta‟minotini belgilab beruvchi kenja tizim - MBBT bilan foydalanuvchi interfeysi orqali yaratiluvchi ma‟lumotlarni manipulyasiyalash dasturlarini o„zida ifodalab beradi; • Shuningdek, xizmat ko„rsatishga oid dasturlar (tashqi utilitlar) - axborotlar tizimiga xizmat ko„rsatish bo„yicha bir qator qo„shimcha imkoniyatlarni ta‟minlab beradi. 7. Tuproqshunoslikka tegishli ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi tarkibiga joylashtirish Bir qator vaziyatlarda tuproq resurslari tushunchasi orqali sinonim ma‟noda er resurslari tushunchasi tushuniladi, bu holatda erning o„ziga xos xossaxususiyatlari bevosita uning tarkibida tarqalgan tuproq resurslarining tavsiflari bilan ifodalanadi. Bunday vaziyatda tuproq resurslarining holatini monitoring qilish jarayonini turli xil vaqtlar davomiyligida olingan kosmik va aerofototasvirlar qatorini o„zaro solishtirish asosida amalga oshirish mumkin, Shuningdek bunda qishloq xo„jaligida foydalaniluvchi er maydonlari va ularning tiplari haqidagi ma‟lumotlardan ham foydalanish mumkin, bundan tashqari er maydonlaridan foydalanishning o„ziga xos jihatlari va agar er resurslaridan odamning xo„jalik faoliyati davomida foydalanish to„xtatilgan bo„lsa, u holda o„rganilayotgan hudud maydonlarida boshlang„ich ekotizimlarning qayta tiklanish jarayonlari haqidagi ma‟lumotlardan foydalanish mumkin. Tuproq qatlamiga tegishli ma‟lumotlarni ma‟lumotlar bazasi tarkibiga joylashtirish davomida, aniqroq aytganda yuqorida tavsiflangan yondoshuv asosida tuproq resurslariga tegishli tavsiflarga nisbatan asos sifatidagi birliklarni yaratishda aynan, tuproq kesimi asosiy o„rin tutadi, ya‟ni tuproq kesimi - bu tuproqlarning tasniflanishining asos sifatidagi tarkibiy qismi hisoblangan, tuproq gorizontlarining paragenetik assotsiatsiyasidan tashkil topgan bo„lib, ushbu ma‟lumotlar tuproq resurslari ma‟lumotlar bazasi va kadastrini yaratishda zaruriy ma‟lumotlar

hisoblanadi va tuproqlarning nuqtaviy tavsiflaridan ularning makonga oid baholanishi va umumiy holatda tuproq qoplamining tavsiflanilishiga o„tish imkoniyati yuzaga keladi. Tuproq kesimi - bu elementar tuproq araelining (ETA) holatini ifodalab beradi. Elementar tuproq araeli doirasida tuproqdagi shartsharoitlar bir xilligini hisobga olgan holatda, bitta ETA tavsiflarini olish uchun bitta kesim bo„yicha ko„rsatkichlarni olish etarli hisoblanadi. Bitta landshaftda ETA taksonomik darajalarining o„zaro bir-biriga mos tushishi sharoitida, Shuningdek ekinlarning tavsiflari bir xil tipdaligi sharti va ularning foydalanilishi bo„yicha bitta tuproq kesimida amalga oshuvchi o„zgarishlarni haqidagi ma‟lumotlar qarab chiqilayotgan landshaftning qolgan barcha ETA laridagi o„zgarishlarni tavsiflash uchun etarli hisoblanadi. SHu sababli, tuproq kesimlari ma‟lumotlar bazasini yaratish chegaraviy darajada muhim ahamiyatga ega hisoblanadi, Shunday qilib bu ma‟lumotlar perspektiv va Shuningdek, retrospektiv tipdagi tuproq resurslarini monitoring qilish uchun asosiy ma‟lumotlar sifatida o„rin tutadi. Tuproq ma‟lumotlari bazasini yaratishni davom ettirish sifatidagi ishlar sifatida tuproq kesimlari va tuproq namunalari xossa-xususiyatlari haqidagi ma‟lumotlar tarkibida rasmiylashtirilmagan axborotlarni saqlovchi, tuproqlarning fototasvirlari kolleksiyasi bazasi bilan bog„liqlikni tashkil qilish ishlarini ko„rsatish mumkin. Vaqt davomiyligida amalga oshuvchi tuproq holatining o„zgarishlarini baholashda tuproq namunalaridan foydalanish - bu o„rnini almashtirib bo„lmaydigan, qimmatli uslub hisoblanadi, ya‟ni bu holatda rasmiylashtirilishi qiyin bo„lgan, tuproqlarning tuzilishida qayd qilinuvchi morfologik tarkibiy eementlar o„z ifodasini topadi, Shuningdek tuproq resurslari holatining o„zgarishlari va turli xil omillarga bog„liq holati o„z aksini topadi. Ushbu ma‟lumotlarga birinchi navbatda, tuproqlarning rangi kiritiladi, ya‟ni tuproqning rangi - bu fotografik tasvirlarda turli xil rangda ifodalanuvchi dog„lar ko„rinishida aks ettiriluvchi, tuproqlarning kimyoviy tarkibini o„zida ifodalab beruvchi va bundan tashqari, tuproqda amalga oshayotgan jarayonlarni, jumladan tahliliy

usublar yordamida aniqlashgacha yashirin tavsifda ifodalanuvchi jarayonlarni anqilash imkonini beruvchi morfonlarning (tipik tuproq kesimida ochilgan er qatlamining butun kengligi bo„ylab aniqlanuvchi gorizontal joylashgan morfon) umumiy yig„indi birligidan tashkil topadi. Navbatdagi ko„rsatkich - bu tuproq massasining ifodalanishi bo„lib, bu ko„rsatkichni rasmiylashtirish va ma‟lumotlar bazasi tarkibiga kiritish chegaraviy darajada murakkab vazifa hisoblanadi. Shuningdek, tuproq fotografik tasvirlari asosida tuproqlarning struktura tuzilishini, yangi xosil bo„lgan turli xil tuzilmalarni aniqlash mumkin. Oxirgi yillarda amalga oshirilgan tadqiqot ishlarida ko„rsatib berilganidek, qisqa vaqt davomida tuproq qatlamining tuzilishida amalga oshishi ehtimolligi mavjud bo„lgan o„zgarishlar fototasvirlarda yaxshi darajada o„z ifodasini topishi mumkin va o„z navbatida, bu ma‟lumotlar navbatdagi bosqichda foydalanilishi mumkin. 8. Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish - bu ma‟lumotlar bazasining sxemasini tuzib chiqish va bir butunlik bo„yicha zaruriy talab qilingan cheklanishlarni aniqlashdan tashkil topadi. Ma‟lumotlar bazasini loyihalashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardan tashkil topadi: • Ma‟lumotlar bazasi tarkibida barcha zaruriy axborotlarning saqlanishini ta‟minlash; • Barcha zaruriy so„rovlar bo„yicha ma‟lumotlarning olinishi imkoniyatlarini ta‟minlash; • Ortiqcha ma‟lumotlarni va bir-birini takrorlovchi ma‟lumotlarni qisqartirish; • Ma‟lumotlar bazasining bir butunligini ta‟minlash.

Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirishning asosiy bosqichlari Konseptual (infologik) loyihalashtirish - bu predmet sohalari bo„yicha semantik modellarni tuzib chiqishdan tashkil topgan bo„lib, ya‟ni abstraksiya darajasi nisbatan yuqori bo„lgan axborotlar modellarini ishlab chiqishni ifodalaydi. Bu ko„rinishdagi model qandaydir aniq MBBT va ma‟lumotlar modeliga asoslangan holatda mo„ljal olishsiz yaratiladi. « Semantik model », « konseptual model », va « infologik model » atamalari o„zaro sinonim tushunchalar hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu nuqtai nazardan « ma’lumotlar bazasi modeli » va « predmet sohasi modeli » kabi so„z birikmalaridan foydalanish (masalan - « ma’lumotlar bazasining konseptual modeli » va « predmet sohasining konseptual modeli ») teng ma‟noga ega hisoblanishi mumkin, bunday model haqiqiy mavjudlikning timsoli va Shuningdek, ushbu haqiqiy mavjudlik uchun loyihalashtiriluvchi ma‟lumotlar bazasi hisoblanadi. Konseptual ma‟lumotlar bazasi ko„pincha holatlarda o„z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: • Axborotlarga tegishli ob‟ektlarning yoki predmet sohasining tushunchalari va ular o„rtasidagi o„zaro aloqadorliklarning tavsiflanishi; • Bir butunlikning cheklanishlarini tavsiflash, ya‟ni ruxsat etilgan ma‟lumotlarga va ularning o„zaro bog„lanishlariga qo„yiluvchi talablar mavjud hisoblanadi. Mantiqiy (datalogik) loyihalashtirish - aniq ma‟lumotlar modeli, masalan - ma‟lumotlarning relyasion modeli asosida ma‟lumotlar bazasining sxemasini yaratish hisoblanadi. Ma‟lumotlarning relyasion modeli asosida ishlab chiqilgan datalogik model - bu odatda, birlamchi kalitlarni, Shuningdek tashqi kalitlardan tashkil topgan aloqadorliklar o„rtasidagi « bog’liqliklar »ni ko„rsatish asosida tuzib chiqilgan aloqadorliklar sxemasi to„plami hisoblanadi. O„z navbatida, konseptual modelning mantiqiy modulga qayta o„zgartirilishi amalga oshirilishi uchun, rasmiy belgilangan tartib- qoidalar asosida ish tutiladi. Bu bosqich sezilarli darajada avtomatlashtirilishi mumkin.

Mantiqiy loyihalashtirish bosqichida ma‟lum bir aniq ma‟lumotlar modelining o„ziga xos jihatlari hisobga olinadi, biroq aniq turdagi MBBTning o„ziga xos jihatlari hisobga olinmasligi mumkin. Fizik loyihalashtirish - bu aniq turdagi MBBT uchun ma‟lumotlar bazasini tuzib chiqishdan tashkil topadi. Aniq turdagi MBBTning o„ziga xos spetsifik jihatlari o„z tarkibiga ma‟lumotlar bazalari ob‟ektlarining nomlanishlaridagi cheklanishlar, ma‟lumotlar tiplari bilan ishlashning cheklanishi va hakozo shunga o„xshash holatlarni qamrab olishi mumkin. Bundan tashqari, fizik loyihalashtirish jarayonini amalga oshirish davomida aniq turdagi MBBTning o„ziga xos spetsifik jihatlari ma‟lumotlarni saqlashning fizik muhiti bilan bog„liq bo„lgan echimlarni tanlab olish (jumladan, diskdagi xotirani boshqarish uslublarini tanlash, ma‟lumotlar bazasining fayllar va qurilmalar bo„yicha bo„lib chiqilishi, ma‟lumotlarga kirish uslublarini tanlash), indekslarni yaratish va hakozo shunga o„xshash holatlarni ham o„z ichiga qamrab olishi mumkin. Odatda, relyasion ma‟lumotlar bazasini loyihalashtirish davomida me‟yoriylashtirish (normalizatsiya) deb nomlanuvchi jarayon amalga oshiriladi. « Mohiyat-aloqadorlik » modeli (ingliz tilida - « entity-relationship model » deb nomlanadi) yoki ER -modeli 1976-yilda P.Chen tomonidan ishlab chiqilgan bo„lib, predmet sohasiga tegishli bo„lgan semantik modellarning ( konseptual, infologik ) nisbatan tanish bo„lgan turlaridan biri hisoblanadi. Odatda, ER -modeli grafik shaklda ifodalanadi, bu shakl P.Chen tomonidan keltirilgan asl notatsiyalarda - ER- diagramma deb nomlangan yoki boshqa grafik notatsiyalardan ( Crow’s Foot, Information Engineering va boshqalar) foydalanish bilan birgalikda qayd qilinadi. « Mohiyat-aloqadorlik » modelining asosiy afzalliklari quyidagilardan tashkil topgan: • Ko„rgazmalilik; • Bu model ob‟ektlar va atributlarning nisbatan ko„p sonda bo„lishi bilan tavsiflanuvchi ma‟lumotlar bazalarini loyihalashtirish imkonini beradi;

• « Mohiyat-aloqadorlik » modeli ko„plab ma‟lumotlar bazalarini avtomatlashtirilgan tarzda loyihalashtirish tizimlarida (masalan, ERWin ) foydalaniladi; « Mohiyat-aloqadorlik » modelining asosiy tarkibiy elementlari quyidagilardan tashkil topgan: • Ob‟ektlar (mohiyatlar); • Ob‟ektlarning atributlari; • Ob‟ektlar o„rtasidagi bog„liqliklar. Semantik model ( konseptual model, infologik model ) - bu abstraksiyaning eng yuqori darajada bo„lishi asosida, predmet sohasiga tegishli semantik ma‟lumotlarning ifodalanishi uchun mo„ljallangan model hisoblanadi. Bu ta‟riflash shuni anglatadiki, ya‟ni ushbu modelda ma‟lumotlarning fizik jihatdan ifodalanishi va saqlanishining o„ziga xos spetsifik jihatlari bilan bog„liq bo„lgan, « past daraja » tushunchasidan foydalanish zaruratini yo„qqa chiqaradi yoki minimallashtirish imkonini beradi. Semantik modellash ayniqsa, 1970-yillarning oxirlariga kelib, ilmiy tadqiqotlarning dolzarb predmetlaridan biriga aylangan va jadal ravishda o„rganilgan. Bu ko„rinishdagi tadqiqotlarga turki bergan asosiy motivlardan (ya‟ni, tadqiqotchilarning hal qilishga uringan masalalaridan) biri - bu quyidagi keltirilgan dalil bilan bog„liq hisoblanadi. Gap shundaki, ya‟ni ma‟lumotlar bazasi tizimi tarkibida odatda, ularda saqlanuvchi ma‟lumotlar haqida juda ham kam ma‟lumotlar mavjud hisoblanadi. Bu ma‟lumotlar ko„pincha holatlarda bor-yo„g„i ma‟lum bir aniq oddiy tipdagi ma‟lumotlarni manipulyasiyalash va ushbu ma‟lumotlarga bayon qilingan bir butunliknng oddiy cheklanishlarini aniqlash imkonini beradi. Har qanday boshqa turdagi hoxlagan murakkab tavsifga ega bo„lgan izohlashlar esa foydalanuvchiga havola qilinadi. Biroq, agar tizim nisbatan kengroq ko„lamda ma‟lumotlar hajmiga ega bo„lganida va foydalanuvchilarning so„rovlariga nisbatan birmuncha yuqori darajada intellektual javob qaytara olganida, Shuningdek foydalanuvchi interfeysining nisbatan murakkabroq tavsifga

ega bo„lishini (ya‟ni, nisbatan yuqori darajada bo„lishi) ko„tara olganida yanada maqsadga muvofiq hisoblangan bo„lardi. Semantik modellashtirish g„oyasi hatto, ma‟lumotlarning bevosita MBBTda foydalanilishi imkoniyati bo„lmagan holada ham, ma‟lumotlar bazasini loyihalashtirish vositasi sifatida foydali hisoblanishi mumkin. Semantik modellar sinfining nisbatan ko„proq darajada tarqalgan turlaridan biri - aynan, « mohiyataloqadorlik » modeli ( ER -modeli) hisoblanadi. 9. SQL haqida umumiy ma’lumotlar SQL [ ɛ skju ɛ l ] ; ingliz tilida - « structured query language » - « so’rovlarning strukturalanish tili » degan ma‟noni anglatadi) - bu tegishli ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) orqali boshqariluvchi, ihtiyoriy relyasion ma‟lumotlar bazasi asosida ma‟lumotlarni yaratish, modifikatsiyalash va boshqarish uchun foydalaniluvchi ketma-ketlik tartibiga ega bo„lmagan, rasmiy dasturlar tili hisoblanadi. 1970-yillarning boshlariga kelib, IBM kompaniyasining ilmiy tadqiqot laboratoriyalaridan birida IBM System R deb nomlangan relyasion MBBT tajriba nusxasi ishlab chiqilgan, keyinchalik ushbu MBBT yordamida ma‟lumotlarni nisbatan oddiy tarzda boshqarish imkonini beruvchi maxsus SEQUEL dasturlash tili yaratilgan. Qisqartma hisoblangan - SEQUEL atamasi Structured English QUEry Language - ya‟ni, « so’rovlarga oid strukturaga solingan ingliz tili » degan ma‟noni anglatadi. Keyinchalik belgilangan qoidalarga asosan, mavjud ma‟lumotnoma tavsifidagi manbalarda [ https://ru.wikipedia.org/wiki/SQL cite_note - 3 yaz ы k SEQUEL ] bu atama SQL shaklida ifodalangan. 1986-yilda birinchi marta ANSI ( American National Standards Institute ) tomonidan SQL standart til sifatida qabul qilingan va rasmiy shaklda - [,es kju:'el]

- es - kyu - el shaklida ifodalangan. SHunga qaramasdan, hatto ingliz tilida so„zlashuvchi mutaxasislar tomonidan ham SQL atamasi sikvel shaklida o„qilishi ( rus tilida ko„pincha holatlarda - « es-ku-el » shaklida ifodalanadi) qayd qilinadi. Bunda ushbu ishlanmadan maqsad - hatto dasturlash bo„yicha maxsus malakaga ega bo„lmagan, har qanday hoxlagan foydalanuvchilar uchun qo„llash oson bo„lgan, oddiy, ketma-ketlik tartibiga ega bo„lmagan dasturlash tilini yaratishdan tashkil topgan. Bu yo„nalishda dasturi tilini ishlab chiqish masalasi bilan asosan - Donald CHemberlin ( Donald D. Chamberlin ) va Rey Boys ( Ray Boyce ) shug„ullanishgan. Shuningdek, optimizator qiymatini ( cost - based optimizer ) ishlab chiqish ishlari bilan - Pet Selindjer ( Pat Selinger ) shug„ullangan, so„rovlar kompilyatori ustida esa - Reymond Lori ( Raymond Lorie ) ish olib borgan. Qayd qilish kerakki, SEQUEL yuqorida keltirilgan maqsadda foydalaniluvchi yagona dasturlash tili hisoblanmaydi. Jumladan, Berkli nomidagi Kaliforniya universitetida notijorat yo„nalishida Ingres MBBT ishlab chiqilgan (bu dasturiy til hozirgi vaqtda keng ommalashgan, notijorat tavsifdagi ishlab chiqilgan PostgreSQL MBBT turlari uchun uzoq boshlang„ich ajdodlardan biri hisoblanadi), Ingres MBBT relyasion tavsifdagi ega bo„lgan MBBT bo„lib, biroq o„zining xususiy QUEL tiliga ega hisoblanadi, lekin bu bu dasturiy maxsulot SQL dasturlash tili bilan solishtirilganda mos keluvchi MBBT son miqdori nuqtai nazardan raqobatlashishga bardosh bera olmagan. Yangi dasturlash tilida ishlay oluvchi dastlabki MBBT 1979-yilda ishlab chiqilgan bo„lib, 1980-yillarning boshlariga kelib, turli xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan bir nechta MBBT variantlari ishlab chiqilgan bunda ulardan har biri o„zining xususiy so„rovlar tiliga egaligi bilan tavsiflangan va Shunday qilib, bitta MBBTdan boshqasiga ma‟lumotlarning o„tkazilishini kafolatlanishini ta‟minlash maqsadida standart tilni ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kegan (ya‟ni, ushbu dasturiy maxsulotlarda ishlab chiqilgan standartning ishlay olishi sharti bilan).

SQL eng avvalo, relyasion ma‟lumotlar bazasi tarkibida saqlanuvchi ma‟lumotlarni tavsiflash, o„zgartirish va ajratib olishga mo„ljallangan mantiqiy - axborot tili hisoblanadi. Shuningdek, SQLni dasturlash tili deb ham nomlash mumkin, bunda ushbu dasturiy maxsulot to„liq holatda tyuring hisoblanmaydi, biroq shu bilan birgalikda SQL/PSM spetsifikatsiyadagi standart til tarkibida uning ishlar ketma-ketligi imkoniyatlarini kengaytirish masalasi ham e‟tiborga olingan. Dastlab, SQL foydalanuvchilarning ma‟lumotlar bazasi bilan ishlashi jarayonida asosiy usullardan biri sifatida o„rin tutgan va quyidagi operatsiyalar to„plamini amalga oshirish imkonini bergan: • Ma‟lumotlar bazasi tarkibida yangi jadvallarni yaratish; • Mavjud jadvallar tarkibiga yangi yozuvlarni qo„shish; • Yozuvlarni o„zgartirish; • Yozuvlarni o„chirib tashlash; • Bitta yoki bir nechta jadvalllar tarkibidan yozuvlarni tanlab olish (berilgan shartga mos kelgan holatda); • Jadvallar struktura tuzilishini o„zgartirish. Vaqt o„tishi bilan, SQL murakkablashtirilgan - ya‟ni, uning tarkibi yangi konstruksiyalar bilan boyitilgan va o„z navbatida, saqlanuvchi yangi ob‟ektlarni (masalan, indekslar, ma‟lumotlar, triggerlar va saqlanuvchi ishlar ketma-ketligi) tavsiflash va boshqarish imkoniyatlari yuzaga keltirilgan va dasturlash tiliga xos bo„lgan belgilarga ega bo„lgan. Barcha amalga oshirilgan o„zgartirilishlari bilan birgalikda, SQL amaliy dasturiy ta‟minot va ma‟lumotlar bazasi o„rtasida yagona aloqa mexanizmi sifatida qolishi qayd qilinadi. SHu bilan birgalikda, zamonaviy MBBT va Shuningdek, MBBTdan foydalaniluvchi axborot tizimlari foydalanuvchilarga so„rovlarni vizual jihatdan tuzib chiqish vositalarining rivojlantirilishini taqdim etadi.

10. So’rovlarda indekslashning roli Indeks (ingliz tilida - index ) - bu ma‟lumotlarni qidirish samaradorligini oshirish maqsadida yaratiluvchi, ma‟lumotlar bazasi tarkibidaga ob‟ekt hisoblanadi. Ma‟lumotlar bazasida jadvallar ihtiyoriy tartibda saqlanuvchi ko„p sondagi satrlarga ega bo„lishi mumkin va javdallarda berilgan mezon bo„yicha satrma-satr ketma-ketlik tartibida ularni qidirish ko„p vaqtni olishi mumkin. Indeks jadval tarkibidagi bitta yoki bir nechta satrlar qiymatlari va tegishli jadvallar satrlarining ko„rsatkichlari asosida shakllantiriladi va Shunday qilib, qidirish mezonlarini qoniqtiruvchi startlarni qidirish imkonini beradi. Indekslardan foydalanish asosida bajariluvchi ishlarning tezlashtirilishiga birinchi navbatda, indeksning qidirishni optimallashtirish tavsifidagi strukturaga egaligi asosida erishiladi. Ayrim MBBTlar indekslarni yaratishni ma‟lumotlar jadvallari bo„yicha yoki ifodalashlar indekslari bo„yicha ishlab chiqilgan indekslarni tarkibga kiritish orqali imkoniyatlar kengaytirilishiga ega hisoblanadi. Masalan, indeks upper ( last_name ) ifodasi bo„yicha yaratilishi mumkin va mos ravishda, yuqorigi registr tarkibida last_name maydoni orqali belgilanuvchi kalit ifoda asosida saqlanuvchi lavha (ilova) shakllantiriladi. Bundan tashqari, indekslar takrorlanmas tavsifga ega bo„lgan va takrorlanmas tavsifga ega bo„lmagan shakllarda ishlab chiqilishi mumkin. Takrorlanmas tavsifga ega bo„lgan indeks takrorlanuvchi qiymatlarning qo„yib chiqilishi imkoniyatini mustasno qilgan holatda, jadval tarkibining bir butunligida cheklanishlarning ro„yobga oshirilishi imkonini beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Баранов Ю.Б., Берлянт А.М., Кошкарев А.В., Серапинас Б.Б., Филиппов Ю.А. Толковый словарь по геоинформатике // Под редакцией А.М.Берлянта и А.В.Кошкарева, Издание ГИС-обозрение, 1998. 2. Берлянт A. M. Геоинформационное картографирование [Текст] / A. M.Берлянт. - М.: Астрея, 1997. - 64 с. - ISBN 5-7594-0041-Х. 3. Берлянт А.М. Геоиконика. -: М.: Фирма «Астрея», 1996. -: 207 с. 4. Берлянт А. М., Востокова А.В., Кравцова В.И. и др. Картоведение: Учебник для вузов. / Под ред. А.М. Берлянта - М.:Аспект Пресс, 2003. -477 с. 5. Волков А.Г. Планирование почвенных исследований с помощью ГИСтехнологий // www.esri - cis.ru/news/arcreview/detail.php?ID 6. Гафурова Л.А. Шеримбетов В.Х. Применение геоинформационных технологий при почвенно-экологическом мониторинге и изучении процессов опустынивания//“Иқлим ўзгариши шароитида ер ресурсларини барқарор бошқариш” Республика илмий-амалий семинар мақолалар тўплами. Тошкент, 2017, 95 бет 7. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Современный подход в изучении эрозионноопасных земель бассейна Сукоксай с применением ГИС технологии. - Т.: “Фан ва технология”, 2017, 144 с. 8. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Выделение высотных зон ландшафта для исследования эрозионных процессов // “Аграрная наука –сельскому хозяйству” сборник статей X Международной научно-практической конференции, Барнаул 2015, стр. 365-367

O'xshashlar

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Tuproqshunoslikda geografik axborotlar tizimi rivojlanishining zamonaviy holati

Tuproqshunoslikda geoaxborotlar ma’lumotlarining geo-makonga oid tahlil qilinishi

Yer haqida umumiy ma’lumotlar