Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari - Energetika - Referatlar

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2341 KB

Ko'chirib olish

Чизиқли электр занжирлар назарияси. Бир фазали синусоидал ўзгарувчан ток занжирлари Режа: 1. Синусоидал ўзгарувчан электр юритувчи куч ва токлар 2. Бир фазали синусоидал ўзгарувчан ток 3. Ўзгарувчан токнинг эффектив ва ўртача қийматлари 4. Синусоидал функцияларни айланувчи векторлар ёрдамида ифодалаш. Вектор диаграммалар 5. Резистор, индуктив ғалтак ва конденсатор кетма-кет уланган занжирдаги турғун (ўрнашган) ток 6. Резистор, индуктив ғалтак ва конденсатор параллел уланган занжирдаги ўрнашган ток 7. Занжирдаги синусоидал ўзгарувчан ток қуввати 8. Занжирдаги синусоидал ўзгарувчан ток энергиясининг тебраниши. Занжир элементларидаги оний қувватлар 9. Кетма-кет ва параллел уланган синусоидал ўзгарувчан ток занжирларини эквивалент занжирларга алмаштириш принципи (Ўхшашлик параметрлари)

Синусоидал ўзгарувчан электр юритувчи куч ва токлар Амалда электромагнит энергиясини бир турдан бошқа турга айлантиришнинг барча физик жараёнлари ҳозирги замон электротехникасининг (электрмашиналар, электроника, радиотехника, алоқа, электроавтоматика, яримўтказгичлар, ҳисоблаш техникаси ва бошқалар) асосини ташкил этади, яъни э.ю.к., кучланиш, ток ва бошқа электромагнит миқдорларнинг вақт бўйича ўзгариши билан боғлиқ бўлади. Бундай миқдорларни ўзгарувчан токнинг асосий тушунчалари билан умумлаштириб, ўзгарувчан ток қонуниятлари шунга ўхшаш ўзгарувчан миқдорларга ҳам тааллуқли эканлигини айтиб ўтамиз. a) b) v) г) д) э) 1-расм. 1) Умуман, ўзгарувчан ток вақт бўйича маълум қонун асосида ўзгаради, яъни токнинг миқдори вақтнинг функциясидир: и = Ф(т) 2) бунда и – токнинг оний қиймати, т – вақт. 3) Ўзгарувчан токни учта турга бўлиш мумкин:

4) миқдори ўзгарувчан, аммо йўналиши ўзгармас (пульсацияланувчи) ток (1-а, б ва в-расм); миқдори ва йўналиши ўзгарувчан ток (1-г, д ва э расм); 3) даврий ўзгарувчан ток (1-в, д ва э расм). Даврий ўзгарувчан токнинг оний қийматлари давр деб аталадиган тенг вақтлар ичида маълум қонуниятлар билан такрорланиб туради, яъни: и= Ф (т) = Ф (т + кТ), (к=1,2,...н) Масалан, 1-э расмдаги даврий синусоидал токнинг ифодаси қуйидагича: i = 2 бунда ф = 1/Т – токнинг частотаси (такрорчанлиги), (герс): 1 Gts = 1/ S . Бу ҳолда, токнинг йўналиши биринчи ярим давр (0<т<Т/2) давомида мусбат, иккинчи ярим давр (Т/2<т<Т) давомида манфий деб ҳисобланади. Вақт т = 0, Т/2, Т ва ҳ.к. бўлганда занжирдаги ток нолга тенг. Электротехникада ишлатиладиган даврий токларнинг частоталари доираси жуда кенг бўлиб, герснинг ўндан биридан тортиб, то миллиардларга тенг бўлган қийматларини ташкил этади. Электротехникадаги стандарт частоталар Ўрта Осиё ва Европада 50 Гтс, АҚШда, Осиё ва Африкадаги айрим мамлакатларда 50 - 60 Гтс частота ишлатилиши қуйидагилар билан боғлиқ: частоталарнинг 50 - 60 Гтс дан кичик қийматларида электр машиналар ва трансформаторларнинг ўлчамлари катталашиб, таннархи ортади. Шунингдек, электр лампочкалар ёруғлигининг липиллаши кўзга сезиларли бўлади. Частотани 50 Гтс дан бирмунча орттириш электр машиналарида энергия исрофининг ортишига сабаб бўлиб, ҳосил бўладиган ўзиндукция э.ю.к. ва электр сиғими ҳодисалари ўзгарувчан ток қурилмаларининг ишига салбий таъсир қилади. Симли алоқа техникасида ва саноат электроникасида частотаси 100 Герцдан 10 000 Герцгача бўлган токлар ишлатилади. Радиотехника ва телевидениеда частотаси ўнлаб килогерс ва мегагерсларгача (1мГтс = 10 Гтс) бўлган токлардан фойдаланилади.

Бир фазали синусоидал ўзгарувчан ток Ўзгарувчан токнинг энг кўп тарқалган манбаларидан бири механик энергияни электр энергиясига айлантириб берувчи синхрон генератордир. Қўзғалмас магнитли (электромагнитли) электр машина оддий бир фазали ўзгарувчан ток генератори бўлиб, унинг магнит майдонида рамка кўринишидаги ўрамли ғалтак 00ъ ўқ атрофида айланади (2-а расм), ғалтакнинг иккала учи айланаётган ҳалқаларга уланган, бу ҳалқаларга эса 1-2 қисмларига уланган чўткалар тегиб туради. 2-б расмда битта ўрамдан иборат рамканинг кўндаланг кесими кўрсатилган, у бурчак тезлик билан соат мили йўналишига тескари йўналишда айланса, рамкада унинг юзасига пропорсионал бўлган э.ю.к. э=-д φ /дт ҳосил бўлади, бунда Φ – рамка юзасига тик ўтган магнит оқим. Ифода олдидаги манфий ишора э.ю.к. нинг уни ҳосил қилган кучга нисбатан ҳар доим қарама-қарши йўналганлигини билдиради. Ўрамнинг юқори кесимидаги ишора шартли равишда унда индуктивланган э.ю.к. йўналишининг расмдан бизга, пастки кесимидаги ишора эса биздан расмга бўлганини билдиради. 2-расм. Рамка текислиги горизонтал вазиятни эгаллаганда (рамканинг бошланғич бурилиш бурчаги ψ = 0), унинг юзасини магнит оқим куч чизиқлари энг кўп миқдорда кесиб ўтиб, магнитавий оқимнинг оний қиймати рамка текислигига нисбатан Φ=Φмахcосωт қонуният билан, рамканинг айланиши ҳисоблаш ўқи МҚ га нисбатан ψ бурчак остида бўлганда айлана бошласа, Φ = Φ m Cos( ω t+ ψ )

(бунда ω t=F max ) қонуният билан ўзгаради. Бу оқим қуйидаги э.ю.к. ни индукциялайди: e = = ωΦ m sin( ω t + ψ e ) = E m Sin( ω t + ψ e ) (3.1) бунда: E m = ωΦ m – e.yu.k. амплитудаси, чунки ω [1/с] нинг оқимга кўпайтмаси (1Bb=1B*1cek) ўлчов бирлиги бўйича 1 Вольт. Бу ерда: ω – ўзгарувчан синусоидал э.ю.к.нинг бурчак частотаси (rad/cek); ( ω t+ ψ e ) – t вақтдаги э.ю.к.нинг фазаси; ψ e – бошланғич фаза, яъни т=0 бўлгандаги фаза. Агар генераторнинг 1-2 қисмларига юклама қаршилигини уласак, ундан қуйидаги ток ўта бошлайди: i = I m Sin ( ω t + ψ i ;) (3.2) бунда: I m – ток амплитудаси; ψ i – унинг бошланғич фазаси. Юклама қисмларида ҳосил бўлган кучланишнинг тушуви: u = U m Sin ( ψ t + ψ u ) (3.3) бунда: U m – кучланиш амплитудаси; ψ u – унинг бошланғич фазаси. Юқорида кўрсатилганидек, ўзгарувчан токнинг бурчак частотасини қуйидагича ёзиш мумкин: (3.4) (бу ерда: ф = 1/Т чизиқли частота ёки соддалаштирилганда - частота). Бу ифода ўзгарувчан ток фазасининг 1 секундда неча радиан ўзгаришини кўрсатади. Масалан, ф=50 Гтс частота учун бурчак частота ω =314 рад/сек. Тажриба шуни кўрсатадики, э.ю.к., кучланиш ва токлар оний қийматларини вақт бўйича эмас, балки ω т (рад) бурилиш бурчагига (фазасига) боғлиқ равишда графиклар (диаграммалар) ёрдамида кўриш қулайроқдир. 3-расмга кўра, мусбат бошланғич фазалар ( ψ у>0) координаталар бошидан чапга, манфийлари ( ψ и<0) эса ўнгга қўйилиши керак. Бунда манфий қийматлардан мусбат қийматларга ўтиш нуқтасидан функциянинг мусбат йўналишдаги синусоидаси бошланади. Агар иккита бир хил частотали у1 = Ум1 Син ω т ва и = Им Син ω т синусоидал миқдорлари бир хил бошланғич  u F = ψ i =0 фазаларга эга бўлса, уларнинг йўналишлари фаза жиҳатдан мос дейилади (3-б расм). Агарда

синусоидал кучланишлар у2 ва у3 нинг бошланғич фазалари фарқи ψ у2 - ψ у3= π га тенг бўлса, у ҳолда улар қарама-қарши фазали дейилади (3расм) ва ниҳоят, ψ и - ψ у2| ёки ψ и - ψ у3=± π /2 бўлса, у ҳолда ток и ва кучланиш у2 (ёки у3) квадратурада (3-б расм) бўлади. 3-а расмдаги ҳолда у кучланишнинг оний қиймати и токнинг оний қийматига нисбатан φ = ψ у - ψ и бурчакка ўтади. 3-расм. Юқорида айтилганидек, бизнинг халқ хўжалигимизда ишлатиладиган электр ток частотаси ф=50 Гтс. Бу ўзгармас катталикка эга бўлган параметр барча электростанциялардаги генераторларнинг айланиш тезлиги ҳар хил бўлишига қарамасдан бир меъёрда ушлаб турилади. 2-б расмдаги бир жуфт қутбли генераторнинг ток ҳосил қилувчи рамкаси ўз ўқи атрофида 1 секунд вақт ичида 50 марта айланса, ундаги ток (э.ю.к.) частотаси ф = 50 Гтс бўлади. Худди шу тезликда (яъни н0 =50 айл/сек. ёки н0=3000 айл/мин.), иссиқлик электростанциялардаги турбогенераторлар буғ турбиналари ёрдамида айлантирилади. Аммо бу жуда катта тезлик ҳисобланади ва ҳар қандай шароитларда механик энергиянинг электр энергияга айланишини бу тезликда таъминлаб бўлмайди. Масалан, жуда катта қудратга эга бўлган ва дарё сувлари ёрдамида ишлайдиган сув турбиналари (гидротурбиналари) ҳам минутига энг кўпи билан бир неча юз марта айлана олади, холос. Демак, 2-б расмдаги генератор токи бундай кичик тезликларда 5-15 Гтс дан ошиқ частотага эга бўла олмайди. u u i u i

Генератор ишлаш принципидан кўриниб турибдики, уни ҳосил қилаётган э.ю.к. (ёки ток) частотаси фақатгина айланиш тезлигига боғлиқ бўлмай, балки магнит қутблар сонига ҳам боғлиқдир. 4-а расмда келтирилган бир жуфт (п=1) қутбга эга бўлган генераторда ф=50 Гтс частотали ток олиш учун рамкани 1 секунд ичида эллик марта айлантириш керак бўлса, икки жуфт (п=2) қутбли генераторда (4-б расм) бир секунд ичида йигирма беш марта айлантириш кифоя. Ҳақиқатан ҳам, рамканинг тегишлича Н1 ва С1 (яъни шимол ва жануб) қутблар тагида жойлашган А ва Х томонлари бир марта тўла айланиб чиқиб, ўз жойига қайтиб келса, ўрамдаги ток икки тўла даврли ўзгаришдан ўтади. Яъни бир хил тезликда айланувчи рамка икки қутбли генераторга нисбатан тўрт қутбли генераторда частотаси икки баробар катта э.ю.к. (ёки ток) ҳосил қила олади. Лекин ток частотаси иккала генераторда ҳам бир хил бўлади . 3.4-rasm. десак, тўрт қутбли генераторнинг ток ҳосил қилувчи ўрамларини икки марта кичикроқ тезликда айлантириш керак бўлади. Худди шундай генераторнинг қутблар сони олтита бўлса (4-в расм), бир қутбли генератор билан бир хилда частота ишлаб чиқариш учун уни тезлигини уч баробар камроқ олиш лозим ва ҳ.к. Бундан чиқадики, генератор токининг частотаси v) b) a)

унинг қутблар сони ва тезлиги билан қуйидагича боғланган: f= (бу ерда: п – жуфт қутблар сони, н0 – айланиш тезлиги; айл/мин). Жумлани якунлаб, шуни эслатиб ўтамизки, қутблар сони ошган сари генератор ичида айланувчи рамкалар сонини ҳам ошириб бориш мақсадга мувофиқдир. Улардаги бир хил э.ю.к. га эга бўлган элементар рамкалар (А1х1, А2х2, ... Архр) ўзаро кетма-кет ёки параллел уланган ҳолда ишлаб чиқарилаётган умумий э.ю.к. ёки токни зўрайтиришга сабаб бўлади. Ўзгарувчан токнинг эффектив ва ўртача қийматлари Ўзгарувчан ток ҳам ўзгармас ток каби электр занжирда маълум ишни бажаради: симларни қиздиради, магнит ва электр майдонлар ҳосил қилади, электр кучларини ҳосил қилишга сабабчи бўлади ва ҳ.к. Кўп ҳолларда электр токи бажарган иш шу ток кучининг квадратига пропорсионалдир. Масалан, қаршилиги Р бўлган ўтказгичдан Т вақт давомида ўзгармас ток И ўтганда ажралиб чиққан иссиқликнинг бажарган иши: A = I 2 R T (3.5) Шу занжирдан ўша Т вақт (аввалгига тенг вақт) давомида миқдори ўзгармас токнинг иссиқлик эффектини берувчи ўзгарувчан ток ўтганда унинг бажарган иши: Rdt (3.6) Агар т вақтни даврий ўзгарувчан токнинг даври Т га тенг десак, у ҳолда ўзгармас ва ўзгарувчан токларнинг бажарган ишлари бўйича эквивалентлик шарти: yoki Бундан: (3.7)

Бу синусоидал (ўзгарувчан) токнинг ўрта квадратик ёки эффектив қиймати дейилади ва шундай миқдордаги ўзгармас токка эквивалент бўлади. Синусоидал ток i =I m Sin( ω t+ ψ i ) учун чунки яъни синусоида (ёки косинусоида) мусбат ва манфий ярим тўлқинлари юзаларининг йиғиндиси нолга тенг. Шундай қилиб, синусоидал токнинг эффектив қиймати унинг амплитуда (максимал) қийматидан марта кичик. Шунга ўхшаш, синусоидал э.ю.к. ва кучланишларнинг ҳам эффектив қийматлари тегишлича: E= (3.9) Синусоидал миқдор амплитудасини унинг эффектив қийматига нисбати k a = амплитуда коэффициенти деб аталади . Занжирдан ўзгарувчан ток ўтганда унда қуйидаги миқдордаги электр заряд айланиб (циркульацияланиб) юради: Бу катталик сон жиҳатидан ток синусоидасининг (1-э расм) т =Т/2 вақт оралиғи учун олинган ярим тўлқин билан чегараланган юзага тенг. Аммо ўзгарувчан токнинг тўла даврида занжирга қандай миқдордаги электр заряди келтирилса, манбага шунча миқдордаги электр заряди қайтарилади. Шу туфайли электр зарядлари миқдорларининг йиғиндиси: Демак, ўзгарувчан токнинг тўла даври ўртача қиймати нолга тенг, чунки √

Агар ўзгарувчан токнинг иккала йўналишида ҳам қандайдир миқдорда электр заряди олиб ўтилиши ҳисобга олинса, у ҳолда унинг 5-расм. ўртача қийматини ўшандай вақтда шунча миқдордаги электр заряди олиб ўтувчи ўзгармас токнинг ўртача қиймати билан солиштириш мақсадга мувофиқ. Масалан, ўзгарувчан токни (5-расм) ўзгармас токка айлантириш занжирларида ўзгарувчан токнинг даври учун ўртача қиймати асоси Т бўлган тўғри тўртбурчакнинг баландлигини ифодалайди, унинг юзаси эса ток и=ИмСинωт нинг мусбат ярим тўлқин чегаралаган юзасига тенг, яъни Шундай қилиб, ўзгарувчан токнинг ўртача қийматини мусбат ярим тўлқиннинг бирлик вақти учун, яъни (3.10) бўйича ҳисоблаш қабул қилинган. Ток эффектив қийматининг ўртача қийматига нисбати И: Иур синусоида шаклининг эгрилиги, яъни форма коэффициенти КФ ни ифодалайди: Шунга ўхшаш э.ю.к. ва кучланишнинг ўртача қийматлари: i i o’r i

Амалда даврий ўзгарувчан магнит оқим (Ф)дан ҳосил бўлган э.ю.к. нинг ўртача қиймати илашган магнит оқим ψ – нинг максимал ва минимал қийматлари орқали ифодаланади: Чунки э.ю.к. ψ=ψмах ва ψ=ψмин бўлганда, нол қийматлардан ўтиб, магнит оқим максимум ва минимум оралиқда ўзгарганда, у мусбат бўлади. Симметрик эгри чизиқ ψ(ωт) учун: ψмаКс = - ψмин=ψм, у ҳолда Эйр =4ф ψм =4ф w Ф, бунда w – э.ю.к. индуктивланадиган чулғамнинг ўрамлар сони; Ф – магнит оқим. Бу э.ю.к.нинг эффектив қиймати тегишлича: E=K ф E o’r = 4,44 fw Ф (3.12) Тўғрилагич схемали магнитоэлектрик система асбобларидан ташқари (булар ўртача қийматни ўлчайди), ўзгарувчан токни ўлчаш учун мўлжалланган барча асбоблар (электромагнитавий, электродинамикавий ва б.) унинг эффектив қийматини ўлчайди. Синусоидал функцияларни айланувчи векторлар ёрдамида ифодалаш. Вектор диаграммалар Синусоидал ўзгарувчан ток электр занжирларини ҳисоблаш, ўзгармас ток занжирларини ҳисоблаш каби тригонометрик функциялардан иборат турли алгебраик амалларни (масалан, токларни, кучланишларни ва э.ю.к. ларни Кирхгоф қонунлари бўйича қўшиш ва айириш амалларини) бажариш билан боғлиқ. Ҳатто бир хил частотали иккита

i i = 1 ml Sin ( ω t + ψ l ) va i 2 = I m2 Sin ( ω t + ψ 2 ) синусоидал миқдорни оддий усулда қўшиш (ёки айириш) уларнинг ҳар бирини синусоидал ва косинусоидал ташкил этувчиларга ажратиш билан боғлиқ бўлган мураккаб тригонометрик алмаштиришларни талаб қилади. Масалан, юқоридаги иккита синусоидал функциянинг йиғиндисини олсак, бунда токнинг амплитудаси, унинг бошланғич фазаси. Бу ҳолда, токнинг амплитудасини ва бошланғич фазасини аниқлаш векторларни геометрик қўшишдан иборат бўлади. Уларнинг модули токларнинг амплитудасига тенг бўлиб, токларнинг бошланғич фазасининг силжиш бурчаклари бирор ўққа нисбатан олинади (6-расм).

6-расмда келтирилган вектор диаграмма и1:, и2 ва и3 токларнинг т=0 вақтда олинган амплитуда ва фаза нисбатларининг геометрик ифодаси бўлади. Вақт ўзгариши билан бу токларнинг фазалари бир хилдаги ω т бурчакка ортиб боради. Бу эса учала векторларнинг +И ўққа нисбатан соат стрелкасига тескари йўналишда бир вақтда ω т бурчакка бурилишига тенг. Бошқача қилиб айтганда, токларнинг вақт бўйича ҳаракатини бурчак частотага тенг ω бурчак тезлик билан айланаётган векторларнинг даврий функцияси тарзида ифодалаш мумкин. Ток векторлари ҳаракат траекториясининг проекциясини и ўққа и (т) [ёки и ( ω т)] эгри чизиқлар тарзида тушириб, синусоидал миқдорларни айланувчи векторлар билан алмаштириш мумкинлигига тўла ишонч ҳосил қиламиз (масалан, К нуқтадан КЪ нуқтагача ўтишни кўринг). Демак, синусоидал э.ю.к. кучланиш ва токлар (сонидан қатъи назар) устида ҳар қандай алгебраик амалларни (уларни берилган шартли векторлар билан алмаштириб) бажариш мумкин. Векторларга ўтишда қуйидаги шарт ва қоидаларни доимо ёдда тутиш керак: 6-расм. 2. 1.Векторларга фақат бир хил ω частотали синусоидал миқдорлар бўлгандагина ўтиш мумкин. 3. Ифодаловчи векторлар назарий механикадаги каби фазовий векторлар бўлмасдан, вақт бўйича ўзгарадиган векторлардир. Уларнинг модуллари тегишлича амплитудавий миқдорларни ифодаласа, йўналишлари орасидаги

бурчаклар берилган синусоидал миқдорларнинг (вақт бўйича) фазавий силжишини ифодалайди. Масалан, фаза Π /2 ни ташкил этса, ўзгарувчи миқдорлар Т/4 даврга силжиганини билдиради. 4. Векторли ифодага т=0 да ўтилади, барча тегишли ҳисоблашларни ω частотани ҳисобга олмасдан бажариш мумкин, чунки ҳар қандай т≠0 да векторларнинг ўзаро жойланиши ўзгармайди (6-расм, ω т= ω т фазадаги ҳолатни кўринг). Резистор, индуктив ғалтак ва конденсатор кетма-кет уланган занжирдаги турғун (ўрнашган) ток Параметрлари Р, Л ва C бўлган ва кетма-кет уланган оддий занжир у = УмСин ( ω т + ψ у ) синусоидал кучланиш манбаига уланган деб фараз қилайлик (7-расм). Бу кучланиш туфайли занжирдан и = ИмСин ( ω т + ψ и) ток ўта бошлайди. 7-расм. Занжир параметрлари чизиқли бўлганлиги туфайли, ток синусоидал қонун бўйича ўзгаради. Умуман олганда, бу токнинг фазаси манба куч- ланиши фазасига нисбатан φ=ψу - ψи бурчакка силжиган бўлиши мумкин. Бу бурчак силжиш бурчаги φ деб аталади. Ҳисоблашни соддалаштириш мақсадида ψи =0 (ёки ψу = φ) деб оламиз. У ҳолда занжирдаги токнинг амплитудасини ва занжир элементларидаги (қисмларидаги) оний кучланишларни аниқлаш осонлашади. Кирхгофнинг иккинчи қонунига кўра, u R + u L + u c = u yoki i

бунда: уР – резистор Р даги кучланишнинг пасайиши; уЛ – ғалтак Л нинг қисмларидаги кучланиш; уc – конденсатор C нинг қопламаларидаги кучланиш. (3.12) тенгликда и = Им Синωт деб олинса, қуйидаги тенглик келиб чиқади: (3.13) тенгликнинг чап ва ўнг қисмларидаги синусли ва косинусли ташкил этувчиларни бир-бирига тенглаштирсак, (3.14) даги φ бурчакни йўқ қилиш мақсадида уни квадратга оширсак ва қўшсак, қуйидагини ҳосил қиламиз: бунда Бу ўзгарувчан токнинг амплитуда миқдори бўлиб, кетма-кет уланган занжир учун Ом қонунини ифодалайди. Эффектив қийматларига ўтсак, (3.16) Илдиз остидаги ифода занжирнинг қаршилик бирлигида ўлчанадиган тўла қаршилиги (З) деб аталади: бунда: Р – актив қаршилик (Ом); x=(x L - x c ) – занжирнинг реактив қаршилиги (Ом); x L = ωL – ғалтакнинг индуктив қаршилиги (Ом); x C =1/ωC – конденсаторнинг сиғим қаршилиги (Ом). (3.14) дан кучланиш у билан ток и орасидаги фазавий силжиш бурчаги

(3.18) Шунингдек, (3.13) дан айрим Р, Л ва C элементлардаги оний кучланишларнинг қийматларини аниқлаш мумкин: U R =Ri=RI m Sin ω t=U Rm Sin ω t (3.19) 8-расм. Бу кучланишларнинг фазаларини ток и = Им Синωт нинг фазаси билан таққослаб, қуйидаги хулосага келиш мумкин. Резистордаги кучланиш фазаси ток фазаси билан мос тушади, индуктивлик ва сиғимдаги уЛ, уc кучланишлар эса у билан квадратурада бўлади. Бунда индуктив кучланиш УЛ ток дан π/2 бурчакка (ёки вақт бўйича Т/4 даврга) ўзиб боради, сиғим кучланиш УC эса токдан π/ 2 бурчакка орқада қолади. 8-расмда ток ва кучланишларнинг эффектив миқдорлари учун вектор диаграммаси ва оний қийматлари учун эгри чизиқлар берилган. Расмдан актив қаршилик Р≠0 бўлганда занжир учун берилган кучланишнинг бошланғич фазаси ψу = φ реактив элементлардаги кучланишларнинг нисбатига боғлиқ бўлиши кўриниб турибди: 1) УЛ>УC (ёки ХЛ>ХC) бўлганда, у мусбат (φ>0) бўлиб, занжирдаги ток берилган кучланишдан φ бурчакка орқада қолади;

2) УЛ<УC (ёки ХЛ<ХC) бўлганда, у манфий (φ<0) бўлиб, занжирдаги ток берилган кучланишдан φ бурчакка олдинда боради; 3) УЛ=УC (ёки ХЛ=ХC) бўлганда, у нолга тенг (φ=0) бўлиб, занжирдаги ток берилган кучланиш билан устма-уст тушади. Биринчи ҳолда занжир актив-индуктив, иккинчи ҳолда актив-сиғим ва учинчи ҳолда эса актив (резонансли) деб аталади. Резонансли ҳолат кейинроқ кўриб чиқилади. Шундай қилиб, φ бурчак – π /2≤ φ ≤ π /2 оралиқда (чегарада) ўзгаради. Энди (3.14), (3.17) ва (3.18) тенгламалар асосида актив Р, индуктив ХЛ ва сиғим Х C қаршиликлар кетма-кет уланган занжир учун қуйидагиларни ёзиш мумкин: (zanjir qismlaridagi kuchlanishlar uchun); (барча занжир ва элементларнинг қаршиликлари учун). 1-мисол. 7-расмдаги занжирга у=160 Син кучланиш берилган. Р = 20 Ом, Л = 0,1 Г ва C = 48,4 мкФ; занжир элементларидаги ток ва кучланишларнинг оний қийматлари аниқлансин. Ечиш: Занжирнинг индуктив, сиғим ва тўла қаршиликлари тегишлича қуйидагига тенг: X L = ω L=314·0,1=31,4 Om,

-a) Силжиш бурчаги: Демак, занжирдаги ток: Занжир элементларидаги кучланишлар: =Ri=80 Sin (3.22-b) -v) Rezistor, induktiv g’altak va kondensator parallel ulangan zanjirdagi o’rnashgan tok Актив ўтказувчанлиги г бўлган резистор индуктивлик Л ва конденсатор C дан тузилган занжир у = УмСинωт синусоидал кучланиш манбаига параллел уланган (9-расм). Кирхгофнинг биринчи қонунига биноан, айрим параллел тармоқлардаги токларнинг йиғиндиси манбадан келаётган токка, яъни и га тенг: i g +i L +i C =i бунда: i g =gu – резистордаги ток; i L – индуктивлик Л даги ток (чунки u = Ldi / dt); i = Cdu / dt – сиғим C даги ток (чунки u = ). Занжир параметрлари чизиқли бўлганлиги туфайли, йиғинди ток и ҳам берилган кучланиш каби синусоидал бўлади, аммо ундан фаза бўйича φ бурчакка фарқ қилади, яъни

i = I m Sin( ω t - φ ) (3.23) 9-расм. u = УмСин ω т ни ҳисобга олган ҳолда (3.23) ни (3.22) га қўйиб, қуйидагини оламиз: (3.24) ning chap va o’ng qismlaridagi sinusli va kosinusli tashkil etuvchilarni bir-biriga tenglashtirsak, bo’ladi. (3.25) tenglamani kvadratga ko’tarib, so’ngra qo’shsak, undagi φ yo’qoladi: yoki (3.26) ning ikkala tomonini ga bo’lganda

Bu tenglama butun zanjir uchun tok va kuchlanishning effektiv qiymatlari orasidagi bog’lanishni ifodalaydi va sinusoidal tokning parallel zanjiri uchun Om qonunining ifodasi bo’ladi: Olingan miqdor o’tkazuvchanlik o’lchami (1/Om) bilan o’lchanganligi uchun g, L va C elementli parallel zanjirning to’la o’tkazuvchanligi deb ataladi. Bunda b=b L - - ω C reaktiv o’tkazuvchanlik bo’lib, o’z navbatida, induktiv b L va sig’im b c = ω C o’tkazuvchanliklariga bo’linadi. (3.28) ga binoan, faza siljishi burchagi: Zanjirning ayrim tarmoqlaridagi oniy toklar: I g =gu=gU m sin ω t=I gm sin ω t (3.29) (3.31) Demak, rezistordagi tok i g zanjirga berilgan kuchlanish bilan faza bo’yicha ustma-ust tushadi (yo’nalishi bir xil); induktivlikdagi tok i I kuchlanishdan burchakka orqada qoladi; sig’imdagi tok i C esa undan burchakka o’zib boradi. 10-rasmda zanjir tarmoqlaridagi toklar- ning vektor diagrammasi va egri chiziqlari berilgan.

10-rasm. Agar umumiy holda g≠0 bo’lsa, faza siljish burchagi φ reaktiv toklar I L = 1/ωLU va I C =ωCU ning nisbatlariga bog’liq, ya’ni: 1) I L > IC (yoki b L > bC) bo’lganda φ>0 bo’lib, butun zanjirdagi tok I berilgan kuchlanish U dan φ burchakka orqada qoladi; 2) I L <I C (yoki b L <b C ) bo’lganda φ <0 bo’lib, butun zanjirdagi tok I berilgan kuchlanish U dan φ burchakka oldinda boradi; 3) I L =I C (yoki b L =b C ) bo’lganda φ>0 bo’lib, tok kuchlanish U bilan faza bo’yicha ustma-ust tushadi. Bu hollarda zanjir tegishlicha aktiv-induktiv, aktiv-sig’im va aktiv tavsifli deb ataladi. Rezonans holati keyinchalik alohida ko’rib chiqiladi. Shunday qilib, R, L va C elementlari ketma-ket ulangan zanjirdagi kabi g, L va C elementlari parallel ulangan zanjirda ham burchak oralig’ida o’zgaradi. 10-a rasmdagi vektor diagrammaga ko’ra, aktiv g, induktiv b L va sig’im b C o’tkazuvchanliklar parallel ulangan zanjir toklar uchun asosiy nisbatlar quyidagicha yoziladi: (3.32) O’tkazuvchanliklar uchun esa:  t I b = bU

2-misol. 9-rasmdagi zanjirga u=141Sin314t kuchlanish berilgan. Parametrlari g =0,04 1/ Om , L =0,01 Г n va C =159 mk Ф bo ’ lgan zanjirning parallel tarmoqlaridagi I g , I L va I c toklarning effektiv qiymatlari va butun zanjirdagi tokning oniy qiymati topilsin . Yechish: Zanjirning induktiv b L va b c o’tkazuvchanliklari turlicha Sm Sm Zanjir qismlaridagi effektiv kuchlanish: Tarmoqlardagi effektiv toklar: I g =gU=0,04·100=4A I L =b L U=0,08·100=8A I C =b C U=0,05·100 5A Zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi (umumiy) tok: Kuchlanish U va tok I vektorlari orasidagi faza siljishi burchagi:

Butun zanjirning oniy toki (manbadan kelayotgan tok): I=I m Zanjirdagi sinusoidal o’zgaruvchan tok quvvati Zanjirga har qanday sinusoidal o’zgaruvchan tok i berilganda, u kuchlanish ta’sirida t vaqtda A= ish bajariladi. Bu ish miqdor jihatidan kuchlanish u , tok i hamda vaqt t ning ko’paytmasi bilan aniqlanadi. Ya’ni ishning intensivligi p=ui ko’paytmaga bog’liq bo’lib, manbadan zanjirga kelayotgan (iste’mol qilinayotgan) quvvatning oniy qiymati deb ataladi. Agar umumiy holda u=U m Sin ω t va i=I m Sin ( ω t- φ ) bo’lsa, p=UmIm ya’ni oniy quvvat ikkita tashkil etuvchidan iborat bo’lib, ulardan birinchisi vaqtga bog’liq bo’lmay, ikkinchisi vaqt (davr) ichida miqdor va yo’nalish bo’yicha ikkilangan chastota (2 ω ) bilan o’zgaradi. P>0 bo’lganda, zanjir manbadan energiya qabul qiladi. P<0 bo’lganda esa qabul qilingan energiya manbaga (qisman yoki to’la) qaytariladi. Agar π /2< φ < π /2 bo’lsa, zanjirga kelayotgan energiya qaytarilgan energiyadan doimo ortiq bo’ladi. (3.34) dan ko’rinib turibdiki, faqat φ = + π /2 holda bu ulushlar baravarlashadi, chunki UIcos φ = 0 va p = + UIsin2 ω t. Shunday qilib, manbadan kelayotgan energiya quvvati T davr ichida o’zining o’rtacha qiymati atrofida o’zgaradi. Bu qiymat son jihatidan quyidagicha aniqlanadi: chunki Ya’ni quvvatning o’rtacha qiymati: P = UIcos φ (3.35)

Bu quvvat sinusoidal tok zanjirining aktiv (yoki foydali) quvvati deb ataladi. SI sistemasida aktiv quvvat Watt (Wt), kiloWat (kWt) va 3Wt va megaWatt (MWt) hisobida o’lchanadi (bu yerda 1 kWt = 10 1MWt=10 6 Wt). Quvvat son jihatidan t vaqt birligi ichida elektr energiyasining boshqa tur (issiqlik, mexanik, kimyoviy va h.k.) energiyalariga aylanish intensivligini aniqlaydi. Ko’paytiruvchi cos φ quvvat koeffitsiyenti deb ataladi. O’zgaruvchan tok zanjiri energiya to’plovchi reaktiv L va C elementlarga ega bo’lganligi tufayli, hamma vaqt Cos φ <1 (yoki P<UI) bo’ladi. Shunga ko’ra, o’zgarmas tok zanjiridan farqli o’laroq, sinusoidal tok zanjirining quvvati ko’p hollarda to’la quvvat deb ataladigan S=UI miqdordan kichik bo’ladi. To’la quvvat energiya qurilmalarni (elektr mashinalar, transformatorlar, uzatish liniyalari va h.k. ning) ishlatish vaqtida kuchlanish va tok bo’yicha bera oladigan nominal qiymatlarini ifodalaydi. To’la quvvat S SI sistemasida voltamper (VA) (asosiy birlik), kilovoltamper (kVA) va megavoltamper (mVA) hisobida o’lchanadi (1 kVA = 10 3 VA, 1 mVA = 10 6 VA). (3.35) tenglamaga binoan quvvat koeffitsiyenti Cos to’la quvvatdan foydalanish effektining mezoni hisoblanadi; chunki Cos =1 bo’lganda, quvvat S butunlay ish bajarish uchun sarf bo’ladi. Aksincha, Cos qancha kichik bo’lsa, bir xil miqdordagi ishni bajarish uchun S ning qiymatini ko’proq qilib olish kerak bo’ladi. Masalan, U=500 B kuchlanishda R=4,5 kWt bo’lgan aktiv quvvatni ta’minlash uchun tarmoqdan iste’mol qilinadigan tok I teng bo’lishi kerak: Cos φ =1 bo’lganda, I=9 A; Cos φ =0,9 bo’lganda, I=10 A; Cos φ =0,6 bo’lganda, I=15 A; Cos φ =0,5 bo’lganda, I=18 A va h.k.

11-rasm. Shunday qilib, zanjirdagi foydali ishni tokning faqat bir qismigina, ya’ni Ig=I Cos φ ga teng bo’lgan aktiv tashkil etuvchisi bajaradi. Tokning reaktiv tashkil etuvchisi I b =Isin φ elektr va magnit maydonini hosil qilish uchun sarf bo’lib, ularning energiyasi L va C elementlarda davriy ravishda yig’ilib, yana manbaga qaytariladi. Shu sababdan «reaktiv quvvat» tushunchasi kiritilib, u son jihatidan quyidagicha qabul qilingan: Q=UISin φ . Bu quvvat SI sistemasida reaktiv voltamper (asosiy birlik), kilovoltamper, megavoltamper hisobida o’lchanadi. Ketma-ket va parallel ulangan zanjirlar uchun tuzilgan nisbatlarga asoslanib quyidagilarni yozish mumkin: P=UI cos φ =U R I=I 2 R; Q=UI sin φ =U x I=I 2 X (R/L va C zanjir uchun), S=UI=I 2 Z; P=UI cos φ =UI g =gU 2 ; Q=UI sin φ =UI b =bU 2 (g, L va C zanjir uchun), S=UI=YU 2 . Doimo musbat bo’lgan S lardan farqli o’laroq va reaktiv Q quvvat f>0 bo’lganda musbat (induktiv rejim), f<0 bo’lganda esa R manfiy (sig’im holat) dir. 3-misol . Aktiv r L va x L qarshilikli induktiv g’altak, chastotasi f=50 Gts va efektiv kuchlanishi U=130V bo’lgan manbada I=2A tok iste’mol qiladi. Agar shu g’altakning o’zi o’zgarmas kuchlanishga ulansa, ilgarigi tok I=2A o’rnalishi uchun U=50V kifoya. G’altak induktivligini toping. Yechish. G’altakning to’la qarshiligi:

G’altakning aktiv qarshiligi o’zgarmas tok uchun: G’altakning induktiv qarshiligi: =60 Om G’altakning induktivligi: Zanjirdagi sinusoidal o’zgaruvchan tok energiyasining tebranishi. Zanjir elementlaridagi oniy quvvatlar Yuqorida ko’rsatilganidek, aktiv va reaktiv elementlardan tuzilgan zanjirdagi sinusoidal o’zgaruvchan tok quvvati o’zining o’rtacha qiymati P=UICos φ atrofida 2 ω ga teng chastota bilan o’zgaradi. Endi 3.9-rasmda keltirilgan zanjirning elementlaridagi energetik munosabatlarni tahlil qilaylik. Kirxgofning birinchi qonuniga ko’ra, manbadan kelayotgan tok bo’ladi; bunda ψ =ʃudt g’altakdagi i L tok hosil qilgan magnit oqimning ilashishi. Zanjirning elementlarida oniy quvvatlar quyidagicha taqsimlanadi: dan kelib chiqadiki, aktiv o’tkazuvchanlik g, tarmoqdagi p g =gu 2 quvvat doimo noldan katta bo’lib, elektr energiyasining issiqlik energiyasiga faqat qaytmas tarzdagina aylanishini ko’rsatadi.

Induktivlikdagi quvvat g’altak magnit may- doni bilan manba orasidagi energiyaning sirkulatsiyalanishi tezligini ko’rsatadi: p L > 0 bo’lganda, manbadan kelayotgan energiya induktivlikda magnit maydonga o’tadi, p L <0 bo’lganda esa, manbaga qaytadi. Xuddi yig’iladigan oniy quvvat uning elektr maydoni bilan manba orasida energiyaning sirkulatsiyalanishi tezligini aniqlaydi: p c >0 bo’lganda manbadan kelayotgan energiya sig’imdagi elektr maydonga o’tadi, p c <0 bo’lganda esa, u manbaga qaytadi. Agar umumiy holda parallel zanjirga (9- rasm) berilayotgan kuchlanishni u = U m sin ω t deb olsak, zanjirning ayrim tarmoqlaridagi (elementlaridagi) toklarni quyidagicha ifodalaymiz: i g =gU m sin ω t, i L U holda zanjirning tarmoqlaridagi oniy quvvat tegishlicha: Reaktiv elementlarning yig’indi quvvati: p b =p L +p c =-(I L -IC) Usin2 ω t=- bU 2 sin2 ω t=-UIsin φ ·sin2 ω t (3.40) Butun zanjirning oniy quvvati:

(3.41) a) b) 12- rasm. (3.40) va (3.41) ifodalarga ko’ra, bir davr ichida reaktiv elementlar quvvatlarining o’rtacha qiymati nolga teng. Bunga i g , i L va i c toklarning va kuchlanish u ning vaqt bo’yicha o’zgaradigan diagrammalarini qurib (12-rasm), ishonch hosil qilish mumkin. Aktiv elementning P n oniy quvvati (12-a rasm) istagan oniy vaqtda [u = i g = 0 ( ω t = 0, π ,2 π va h.k.) dan tashqari] noldan katta bo’lib, o’zining o’rtacha P= UI • Cos φ qiymati atrofida ikkilangan chastota 2 ω bilan o’zgarib turadi. Uning bunday o’zgarishi (3.37) dan kelib chiqadi. Buning sababi shuki, i tok yo’nalishi kuchlanish u yo’nalishi bilan ustma-ust tushadi. Bunga o’zgaradigan diagrammalarni qurib (3.12rasm), ishonch hosil qilish mumkin. Induktiv elementning oniy quvvati p L = ui L (12-b rasm) har chorak (T/4) davrda o’zining ishorasini teskarisiga o’zgartiradi: kuchlanish u va tok i L ning yo’nalishlari mos bo’lgan choraklarda uning ishorasi musbat, ular yo’nalishlari qarama-qarshi bo’lgan chorakda esa manfiy bo’ladi. U va i L lar nol qiymatlardan o’tgan oniy vaqtlarda quvvat p L = 0. Kuchlanish u va tok i L ning orasida faza siljishi burchagi π /2 ga teng bo’lgani uchun, oniy quvvatning musbat va manfiy yarim to’lqinlari o’zaro teng, ya’ni g’altakning magnit maydoniga qancha energiya kelib tushsa (musbat yarim to’lqin), undan o’shancha energiya manbaga qaytariladi (manfiy yarim to’lqin). [ ] d) v) g)

Xuddi shunga o’xshash, sig’im elementlaridagi oniy quvvat p c (12-v rasm) induktiv quvvatga qarama-qarshi fazada o’zgaradi. Keyingi ikki holatda, shuningdek, (3.38) va (3.39) tenglamalarga ko’ra, quvvatning o’rtacha qiymati nolga teng. Magnit energiya g’altakda tokning mutlaq miqdori ortgan choraklarda yig’ilib, kamaygan choraklarda manbaga qaytadi. Sig’imdagi elektr energiyaning aylanish yo’nalishi esa uning qoplamalaridagi kuchlanish mutlaq qiymatning ortishi yoki kamayishi bilan aniqlanadi. Energiya to’plovchi elementlarning reaktiv quvvati yig’indisi 12-rasmda ko’rsatilgan. Induktiv I L va sig’im I c toklarning effektiv qiymatlari bir-biriga qanchalik yaqin bo’lsa, bu yig’indi shunchalik katta bo’ladi. Bu hol (3.40) tenglamadan ko’rinib turibdi. Nihoyat, I L = I c bo’lganda, bu quvvat nolga teng. Demak, g’altakning magnit maydoni energiyasi kondensatorning elektr maydoni energiyasiga davriy ravishda o’tadi va aksincha: bu holda manbadan iste’mol qilinayotgan energiya faqat aktiv o’tkazuvchanlikdagi energiya sarfini qoplashga ketadi. 12-d rasmda I L >I C holati uchun butun zanjir oniy quvvatining o’zgarish diagrammasi berilgan, undan ko’rinib turibdiki, manbadan kelayotgan energiyaning bir qismi o’ziga qaytyapti. (3.40-tenglama) ga binoan, qaytarilayotgan energiya qismi (quvvat) son jihatidan faza siljishi φ ning miqdoriga bog’liqdir. 12-g rasmdagi p( ω t) quvvat sinusoidasi to’lqini pastki qismining yuzasi manbaga qaytarilayotgan energiyani tasvirlaydi. Siljish burchagi f qancha katta bo’lsa, bu energiya shuncha katta bo’ladi. Davr ichida manba kuchlanishi (yoki istagan tarmoqdagi tok) bir marta o’zgarsa, zanjir ayrim elementlardagi (12-a, b, v va g rasm), shuningdek, butun zanjirdagi (12-d rasm) oniy quvvat to’la ikki marta o’zgaradi. Demak, oniy quvvat zanjirda va uning elementlarida ikkilangan chastota 2 ω bilan o’zgaradi. Yuqorida keltirilgan mulohazalar R, L va C elementlari ketma-ket ulangan zanjirlarga ham tegishlidir. Har qanday ketma-ket ulangan zanjirni parallel ulangan zanjirga yoki teskarisiga almashtirish mumkinligi quyida ko’rsatilgan. Ketma-ket va parallel ulangan sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlarini ekvivalent zanjirlarga almashtirish prinsipi (O’xshashlik parametrlari)

Bir fazali manbadan ta’minlanayotgan o’zgaruvchan tok murakkab zanjirlari ko’rib chiqilayotganda zanjirga berilayotgan kuchlanish u , iste’mol qilinayotgan tok i va faza siljish burchagi φ ning miqdori hamda yo’nalishi asosiy parametrlar hisoblanadi. Agar bu zanjirni qandaydir passiv ikkiqutblik tarzida tasavvur qilsak, u ketma-ket (13-a rasm) va parallel (13-b rasm) ulangan zanjirlarning bir xil ehtimollik va aniqlikdagi ifodasi bo’ladi. a) b) 13-rasm. Agar bu zanjir uchun U, I va φ qiymatlar ma’lum bo’lsa, u holda ikkiqutblikning parametrlari zanjir qismlarining qarshiliklari yoki o’tkazuvchanliklari bo’yicha aniqlanadi. Birinchi holda Z = , R = Z cosφ; x = x L - x c = Zsinφ (bunda φ>0 bo’lsa, X L >X C va φ<0 bo’lsa, X L <X c ). Ular asosida ketmaket (13-a rasm) va parallel (13-b rasm) ulangan ikkita zanjirning birbiriga ekvivalentligi aniqlanadi. Buning uchun quyidagi ekvivalentlik shartlari bajarilishi kerak: Z= (3.41) b L

Aralash ulangan murakkab zanjirlarni hisoblashda ba’zan zanjirning barcha elementlarini ketma-ket yoki parallel ulashga keltirish zarur bo’ladi. Bu keltirish (3.41) - (3.43) tenglamalar asosida bajariladi. Agarda y, g va r ekvivalent bo’lgan ketma-ket zanjirning qarshiliklari Aksincha, ketma-ket ulangan va Z, x va R qarshiliklari ma’lum bo’lgan zanjir berilgan bo’lsa, unga ekvivalent parallel zanjir o’tkazuvchanliklari quyidagicha topiladi: 14-rasm. Ba’zan amaliy hisoblarda ichki ulanish sxemasi noma’lum zanjirning ekvivalent qarshiligi (yoki o’tkazuvchanligi) va siljish fazasi φ ni aniqlash kerak bo’ladi. Bu holda berilgan zanjirning tashqi qismlari 1 va 2 bilan belgilanib, passiv ikkiqutblilik Π (14-rasm) shaklida ko’rsatiladi. Voltmetr V, ampermetr A va vattmetr W ko’rsatishlari bo’yicha kuchlanish U, tok I va quvvat P ni aniqlaymiz. Agar bunda P<UI bo’lsa, φ ≠0 bo’lib, uning mutlaq qiymati quyidagicha hisoblanadi: φ ning ishorasini fazometr yordamida, fazometr bo’lmasa, quyidagicha aniqlash mumkin. Tekshirilayotgan zanjirning 1-2 kirish qismlariga fazani aniqlovchi sig’im C ulanadi (14-rasm): bu sig’imdan o’tadigan tok umumiy tok I ni

o’zgartirishi kerak. Agar zanjir induktivlik xarakterida bo’lsa ( φ >0), induktiv tashkil etuvchini qisman kompensatsiyalash hisobiga umumiy tok I'<I gacha kamayadi. Agar zanjir aktiv-sig’im ( φ <0) xarakteriga ega bo’lsa, reaktiv sig’im tokining ortishi hisobiga umumiy tok I'>I gacha ortadi. Yuqoridagidek aniqlashda tajriba natijasi zanjir elementlarini ikkiqutblilik ichida ulash usuliga bog’liq bo’lmaydi.

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

O'xshashlar

Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari

Nosinusoidal davriy kuchlanish va toklar

To’rtqutblik elektr zanjirlari

O’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblash

Elektr o’lchash o’zgartkichlari