O’zaro induktiv bog’langan zanjirlar - Energetika - Referatlar

O’zaro induktiv bog’langan zanjirlar

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

995.5 KB

Ko'chirib olish

O’zaro induktiv bog’langan zanjirlar Reja: 1. Induktiv bog’langan zanjirlarni hisoblash usullari 2. Induktiv bog’langan zanjirlarni hisoblash 3. O’zaksiz transformator. Transformatorning ekvivalent sxemasi va vektor diagrammasi

Induktiv bog’langan zanjirlarni hisoblash usullari Elektromagnit maydon nazariyasiga ko’ra, tokli har qanday o’tkazgich undagi tok hosil qilgan magnit maydon bilan qurshalgan. Bu tokning (shuningdek, shu tok hosil qilgan magnit maydonning ham) vaqt bo’yicha har qanday o’zgarishi o’tkazgichda o’zinduksiya e.yu.k. ni hosil qiladi: (5.1) Agar shu tokli o’tkazgich hosil qilgan magnit maydonda boshqa o’tkazgich ham bo’lsa, uning qismlarida o’zaro induktsiyalanuvchi e.yu.k. hosil bo’ladi: (5.2) Birinchi o’tkazgichdagi tokning vaqt mobaynida o’zgarishi bilan, ikkinchi o’tkazgichdagi induksiyalangan e.yu.k. orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti o’zaro induktivlik (MГ) deb, o’tkazgichlardan tuzilgan zanjirlar esa induktiv bog’langan zanjirlar deb ataladi. Misol tariqasida o’ramlar soni w 1 va w 2 bo’lgan induktiv bog’langan ikkita konturni ko’rib chiqaylik. Ulardagi i 1 va magnit i 2 toklar tegishlicha Φ 11 va Φ 22 magnit oqimlarni hosil qiladi (1-rasm). Birinchi holda ikkala konturni i 1 tok hosil qilgan magnit maydon qurshab olgan i 2 =0" deb faraz qilamiz (1-a rasm). U holda ilashgan magnit oqim va o’zinduksiya koeffitsiyenti tegishlicha bo’ladi. Zanjirlararo induktiv bog’lanish sharti bo’yicha umumiy oqim Ф 11 ning Ф 21 ga teng bo’lgan qismi ( Ф 21 < Ф 11 ) w 2 konturda ilashgan magnit oqimning o’zaro induksiyasini hosil qiladi: Ψ 21= w2 Ф 21 U son jihatidan o’zaro induksiya koeffitsiyenti bilan aniqlanadi:

M Xuddi shunga o’xshash i 2 ≠0 va i 1 =0 (14-b rasm) bo’lgan holda ilashgan magnit oqim va o’zaro induksiya koeffitsiyenti tegishlicha: ψ 22 =w 2 Φ 22 va b) 1-rasm. Bunda umumiy oqim Φ 22 ning Φ 12 ga teng qismi ( Φ 12 < Φ 22 ) konturda ilashgan magnit oqimning o’zaro induksiyasini hosil qiladi: ψ 12 = W1 Φ 12 U son jihatidan o’zaro induksiya koeffitsiyenti bilan aniqlanadi: a)

O’zaro magnit oqimlar Φ 22 va Φ 12 bir xil masofada magnit qarshiligi bir xil bo’lgan muhit orqali tutashadi; demak, bunda va chiqadi, ya’ni o’zaro induktivlik M=M istalgan har bir induktiv bog’lanishli konturlarda bir xil bo’ladi. Konturlarning xususiy induktivliklari L 1 va L 2 doimiy musbat, chunki i 1 va i 2 toklar Φ 11 va Φ 22 magnit oqimlariga shartli ravishda mosdir (o’naqay parma qoidasi). O’zaro induktivlik M ning ishorasi esa konturlarning o’zaro ulanish sxemasiga bog’liq. Agar i 1 ≠0 va i 2 ≠0 bo’lganda, o’zaro magnit oqimlar Φ 21 va Φ 12 konturlarning xususiy oqimlari Φ 11 va Φ 22 yo’nalishi bilan mos tushsa, bunday konturlar mos ravishda ulangan deyiladi va M>0 bo’ladi. Agar o’zaro magnit oqimlar konturlarning xususiy oqimlariga qarshi yo’nalgan bo’lsa, bunday konturlar qarama-qarshi ulangan deyiladi va M<0 bo’ladi. Xususiy induktivliklari L 1 va L 2 hamda o’zaroinduktivligi M bo’lgan ikki konturning induktiv bog’liqlik darajasi bog’lanish koeffitsiyenti K bog orqali aniqlanadi: (5.3) Bunda doimo K bog <1, chunki Φ 11 > Φ 21 va Φ 22 > Φ 12 , ya’ni birinchi konturning xususiy magnit maydoni ikkinchi konturni to’la qurshab ololmaydi. Induktiv bog’langan zanjirlarni hisoblash

Misol tariqasida, bitta manbadan ta’minlanayotgan, elementlari induktiv bog’langan eng oddiy zanjirni hisoblashni ko’rib chiqaylik (1-rasm). Birinchi holda aktiv qarshiliklari r 1 va r 2 , induktivliklari L 1 va L 2 , o’zaro induktivligi M bo’lgan ikki g’altak o’zaro ketma-ket ulangan hamda o’zgaruvchan kuchlanish u manbai bilan tutashtirilgan, deb faraz qilaylik (1-a rasm), (ikkala g’altak mos ulanganda kirish qismlarini shartli ravishda yulduzcha bilan belgilaymiz). Induktiv bog’langan elementlari mos ulangan zanjirning tenglamasi: u= (5.4) (bunda: e L1 va e L2 – o’zinduksiya e.yu.k.). Buni kompleks shaklda quyidagicha ham yozish mumkin: bunda: Z mos – zanjirning kompleks to’la qarshiligi, É M = j ω MÌ mos – kompleks o’zaro induksiya e.yu.k.; Ì mos – kompleks tok. Zanjir elementlari qarama-qarshi ulanganda (1-b rasm), (L 1 g’altakning kirish qismi va L 2 g’altakning chiqish qismi ulanish sxemasida yulduzcha bilan ko’rsatilgan) o’zaro induksiyani hisobga olgan holda zanjirning turg’unlashgan rejimdagi muvozanat tenglamasi yoki kompleks shaklda: (5.6) bunda: Z qq – elementlari qarama-qarshi ulangandagi zanjirning kompleks to’la qarshiligi; Ì kk – kompleks tok. Keltirilgan nisbatlarga ko’ra, elementlari mos ulangan sxemada butun zanjirning qarshiligi o’zining induktiv tashkil etuvchisi X m =2ωM miqdorlari ortishi hisobiga birmuncha ortadi. Elementlari qarama-qarshi ulanganda, aksincha,

induktiv tashkil etuvchining X M =2ωM miqdori kamayishi hisobiga zanjirning qarshiligi kamayadi. Elementlari mos ulanganda konturdagi magnit oqimlar o’zaro kuchayib, tokning vaqt jihatidan o’zgarishida induktiv elementlarning umumiy reaksiyasi ortadi va zanjirdagi tok kamayadi. Qarama-qarshi ulangan sxemada esa konturlardagi oqimlar o’zaro kuchsizlanadi, buning natijasida g’altakdagi teskari e.yu.k. kamayib, zanjirdagi tok ortadi. To’la qarshilik Z mos >Z qq ( mos < qq ) faktidan ikkita induktiv bog’langan konturning ulanish sxemasi usulini va o’zaro induktivligi miqdori M ni eksperimental aniqlashda foydalanish mumkin. Masalan, 1-rasmdagi zanjir uchun berilgan kuchlanish U da I mos va I qq toklar eksperimental ravishda o’lchanib, so’ngra O’zaro induksiya koeffitsiyenti M quyidagicha aniqlanadi: M= chunki va Endi 3-rasmdagi murakkab zanjirni hisoblash maqsadida, Kirxgofning birinchi va ikkinchi qonunlariga binoan, tenglamalar sistemasini tuzaylik. Sxemada Ì1, Ì2 va Ì3 toklarning qabul qilingan yo’nalishlari bo’yicha L 1 va L 2 g’altaklar mos ulangan (M 21 =M 12 >0), ammo L 3 g’altak L 1 va L 2 larga nisbatan qarama-qarshi ulangan (M 13 =M 31 <0 va M 23 =M 32 <0). Agar zanjirning boshqa parametrlari qatorida o’zaro induktivlikning ham absolyut miqdori va , berilgan bo’lsa, tenglama tuzilganda bu miqdorlarning oldidagi ishora g’altaklarning ulanish sxemasiga ko’ra aniqlanadi. U holda 1, 2 va 3tugunlar uchun Kirxgofning birinchi qonuniga binoan,

2-rasm. 3-rasm. bo’ladi. Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan, I, II va III konturlar uchun (belgilangan yo’nalishlar bo’yicha aylanib chiqib) quyidagi tenglamalarni hosil qilamiz: O= Olingan tenglamalar sistemasiga ko’ra, o’sha noma’lum toklarning sonida zanjir ayrim elementlari orasidagi o’zaro induktiv boglanish hisobga olinganda, ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´

o’zaro induktiv e.yu.k.i hisobiga hosil bo’lgan qo’shimcha kuchlanish tushuvlari zanjirni murakkablashtiradi. Induktiv bog’lanishda murakkab zanjirlar yuqorida bayon qilingan usullarning biri bilan hisoblanadi. 1-misol. Parametrlari bir xil bo’lgan, induktiv bog’langan ikkita ketma-ket ulangan, avval U 0 =12B o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulanganda, tok I 0 =1A ni tashkil etadi. Shu zanjir effektiv qiymati U=60 V bo’lgan sinusoidal o’zgaruvchan kuchlanish manbaiga ulanganda 1 mos =3A (g’altaklar mos ulanganda) va I qq =4A (g’altaklar qarama-qarshi ulanganda) iste’mol qiladi. Induktiv boglanish koeffitsiyenti K bog aniqlansin. Yechish: Alohida olingan har bir g’altak Z=r+jX kompleks qarshilikka ega deb, o’zgarmas tok zanjirida X=0 ekanligini e’tiborga olsak, bo’ladi, ya’ni har bir g’altakning aktiv qarshiligi r=6 Om. O’zgaruvchan tokda esa zanjirning to’la qarshiligi mos ulanganda: qarama-qarshi ulanganda esa: Om Bu rejimlar uchun zanjirning induktiv qarshiligi tegishlicha: Har bir galtakning xususiy induktiv qarshiligi: Har bir g’altakning o’zaro induktiv qarshiligi: Om

Induktivlik L 1 =L 2 =L hisobga olinganda bog’lanish koeffitsiyenti:

O’zaksiz transformator. Transformatorning ekvivalent sxemasi va vektor diagrammasi Biror zanjirda e.yu.k.ning induksiyalanishi faqat o’zidagi tokning vaqt bo’yicha o’zgarishi natijasidagina bo’lmasdan, balki u bilan induktiv bog’langan boshqa zanjirdagi tokning ham o’zgarishi natijasida vujudga kelishi yuqorida aytilgan edi. Bu holda zanjirlardan birortasining xususiy energiya manbai bo’lmasa, boshqa zanjirdagi tok ta’siridan induksiyalangan o’zaro induksiya e.yu.k. uning uchun manba va energiya yetkazib beruvchi vazifasini bajarishi mumkin. Shunday qilib, bir zanjirdan ikkinchi zanjirga energiya faqat o’tkazgichlar vositasida uzatilmay, balki magnit maydon bilan bilvosita bog’langan shu zanjirning elementlari orqali ham uzatiladi. Transformator (o’zgaruvchan kuchlanish va toklarning miqdorini o’zgartuvchi statik qurilma) induktiv bog’langan zanjirlar orasida energiyani uzatish asosida ishlaydi. Oddiy transformator umumiy magnit oqimi bilan induktiv bog’langan (4-rasm) o’ramlar w 1 va w 2 bo’lgan ikkita qo’zg’almas g’altak (chulg’am) dan iborat bo’ladi. 4-rasm. Chulg’amlararo induktiv bog’lanishni yaxshilash maqsadida, chulg’amlar w 1 va w 2 bir-biridan izolatsiyalanib, yupqa elektrotexnik po’lat tunukalardan dastalangan umumiy ferromagnitaviy o’zakka kiydiriladi. O’zgaruvchan tokning yuqori (o’n va yuz kilogers) chastotalarida transformator o’zaksiz qilib yasaladi. Zanjir tahlilini qulaylashtirish uchun xuddi shunday turdagi transformatorni ko’rib chiqaylik (4-rasm).

Rasmda ko’rsatilganidek, g’altakning har bir qutblarini yulduzcha bilan belgilab, parametrlari r 1 va L 1 bo’lgan birlamchi w 1 chulg’amni u 1 sinusoidal kuchlanishga ulaymiz-da, transformatorning muvozanat holati tenglamasini tuzamiz. Parametrlari r 2 va L 2 bo’lgan ikkilamchi w 2 chulg’am qarshiligi Z yuk ga teng yuklamaga ulangan. Har bir chulg’amdan o’tayotgan i 1 va i 2 toklar tegishlicha kuchlanish manbai u 1 ning va w 2 chulg’amda i 1 tok induksiyalangan o’zaro induksiya e.yu.k. ning ta’siri natijasida paydo bo’ladi. Kirxgofning ikkinchi qonuniga ko’ra, birlamchi va ikkilamchi zanjirlar uchun quyidagini yozamiz: (5.7) (bunda: u 2 – yuklamaning Z yuk qarshiligi qismalaridagi kuchlanish). Bu tenglamalar kompleks shaklda quyidagicha yoziladi: (5.8) Yuklama qarshiligini Z yuk =R yuk +jX yuk olamiz va quyidagi belgilashlarni kiritamiz: ω L 1 = X 1 ; r 2 + R yuk = r n ; ω L 2 + X yuk = X n va ω M = X M Endi tenglamalar sistemasini quyidagi ko’rinishga keltiramiz: Toklardan Ì 2 =-JX M Ì 1 :(r II +JX II ) ni tushirib, Ú 1 va Ì 1 larning orasidagi bog’lanishni hosil qilamiz: Uncha murakkab bo’lmagan o’zgartirishlarni kiritib, kirish toki I 1 ning transformator parametrlariga bog’liqligini aniqlash mumkin:

Transformatorning kirish qismalaridagi to’la kompleks qarshilik kuchlanish manbaidan iste’mol qilinayotgan Ì 1 tok faqat birlamchi zanjirning r 1 va x 1 qarshiligiga bogliq bo’lmay, u bilan induktiv bog’langan ikkilamchi zanjirning r II va x II qarshiligiga ham bog’liq ekanligini ko’rsatadi. Transformatorning ikkala zanjirini yagona tenglama bilan birlashtirish natijasida hosil bo’lgan to’la kirish qarshiligi Z kir ning aktiv va reaktiv ( Δ r va Δ x) orttirmalari: Δ r= ya’ni tegishlicha transformatorning kiritilgan aktiv va reaktiv qarshiliklari deb ataladi. Endi transformatorning oldingi tenglamalar sistemasini quyidagicha yozsak bo’ladi: (5.9) Demak, transformatorning sxemasini induktiv bog’lanishsiz, ya’ni zanjir elementlari orasida to’g’ri elektr bog’lanishli biror ekvivalent sxema bilan almashtirish mumkin. Ekvivalent sxemasiga ko’ra, tok Ì 0 =Ì 1 +Ì 2 transformatorning salt ishlash rejimidagi (Z yuk =∞ va I 2 =0 bo’lganda) magnit oqim Ф 0 ning miqdorini aniqlaydi. Aslida U 1 kuchlanish manbaidan iste’mol qilinayotgan salt ishlash toki (5.10) bo’ladi va uning miqdori Ì 2 tokka bog’liq bo’lmaydi. Oqim Ф 0 chulg’am w 1 bilan to’la ilashgan bo’lib, unda salt ishlashga mos teskari e.yu.k. ni hosil qiladi:

É 10 = - j ω L (5.11) Oqim Ф 0 ning Ф M ga teng bo’lgan bir qismi w 2 chulg’amni kesib o’tib, unda teskari o’zinduksiya e.yu.k.ni induktivlaydi: É M = - j ω M Ì 0 (5.12) Ammo real sharoitda M<1 bo’lganidan bo’ladi. E.yu.k. lar ayirmasi É 10 -É M =É s =-jx s Ì o tarqalgan oqimga doir xususiy induktivlik L s1 =(L 1 -M) dan ilashgan oqim ψ 11 =W 1 L 1 I 1 ning ψ s1 =w 1 L s1 I 1 ga teng birlamchi w 1 chulg’am bilan ilashgan qismidan hosil bo’ladigan va tarqalgan oqimga sarflanayotgan teskari o’zinduksiyaning e.yu.k. si, deb ataladi. Shunday qilib, ekvivalent almashtirish sxemasidagi (4rasm) (L 1 -M) va (L 2 -M) induktivliklar w 1 va w 2 g’altaklardagi L s1 va L s2 induktivliklarni ifodalaydi. Tok Ì 2 ning miqdori faqat birlamchi zanjirning parametrlariga bog’liq bo’lmay, ikkilamchi zanjirning parametrlariga ham bog’liqligi yuqorida aytilgan edi. Demak, Ì 2 tokning ortishi (masalan, φ 2 >0 li aktiv-induktiv yuklamada Ì 1 tokning ham ortishiga olib keladi. Ammo yig’indi tok Ì0 = Ì1+Ì2 o’zgarmasdan qolishi uchun Ì 1 va Ì 2 toklarning orasidagi burchak 90 o dan katta bo’ladi. 5rasmda aktiv-induktiv xarakterli yuklama Z yuk = Ze j φ 2 bilan yuklangan transformatorning tok va kuchlanishlar vektor diagrammasi berilgan. Diagrammada Ì 1 va Ì 2 toklarning vektorlari deyarli qarama-qarshi fazada, demak, Ì 2 tokning har qanday ortishi (yoki kamayishi) transformatorning U 1 kuchlanishli manbaidan iste’mol qilayotgan I 0 tokining xuddi o’shanday o’zgarishiga olib keladi: chunki tok I 0 va u hosil qilgan oqim Ф 0 o’zgarishsiz qolishi kerak.

a) b) 5-rasm. 5-b rasmda aktiv sig’im yuklamali (Z yuk = Ze j φ 2 ) transformatorning tok va kuchlanishlar vektor diagrammasi ko’rsatilgan. Diagrammada kirish toki Ì 1 transformatorning faqat iste’mol toki miqdoriga bog’liq bo’lmay, fazasiga ham bog’liq. Demak, Ì 2 sig’im tokining anchagina katta qiymatlarida, transformator (elektromagnit apparat bo’lishiga qaramay) ta’minlovchi tarmoqqa nisbatan aktiv-sig’im yuklama hisoblanishi mumkin ( φ 1 <0). Yuklangan transformatorda asosiy ilashgan oqim w 1 Ф 0 birlamchi va ikkilamchi magnitlovchi kuchlarning ta’siridan hosil bo’ladi: Ì 1 W 1 + Ì 2 W 2 = Ì 0 W 1 Ì 1 W 1 = - Ì 2 W 2 + Ì 0 W 1 , (5.13) ya’ni birlamchi tokning magnitlovchi kuchi ikkilamchi tokning magnitsizlash ta’sirini muvozanatlab, ikkala chulg’am uchun umumiy bo’lgan oqim Ф 0 ni miqdoriy jihatdan o’zgarishsiz ushlab turadi. Tenglama (5.13) ni toklar tenglamasiga keltiramiz: (5.14) bunda keltirilgan ikkilamchi tok; nisbat – transformatorning transformatsiyalash koeffitsiyenti. Agar real sharoitda 0 < 1 bo’lishini hisobga olsak, u holda 1 ≈ 2 yoki I , yoki 1 : 2 = w 1 :w 2 , ya’ni chulg’amlardagi toklarning nisbati transformator chulg’amlari o’ramlar sonining nisbatiga teskari proporsionaldir.

Boshqa tomondan, salt ishlash rejimida transformatorning tegishlicha birlamchi va ikkilamchi chulg’amlarida induktivlangan e.yu.k. larning effektiv qiymatlari: E 1 = 4,44w 1 f Ф 0 va E 2 = 4,44w 2 f Ф 0 yoki Agar bu rejimda U 10 ≈E 1 ni (X s1 <<X M va I 0 ≈0 bo’lgani uchun) hisobga olsak, (5.15) deb yozish mumkin, ya’ni trasformator birlamchi va ikkilamchi chulg’amlari kuchlanishlarining nisbati shu chulg’amlar o’ramlar sonining nisbatiga to’g’ri proporsional (yoki transformatsiya koeffitsiyentiga teng). Demak, transformatorning transformatsiya koeffitsiyentini yetarlicha aniqlik bilan salt ishlash rejimidan topish mumkin: n = U 10 : U 20 . Transformatorda bo’ladigan fizik jarayonlarning muhim xususiyatlaridan biri shuki, uning yordamida chiqish qismida o’zgaruvchan tokni kamaytirish hisobiga kuchlanishni orttirish mumkin va aksincha: (5.16) ya’ni U1I1≈U2I2 Buning sababi shuki, transformator zanjirning o’z energiya manbai bo’lmagan passiv elementidir, ya’ni u manbadan birlamchi zanjirga keltirilgan energiyani taxminan o’shanday miqdorda ikkilamchi zanjirga uzatadi (transformatsiyalaydi). Transformator faqat tok I 1 va kuchlanish U 1 ning miqdorlarini tegishlicha I 2 va U 2 ga o’zgartiradi, lekin keltirilayotgan energiya miqdorini o’zgartirolmaydi. Manbadan keltirilayotgan energiyaning miqdori transformatorning chiqish qismidagi yuklama bilan rostlanadi.

Transformator elektrotexnika sohasida eng ko’p tarqalgan apparatdir. Uning yordamida turli energiya iste’molchilarining kuchlanishlari standart (0,22 kV, 0,38 kV, kV, 3 kV, 6 kV, 35 kV, 110 kV, 220 kV va h.k.) kuchlanishlarga keltirilib, 50 Gts chastotali manba kuchlanishlari bilan moslashtiriladi. Katta quvvatli transformatorda w 1 va w 2 chulg’amlar maxsus magnit o’tkazgich (po’lat o’zak) orqali birlashtirilgan bo’lib, u orqali chulg’amlararo induktiv bog’lanish hosil qilinadi. Ulardagi fizik jarayonlar yuqorida ko’rib o’tilganlarga nisbatan ancha murakkabdir. Bu to’g’rida tegishli ma’lumotlar keyingi boblarda bayon qilinadi.

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

O'xshashlar

Elektr zanjirlar nazariyasiga oid tushuncha va qonuniyatlar

Elektr zanjirlarida rezonans hodisalari

O’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblash

Elektromagnit maydon hamda elektr va magnit zanjirlariga oid asosiy tushuncha va qoidalar

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari