Elektr zanjirlarida rezonans hodisalari - Energetika - Referatlar

Elektr zanjirlarida rezonans hodisalari

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1882 KB

Ko'chirib olish

Elektr zanjirlarida rezonans hodisalari Reja: 1. Tebranish sistemasi va rezonans hodisasi (umumiy tushunchalar) 2. R, L va C elementlari ketma-ket ulangan zanjirda rezonans (kuchlanishlar rezonansi) 3. Ketma-ket ulangan rezonans zanjirning chastotaviy (rezonansli) tavsiflari 4. R, L va C elementlari parallel ulangan zanjirda rezonans (toklar rezonansi) 5. Parallel ulangan zanjirlarning chastotaviy (rezonansli) xarakteristikalari 6. Elementlari ketma-ket va parallel ulangan rezonansli zanjirda energiyaning tebranishi 7. Elementlari aralash ulangan zanjirda rezonans hodisalari 8. Induktiv bog’langan zanjirlardagi rezonans hodisalari 9. Elektr zanjirlardagi rezonanslarning amaliy ahamiyati

Tebranish sistemasi va rezonans hodisasi (umumiy tushunchalar) Rezonans hodisalari tebranish sistemalarida, ya’ni energiyaning tebranib o’zgarishi ro’y beradigan elementli (energiya to’plovchi) sistemalarda sodir bo’ladi. Matematik mayatnik bilan elektr tebranish konturi texnikada eng ko’p tarqalgan tebranish sistemalari hisoblanadi (1-rasm). Mayatnikning harakati (ishqalanish kuchlarini hisobga olmaganda) quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 1-rasm. bunda: m – mayatnikning massasi (kg); Ɩ – mayatnikning uzunligi (m); g – yerning tortish kuchi tezlanishi (m/s 2 ); x – og’ish burchagi (rad.). (1) ni quyidagi ko’rinishda qayta yozamiz: buning yechimi esa: x = A max Cos ω 0 t = X max Cos ω t (6.3) bo’ladi, ya’ni tebranma harakat ham

chastotali sinusoidal qonuniyat bilan o’zgaradi (2-rasm). Xuddi shunga o’xshash, C sig’imga boshlang’ich q 0 =CU 0 (U 0 – kondensator qoplamalaridagi boshlang’ich kuchlanish) zaryad berilgan L-C tebranish konturida elektr o’shanday tebranadi. Zanjirning muvozanat holati tenglamasi: 2-rasm. yoki bo’ladi; bunda, u c – C sig’imdagi oniy kuchlanish (V); L – konturning induktivligi (G); C – sig’im ( Ф ); ω 0 = 1: – konturning xususiy tebranish chastotasi (rad/s). (6.3) ning yechimi u c = A max Cos ω 0 t=U 0 Cos ω 0 t bo’ladi, ya’ni C sig’imdagi kuchlanishning tebranishi avvalgi holdagiga o’xshash chastota bilan sinusoidal qonun asosida o’zgaradi (2-rasm). Ikkala sistema uchun ham t 0 =0, t 2 =T/2, t 4 =T va h.k. paytlarda sistemaning energiyasi potensial bo’lib, t 1 =T/4, t 3 =3T/4 va h.k. paytlarda ular kinetik shaklga o’tishi muhimdir. Elektr konturida kondensatorning elektr maydoni energiyasi g’altakning magnitaviy maydoni energiyasi ga davriy ravishda aylanib turadi. Ammo real tebranish sistemalarida (3-a rasm) tebranishning

amplitudasi A m o’zgarmay qolishiga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar doimo mavjud. Bu esa ishqalanish kuchlari va tebranish konturining aktiv qarshiligi tufayli issiqlik isrofi bo’ladi demakdir. Shular natijasida sistemada to’plangan energiyaning bir qismi sarf bo’ladi. Bu esa tebranish amplitudasining har bir siklda monoton kamayib borishiga olib keladi, ya’ni tebranish so’nuvchi tebranish deyiladi. a) b) 3-rasm. Yuqorida bayon qilingan tebranish sistemalarida tebranishlar qat’iy, aniq chastotada sodir bo’lib, bu chastota sistemaning faqat ichki parametrlaridan aniqlanib, tashqi energiya kiritgan boshlang’ich impulsning miqdoriga bog’liq emas. Shuning uchun bunday tebranishlar erkin tebranishlar deb ataladi. Tebranish sistemalaridagi erkin tebranishlarni o’zgarmas amplitudali qilib tutib turish uchun unda isrof bo’ladigan energiya o’rnini tashqi manbadan to’ldirib turish kerak. Agar manbaning ta’sir etuvchi ω chastotasi tebranish sistemasining xususiy tebranishlar chastotasi ω 0 ga teng bo’lsa, u holda tebranishlar tashqaridan minimal energiya iste’mol qilish hisobiga saqlanadi. Bu esa rezonans holati demakdir. Shunday qilib, rezonansli tebranishlar sistemasi deganda, xususiy tebranishlar chastotasining tashqi kuchlar (energiya manbai) chastotasi bilan mos tushish hodisasi tushuniladi. Endi ketma-ket, parallel va aralash ulangan, energiya to’plovchi L va C elementli elektr zanjirlarda rezonans hodisasi ro’y berishining ayrim xususiyatlarini ko’rib chiqaylik.

R, L va C elementlari ketma-ket ulangan zanjirda rezonans (kuchlanishlar rezonansi) u = U m Sin ω t kuchlanish manbaiga aktiv r, induktiv X L = ω L va sig’im qarshiliklar ketma-ket ulangan zanjir berilgan, deb faraz qilaylik (4-a rasm). Zanjirning muvozanat tenglamasi (Kirxgofning ikkinchi qonuniga ko’ra): u r + u L + u c = u yoki Tenglama kompleks shaklda yozilganda: (6.6) Zanjirning kompleks qarshiligi: Zanjirda rezonans hodisasi sodir bo’lganda, unga berilayotgan kuchlanish aktiv qarshilikdagi U r kuchlanishning pasayishini to’ldirilib turishi kerak: bu j 0 bo’lganda, ω L= , ya’ni reaktiv elementlarning qarshiliklari o’zaro teng (x L =x c ) bo’lishi mumkin. a) b) 4-rasm.

Rezonans vaqtida Z min = r va φ =0 bo’lib, zanjirdagi tok I bilan manba kuchlanishi U bir xil fazada turadi. Rezonans payti uchun tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasi 4-b rasmda berilgan. Rezonans holatiga asosan ikkita usul bilan erishiladi: a) tebranish konturining parametrlari o’zgarmas (L=Const va C=Const) bo’lganda, manba chastotasi uni o’zgartirib (rostlab), xususiy tebranishlar chastotasi bilan tenglashtiriladi: ω = ω 0 yoki b) manba chastotasi o’zgarmas (ω=Const) bo’lganda, tebranish konturi parametrlari L (yoki C) birortasini o’zgartirib, quyidagi tenglik hosil qilinadi: Bunda ω = ω chastota rezonans chastotasi deyiladi. Rezonans vaqtida zanjirning to’la qarshiligi minimal qiymatga erishadi (Z min = r(X L - X C ) = 0 bo’lgani uchun). Bu vaqtda manbadan maksimum tok iste’mol qilinadi: Imak Bu tok o’z navbatida katta miqdordagi reaktiv U L = Ix L va U C =Ix C kuchlanishlarni hosil qiladi: bu kuchlanishlar manba kuchlanishi U dan bir necha marta katta bo’lishi mumkin. Kuchlanishlar rezonansi deyish ham ana shundan kelib chiqqan. Reaktiv kuchlanishlar miqdoriy jihatdan manba (yoki aktiv) kuchlanishdan necha marta katta bo’lishiga bog’liq. Rezonans vaqtida ya’ni g’altak va kondensator reaktiv qarshiligining miqdorlari (L : C) nisbatiga bog’liq: ρ =

Bu nisbat qarshilik birligi o’lchamiga ega bo’lgani uchun tebranish konturining to’lqin qarshiligi deb ataladi. Reaktiv kuchlanishlar U L0 =U C0 ning U dan necha marta kattaligi quyidagi nisbatdan aniqlanadi: bunda: Q – konturning sarxilligi yoki sifat koeffitsiyenti , unga teskari bo’lgan miqdor konturning so’nishi deyiladi. Ketma-ket ulangan rezonans zanjirning chastotaviy (rezonansli) tavsiflari 5-rasmda zanjirning to’la qarshiligi Z va uning tashkil etuvchilari r va X, shuningdek, burchak siljishi φ ni manba chastotasining o’zgarishiga ω = Var ga (manba kuchlanishi o’zgarmas U=const bo’lganda) bog’liqligi (egri chiziqlar) ko’rsatilgan. funksiyali egri chiziq ω ning 0 dan ∞ gacha o’zgarganda r( ω ) to’g’ri chiziq va x( ω ) egri chiziqlarning koordinatalarini geometrik qo’shish natijasida hosil qilingan (6.5-a rasm). Aktiv qarshilik r ning qiymati tokning chastotasiga bog’liq emas (bundan radio chastotali zanjirlar mustasno), ya’ni r( ω ) absissalar o’qidan r masofada joylashgan to’g’ri chiziqdir. X reaktiv qarshilik -∞ dan +∞ gacha o’zgaradi, ya’ni X(0)=-∞ va X(∞)=∞ bo’lgan X(∞) egri chizig’i bilan ifodalanadi. Rezonans paytida ( ω = ω 0 ), ω bo’lgani uchun X=0. Shu tufayli, to’la qarshilik Z ( ω ) ning manba chastotasiga bog’liqligi Z (0) =-∞ Z ( ω 0 )=r va Z (∞) tegishlicha nol, rezonans va

cheksiz katta chastotalarga mos keluvchi uchta xarakterli qiymatga ega. Shunga mos ravishda faza siljishi burchagi φ ham o’zgaradi: a) b) 5-rasm. (6.7) bu 5-b rasmdagi φ(ω) egri chiziqdir. Agar ω=0 bo’lsa, zanjir sig’im xarakteriga ega, ya’ni φ=- ; ω→∞ da u induktiv xarakterga ega, ya’ni . Rezonans nuqtasida (ω=ω 0 ) zanjir aktiv xarakterga ega, ya’ni φ=0 bo’lib, tok manba kuchlanishi bilan faza jihatidan ustma-ust tushadi. Shunday qilib, ω=ω 0 nuqtasida zanjir xarakteri sig’imdan induktivga o’zgaradi. Energiya isrof bo’lmaydigan ideal (r=0) kontur ko’rib chiqilganda, zanjir xarakteri sakrash bilan o’zgarib, (ω=ω 0 ) nuqtada siljish burchagi φ C dan φ L= gacha o’zgaradi, ya’ni ―faza to’ntarilishi‖ sodir bo’ladi. Endi tok I(ω) kuchlanish U r (ω) va U L (ω) larning zanjir qismlaridagi kuchlanish effektiv qiymati o’zgarmas (U=const) bo’lganda, ularning manba chastotasiga bog’liqligini ko’rib chiqamiz.

6-rasm. Egri chiziq Z ( ω ) ga binoan (6.5-a rasm) tok: chastota ω =0 bo’lganda, Z (0)=∞ bo’lgani uchun nolga teng. Noldan boshlab I( ω ) egri chizig’i ω = ω 0 nuqtada maksimumga erishadi; chunki bu yerda Z ( ω 0 ) = r, ya’ni minimaldir. Shundan so’ng Z ( ω )→∞ (6.6rasm) tufayli nolgacha monoton kamayib boradi. Egri chiziq U r ( ω )=rI( ω ) qandaydir o’zga masshtabda I( ω ) egri chiziqni takrorlaydi va uning maksimumi bo’lganda (rezonans) kirish kuchlanishi U ga teng. Induktivlik va sig’imdagi kuchlanishlar tegishlicha quyidagi funksiyalar bilan ifodalanadi:

chastota ω =0 va ω =∞ bo’lganda, ularning miqdori tegishlicha U L (0)=0; U C (0)=U va U L (∞) =U, U C (∞)=0 bo’ladi. Buning sababi quyidagicha: ω =0 bo’lganda, tok I=0 va manbaning barcha kuchlanishi kondensator C ning qismlariga to’planadi, chunki uning qarshiligi o’zgarmas tok bo’yicha ∞ga teng. Chastota ω →∞ da tok yana nolgacha kamayib, manbaning kuchlanishi g’altak qismlariga to’planadi, chunki uning qarshiligi X L = ω L cheksiz katta bo’ladi. Rezonans nuqtasida ( ω = ω 0 ) U L va U C kuchlanishlar o’zaro teng va bir-birini kompensatsiyalaydi, chunki I xL =I xC =I p , manbaning kuchlanishi esa aktiv qarshilik r ning qismalarida tushadi. To’lqin qarshiligi ρ >r (Q>1 va d<1) bo’lganda, U L =U C >U bo’lishi yuqorida aytilgan edi. Demak, U L ( ω ) va U C ( ω ) funksiyalar ayon ifodalangan maksimumlarga ega bo’lishi kerak. Bu funksiyalar U L ( ω ) va U C ( ω ) ekstremumlarini mavjud shartlaridan aniqlash qiyin emas: Bu tenglamalarning yechimlari quyidagicha: Demak, U L ( ω ) funksiyaning maksimumi ω L> ω 0 va U C ( ω ) funksiyaning maksimumi ω c < ω 0 chastotalarga to’g’ri keladi (6.6-rasm). Agar d > 1 bo’lsa, U L ( ω ) va U c ( ω ) larning egri chiziqlari monoton xarakterga ega bo’lib, absissalar o’qi bilan U=const to’g’ri chiziq oralig’iga joylashadi. 6-rasmda keltirilgan I( ω ), U r ( ω ), U L ( ω ) va U c ( ω ) larning bog’lanishlari rezonans zanjirining chastotaviy xarakteristika yoki rezonans egri chiziqlari deyiladi. Muhandislik hisoblashlarda I( ω ) egri chizig’ining chastotaviy xarakteristikasi I/I 0 =f( ƞ ) ko’proq amaliy ahamiyatga ega, ya’ni tok I o’rniga I/I 0 nisbat, chastota ω o’rniga esa nisbat olingan (bu yerda I u holda,

7-rasmda 0<d<2 qiymatlari uchun qurilgan I/I 0 =f( ƞ ) chastotaviy xarakteristikalar berilgan. Egri chiziqlarning shakli faqat konturning so’nishiga bog’liqligi grafikdan ko’rinib turibdi. Konturning so’nishi qanchalik katta bo’lsa, I/I 0 =f(  ) egri chiziq shunchalik yotiq bo’ladi va aksincha, konturning so’nishi d kichik bo’lganda (yoki Q katta bo’lganda), rezonans egri chiziqlarning tikligi birmuncha ortadi, ya’ni chastotaning o’zgarishiga tokning reaksiyasi keskinroq bo’ladi. Bu hollarda rezonans ayon ifodalangan bo’lib, U L va U C kuchlanishlar miqdori jihatidan manba kuchlanishidan keskin farq qiladi. Bu tebranish konturini manbaning umumiy chastotalari spektridan birorta aniq chastotaga sozlaganda muhim ahamiyatga ega. 7-rasm. 1-misol. Parametrlari r=0,5 Om, L=0,01g va C=10 -4 Ф bo’lgan zanjirda (4-a rasm) kuchlanishlar rezonansi mavjud. Zanjirga berilayotgan kuchlanishning effektiv qiymati U=1V. Zanjir elementidagi tok va kuchlanish manba tokining chastotasi, zanjirning to’lqin qarshiligir. Konturning asillik koeffitsiyenti (Q) va so’nish (d) aniqlansin.

Zanjirning g, L va С elementlaridagi kuchlanishlar tegishlicha: Manba tokining chastotasi: Tebranish konturining to’lqin qarshiligi: Tebranish konturining sarxillik koeffitsiyenti va so’nishi tegishlicha: R, L va C elementlari parallel ulangan zanjirda rezonans (toklar rezonansi) O’tkazuvchanliklari tegishlicha g, b L =1/ ω L va b C = ω C bo’lgan aktiv, induktiv va sig’im tarmoqlardan tuzilgan parallel zanjir u=U m sin ω t kuchlanish manbaiga ulangan (8-a rasm) deb faraz qilaylik. Zanjirning muvozanat holati tenglamasi (Kirxgofning birinchi qonuniga ko’ra): a) b)

8-rasm. i = i g + i L + i C yoki (6.13) tenglamani kompleks shaklda qayta yozsak: g (6.14) Zanjirning kompleks to’la o’tkazuvchanligi: Y= Rezonans sharti bo’yicha butun zanjirning toki I aktiv tarmoqdagi I g tokka teng: i g = gÚ = Ì Bu faqat g’altak va sig’imning reaktiv o’tkazuvchanliklari teng (b L =b C ) bo’lganda, ya’ni b= =0 da mumkin bo’ladi. U holda Y=g va φ =0 bo’ladi. Demak, rezonans paytida zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi tok I manba kuchlanish U bilan faza jihatidan ustma-ust tushadi. Rezonans payti uchun tok va kuchlanishning vektor diagrammasi 6.8-b rasmda berilgan. Elementlari ketma-ket ulangan zanjirdagi kabi, parallel ulangan zanjirda ham rezonans ikki usulda: a) zanjirning parametrlari L va C o’zgarmas (L=const va C=const) bo’lsa, manbaning rostlanuvchi chastotasini ( ω ) tebranish konturining xususiy chastotasiga ( ω ) rostlash; b) tebranish konturining chastotasi ω 0 ni L (yoki S) parametrlaridan birortasini o’zgartirish hisobiga manba chastotasi ω ning qiymatigacha L = bo’ladigan qilib o’zgartirish usuli bilan hosil qilinadi. Bunda ω = ω 0 – rezonans chastotasi.

Rezonans paytida (b L - b C )=0 bo’lgani uchun zanjirning to’la o’tkazuvchanligi minimal Y min =g qiymatga erishadi. Bu vaqtda zanjirning manbadan iste’mol qilayotgan toki ham minimal bo’ladi: I min =Irez gU Ammo o’zaro kompensatsiyalangan I L =U/ ω L va I C = ω CU reaktiv toklar miqdorlari jihatidan manbadan kelayotgan umumiy tok I dan birmuncha ortib ketishi mumkin. Shuning uchun ham bu hodisa toklar rezonansi deb ataladi. Reaktiv o’tkazuvchanlik b L va b C lar qanchalik katta bo’lsa, I L va I C toklar ham shunchalik katta bo’ladi: , bunda γ – rezonansli parallel ulangan zanjirning (tebranish konturining) to’lqin o’tkazuvchanligi deyiladi. I L0 = I C0 ning I = I rez dan necha karra kattaligi quyidagi nisbatdan aniqlanadi: bunda: Q – konturning sarxilligi yoki sifat koeffitsiyenti, unga teskari miqdor d= – konturning so’nishi deyiladi. Parallel ulangan zanjirlarning chastotaviy (rezonansli) xarakteristikalari 9-rasmda zanjirning to’la o’tkazuvchanligi u va uning tashkil etuvchilari g va b, shuningdek, faza siljishi burchagi φ ning (manba kuchlanishi o’zgarmas U=const bo’lganda) o’zgaruvchan chastotaga ω =var bog’liqligini ko’rsatuvchi egri chiziqlar berilgan. Egri chiziq chastota ω ning 0 dan ∞ gacha o’zgarishidan kelib chiqqan to’g’ri chiziq g( ω ) va egri chiziq b( ω ) larning ordinatalarini geometrik qo’shish natijasida olinadi (9-a rasm). Aktiv o’tkazuvchanlik g ning qiymati manba tokining chastotasiga bog’liq emas (bundan

radio chastotali zanjirlar mustasno), ya’ni g(ω) absissalar o’qidan g masofada joylashgan to’g’ri chiziqdir. Reaktiv o’tkazuvchanlik b= dan b(∞)=- ∞ gacha o’zgaradi va 9- a rasmdagi b (ω) egri chiziqdan iborat bo ’ ladi . a) b) 9-rasm. Rezonans paytida ( ω = ω 0 bo’lganda) bo’lgani uchun, u nolga teng. Shu tufayli, to’la o’tkazuvchanlik Y( ω ) bilan manba chastotasi orasidagi bog’lanishlar Y(0)=∞, Y( ω 0 )=g va Y(∞)=∞ tegishlicha nol, rezonans va cheksiz katta chastotalarga mos keluvchi uchta xarakterli qiymatga ega. Shunga mos ravishda faza siljishi burchagi φ ham o’zgaradi: va 9-b rasmdagi φ ( ω ) egri chiziqdan iborat bo’ladi. Chastota ω =0 bo’lganda, zanjir induktiv xarakterga ( φ = π /2), ω →∞ da esa sig’im xarakterga ega ( φ =- π /2) bo’ladi. Rezonans paytida ( ω = ω 0 ) zanjir aktiv xarakterga erishadi ( φ =0), butun zanjirning toki manba kuchlanishi bilan faza bo’yicha ustma-ust tushadi. Kuchlanishlar rezonansi kabi chastotaning ω = ω 0 nuqtasidan o’tishi zanjir xarakterining o’zgarishi bilan birga sodir bo’ladi. Ammo bunda zanjir induktiv xarakterdan sig’im xarakterga o’tadi. Aktiv o’tkazuvchanlik g=0 bo’lganda (isrofsiz kontur), bu o’tish sakrashsimon bo’ladi. Rezonans nuqtasida ( ω = ω 0 ) faza siljishi burchagi φ = π /2 dan φ =- π /2 gacha sakrab o’zgaradi, ya’ni faza ―to’ntarilishi‖ sodir bo’ladi. Manba kuchlanishi bilan zanjirning parametrlari

o’zgarmas (U=const, L=const va C=const) bo’lganda va manba chastotasi ω =0’∞ gacha o’zgarganda olingan I( ω ), I g ( ω ), I L ( ω ) va I C ( ω ) kabi chastotaviy xarakteristikalari (rezonans egri chiziqlari) 6.10-rasmda ko’rsatilgan. 10-rasm. Aktiv o’tkazuvchanlikdagi tok I g chastotaga bog’liq bo’lmagani tufayli I g =const to’g’ri chiziqdir. Induktivlikdagi tok I L =U/ ω L manba tokining chastotasiga teskari proporsional, ya’ni ω =0 bo’lganda, cheksizlikka teng va ω →∞ dan olg’a tushadi. Sig’imdagi tok I 0 = ω CU chastotaga to’g’ri proporsional bo’lib, uning bog’lanishi to’g’ri chiziq bilan ifodalanadi. O’zining tashkil etuvchilaridan farqli o’laroq, to’la tokning egri chizig’i rezonans nuqtasida ω = ω 0 chastotaga mos keluvchi ayon ifodalangan minimumga ega I min = U ; ω =0 va ω →∞ da I( ω ) ning qiymati cheksizlikka intiladi. Elementlari ketma-ket va parallel ulangan rezonansli zanjirda energiyaning tebranishi Tebranish sistemalari rezonans rejimida o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bu sistemalarning energiya to’plovchi elementlarida (tebranish konturining L va C

elementlarida) energiya manbaga qaytarilmasdan, elementlar orasida aylanib yuradi. Bunga zanjirdagi tebranishning bir davri ichida L va C elementlarda oniy quvvatning o’zgarishini ko’rib chiqib, ishonch hosil qilish mumkin. Masalan, elementlari ketma-ket ulangan zanjirda (4-a rasm) kuchlanishlar rezonansi ro’y berganda, oniy tok i=I m .sin ω t manbaning oniy kuchlanishi u=U m sin ω t bilan faza bo’yicha ustma-ust tushadi. Reaktiv elementlardagi kuchlanishlar quyidagi qonun bilan o’zgaradi: ya’ni qarama-qarshi fazada bo’ladi. Induktiv va sig’im elementlaridagi oniy quvvatlar tegishlicha quyidagicha bo’ladi: Ammo rezonans paytida U L =U C bo’lgani uchun istagan vaqtda P L + P C =0 bo’ladi. Boshqa tomondan, oniy quvvatlar Miqdor jihatidan g’altak magnit maydoni va kondensatorning elektr maydoniga energiyaning kirib kelish tezligi bilan aniqlanadi. Bu, demak: ya’ni maydonlar energiyalarining yig’indisi istagan vaqtda o’zgarmas demakdir. 11-rasmda g’altakdagi tok i, sig’imdagi kuchlanish u va induktiv L hamda sig’im C elementlarida to’plangan energiyalar oniy qiymatlarining o’zgarish qonuniyatlari ko’rsatilgan.

11-rasm. Egri chiziq w M (t) va w e (t) lardan oniy qiymatlari yig’indisi o’zgarmas ekanligi yaqqol ko’rinib turibdi: chunki chastota ω = ω da Kondensatorning elektr maydoni energiyasi t 0 =0, t 2 =T/2, t 4 =T va h.k. (kuchlanish u c (t) o’zining amplitudaviy qiymatiga erishgan) vaqt paytlarida maksimumga erishadi, ya’ni Oniy kuchlanish u C (t) noldan o’tayotgan paytlarda yuqorida ko’rsatilgan energiya ham nolga teng. G’altakning magnit maydoni energiyasi t 1 :=T/4, t 3 =3T/4, t 5 =5T/4 va h.k. vaqt paytlarida, ya’ni i(t) tokning maksimumlarida maksimal bo’lib, butun zanjirning oniy toki nolga teng bo’lganda u ham nolga teng (11-rasm). Kondensatordagi kuchlanish u c mutlaq qiymatining kamayib borishi bilan, elektr maydon energiyasi w 3 ham kamaya boshlaydi, ammo w 3 ning kamaya borishi natijasida magnit maydon energiyasi w M ning ortib borishi bilan bir vaqtda davom etadi va aksincha.

Shunday qilib, tebranish konturining elektromagnit maydon energiyasining yig’indisi LI2=CU c 2 =const bo’lib, o’zgarishsiz qoladi, ya’ni energiya goh kondensatorda, goh g’altakda navbatma-navbat to’planadi. Aktiv qarshilikrda issiqlikka aylanayotgan energiyaning o’rni manbadan uzluksiz to’ldirilib turiladi. Shunday qilib, butun zanjirning quvvati P = UI = U r I = I 2 r elementrda iste’mol qilayotgan aktiv quvvatga teng. Parallel tebranish konturida ham energiyaning ayanib yurish qonuniyati yuqorida bayon etilganlardan hech qanday farq qilmaydi. Elementlari aralash ulangan zanjirda rezonans hodisalari Umuman aytganda, rezonans hodisalari tarkibida L va C energiya to’plovchi elementlar (ularning soni va ulanish usulidan, shuningdek, rezistorli elementlarning soni va ulanishidan qat’i nazar) bo’lgan har qanday murakkab zanjirda paydo bo’lishi mumkin. Aralash ulangan rezonansli zanjirlardan eng ko’p tarqalganlari tarzida 12-a rasmda berilgan sxemani ko’rib chiqaylik. Bunday zanjirning to’la kompleks qarshiligi: Kasrning surat va maxrajini ga ko’paytirib, murakkab bo’lmagan o’zgarishlar kiritib, quyidagini hosil qilish mumkin: bunda: r e va X e – butun zanjirning ekvivalent aktiv va reaktiv qarshiliklari.

Har qanday zanjirda rezonans hosil bo’lishining asosiy belgisi butun zanjirdagi tokning manba kuchlanishi bilan faza bo’yicha ustma-ust tushishidir, shu tufayli ko’rib chiqilayotgan zanjir uchun X Э =0 shart bajarilishi lozim, ya’ni; Demak, 6.12-a rasmdagi zanjirning rezonans chastotasi quyidagicha bo’ladi: Ketma-ket va parallel ulangan oddiy zanjirlardan farqli o’laroq, bu chastota faqatgina energiya to’plovchi L va С elementlarning parametrlariga bog’liq bo’lmasdan, r: va r 2 aktiv qarshiliklarga ham bog’liq. Real tebranish konturini hisoblashda buni bilish muhim ahamiyatga ega, chunki ideallashtirilgan zanjirga qanday xususiyat bermaylik, baribir real induktiv g’altak L va sig’im C ideal faza siljishiga ega bo’lmaydi. Amalda har qanday induktivlik simdan o’ralgan g’altak bo’lib, uning aktiv qarshiligi nolga teng emas. r r ≠0, shuningdek, real kondensatorning qoplamalari orasidagi har qanday dielektrik biroz bo’lsa-da, aktiv o’tkazuvchanlikka ega (g C ≠0). Muhandislik hisoblashlarida 12-a rasm- da berilgan zanjirdagi aktiv qarshilik g 2 ni ko’pincha nol deb olinadi, ya’ni r 2 =0. U holda (6.15) quyidagi ko’rinishga ega: a) b) 6.12 - rasm.

Aktiv qarshiliklar r bo’lgan holat alohida qiziqish tug’diradi. Tenglik (6.15) bo’yicha rezonans chastotasi noaniqlik, ya’ni zanjir manbaning har qanday chastotasida rezonans bo’la oladi. Bu r 1 , = r shartiga rioya qilinganda, 12-a rasmdagi zanjir chastotasiga bog’liq bo’lmay, aktiv xarakterga ega bo’lishi ta’minlanadi, demakdir. Bu holda butun zanjirning qarshiligi: , chunki Agar zanjirning kirish qismlaridagi kuchlanish Ú = U bo’lsa, u holda butun zanjirdagi tok: Sig’im C dagi kuchlanish: Faza siljish burchaklari φ va φ tegishlicha: yoki

Demak, φ , ya’ni L induktivlikdan o’tayotgan tok i 1 = I l e- j φ 1 va C sig’imdagi kuchlanish fazalari bo’yicha ustma-ust tushadi. Energetik nuqtayi nazardan, g’altakning magnit maydoni va sig’imning elektr maydonidagi energiyalari bir vaqtda (sinfazaviy) ortadi va kamayadi. 12-a rasmdagi zanjirning L va C energiya to’plovchi elementlari orasida energiya almashinish jarayoni sodir bo’lmaydi. Manbadan olinayotgan energiya chorak davr davomida g’altak va kondensatorning elektromagnit maydonlarida to’planib, qisman r 1 va r 2 qarshiliklarda sarflanadi. Keyingi chorak davr davomida ham manbadan o’sha miqdorda energiya olinib, r 1 va r 2 elementlarida sarf bo’ladi. Avvalgi chorak davrda g’altak va kondensatorda to’plangan energiyaning bir qismi shu chorak davrda r 1 va r 2 elementlarida sarf bo’ladi. Uchinchi chorak davrda birinchi chorak davridagi energetik jarayon takrorlanadi, to’rtinchi chorak davrda esa ikkinchi chorak davridagi energetik jarayon takrorlanadi va h.k. 12-b rasmda berilgan aralash zanjir o’z xarakteri jihatidan 12-a rasmdagi zanjir bilan bir xil bo’lib, rezonans holatining tenglamalari yuqorida olinganlarga o’xshashdir. Masalan, ayrim parallel konturning ekvivalent reaktiv qarshiliklari tegishlicha: Rezonans sharti bundan rezonans chastotasi: qarshiliklari r bo’lgan 6.12-a rasmdagi zanjirga xos xususiyatlar o’tkazuvchanliklari g bo’lgan bu zanjirga ham tegishlidir.

Induktiv bog’langan zanjirlardagi rezonans hodisalari Transformatorning yuklangan rejimdagi vektor diagrammasiga (19-rasm) ko’ra, zanjirning kirish qismlaridagi tok bilan kuchlanish orasidagi faza siljish burchagi, ikkilamchi zanjirdagi yuklamaning xarakteriga bog’liq holda musbat ( φ 1 >0) yoki manfiy ( φ 1 <0) bo’lishi mumkin. Demak, ikkilamchi zanjir parametrlarini Z kir =R kir , X kir =0 va φ 1 =0 qilib tanlash mumkin. Reaktiv qarshilik X kir =0 bo’lishi uchun induktiv bog’langan ikkala konturdan birortasida C 1 (yoki C 2 ) sig’im bo’lishi kerak. Tahlil qilish qulay bo’lishi uchun ikkilamchi zanjirda isrof (r H =0) yo’q: bo’ylama sig’im kompensatsiya esa ikkala g’altakda ham bor, deb faraz qilamiz (13-a rasm). 13-rasm. Rezonans shartidan zanjirning kirish qismida ga ega bo’lamiz. Ammo va bo’lgani uchun yoki

bo’ladi. Agarda L 1 va C b L 2 hamda C c parametrlarini ixtiyoriy deb olsak, (6.18) ning ω ga nisbatan yechimi murakkab rezonansni ifodalovchi 4 2 . Endi amaliy a ω +b ω +c=0 bikvadrat tenglama bilan bog’langan bo’ladi ahamiyatga ega xususiy hollarni ko’rib chiqamiz. Birinchi hol. Sig’im. C 2 =0 da rezonansga C 1 ni rostlash yo’li bilan erishiladi. U holda xususiy rezonans quyidagi chastotada hosil bo’ladi: bunda: – kontur L 1 - C 1 ning xususiy tebranish chastotasi; Ú L =j ω LÌ – bog’lanish koeffitsiyenti. Ikkinchi hol. Sig’im C 1 =0 da rezonansga C 2 ni rostlash yo’li bilan erishiladi. Endi xususiy rezonans da ro’y beradi; bunda: – kontur L 2 -C 2 ning xususiy tebranish chastotasi. Ikkala holda ham rezonans nuqtasida toklar maksimumga erishadi: Uchinchi hol. Sig’imlar C 1 ≠ 0 va C 2 ≠ 0, ammo L 1 - C 1 va L 2 -C 2 konturlarning xususiy tebranish chastotalari o’zaro teng: U holda manbaning chastotasi ω = ω o bo’lganda, X kir =-∞ va I 1 =0 bo’ladi. Real zanjirlarda r 2 ≠0 bo’lgani tufayli, I 1 va I 2 toklar nolga teng bo’lmay, tegishlicha I 1min va I 2min – minimal qiymatlarga erishadi (6.13-b rasm). Agar ω ≠ ω o chastotada X kir = 0 shartga erishilsa, zanjirda

yoki chastotalarda kuchlanishlar rezonans hodisasi sodir bo’ladi. Tok I 1 va I 2 larning manba chastotasiga bog’liqligi 6.13-b rasmda ko’rsatilgan. Bunda: Elektr zanjirlardagi rezonanslarning amaliy ahamiyati Yuqorida bayon etilganlarga ko’ra, kuchlanish va toklar rezonansining sababi – manba o’zgaruvchan tok I chastotasi tebranish konturining xususiy tebranishlar chastotasi bilan mos tushganda ulardagi reaktiv kuchlanish va toklar tebranish amplitudalarining ortishidir. Demak, L va C parametrlarida rostlanadigan tebranish konturidagi rezonansdan aniq chastotali signallarni kuchaytirish uchun foydalanish mumkin. Xuddi ana shu xususiyatga yagona zanjirda birlashib ishlayotgan turli chastotali signallardan (toklardan) kerakli chastotali signalni ajratib olish prinsipi asoslangan. Shunga ko’ra, barcha radio va televizion priyomniklarning kirish qismlarida tashqi antenna bilan ulangan tebranish konturi bor. Bu antenna radio va televizion stansiyalar tarqatayotgan elektromagnit to’lqinlar maydoniga joylashib, priyomnikning L-C tebranish konturidagi induktivlikda e.yu.k. hosil qiladi. Parametr C ni (yoki L va C ni bir vaqtda) bir tekis (radio priyomniklarda) yoki pog’onali (televizorlarda) rostlab, tebranish konturining xususiy tebranishlar chastotasi yoki aniqrog’i, tanlangan stansiyaning chastotasiga moslanadi. Bu, rezonans hodisasi hisobiga, priyomnikda qabul qilinayotgan stansiyaning signalini oldindan kuchaytirib beradi. So’ngra signal maxsus elektron kuchaytirgichlar yordamida yana ham kuchaytirilib hamda halaqit beruvchi o’zga signallardan ―tozalanib‖, priyomniklarning chiqish qismlariga tovush yoki tasvir tarzida beriladi. Ko’p kanalli uzoq masofali telefon aloqasida ham kuchlanishlar rezonansi hodisasi asos qilib olingan. Bunda uzatilayotgan tovush signallari chastotalarning

amplitudasi o’zgarish qonuniyati bo’yicha o’zgaruvchi (eltuvchi) chastotalarga ega bir necha tok bir juft simdan yuboriladi. Informatsiya qabul qilinayotgan joyida yuborilayotgan signal (tok)lar tegishlicha ―eltuvchi‖ chastotalarga sozlangan alohida rezonans konturlariga kiradi va halaqit beruvchi yot signallardan ―tozalanib‖, o’zlarining kanallari bo’yicha tegishli abonentning telefon apparatiga beriladi. Kuchlanishlar rezonansi hodisasi 50 Gts chastotali elektr tarmoqdarining ayrim qismlarida ham sodir bo’lishi mumkin. Bu holda induktiv g’altak rolini har xil transformatorlar (reaktorlar), kondensator rolini esa uzatgich simlar oralig’idagi sig’im, kabellarda uning simlari orasidagi sig’im, kabelning o’zi bilan yer orasidagi sig’im bajaradi. Bunday hollarda rezonans hodisasi o’ta kuchlanish hosil qilib, elektr tarmoqning nominal kuchlanishiga mo’ljallangan elektr apparatlar, mashinalar va sistemalarning boshqa elementlari buzilishiga sabab bo’ladi. Rezonansning oldini olish uchun xususiy tebranishlar chastotasida hosil bo’ladigan tebranish konturining ―sozini buzish‖ maqsadida, elektr tarmoqlariga sun’iy ravishda reaktiv qarshiliklar va o’tkazuvchanliklar kiritiladi. Aksincha, toklar rezonansi hodisasi esa elektr sistemalarining ishlashi uchun birmuncha qulay bo’lib, energiya manbalarining quvvat imkoniyatidan to’la foydalanishga yordam beradi. Toklar rezonansida reaktiv energiya faqat L va C elementlar orasida sirkulyatsiyalanib, shunga ko’ra, ―manba‖ – ―iste’molchi‖ uzatish liniyasini qo’shimcha toklar bilan yuklamaydi. Masalan, quvvati P=600 kVt va quvvat koeffitsiyenti cos φ =0,8 bo’lgan induktiv xarakterli bir fazali iste’molchi U nom =3kV nominal kuchlanishda 1 nom = 25A tok iste’mol qilayotgan bo’lsin. Agar uning reaktiv quvvati parallel ulangan C sig’im bilan kompensatsiyalansa, butun qurilmaning quvvat koeffitsiyenti cos φ '=1 gacha ko’tarilib, avvalgi foydali quvvat I H =20A tok kuchida ham ta’minlanadi. Bu holda iste’molchining ta’minlanayotgan elektr uzatish liniyasi, avvalgi I H =25A tok bilan endilikda yana qo’shimcha S kush =3000x5=15 kVA foydali quvvatni uzata oladi. Shunday qilib, toklar rezonansi (yoki reaktiv quvvatlarni parallel kompensatsiyalash) hodisasi elektr energiyasi generatorlarining va elektr uzatish liniyalarining (EUL) quvvat manbalaridan to’laroq foydalanish imkoniyatini

beradi. Bu hodisadan amalda keng tarqalgan sinxron kompensatorlar sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan energetik qurilmalarning quvvat koeffitsiyenti cos φ ni oshirishda ko’proq foydalaniladi. 2-misol. Quvvati P n =1,65 kVt bo’lgan bir fazali asinxron yuritgich (motor) U H =220 V nominal kuchlanishli manbaga ulangan. Quvvat koeffitsiyenti cos φ H = 0,75 va tarmoq chastotasi f=50 Gts bo’lgan ushbu qurilma toklar rezonansi rejimida (cos φ '=1) ishlashi uchun motorga parallel qanday sig’imli kondensator ulash kerak? Yechish: Motorning manbadan iste’mol qilayotgan toki: I H = P H :(U • Cos φ H ) = 1650:220 • 0,75 = 10 A Sig’imdagi tokka teng bo’lgan (I C =Ip) yuritgichning kompensatsiyalanadigan reaktiv toki: I P = I H • Sin φ H = 10 • 0,66 = 6,6 A. Kondensatorning qarshiligi: Burchak chastota ω = 2 π f = 314 rad / sda kondensatorning sig’imi quyidagicha:

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

O'xshashlar

Nosinusoidal davriy kuchlanish va toklar

Elektron asboblar. O’zgarmas va o’zgaruvchan tok zanjirlarida ishlatiladigan elektron voltmetrlar

Elektr yuritma asoslari

Almashtirilgan elektr sxema

Elektr gidravlik qurilmalar