Nosinusoidal davriy kuchlanish va toklar - Energetika - Referatlar

Nosinusoidal davriy kuchlanish va toklar

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2873 KB

Ko'chirib olish

Nosinusoidal davriy kuchlanish va toklar Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. Nosinusoidal elektr miqdorlarining maksimal, effektiv va o’rtacha qiymatlari 3. Davriy nosinusoidal tokning quvvati 4. Nosinusoidal o’zgaruvchan tokli zanjirdagi rezonans hodisalari 5. Uch fazali tok zanjiridagi yuqori garmonik tashkil etuvchilar 6. Davriy nosinusoidal funksiyalarning simmetriklik alomatlari 7. Davriy cheklangan nosinusoidal egri chiziqlar. Pulsatsiya. Modulatsiyalangan tebranishlar 8. Nosinusoidal o’zgaruvchan funksiya egri chiziqlarini Furye qatoriga yoyishning grafik usuli (Chebishev usuli)

Umumiy tushunchalar Deyarli barcha hollarda davriy o’zgaruvchan tok deyilganda, har doim sinusoidal qonuniyat bilan o’zgaruvchi tok tushuniladi. Ammo, asosan sanoat chastotasidagi e.yu.k. kuchlanish va toklar sinusoidal shaklga ega bo’ladi. Chunki miqdorlarning bunday davriy qonuniyat bo’yicha o’zgarishi chiziqli elektr zanjirlarda elektr energiyasini boshqa tur energiyaga aylanishi uchun qulay. Agar elektrotexnikaga oid radiotexnika, elektronika, aloqa, avtomatika va telemexanika, hisoblash texnikasi va avtomatik boshqarish sohalarini olib ko’rsak, bularda foydalaniladigan o’zgaruvchan elektr miqdorlari deyarli hech qachon sinusoidal bo’lmaydi. 1-rasmda nosinusoidal deb ataladigan elektr miqdorlari toklarining xarakterli va tez-tez uchrab turadigan egri chiziqdari ko’rsatilgan. Bu o’zgaruvchan miqdorlarning oniy qiymatlari umumiy holda i=f(t) qonuniyat bilan o’zgarishi mumkin. Nosinusoidal miqdorlar ham ma’lum vaqt oralig’ida o’sha fazada qayta takrorlanganligi uchun, u davriy hisoblanadi, ya’ni bu f(t) = f(t + kT) shartni qanoatlantiruvchi formula vaqt funksiyasidir. Bunda T – shu funksiyaning davri; k – har qanday butun musbat son. Masalan, to’g’rilangan o’zgaruchan tok i(t)=i(t+kT) (1-a rasm) tiristorlar bilan boshqariladigan sinusoidal manbaning kuchlanishi u(t)=u(t+kT) (1-b rasm), shuningdek, amplituda – impuls modulatsiya natijasida avtonom inventorlarning tashqi qismlarida hosil bo’lgan egri chiziqlari (1- v rasm) ana shular jumlasidandir. Davriy bo’lmagan miqdorlar (signallar) toifasiga mikrofon orqali elektr to’lqinlariga aylantirilgan tovush to’lqinlarini kiritish mumkin (1-g rasm). Oliy matematika kursidan ma’lumki, Dirixle shartini qanoatlantiruvchi har qanday uzluksiz davriy funksiya f(t) ni Furye qatoriga yoyish mumkin: Bunda – o’zgarmas tashkil etuvchi; A 1 Sin (ω 0 t+a 1 ) – asosiy yoki birinchi garmonika; A k Sin(kωt+a k ) - "k" – tartibli yuqori garmonika (yoki "k" - garmonika) A k va a k – uning amplituda va 2

boshlang’ich fazasi; ω=2π/T va T – berilgan funksiyaning burchak chastotasi va o’zgarish davri. v) 1-rasm. g) Amalda elektr va elektron zanjirlarning elementlarida hosil bo’lgan barcha davriy nosinusoidal elektromagnit miqdorlar (e.yu.k., kuchlanish, tok, magnit oqim va boshqalar) Dirixle shartini qanoatlantiradi. Shuning uchun Furye qatorini hosil qiluvchi o’zgarmas va sinusoidal tashkil etuvchilar ekvivalent tarzda almashtirilishi mumkin. Nazariy jihatdan olganda, Furye qatori cheksiz (k→∞) bo’lib, amalda har qanday o’ta murakkab davriy chiziqlarni yetarlicha katta aniqlikda (tashkil etuvchilari soni o’ntadan ortiq bo’lmagan) Furye qatori bilan ko’rsatish mumkin. Furye qatorining koeffitsiyentini aniqlash uchun (1) ni quyidagi ko’rinishda yozamiz: Endi ―k‖ - garmonika tashkil etuvchilarning quyidagicha ekanligini ko’rish qiyin emas: Tashkil etuvchilar B k va C k ning miqdorlarini bilgach, "k"garmonikaning amplitudasini va boshlang’ich fazasini quyidagidek aniqlaymiz: 3 a) b)

Shunday qilib, nosinusoidal e.yu.k., kuchlanish, toklarning oniy qiymatlarini quyidagi analitik yig’indi ko’rinishida ifodalash mumkin: e=e 0 + e 1 +e 2 +……..+ e k +… u=u o + u 1 + u 2 +…...+ u k +… i=i 0 + i 1 + i 2 +…..+ i k +…… Bu qatorlardagi e.yu.k., kuchlanish, garmonikalarining tartibi tegishli qator hadining indeksi bilan ko’rsatilgan. Ana shu garmonikalar ta’sir etayotgan zanjir chizig’i bo’lsa, ustma-ustlash (superpozitsiyalash) usulini tatbiq etib, berilgan signal bo’yicha har doim uning ayrim elementlari reaksiyasini aniqlash mumkin. Ammo yagona garmonikali e.yu.k. va tok manbali chiziqli zanjirga nisbatan turlicha chastotalar spektri ta’sirida bo’lgan zanjir reaksiyasi ushbu zanjir elementlarining parametrlariga va ulash usullariga (zanjir strukturasiga) bog’liq. Agar R, L, S elementlari ketma-ket ulangan birorta murakkab zanjir u=U 0 +U 1m Sin( ω t+ ψ u2 )+U 2m Sin(2 ω t+ ψ u2 )+...+U km Sin(k ω t+ ψ uk )+... kuchlanish ta’sirida bo’lsa, manbadan iste’mol qilinayotgan tok i= zanjirga berilgan kuchlanishdan egri chizig’ining shakli jihatidan farq qiladi. Buning sababi shuki, garmonika tarkibi bir xil bo’lmaydi. Bu esa zanjirning to’la qarshiligi turli garmonikalar uchun turlicha ekanligidan kelib chiqadi. Masalan, ―k‖-garmonika tokining oniy qiymati quyidagicha bo’ladi: bunda I km =U km :Z k – tok amplitudasi qiymati; – zanjirning ―k‖-garmonikadagi to’la qarshiligi; – kuchlanish u k va tok i k orasidagi faza siljishi burchagi. Bu ifodalarga ko’ra, R, L, C elementlari ketma-ket ulangan zanjirda bo’lgani uchun, tokda o’zgarmas tashkil etuvchilar bo’lmaydi, chunki o’zgarmas tok uchun ω =0. 4

Nosinusoidal elektr miqdorlarining maksimal, effektiv va o’rtacha qiymatlari Nosinusoidal e.yu.k., kuchlanish va tokli zanjirlarni hisoblashda, nosinusoidal elektr miqdorlarining zanjir elementlariga ta’siri foydali bo’lishini bilishda davriy va effektiv funksiyalarning amplitudalari hamda o’rtacha qiymatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Davriy nosinusoidal funksiya f( ω t) ning amplituda qiymati deb, bir davr ichidagi o’zgarishi natijasida erishgan oniy qiymatlaridan eng kattasi olinadi. Funksiya f( t) ning effektiv qiymati deb, sinusoidal funksiyalardagiga o’xshash bo’lgan bir davr ichidagi o’rtacha kvadratik qiymati olinadi: Umuman, nosinusoidal e.yu.k., kuchlanish va toklarning miqdorlari haqida gapirilganda, f( ω t) funksiyaning (8.2) formula yordamida topilgan qiymati tushuniladi. Elektr o’lchash asboblarining ko’rsatuvi ana shu miqdorga moslangan bo’ladi. Ixtiyoriy davriy nosinusoidal kuchlanishning o’zgarish qonuniyati va spektr tarkibi berilgan, deb faraz qilaylik: (8.3) tenglamaga binoan, bu kuchlanishlar effektiv qiymati quyidagicha bo’ladi: U= 5

(8.4) da ko’rsatilganidek, ildiz ostidagi ifodaning ikkinchi tashkil etuvchisining integrali nolga teng. Demak, berilgan kuchlanish effektiv qiymatini kvadrati endi quyidagicha bo’ladi: chunki har bir k ω chastotali garmonikaning effektiv kuchlanishi: U k Agar kuchlanish quyidagi ko’rinishda berilgan bo’lsa, u=U 0 +U 1m sin( ω t+ ψ 1u ) +U 2m sin(2 ω t+ ψ 2u )+...+U km sin(k ω t+ ψ ku )+... u holda effektiv qiymati (8.5) ga binoan, 2-rasm. U= (8.6) E.yu.k. va toklarning effektiv qiymatlari shunga o’xshash yo’l bilan hisoblab topiladi: E= 6 √

I= Nosinusoidal davriy funksiya f( ω t) ning o’rtacha qiymati umumiy holda ya’ni bu qiymat asosi T davrga teng bo’lgan shartli to’g’ri to’rtburchaklikning balandligiga barobar. Bu to’g’ri to’rtburchakning yuzasi esa ( ω t 2 – ω t 1 ) = ω T oralig’ida f( ω t) egri chiziq bilan chegaralangan yuzalarning arifmetik yig’indisiga teng. Agar f( ω t) egri chiziq ω t o’qiga nisbatan simmetrik bo’lsa: (8.10) 8.1-misol. 8.2-rasmda elektr zanjiriga u( ω t) = 60+(100Sin • 100t) + 80sin (300t - 60°) B nosinusoidal kuchlanish berilgan. Zanjirning parametrlari r 1 =8 Om: r 2 =12 Om, L=0,16 G va C=50 mk Φ bo’lsa, zanjir qismlaridagi toklarning oniy va effektiv qiymatlari aniqlansin. Yechish. 1. Avval r 2 ni g’altak L 2 ning to’la qarshiligi Z 2 ning aktiv tashkil etuvchisi deb hisoblab, garmonikalar bo’yicha zanjir qismlarining kompleks to’la qarshiliklarini aniqlaymiz: chunki ω 0 = 100 [1/sek] chunki ω 1 =100 [1/sek]; ω 2 =300 [1/sek]. 7

2. Tarmoqlardagi toklarning va zanjir qismlaridagi kuchlanishlarning effektiv va oniy qiymatlarini aniqlash uchun tegishli garmonikalarning butun zanjir uchun to’la qarshiligi komplekslarini topamiz: 3. Tok i 1 ning garmonikalar bo’yicha komplekslari: Tok i 1 ning oniy qiymati: Tok i 1 ning effektiv qiymati esa: 4. r 1 qarshilikdagi oniy kuchlanish: 8

V bo’lib, uning effektiv qiymati: U 1 = r 1 I 1 = 8 4 = 32 V 5. Garmonikalar bo’yicha kondensator qobiq qismlaridagi kompleks kuchlanishlar: U 2(0) = U 0 – U 1(0 ) = 60- 24 = 36 V Bu kuchlanishning tegishli oniy va effektiv qiymatlari: 6. Aktiv-induktiv tarmoqdagi i 2 tokning garmonik tashkil etuvchilarining komplekslari quyidagicha aniqlanadi: i 2 (0) = I 2(0) = 36:12 = 3A Bu tokning tegishli oniy va effektiv qiymatlari: 7. Sig’im tarmoqdagi kompleks tok i 3 garmonik tashkil etuvchilar bo’yicha quyidagicha aniqlanadi: i 2 (0) = I 3(0) = √ + √

Bu tokning oniy va effektiv qiymatlari: 8. Zanjirning kirish qismlaridagi kuchlanishning effektiv qiymati: U= Davriy nosinusoidal tokning quvvati Zanjirdagi (yoki uning ayrim qismlaridagi) o’zgaruvchan kuchlanishning oniy quvvati tok i bilan (egri chiziq shaklidan qat’i nazar) u hosil qilgan kuchlanish u tushuvining ko’paytmasiga teng, ya’ni ρ =ui. Bu quvvatning bir davr ichidagi o’rtacha qiymati yoki aktiv quvvat: Agar nosinusoidal o’zgaruvchan kuchlanish va tok qiymatini ikkita trigonometrik qatorga yoysak, Quvvat quyidagicha ifodalanadi:

Turli q ω va S ω chastotalarning sinus tashkil etuvchilari yig’indilarining integrali nolga teng bo’lgani uchun ya’ni davriy nosinusoidal o’zgaruvchan tokning aktiv quvvati kuchlanish va tok spektrlariga kiruvchi o’zgarmas va tashkil etuvchi barcha garmoniklarning aktiv quvvatlari yig’indisiga teng.

Sinusoidal tokdagiga o’xshash, yana to’la va reaktiv quvvatlar haqidagi tushunchani kiritamiz: Aktiv quvvatning to’la quvvatga nisbatini α bilan belgilasak, bo’ladi va uni “davriy nosinusoidal o’zgaruvchan tokli zanjirning quvvat koeffitsiyenti” deb ataymiz. Davriy nosinusoidal o’zgaruvchan tokli zanjir quvvat koeffitsiyentidan farqli ravishda kuchlanish bilan tok orasidagi faza siljishi burchagining kosinusiga teng emas. Zanjirdagi kuchlanish va tok nosinusoidal o’zgaruvchan bo’lgani tufayli, ―faza siljishi‖ tushunchasi fizik ma’noga ega bo’lmay qoladi. Shunga qaramasdan muhandislik hisoblarida "kosinus " o’rniga, ko’pincha ifoda ishlatiladi. Bu yerda: - (8.6) va (8.8) bo’yicha nosinusoidal o’zgaruvchan kuchlanish va tokning effektiv qiymatlariga ekvivalent kuchlanish hamda tok sinusoidalari orasidagi shartli siljish burchagini bildiradi. Har qanday ixtiyoriy parametrlarga ega bo’lgan zanjirga o’zgaruvchan nosinusoidal kuchlanish va tok ta’sir etsa, bu zanjirning to’la quvvati S >

bo’lishi (8.11), (8.12) va (8.13) dan ko’rinib turibdi. Zanjir faqat rezistordan iborat bo’lganda, Q=0 bo’lgani tufayli, ya’ni S = P bo’lgani uchun quvvat koeffitsiyenti α =1; qolgan barcha hollarda α <1 bo’ladi. Shunday qilib, kuchlanish va toklarning egri chiziqlarida yuqori garmonikalarning bo’lishi zanjir quvvat koeffitsiyen-

tining pasayishiga olib keladi. Shu nuqtayi nazardan katta quvvatli elektro- energetik sistemalarda manba kuchlanishi egri chizig’ining shakli iloji boricha sinusoidaga yaqin bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Elektr energiyasining sifatiga bo’lgan bu talab yirik sinxron generatorlarni loyihalashda hisobga olinadi. 2-misol. 1-misolda berilganlar asosida 2-rasmdagi zanjir uchun aktiv, reaktiv va zanjirning kirish qismasidagi to’la quvvat, shuningdek, butun zanjirning quvvat koeffitsiyenti aniqlansin. Yechish. 1. Zanjirning kirish qismalaridagi aktiv quvvat quyidagicha: +56,6 Manba bilan zanjir orasidagi sirkulatsiyalanuvchi reaktiv quvvat: Q = U (1) • I (1) Sin φ 1 + U (3) • I (3) Sin φ 3 = 117 +13,8 = 130,8 var To’la quvvat: S = UI 1 = 108,63 • 4 = 434BA Zanjirning quvvat koeffitsiyenti: . Nosinusoidal o’zgaruvchan tokli zanjirdagi rezonans hodisalari Rezonans hodisasi ta’rifiga ko’ra, "rezonans" deganda nosinusoidal o’zgaruvchan kuchlanishli zanjirda tebranish konturi xususiy chastotasining manba kuchlanishi (yoki toki) chastotasi bilan mos tushuvi tushuniladi. Chastotalarning bunday mos tushuvi faqat asosiy garmonikada sodir bo’lmasdan, balki har qanday yuqori garmonikada ham ro’y berishi mumkin. Agar R, L va C chiziqdi elementlari ketma-ket ulangan zanjirning k ω chastotasida to’la qarshilik: bo’lsa, shu chastotada rezonans hosil bo’lganda:

Garmonikalarning tartibi k, ya’ni ularning chastotasi k ω avvaldan berilgan bo’lsa, L va C parametrlar k ω L=1/k ω C shartga ko’ra tanlanadi. Rezonansli garmonikada zanjirning qarshiligi minimal (Z K =R), uning toki esa maksimal bo’ladi. Agar aktiv qarshilik R kichik bo’lsa, k garmonikadagi rezonans paytida butun zanjirdagi tokning effektiv qiymati biroz ortib boradi. Rezonans natijasida ―k‖-garmonika tokining amplitudasi boshqa garmonika toklarining amplitudasidan ancha ortib ketishi mumkin. Bu holda butun zanjir umumiy tokining effektiv qiymati asosan ―k‖garmonika tokining amplitudasi bilan aniqlanadi: Aks holda murakkab zanjirlarning parametrlari shunday bo’lishi mumkinki, bunda k ω rezonans chastotali zanjirning to’la o’tkazuvchanligi amalda nolga teng bo’lib qoladi: U holda bu garmonikaning toki boshqa garmonikalarning tokiga nisbatan hisobga olmaslik darajada kichik bo’ladi. Bu ikkala effektdan foydalanib, chastotaviy filtrlarining sxemalarini hisoblashda isme’molchining zanjirida tanlangan signal chastotalarini ajratish va uni kuchaytirish hamda iste’molchi uchun "begona" bo’lgan (halaqit beruvchi) chastotalarni tutib qolish ishlari bajariladi. Uch fazali tok zanjiridagi yuqori garmonik tashkil etuvchilar

Sanoat chastotasidagi katta quvvatli o’zgaruvchan tok generatorlarida induktivlanayotgan e.yu.k. ning shakli sinusoid a ga yaqin ekanligi yuqorida aytilgan edi. Eng mukammal konstruksiyali uch fazali generatorlar ham ideal shakldagi sinusoidal e.yu.k. hosil qilmaydi. Agar zanjirda tavsiflari chiziqli bo’lmagan elementlar bo’lsa, iste’mol qilinayotgan tok tarkibida yuqori garmonikalar yanada kuchayadi. Tavsiflari chiziqli bo’lmagan elementlar nosinusoidal tebranishlarning manbai ekanligi keyinroq alohida ko’rsatib o’tiladi. Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjirlarida yuqori garmonik tashkil etuvchilarning bo’lishi uch fazali zanjirlarning ayrim xususiyatlarini o’rganishni talab etadi. Uch fazali zanjirlar simmetrik bo’lgani tufayli, uchala fazada ham garmonikalarning amplitudaviy va chastotaviy tarkibi bir xil bo’ladi. Fazalardagi e.yu.k. larning egri chiziqlari o’zaro 2 π /3 burchakka yoki nosinusoidal funksiya T davrining uchdan biriga siljigan. Davr T bir vaqtda birinchi garmonikaning ham davri bo’lgani uchun, k – tartibdagi yuqori garmonikalar qo’shni ikkala fazada k - ga qadar (yoki vaqt jihatidan - T ga qadar) siljigan bo’ladi. Shunday qilib, k- va q- garmonikalar uchun generatorning ikkita qo’shni fazalaridagi faza siljishi burchaklari teng bo’lmaydi. Masalan, A fazaning faza e.yu.k. quyidagicha garmonik tashkil etuvchilarga ega deylik: (Eslatma: simmetrik uch fazali sistemalarda juft garmonikalar va o’zgarmas tashkil etuvchilar bo’lmaydi.). Faza e.yu.k. ye v ning ye A dan 2 π /3 ga qadar orqada qolishini va ye c ning ye A ga nisbatan 2 π /3 burchak oldin kelishini bilgach, quyidagilarni yoza olamiz:

Faza siljishlaridagi farq ayrim garmonikalarning fazalari almashinish tartibi bir xil emasligi sabab bo’lganini yozilganlardan ko’rish qiyin emas. Masalan, tartibi uchga teng yoki unga karrali bo’lgan (k=3, 6 ,9, 12, 15 va h.k.), garmonikalar nolinchi ketma-ketlikdagi simmetrik sistemani hosil qiladi, ya’ni bu garmonikalarning oniy e.yu.k. lari uchala fazada faza jihatidan mos tushadi (sinfazali bo’ladi). Agar garmonikaning tartibi k bo’lib va (k-1) uchga bo’linsa (k=4,7,10,13 va h.k.), bunday tartibli garmonikalar to’g’ri ketma-ketlikdagi simmetrik sistemani hosil qiladi. Bu garmonika e.yu.k. larining vektorlari birinchi garmonika kabi bir-biridan o’shanday ketma-ketlikda siljigan bo’ladi. Agar (k + 1) uchga bo’linsa (k =2,5,8,11 va h.k.), bu garmonikalardagi faza e.yu.k.lari teskari ketma-ketlikdagi simmetrik sistemani hosil qiladi. Endi yuqorida qayd qilingan xossalarga binoan, simmetrik uch fazali zanjirning o’ziga xos bir qancha xususiyatlarini ko’rsatib o’tamiz. Uch fazali generatorning faza chulg’amlari "yulduz" usulida ulanganda faza kuchlanishining effektiv qiymati: bo’lsa, faza kuchlanishlarining tarkibiga kiruvchi uchga karrali garmonikalar liniya kuchlanishlari U AB = U A - U B , U BC = U B - U C va U CA = U C - U A larning tarkibida bo’lmaydi. Shuning uchun liniya kuchlanishining effektiv qiymati:

ya’ni bo’ladi. Tarkibida toq yuqori garmonikalar bo’lgan e.yu.k. manbaiga nol simsiz ―yulduz‖ usulida ulangan uch fazali simmetrik iste’molchining fazalaridagi kuchlanishning tarkibida ham uchga karrali garmonikalar bo’lmaydi: Buning sababi shuki, uchga karrali garmonikalar bo’lganda faza toklari yig’indisi nolga teng bo’lmaydi. Bu garmonikalar generatorning faza e.yu.k. lari tarkibida bo’lgani uchun zanjirdagi muvozanat, Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan, generator bilan iste’molchining 0 va 0’ nuqtalari 3-, 9- va hokazo garmonikalarning hosil bo’lishi hisobiga vujudga keladi: Agar uch fazali iste’molchi nol simli ―yulduz‖ usulida ulansa, uning fazalaridagi kuchlanish o’zining garmonika tartibi bo’yicha generatorning faza e.yu.k. lari bilan bir xil bo’ladi: Xuddi shu garmonikalar faza (liniya) toklarining tarkibida ham bo’ladi: Bunda simmetrik rejimda toklarning asosiy chastotalari va uchga karrali bo’lmagan barcha yuqori garmonikalari oniy qiymatlarining yig’indisi nolga teng, chunki ular to’g’ri va teskari ketma-ketlikdagi simmetrik sistema hosil qiladi. Uchga karrali bo’lgan toklarning garmonikalari nolinchi ketma-ketlikdagi sistema hosil qilib, neytral sim orqali tutashadi. Bu yig’indi tokning effektiv qiymati esa betaraf: Uch fazali generatorning faza chulg’amlarini ―uchburchak‖ usulida ulaganda, garmonikalari uchga karrali bo’lgan e.yu.k. larning yig’indisi nolga teng

bo’lmaydi. Agar chulg’amlar voltmetr bilan ketma-ket ulansa, unda voltmetr o’lchagan kuchlanishning effektiv qiymati: Bu kuchlanish, generator yuklanganligidan qat’i nazar, uning chulg’amlari yuqori tartibli garmonikali tok ta’sirida bo’ladi. Bunga iste’molchining qismalaridagi fazaviy kuchlanishlar ham, liniyaviy kuchlanishlar ham uchga karrali garmonikalarga ega emas, vaholanki, bu xil rejimga generator chulg’amlarining ortiqroq qizishi hisobiga erishiladi. Davriy nosinusoidal funksiyalarning simmetriklik alomatlari Nosinusoidal simmetrik egri chiziqlarning garmonika tarkiblari. Amalda uchraydigan davriy nosinusoidal o’zgaruvchan elektr miqdorlari berilgan koordinatalar sistemasida biror simmetrik alomatlarga ega bo’lgan egri chiziqlar bilan ifodalanadi. Quyida qanday ko’rinishdagi simmetrik egri chiziqdarning tez-tez uchrab turadigan turlari va ularni Furye qatoriga yoyishning xususiyatlari bayon qilinadi. Agar f(t) nosinusoidal davriy o’zgaruvchan funksiya f(t)=- f(t+T/2) shartni qanoatlantirsa, uning egri chizig’i absissalar o’qiga nisbatan simmetrik hisoblanadi. 1-v rasmdagi egri chiziq ana shunday simmetriklik alomatiga ega, chunki uning manfiy yarim to’lqini yarim davrdan keyingi musbat yarim to’lqinning aksidir. Furye qatoriga yoyganda egri chiziqning garmonikalari tarkibida o’zgarmas tashkil etuvchilar va juft garmonikalar bo’lmaydi. Haqiqatan ham, π faza siljishi burchagiga mos yarim davrdan so’ng (7.2) Furye qatoridagi tokning barcha garmonikalari ishorasi teskarisiga almashinib, f(t)=-f(t + T/2) shartni qanoatlantiradi. O’zgarmas tashkil etuvchilar va juft garmonikalar nol yoki butun bir davrga siljisa ham o’zining avvalgi ishorasini saqlashi tufayli yuqoridagi simmetriya shartini qanoatlantirmaydi. Demak, ular absissa o’qiga nisbatan simmetrik bo’lgan egri chiziqlarning tarkibida uchraydi. Agar f(t) davriy

nosinusoidal o’zgaruvchan funksiya f(t)=f(-t) shartni qanoatlantirsa, uning egri chizig’i ordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik hisoblanadi. 1-a rasmdagi egri chiziq ana shunday simmetriklik alomatga ega, chunki funksiyaning manfiy yarim (-t) vaqt o’qidagi tasviri uning o’ng tomonidagi (+t) musbat yarim to’lqin tasviri bilan bir xil. Egri chiziqni Furye qatoriga yoyganda, (8.2) tenglamaga binoan, uning garmonikalari tarkibida sinusli tashkil etuvchilar bo’lmaydi, chunki o’zgarmas tashkil etuvchi A vaqtga bog’liq bo’lmay, kosinusli tashkil etuvchilari qo’yilgan simmetrik shartni qanoatlantiradi: har doim C K cos k ω t=C K cos(-k ω t). Demak, ordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik bo’lgan egri chiziqlarni (7.2) ko’rinishdagi qatorga yoyganda, sinusoidal tashkil etuvchilar amplitudalarining nolga tengligini ko’ramiz, ya’ni: B 1 = B 2 =……= B k = 0. Agar f(t) nosinusoidal davriy funksiya f(t)=-f(-t) shartni qanoatlantirsa, uning egri chizig’i koordinatalar sistemasining markaziy nuqtasiga nisbatan simmetrik hisoblanadi. 8.1-b rasmdagi egri chiziq ana shunday simmetriya belgisiga ega, uning u(t) funksiyasi orqali tasvirlanuvchi oniy qiymatlari musbat va manfiy ishorali vaqt o’qlarida absolyut miqdorlari bo’yicha bir xil bo’lib, ishoralari jihatidan qaramaqarshidir, ya’ni u(t)=-u(-t). Furye qatoriga yoyish (8.2) formulasida simmetriya shartlarini faqat uning sinusli tashkil etuvchilari qanoatlantiradi, ya’ni f (t) = B 1 Sin ω t + B 2 Sin2 ω t + B 3 Sin3 ω t +...+B k Sink ω t +. Haqiqatan ham, o’zgarmas tashkil etuvchilar vaqtga bog’liq bo’lmay, kosinusli tashkil etuvchilari argumentining ishorasi o’zgarganda ham o’zining ishorasini o’zgartirmaydi, ya’ni C k cosk ω t=C K Cos(-k ω t). Demak, koordinatalar o’qlari markaziga nisbatan simmetrik bo’lgan egri chiziqlar Furye qatorida o’zgarmas va kosinusli tashkil etuvchilarga ega bo’lmaydi.

Davriy cheklangan nosinusoidal egri chiziqlar. Pulsatsiya. Modulatsiyalangan tebranishlar Bir davriy tebranishiga boshqa davriy tebranishning ta’siri natijasida olingan tebranish egri chiziqlari "davriy cheklangan egri chiziqlar" deyiladi. Bu tebranishlar tashqi belgilari va davriylik xususiyatlari jihatidan nosinusoidal funksiyalarning alohida turini tashkil etadi. Misol tariqasida pulsatsiyani va amplitudasi bo’yicha modulatsiyalangan sinusoidal tebranishlarni ko’rib chiqamiz. 1. Pulsatsiya . Pulsatsiya – amplitudalari bir-biriga teng bo’lgan, ammo chastotalari o’zaro yaqin va lekin teng bo’lmagan ( ω 1 > ω 2 ) sinusoidal tebranishlarning bir-birlariga ustma-ust tushishi natijasida olingan davriy tebranishlarning murakkab turi hisoblanadi. Pulsatsiya egri chizig’i vaqt jihatidan quyidagi qonun asosida o’zgaradi: Triginometrik funksiyalarga oid Sin dan foydalanilgan holda (8.16) ni quyidagi ko’rinishga keltiramiz: bunda: – funksiya f(t) ning oniy qiymatini o’zgartiradigan burchak chastota; Ω = – nosinusoidal f(t) ning asosiy to’lqinining amplitudasini o’zgartiradigan burchak chastota.

3-rasm. Shunday qilib, miqdori jihatidan davriy o’zgaruvchan ko’paytiruvchi Cos Ω t ni amplitudasi 2A m ga teng bo’lgan egri chiziq f(t)ning vaqt jihatidan o’zgaruvchan koeffitsiyenti deb qaraladi. Natijaviy egri chiziq (3-a rasm) davri T = tebranish amplitudasi kosinusoida 2A m Cos Ω t bilan cheklangan sinusoidani ifodalaydi. f(t) funksiya f(t) davriy bo’lib, har bir teng oraliq T n vaqtdan so’ng, sin ω t funksiyasining argumentidan qat’i nazar noldan o’tadi, chunki t= va hokazo onlarda funksiya ya’ni nolga teng. "Pulsatsiya davri" deb ataladigan xuddi shunday T i = π / Ω vaqt oralig’idan so’ng, f(t) funksiya o’zining maksimal amplitudasi 2A m ga erishadi. Qo’shiladigan sinusoidalarning chastotalari ω 1 va ω 2 o’zlarining miqdorlari jihatidan bir-biridan qanchalik kam farq qilsa, pulsatsiya davri T P shunchalik katta bo’ladi. 2. Amplitudaviy modulatsiyalash. Bu o’zgarmas ω 0 chastotali sinusoidal funksiya amplitudasini avvaldan berilgan Am(t) qonun bo’yicha boshqarish demakdir. Vaqt bo’yicha o’zgarish qonuni, ya’ni A m (t) amplitudaning modulatsiyasi umumiy holda ixtiyoriy bo’lib, davriy yoki davriy emas. Oddiy

misol tariqasida amplitudasi A m (t) = (1 + mCos Ω t) • A 0m qonun bo’yicha o’zgaruvchi f(t)=A m Sin ω 0 t)t funksiyani ko’rib chiqamiz: f (t) = A om (1 + m • Cos Ω .t) • Sin ω 0 t (8.18) bunda: ω 0 – o’zgartirilayotgan signalning asosiy yoki eltuvchi chastotasi; Ω – amplitudaning o’zini o’rtacha miqdori atrofidagi o’zgarish chastotasi; m – modulatsiyalash koeffitsiyenti [0<m<1]. 4-rasm. 3-b rasmda chastotalarning nisbati ω 0 : Ω .= 3 va modulatsiyalash koeffitsiyenti m=0,25 bo’lgan modulatsiyalangan tebranishlarning egri chizig’i ko’rsatilgan. Modulatsiyalangan signallar hosil bo’lishining barcha amaliy hollarida m<1 bo’lgani uchun, davriy cheklangan A 0m (1+m Cos Ω t) vaqt o’qiga nisbatan noldan o’tmaydigan bir juft simmetrik egri chiziqni ifodalaydi. Amplitudaviy modulatsiyalash aloqa texnikasida, radioda, televideniyeda, informatsiya uzatish va obyektda distansion boshqarish signallarini hosil qilishda eng ko’p tarqalgan. 8.4rasmda tovush signalini radiokanal orqali uzatishning soddalashtirilgan blok- chizmasi ko’rsatilgan. Amplitudaviy modulatsiyalangan tovush tebranishlari yuqori chastotali sinusoidal signal tarzida uzatgich orqali efirga tarqaladi. Efirga tarqatilgan bu signal keyinchalik antenna orqali priyomnikning L - C tebranish konturiga tushadi (I blok). Uzatilayotgan signal chastotasi bilan rezonansga sozlangan tebranish konturi boshqa radiosignallar to’plamidan kerakli signalni ajratib, uni sinusoidal e.yu.k. - e(t) tarzda dastlabki kuchaytirish chizmasiga uzatadi. So’ngra signal detektorlanadi, ya’ni to’g’rilanib, natijada uning yo’nalishi o’zgarmaydi va miqdori pulsatsiyalanuvchi bo’ladi (II blok). So’ngra signal quvvat bo’yicha kuchaytirilib, o’zgarmas tashkil etuvchini ushlab qoluvchi kondensatorli

yoki transformatorli filtrlardan o’tadi (III blok). Priyomnikka kirgan boshlang’ich signallar begona signallardan ―tozalanishi‖ natijasida faqat foydali tovush signali qoldirilib, dinamikka (radiokarnaychaga) uzatiladi. Nosinusoidal o’zgaruvchan funksiya egri chiziqlarini Furye qatoriga yoyishning grafik usuli (Chebishev usuli) Ma’lum sharoitda f(t)=f(t+kT) turdagi barcha davriy uzluksiz funksiyalar faqat analitik usul bilan emas, shuningdek, grafik usul bilan ham Furye qatoriga yoyiladi. Grafik usullarning eng ko’p tarqalgan usullaridan biri, absissa o’qlariga nisbatan simmetrik bo’lgan funksiya egri chiziqlarini yoyishda tatbiq qilinadigan Chebishev usulidir. Bu usul sinusoidalarning quyidagi xususiyatlariga asoslangan. Agar a=A m sin ω t sinusoidaning k-ta to’la davri p-ta teng qismlarga bo’linsa, u holda bo’linish nuqtalaridagi ordinatalarning algebraik yig’indisi (buning uchun k/ p butun son bo’lmasligi shart) nolga teng. Masalan, ikkita to’la davrli sinusoidani beshta qismga bo’lsak (8.5-rasm), ordinatalarning yig’indisi (a 1 +a 2 +a 3 +a 4 +a 5 )=0, chunki a 1 :=-a 4 , a 2 =-a 3 va a 5 =0. Agar k/p nisbat butun son bo’lsa, bo’linish nuqtalarida noldan farq qiladigan o’zaro teng (buning uchun bo’linish nuqtalari sinusoidalarning nolli qiymatlaridan o’tmasligi shart) ordinatalarni olamiz. 5-rasm. Shunday qilib, koordinatalar boshiga nisbatan qandaydir burchakka qadar (6-a rasm) siljigan ixtiyoriy tok davriy nosinusoidal f(a t) funksiyani olib, uni p-ta teng

qismlarga bo’lsak, u holda bo’linish nuqtalaridagi ordinatalarning yig’indisi faqat uning p ga teng yoki unga karrali garmonikalari uchun nolga teng bo’lmaydi. Misol uchun ―p beshga teng‖, deb faraz qilaylik. U holda (8.2) formulaga va 8.6-a rasmda bajarilgan bo’linishlarga binoan, ordinatalarning yig’indisi beshinchi va unga karrali kosinusoidalar ordinatalarining yig’indisiga teng. Endi berilgan egri chiziq f( ω t) - ni 6-a rasmda ko’rsatilganidek, to’rtdan bir davrga surib, uni yana beshta teng qismga bo’lsak, u holda, ordinatalarning yangi yig’indisi o’sha tashkil etuvchilari garmonikalari sinusoidalari ordinatalarining yig’indisiga teng bo’ladi. Ixtiyoriy simmetrik tok funksiya f ( ω t) = B1Sin ω t+B3Sin3 ω t+B5sin5 ω t + .. . +C1Cos ω t + C3Cos3 ω t + +C 5 Cos5 ω t+... uchun bu holni umumlashtirib, 6-a rasmda tasvirlangan egri chiziqning qanday garmonikalardan tuzilganligini quyidagicha aniqlaymiz. ω t=0 da barcha garmonikalar ordinatalarining yig’indisi M 1 =f(0)=C 1 + +C 3 + C 5 + .... =a 5 ; bu esa egri chiziqni bir davr ichida birga bo’lish demakdir. 6-rasm. Bunda f( ω t) egri chiziqning sinusli tashkil etuvchilari nolga teng. Egri chiziq f( ω t) ni uchta teng qismga bo’lib, bo’linish nuqtalarida ordinatalarining uchta tashkil etuvchisini olamiz, ularning yig’indisi esa: M 3 = 3( C I Xuddi shunga o’xshash, egri chiziq f( ω t) ni besh, yetti, to’qqiz va h.k. qismlarga bo’lganda, tegishli ravishda quyidagilarga ega bo’lamiz:

va h.k. Egri chiziq f( ω t) ning sinusli tashkil etuvchilaridagi B 1 ; B 3 , ..., B k koeffitsiyentlarni aniqlash uchun uni koordinatalar boshiga nisbatan π /2 burchakka (yoki to’rtdan bir davrga) suramiz (6-b rasm). Endi berilgan egri chiziqning bir davrini birga, uchga, beshga, yettiga, to’qqizga va hok а z о qismlarga bo’lganda, yangi bo’linish nuqtalarida tegishlicha quyidagilarga ega bo’lamiz: va h.k. Yuqori tartibdagi garmonikalarning amplitudalari unchalik katta emasligini hisobga olgan holda, egri chiziqlarni yoyishning yetarlicha aniqligini ta’minlovchi n-tartibli garmonikani ko’rish bilan cheklanamiz. Masalan, k=9 da quyidagi nisbatlarga egamiz:

bulardan k-garmonikaning sinusli va kosinusli tashkil etuvchilaridagi B k va C k koeffitsiyentlarni osongina aniqlash mumkin, demak, bu garmonikalarning to’la sinusoidasiga o’tish mumkin: f n ( ω t) = A n sin(k ω t + ψ n ) bunda: A n -garmonikaning amplitudasi; ψ n =arctg(C n /B n ) n- garmonikaning boshlang’ich fazasi. Bunda A n dan farqli, ψ n fazasi C n va B n larning ishoralariga bog’liq, ya’ni egri chiziqni p-ta qismga bo’lish nuqtalaridagi koordinatalarning ishoralariga bog’liq bo’ladi.

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

O'xshashlar

Almashtirilgan elektr sxema

Quvvati cheklangan generatordan ta’minlanuvchi zanjirdagi qisqa tutashuv

Qisqa tutashuv o’tkinchi jarayonining istalgan momentidagi vaqti uchun toklarni aniqlash

Elektr zanjirlarida rezonans hodisalari

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari