Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari - Energetika - Referatlar

Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2759.5 KB

Ko'chirib olish

Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari Reja: 1. Ko’p fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari haqida tushuncha 2. Uch fazali o’zgaruvchan tok sistemasi 3. Uch fazali zanjirlarni ulash usullari. "Yulduz-yulduz" shaklida ulash 4. Uch fazali iste‟molchini “uchburchak” shaklida ulash 5. To’rt simli uch fazali nosimmetrik yuklamali zanjirni hisoblash 6. Uch fazali zanjirdagi o’zgaruvchan tok quvvati va uni o’lchash usullari 7. Uch fazali tok yordamida aylanuvchi magnit maydon hosil qilish 8. Nosimmetrik sistemalarning tashkil etuvchilari. Simmetrik tashkil etuvchilar usuli

Ko’p fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari haqida tushuncha Iste’molchi manbadan uzoq masofada bo’lganda, elektr energiyasini uzatish uchun boshlang’ich b fazalari turlicha, ammo chastota hamda amplitudalari bir xil bo’lgan bir nechta o’zgaruvchan e.yu.k. manbalarini yagona sistemaga birlashtirish ancha samarali bo’ladi. Bunday o’zgaruvchan tok elektr zanjirlarining yig’indisi ko’p fazali elektr sistemasi deyiladi. 1-a rasmda e 1 , e 2 , ... e m e.yu.k. larning ko’p fazali sistemasi ko’rsatilgan. Ularning har biri o’zlarining avtonom z 1 , z 2 , ... z m iste’molchilariga borish va qaytish simlari orqali ulangan hamda tegishli generatorlarning boshlang’ich ( δ 1 , δ 2 , ... , δ m ) va oxirgi (O 1 , O 2 , ... O m ) qismlariga tutashtirilgan. Bunday ko’p fazali sistema bog ’ lanmagan sistema deyilib, energiyani iste’molchiga uzatish uchun 2 m-ta liniya simi kerak bo’ladi. Aksincha, 1-b rasmda ko’rsatilgan e.yu.k. larning ko’p fazali sistemasi bog’langan sistema deyiladi. Bu holda e.yu.k. manbalarining sistemasi bilan iste’molchi (m+1)ga liniya simlari yordamida bog’langan. Bunda (m+1) sim " neytral sim " deb ataladi. Umumiy holda ko’p fazali sistema e.yu.k. (yoki tok) manbalaridan tuzilgan bo’lib, bir xil chastotali tok hosil qilgan holda bir-birlaridan amplituda va boshlang’ich fazalari bilan farq qiladi. Bunday sistema ko’p fazali nosimmetrik sistema deb ataladi. Agar umumiy ko’p fazali sistemaga kiruvchi e.yu.k. lar bir xil amplitudalarga ega bo’lib, har bir keyingi e.yu.k. e k oldingisi e (k-1) ga nisbatan faza bo’yicha burchakka siljigan bo’lsa, u holda bunday e.yu.k.larning sistemasi simmetrik sistema deb ataladi (bunda q=1,2,...m – ayrim e.yu.k.lar fazalarining almashinish tartibi). Masalan, m-fazali e.yu.k.larning simmetrik sistemasi q=1 uchun (fazalarning to’gri ketma-ketligi) quyidagicha:

e(m)= yoki kompleks shaklda a) b) 1-rasm. Ya’ni har bir keyingi e.yu.k. oldingisiga nisbatan burchakka orqada qolgan bo’ladi. Shunday qilib, 1-b rasmdagi ko’p fazali zanjirning har bir tarmog’i o’zining iste’molchisi bilan avtonom e.yu.k. manbaiga ega bo’lib, uning tok kuchi boshqa tarmoqlarning na parametrlariga va na undagi e.yu.k ning miqdoriga bog’liq. Ayrim tarmoqlarning e.yu.k.lari faqat boshlang’ich fazalari bilan farq qilgani uchun, ular faza e.yu.k.lari deb, tarmoqlaridagi toklar esa faza toklari deb ataladi. Ko’p fazali sistemalardagi avtonom manba va iste’molchisi bo’lgan tarmoqlar ko’pincha faza deb ataladi. Bu holda ko’p fazali sistemaning fazasi deyilganda, e.yu.k.larning (yoki toklarning) vektorlari orasidagi faza siljishi tushunilmasdan, shu sistemani tashkil etuvchi ayrim zanjir (tarmoq) lar tushuniladi. Ko’p fazali simmetrik sistemalar uchun faza e.yu.k.larining yig’indisi nolga teng ekanligini ko’rsatish mumkin (1-b rasm), ya’ni

chunki bu miqdorlarning vektorlari yig’indisi nolga teng bo’lgan m-nurli simmetrik yulduzni tashkil etadi (2-a rasm). Besh nurli simmetrik yulduzning vektorlari (faza e.yu.k.lari) É 1 , É 2 , … É 5 bir-birlari bilan qo’shilib, yopiq (muntazam) beshburchaklik hosil qiladi (2-b rasm), demak, a) b) 2-rasm. Faza e.yu.k.laridan farqli bo’lgan tarzda, ko’p fazali simmetrik sistemasining faza toklari bir-biridan o’zlarining amplituda miqdorlari, hamda boshlang’ich fazalari bilan farq qilishi mumkin. Bu ayrim faza iste’molchilarining parametrlariga bog’liq bo’lib, umumiy holda bo’ladi. Shu sababli 2-b rasmdagi zanjir uchun Ì 1 +Ì 2 +…+Ì m =Ì 0 , ya’ni faza toklarining yig’indisi neytral simdagi tokka teng.

Agar Z 1 = Z 2 = ••• = Z m = Z yuk e j φ 10 bo’lsa, faza toklari ham o’zlarining oniy miqdorlari bilan simmetrik sistema hosil qiladi: va ularning yig’indisi nolga teng bo’ladi. Neytral simdagi tok I 0 = 0 bo’lgani tufayli, m-fazali simmetrik sistemada generatorlar iste’molchilarga m-ta sim bilan ulanishi mumkin. Uch fazali o’zgaruvchan tok sistemasi Ko’p fazali sistemaning amalda eng ko’p tarqalgani sinusoidal o’zgaruvchan uch fazali tok sistemasidir. Uch fazali sistemaga asos qilib, uch fazali generator olingan (3-rasm). Bu generator ichiga uchta bir fazali generator joylashtirilgan sinxron elektr mashinadir. Mashina pazlariga generatorning uchta chulg’ami (fazalari) - A, B va C joylashtirilgan qo’zg’almas silindrik statordan va ω burchak tezlik bilan aylanuvchi rotor (elektromagnit) dan iborat. Mashinaning ishlash prinsipini o’rganish qulay va ayon bo’lishi uchun generatorning har bir fazasi statorning diametral qarama-qarshi pazlariga joylashtirilgan bo’lib, bitta o’ram hosil qiluvchi juft simlar tarzida ko’rsatilgan. Statorning old tomonida har bir o’ram simlarining uchlari tegishlicha generator ayrim fazalarining boshlanish (A, B, C) va oxirgi (x,y,z) uchlarini tashkil etadi. Statorning orqa tomonida esa yarim o’ramlar tashqi simlarga ulangan (bu 3-rasmda punktir chiziq bilan ko’rsatilgan). Bunda ayrim fazalarning o’ramlari shunday joylashtirilganki, B fazaning o’ram tekisligi A fazaning o’ram tekisligiga nisbatan (soat strelkasi bo’yicha) 120 0 , C fazaning o’ram tekisligi esa B fazaning o’ram tekisligiga 0 nisbatan o’sha yo’nalishda 120 ga faza bo’ylab siljigan.

Generatorning fazalarida faza chulg’amlarini rotor bilan aylanayotgan o’zgarmas (rotorni magnitlab turuvchi o’zgarmas tok hosil qiluvchi) magnit oqimni kesib o’tishi natijasida e.yu.k. hosil bo’ladi. Rotorning chulg’ami w ikkita kontakt halqa va grafit cho’tka yordamida tashqi o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulanadi. Bunday konstruksiyali mashina 3-rasm. har bir fazada elektromagnit miqdorining tebranishi bir xil chastota va amplituda bo’lishini ta’minlaydi, chunki rotorning to’la bir marta aylanishi ayrim fazalardagi e.yu.k. ning to’la siqiqlik (sinusoida qonuni bo’yicha) o’zgarishi bir davr T ga teng vaqtda sodir bo’ladi. Ammo generatorning fazalaridagi (chulg’amlaridagi) e.yu.k. ning oniy miqdori rotorning fazaviy o’rni, biror chulg’am (o’ram) bilan ilashgan magnit oqimning yo’nalishi va miqdori bilan aniqlanadi. Agar rotorning fazoviy o’rniga A fazadagi e.yu.k.ning maksimumi to’g’ri kelsa, B fazada e.yu.k.ning xuddi shunday maksimumiga rotorning uchdan bir marta aylanishidan (yoki T/3 vaqtdan) keyin erishiladi (3-rasm). Shunga o’xshash C fazada ham e.yu.k.ning maksimumi yana uchdan bir davr 2T/3 dan so’ng hosil bo’ladi. Shunday qilib, A,B,C fazalarda e.yu.k.ning o’zgarishi sinusoida qonuni bo’yicha sodir bo’lsa, ularni tasvirlovchi sinusoidalar ham vaqt bo’yicha T/3 qadar siljigan bo’ladi (7.4-rasm). Faza e.yu.k. larining vektorlari simvolik (kompleks) shaklda quyidagicha yoziladi: N S

Fazalardagi oniy e.yu.k.lar tegishlicha: 4-rasm. Uch fazali zanjirni tahlil qilishda ko’pincha A faza – birinchi faza, B faza – ikkinchi faza, C faza – uchinchi faza deb olinadi, u holda: yoki kompleks shaklda É 1 = E, É va É bo’ladi (bunda va bundan keyin A, B, C fazalar tegishlicha 1, 2 va 3 raqamlar bilan belgilanadi). Yuqorida ko’p fazali simmetrik sistema e.yu.k. (kuchlanish, toklar) vektorlari sistemasidan iborat ekanligi to’g’risida ta’rif berilganidek, har bir keyingi vektor oldingisidan burchakka orqada qoladi (m – fazalar soni; q=0,1,2,3...,m). Shu nuqtayi nazardan uch fazali simmetrik sistemani, ayrim faza elektr miqdorlari vektorlarining o’zaro joylashuviga ko’ra, uch xil ketma-ketlikdagi sistemaga ajratish mumkin. Boshqacha aytganda, fazalarning almashinish tartibi q ning qiymatiga bog’liq. Masalan, q=1 bo’lganda, fazalardagi e.yu.k. lar maksimumdan quyidagi tartib nomerlari bo’yicha o’tadi (1,2,3; 1,2,3 va h.k.) (7.5- a rasm), q=2 bo’lganda, teskari tartibda boradi (1, 3, 2; 1, 3, 2 va h.k.) (5-b rasm) ( ) ( ) e A e B e C e  t

va nihoyat, q=3 bo’lganda (yoki q=0 da) faza e.yu.k.larining vektorlari mos tushadi (5v rasm). Bu vektorlarning simmetrik sistemasi tegishlicha ―to’gri, teskari va nol ketma-ketlikdagi sistemalar‖ deb ataladi. Vektorlarni kompleks shaklda qisqa yozish uchun ―fazaviy ko’pay- a) b) v) 5-rasm. a) to’g’ri ketma-ketlik uchun: q=1 É 1 = E, É 2 = a 2 ·E va É 3 = a ·E b) teskari ketma-ketlik uchun: q=2 É 1 = E, É 2 = a ·E va É 3 = a 2 ·E, bunda: a = e j2 π 3 , a 2 = e j4 π , a 3 = e j2 π va h.k. Shu ma’noda: a + a 2 + a 3 = 0 yoki 1 + a + a 2 = 0. Shunday qilib, vektorlarni a ga ko’paytirish, uni soat strelkasi yo’nalishida 2 π / 3 burchakka burish degan ma’noni bildiradi; a 2 ga ko’paytirish esa, uni o’sha yon’alishda 4 π /3 burchak yoki teskari yo’nalishda (-2 π /3) burchakka burish demakdir. Xuddi shunga o’xshash amalni har qanday boshqa (kuchlanish, tok va h.k.) vektorlarning uch fazali simmetrik sistemasi bilan ham bajarish mumkin. Uch fazali zanjirlarni ulash usullari. "Yulduz-yulduz" shaklida ulash tiruvchi ‖ deb ataladigan a = = - √ belgilash kiritiladi. U holda:

Uch fazali sistemada generatorlarni va iste’molchilarni ulash usuli iste’molchi fazasining nominal kuchlanish qiymati, ya’ni energiya iste’molchisining normal ish rejimini ta’minlovchi kuchlanish bilan aniqlanadi. 6-a rasmda nol simli "yulduz-yulduz" usulida ulash ko’rsatilgan. Bunda uch fazali generatorning har bir fazasi iste’molchining faza qarshiligi bilan bevosita bog’lanishda bo’ladi. Generator chulg’amlari yulduz shaklida ulanganda uning boshlang’ich qismlari (A, B va C) tegishlicha 1-, 2- va 3-liniya simlariga ulanadi. Oxirgi (x,y,z) qismalarini esa yagona 0 tugunga, shuningdek, yerga ulash mumkin. Bu hol faza e.yu.k. larining miqdorlari uch fazali iste’molchining faza qismlaridagi kuchlanishga (yoki ulash simlarining qarshiligini hisobga olish kerak bo’lganda) taxminan teng deyish mumkin bo’lgan hol uchun yaroqlidir. Agar ulash (liniya va neytral) simlarining qarshiligi nolga teng deb hisoblansa, u holda yuklama qarshiliklaridagi faza kuchlanishlarining effektiv qiymatlari U 1 , U 2 va U 3 tegishlicha fazalar e.yu.k.larining E 1 , E 2 va E 3 effektiv qiymatlariga teng. Bu kompleks shaklda quyidagicha yoziladi: Shunday qilib, generator va iste’molchining neytral nuqtalari (neytrallari): 0 va 0' ni yagona tugunga ulash uch fazali iste’molchida kuchlanishning fazalari bo’yicha simmetrik taqsimlanishini ta’minlaydi, ya’ni 1 = 2 = 3 = Ф bu yerda Ф =E Ф . 1', 2' va 3' tugunlarning har biri bilan iste’molchining 0' neytrali orasida sodir bo’lgan (6-a rasm) Ú 1 , Ú 2 va Ú 3 faza kuchlanishlaridan tashqari, yana 1', 2' va 3' tugunlaridan istagan ikkitasining orasida hosil bo’luvchi (6-b rasm) Ú 12 , Ú 23 va Ú 31 liniya kuchlanishlari sodir bo’ladi. Liniya kuchlanishlari faza kuchlanishlarining ayirmasi hisoblangani uchun, faza kuchanishlaridan o’zlarining miqdorlari va yo’nalishi jihatidan farq qiladi.

Faza kuchlanishlarining (Ú 1 , Ú 2 va Ú 3 ) vektorlari 6-a rasmda ko’rsatilgani bo’yicha 1', 2' va 3' tugunlardan shartli "nol kuchlanishli" (sistemaning 0 nuqtasi yerga ulanganda) 0' nuqtaga ulangan bo’ladi. Agar Ú 12 , Ú 23 va Ú 31 liniya kuchlanishlarining vektorlarini tegishlicha 1' dan 2' ga, 2' dan 3' ga va 3' dan 1' ga yo’nalgan deb qabul qilsak, u holda quyidagiga ega bo’lamiz: a) b) 6-rasm.

Yuqoridagi formulalarga ko’ra, Ú 12 , Ú 23 va Ú 31 liniya kuchlanishlarining miqdorlari o’zaro teng, shuningdek, Ú 12 , Ú 23 va Ú 31 , U 12 , Ú 23 va Ú 31 vektorlari ham o’zaro 2π/3 burchakka siljigan. Keltirilgan nisbatlarga binoan, uch fazali kuchlanishlarning simmetrik sistemasida liniya kuchlanishi faza kuchlanishidan marta katta, ya’ni U L =- U Ф . Shunga o’xshash munosabatlarni generatorning e.yu.k. vektorlari uchun ham yozish mumkin: Ú 1 , Ú 2 va Ú 3 vektorlarining haqiqiy yo’nalishlariga ko’ra, 6-b rasmda qabul qilingan kuchlanishlarning shartli belgilanishi juda qulay deb hisoblash mumkin. Bu esa 6-a rasmda ko’rsatilgan vektorlarning o’zaro joylashuvini buzmaydi. Faza kuchlanishlarining ta’rifidan iste’molchining faza qarshiliklarida 1 , 2 va 3 faza toklari hosil bo’lib, ularning qiymatlari Z 1 , Z 2 va Z 3 qarshiliklarning miqdorlariga bog’liq. Umumiy holda faza qarshiliklari modullari va argumentlari jihatidan bir xil bo’lmasligi mumkin. Unda bu toklarning vektorlari quyidagicha bo’ladi: Bu toklarning yig’indisi esa neytral simda 0' nuqtadan 0 nuqtaga oqib o’tayotgan I 0 tokni hosil qiladi, uning vektori esa bo’ladi. Fazalar bo’yicha nosimmetrik yuklama uchun tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasi 7-a rasmda ko’rsatilgan. Vektor diagrammaga ko’ra, nol simdagi tok vektorining yo’nalishi va moduli har bir fazadagi tokning xarakteriga va miqdoriga bog’liq.

Agar fazalar bo’yicha yuklovchi qarshiliklar Z 1 , Z 2 va Z 3 miqdori bir xil bo’lmay, xarakteri jihatidan bir xil bo’lsa (masalan, 0≤ tok I 0 ning moduli doimo eng katta faza tokidan kichik bo’ladi (7-a rasm). Bu xususiyatdan amalda uch fazali tokni to’rt simli liniya bilan uzatishda eng ko’p foydalaniladi. Shuning uchun rangli metallarni tejash maqsadida nol sim diametrik faza (liniya) simlariga nisbatan bir oz kichik qilib olinadi. Agar yuklama fazalar bo’yicha har xil xarakterli bo’lsa (masalan), va nazariy jihatdan tok I 0 o’zining miqdori bo’yicha har qanday faza tokidan birmuncha katta bo’lishi mumkin. Fazalar bo’yicha simmetrik yuklama (Z 1 = Z 2 = Z 3 = Z yuk = Z yuk ) bo’lgan holda, Ì 1 , Ì 2 va Ì 3 faza toklari faza kuchlanishlari vektorlarining simmetrik sistemasi kabi o’sha ketma-ketlikda tok vektorlarining simmetrik sistemasini tashkil qiladi, ya’ni 7-rasm.

Bu hol uchun qurilgan vektor diagrammada (7-b rasm) faza toklarining yig’indisi nolga teng bo’lib, neytral simda tok I 0 bo’lmaydi. Bu esa ana shu uch fazali iste’molchilar guruhlarining elektr energiyasi bilan ta’minlashni faqat uch simli elektr uzatish liniyalari orqali bajarishga imkon beradi va uch simli sistemada bitta liniya simi tejaladi. Uch fazali simmetrik iste’molchilar kategoriyasiga amalda keng tarqalgan uch fazali asinxron dvigatellarni, katta quvvatli (kuchli) transformatorlarni, elektr pechlarni, o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantiruvchi to’g’rilagichlarni va boshqalarni kiritish mumkin. Uch fazali tokni to’rt simli liniya bilan uzatishdan asosan, elektr yoritish tarmoqlarini, maishiy korxonalarni va turar joylarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda foydalaniladi. Uch fazali manbani uch fazali iste’molchi bilan "yulduz-yulduz" usulida ulashda liniya simlaridagi toklar (liniya toklari) bir vaqtda iste’molchilarning faza toklari hisoblanadi, ya’ni I L =I Ф . Uch fazali iste‟molchini “uchburchak” shaklida ulash Uch fazali iste’molchi ―uchburchak‖ shaklida ulanganda, faza qarshiliklarning boshi va oxiri tegishlicha uch fazali generatordan kelayotgan liniya simlarining 1'- 2', 2'-3', 3'-1' qismlariga ulanadi (8-rasm). Endi generator chulg’amlarini ulash usulidan qat’i nazar, iste’molchi tomonidan faqat liniya U 12 , U 23 va U 31 kuchlanishlarining sistemasi hosil bo’ladi. Bu kuchlanishlar bir vaqtda uch fazali yuklamaning faza kuchlanishlari ham hisoblanadi. Agar e.yu.k. va liniya simlarining qarshiliklari hisobga olinmasligi mumkin bo’lsa, yuklama qarshiliklari (Z 12 ≠Z 23 ≠Z 31 ≠0) ning istalgan qiymatida liniya (faza) kuchlanishlarining simmetriyasi saqlanadi. Iste’molchining fazalari bo’yicha yuklama nosimmetrikligi faqat generator ayrim fazalarining quvvat bo’yicha turlicha yuklanishiga olib keladi. Iste’molchilarni ―uchburchak‖ usulida ulashning yana bir afzalligi shundaki, iste’molchi manbaga faqat uchta sim bilan ulanadi. E.yu.k.lari

bo’lgan generatorning chulg’amini ulash usuli iste’molchining faza qarshiligi qanday nominal kuchlanishga (U fnom ) mo’ljallanganligiga bog’liq. Agar U L =G=√3U Ф bo’lsa, generatorning chulg’ami (fazalari) yulduz shaklida ulanadi (8- rasm yo’g’on chiziqlari). Agar uch fazali iste’molchining faza kuchlanishi faza e.yu.k. ga teng, ya’ni U Ф Nom =E Ф bo’lsa, u holda generator fazalari ―uchburchak‖ shaklida ulanadi (8- rasm punktir chiziqlari). Zanjirlarning tahlilini osonlashtirish maqsadida generatorning 1, 2 va qismlari orasidagi liniya kuchlanishlarini "simmetrik sistemaning fazalari" deb hisoblaymiz. Bu sistemalardan iborat bo’lib, ularning vektorlaridan teng tomonli uchburchaklik hosil bo’ladi (9-a rasm). 7.8-rasmdagi zanjirning ulanish sxemasiga ko’ra, iste’molchilarning Ì 12 , Ì 23 va Ì 31 faza toklari Kirxgofning birinchi qonuniga 8-rasm. ko’ra, liniya simlaridagi Ì 1 , Ì 2 va Ì 3 toklar (liniya toklari) bilan quyidagicha bog’langan bo’ladi: Ì1= Ì12 - Ì31, Ì2 = Ì23 - Ì12, Ì3 = Ì31 - Ì23, ya’ni liniya toklarining geometrik yig’indisi har doim nolga teng. Bu esa generator fazalari yulduz usulida ulanganda, 0 tugundagi toklarning balansidan ham kelib chiqadi. Bu xulosaga yana Z 12 , Z 23 va Z 31 qarshiliklarni ―uchburchak‖ shaklidan Z 1 , Z 2 va Z 3 qarshiliklardan iborat ekvivalent ―yulduz‖ shakliga almashtirish bilan ham kelish mumkin.

Bu holda hosil bo’lgan nolinchi tugunda Ì 1 + Ì 2 + Ì 3 = 0 shartga rioya qilinadi. 9-b rasmda uch fazali sistemaning fazalari bo’yicha 9-rasm. nosimmetrik yuklama ( Z 12 ≠ Z 23 ≠ Z 31 ) holati uchun tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasi ko’rsatilgan. Uchburchakning tomonlarini tashkil etuvchi tarmoqlaridagi toklar, ya’ni faza toklari tegishlicha bo’lib, bir-biridan miqdorlari hamda fazalari jihatidan farq qiladi. Agar iste’molchining har bir fazasining qarshiligi Z yuk =Z yu e j φ yu bo’lsa, faza toklari o’zaro teng bo’ladi, ya’ni 12 = 23 = 31 = Bu faza toklarining vektorlari esa simmetrik sistemani tashkil etadi: yoki 9-b rasmda tasvirlangan vektor diagrammadan bo’lib, bu vektorlarning yig’indisi nolga teng, chunki Liniya toklari Ì 1 , Ì 2 va Ì 3 ning vektorlari simmetrik yulduz tashkil qiladi, chunki

Bunga ko’ra, yuklama simmetrik bo’lganda, liniya simlaridagi toklar miqdor jihatdan o’zaro teng bo’lib, ularning vektorlari faza bo’yicha bir-biriga nisbatan 2 π / 3 burchakka siljiydi, chunki liniya tokining miqdori faza tokidan marta katta: I L = , ammo shu bilan bir vaqtda U L =U φ . To’rt simli uch fazali nosimmetrik yuklamali zanjirni hisoblash 10-a rasmda fazalarida yuklama qarshiliklari Z 1 `, Z 2 ' va Z 3 ' bo’lgan uch fazali zanjir sxemasi ko’rsatilgan. Fazalardagi yuklama qarshiliklari liniya simlarining Z l qarshiliklari orqali ―yulduz‖ usulida uch fazali generatorning 1, 2 va 3-fazalariga ulanadi. Iste’molchining nol (0') nuqtasi generatorning 0 neytrali bilan ulovchi neytral simning qarshiligi Z N ga teng. Bu hisoblashdan maqsad, generatorning qismlaridagi kuchlanish ma’lum bo’lganda, zanjir tarmoqlaridagi toklarning va zanjir qismlaridagi kuchlanishning taqsimlanishini aniqlashdir. Zanjirni tahlil qilish qulay bo’lishi uchun, uch fazali generatorning kuchlanishlarini simmetrik va liniya simlarining qarshiliklarini esa, o’zaro teng deb qabul qilamiz. Birinchi shartga ko’ra, generatorning 1, 2 va 3-fazalari bilan neytral 0 orasida ta’sir etuvchi faza kuchlanishlari a ) b)

10-rasm. bo’ladi. Demak, liniya bosh qismlaridagi liniya kuchlanishi: Zanjir tahlilini boshlashdan avval uni soddalashtirish maqsadida har bir faza uchun ' va ' yig’indi qarshiliklarni hosil qilib, 7.10-b rasmdagi zanjirga almashtiramiz. Endi 0' tugun uchun Kirxgofning birinchi qonuniga binoan: Ì1 + Ì2 + Ì3 = Ì N (7.1) Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan (faza-neytral konturlar bo’ylab): Ú1 = Ú10 + ÚN (7.2) Ú2 = Ú20 + ÚN (7.3) Ú3 = Ú30 + ÚN Fazalardagi toklar tegishlicha: (7.4) Ì 20 va Ì , bo’lgani uchun, (7.2), (7.3) va (7.4) tenglamalarni hisobga olgan holda, (7.1) tenglamaning o’rniga quyidagini yozish mumkin: Y 1(Ú1-ÚN)+ Y 2(Ú2 -ÚN)+ Y3 (Ú3-ÚN)=YNÚN (7.5) bunda: Y 1 =1/ Z 1 , Y 2 =1/ Z 2 va Y 3 =1/ Z 3 – fazalarning kompleks o’tkazuvchanliklari, Y N =1/ Z N – neytral simning to’la kompleks o’tkazuvchanligi, (7.5)-tenglikka ko’ra, 0 va 0' nuqtalar orasidagi kuchlanish vektori yoki neytral simdagi kuchlanish siljishining vektori quyidagicha bo’ladi: Endi Ú10=Ú1+-ÚN, Ú20=Ú2-ÚN va Ú30=Ú3-ÚN nisbatlardan Ú10, Ú20 va Ú 30 kuchlanishlarni aniqlash qiyin emas. Yuklama qarshiliklardagi faza kuchlanishlari tegishlicha:

Ú 1 = Ì 1 Z ` 1 = Y 1 Z ` 1 Ú 10 , Ú` 2 = i 2 Z 2 = Y 2 Z 2 ` Ú 20 va Ú` 3 = Y 3 Z ` 3 Ú 30 Liniya simlaridagi kuchlanishlarning kamayishini (isrofini) zanjir qismi uchun Om qonuniga binoan: Δ Ú 1 = Ì 1 Z , Δ Ú 2 = Ì 2 Z va Δ Ú 3 = Ì 3 Z deb aniqlash mumkin yoki Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan: Δ Ú 1 =Ú 10 - Ú 1 `, Δ Ú 2 =Ú 20 - Ú 2 `. 11-rasmda neytral simning to’la qarshiligi bo’lib, zanjir iste’molchilarining faza qarshiliklari sig’im xarakteriga va liniya simlarining qarshiliklari Z L = z L e j φ l ( φ 1 >0) induktiv xarakterga ega bo’lgan hol uchun tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasi ko’rsatilgan. Bu hol amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lib, nosimmetrik yuklamada neytral simning uzilib, teztez bo’lib turadigan avariya holatini aks ettiradi. Bu holda yuklamalardagi faza kuchlanishlarining assimetriyasi eng katta bo’ladi. 11-rasm.

Topografik deb ataladigan bu diagrammadan yuklamaning faza qarshiliklarining eng noqulay ( z 1 ': z 2 `: z ` 3 ) nisbatlarida ularning xarakterlari bir xil bo’lsa ham, 0 nuqta uchburchaklik 1-2-3 ning ichida holatini ko’rish mumkin. Bunda faza kuchlanishlari Ú`1Ú`2 va Ú`3 o’z miqdorlari jihatidan doimo generator liniya kuchlanishidan kichik bo’ladi. z 1 ': z 2 ` va z` 3 qarshiliklarni shunday tanlash mumkinki (masalan, ( φ `' 2 < φ ` 3 > 0), natijada yuklamaning neytrali 0' uchburchaklik 1-2-3 ning tashqarisiga chiqib qoladi. Bu yuklamaning bitta (yoki ikkita) faza kuchlanishi generatorning liniya kuchlanishidan katta bo’lishiga olib keladi. Bunday hollarda neytral simning uzilishiga sira yo’l qo’yib bo’lmaydi. Yana tekshirilayotgan zanjirning ikkita xarakterli ish rejimiga to’xtab o’tamiz. 1. Uch fazali yuklama simmetrik, ya’ni Y 1 = Y 2 = Y 3 = Y yu , ammo Y n ≠ 0. 2. Uch fazali yuklama nosimmetrik, neytral simning qarshiligi esa z N =0 ( Y N =∞). (7.6)-ifodaga ko’ra, ikkala holda ham N =0, ya’ni Ú 10 =Ú 1 , Ú 20 =Ú 2 va Ú 30 = Ú 3 yoki iste’molchining fazalaridagi U 1 '=U` 2 =U' 3 =U TM kuchlanishlari bir xil. Birinchi holda faza kuchlanishlarining simmetriyasi neytral simning qarshiligiga bog’liq emas, chunki Ì 1 + Ì 2 + Ì 3 = 0. Ikkinchi holda faza kuchlanishlarining simmetriyasi aynan z N =0 bo’lgani tufayli ta’minlanadi, chunki Ì 1 + Ì 2 + Ì 3 = Ì N ≠ 0. Uch fazali zanjirdagi o’zgaruvchan tok quvvati va uni o’lchash usullari Umumiy holda uch fazali nosimmetrik zanjirning k-fazasidagi oniy quvvat quyidagicha aniqlanadi: bunda: U mk va Ì mk - k – faza toki va kuchlanishining effektiv qiymatlari; ψ k – kuchlanishning boshlang’ich fazasi; φ k esa U mk va Ì mk orasidagi faza siljishi burchagi. Ana shu fazadagi quvvatning o’rtacha yoki aktiv qiymati quyidagicha bo’ladi:

Butun zanjirning quvvati ayrim fazalar quvvatlarining yig’indisiga teng: P= Simmetrik bo’lganda: bo’lib, butun zanjirning quvvati esa: P = 3 = 3U Ф I Ф · Cos φ Bu quvvatni kuchlanish va tokning liniya qiymatlari orqali ifodalasak, a) ―yulduz‖ usulida ulash uchun: b) ―uchburchak‖ usulida ulash uchun: ya’ni quvvatning butun sistema uchun bunday ko’rinishidagi formulasi ―yulduz‖ va ―uchburchak‖lik usullarida ulash uchun bir xil. Uch fazali simmetrik sistemaning to’la va reaktiv quvvatlari xuddi shunga o’xshash ifodalanishi mumkin: S = 3S Ф = 3U Ф I Ф = U L .I L , Q = 3U Ф I Ф Sin = U L I L sin Yuqorida qayd qilinganlarga ko’ra, bir fazali zanjirlarning oniy quvvati ikkilangan chastota 2 ω bilan tebranuvchi tashkil etuvchilar Р =UIcos(2 ω t- φ ) ga ega. Bundan farqli o’laroq, uch fazali simmetrik zanjirning oniy quvvati vaqt t ga bog’liq bo’lmay, quyidagicha aniqlanadi: Chunki yig’indining quyidagi tashkil etuvchilari nolga teng, ya’ni:

12-rasm. Bunday sistemalar ―muvozanatlashgan sistemalar‖ deyiladi. Bularga ikki fazali ortogonal simmetrik sistemadan tashqari, m>2 bo’lgan barcha m-fazali sistemalar ham kiradi. 12-a rasmda nolli ―yulduz‖ usulda ulangan uch fazali simmetrik zanjirning quvvatini o’lchash sxemasi ko’rsatilgan. Bir fazali vattmetr W ning tok chulg’ami, ampermetr kabi, fazalardan birortasiga ketma-ket, kuchlanish chulg’ami esa shu fazaning kuchlanishiga parallel (masalan, 12-a rasmda ko’rsatilganidek, 1-faza bilan 0 orasiga) ulangan. Vattmetrning ko’rsatishi shu fazaning U Ф kuchlanishiga, I Ф tokiga va Cos φ yu quvvat koeffitsiyentiga proporsional bo’ladi. Butun zanjirning quvvatini aniqlash uchun o’lchangan P Ф =U Ф I Ф Cos φ quvvatni uchga ko’paytirish kifoya. Amalda manba tomonda neytral simsiz simmetrik sistema tez-tez uchrab turadi. b)

Yuklama ―uchburchak‖ (12-b rasm) yoki noli tashqariga chiqarilmagan ―yulduz‖ usulida ulanishi mumkin. Bunday hollarda vattmetr uchun 0 sun’iy ravishda olinishi mumkin. Buning uchun uchta bir xil va katta qiymatli R qarshilikni ―yulduz‖ usulida ulab, faqat o’lchash paytidagina ulanadigan qo’shimcha zanjir hosil qilinadi. a) b) 13-rasm. 13-a rasmda nolli ―yulduz‖ usulida ulangan uch fazali nosimmetrik yuklamaning quvvatini o’lchash sxemasi ko’rsatilgan. Bunday sxemada har bir fazaning quvvati alohida W 1 , W 2 va W 3 vattmetrlar yordamida o’lchanadi. Butun zanjirning quvvati uchala vattmetr ko’rsatishining yig’indisiga teng bo’ladi, ya’ni p=p 1 +p 2 +p 3 . Quvvatni bunday o’lchash usuli uch vattmetr usuli deyiladi. Endi, yuklamalarni ulash usulidan qat’i nazar, uch fazali zanjirning quvvatini ikkita vattmetr yordamida ham o’lchash mumkinligini ko’rib chiqaylik. Haqiqatdan ham uch fazali manbaning oniy quvvatlari yig’indisi (13-b rasm) quyidagicha bo’ladi: p = p 1 + p 2 + p 3 = u 1 i 1 + u 2 i 2 + u 3 i 3 bunda: u 1 , u 2 va u 3 – generator faza kuchlanishlarining oniy qiymatlari; i, i 2 va i 3 – sistemaning liniya simlaridagi oniy toklar. Neytral sim bo’lmaganda, liniya toklarining yig’indisi doimo nolga teng i 1 + i 2 + i 3 = 0 bo’lgani uchun, quvvat ρ ifodasidan tok i 3 ni tushirib qoldirib, quyidagiga ega bo’lamiz: p=u1i1+u2i2+u3(-i1-i2)=(u1-u3)i1+(u2-u3)i2=u13l1+u23l2 Bu demak, tok chulg’amlari i 1 va i 2 liniya toklari bilan ta’minlanayotgan ikkita vattmetrning tegishli kuchlanish chulg’amlari u 13 va u 23 liniya kuchlanishlariga ulangan bo’lsa, bu vattmetrlar butun zanjirning quvvatini o’lchay oladi (13-b rasm). Umuman aytganda, vattmetrlar tok bo’yicha istalgan ikkita fazaga ulangan

bo’lib, kuchlanish chulg’amlari o’z fazasidan tashqari toki vattmetrdan o’tmayotgan fazaga (liniya simiga) ulanishi kerak. Quvvatni o’lchashning bunday usuli ikki vattmetr usuli deyiladi. O’lchashning bayon etilgan sxemalari faqat uch simli sistemaning faza iste’molchilari ixtiyoriy ulangan nosimmetrik (yoki simmetrik) yuklamasi uchun foydalaniladi. Amalda o’z ichiga ikkita vattmetr joylashtirilgan yagona konstruktsiyali uch fazali vattmetrlar ko’proq ishlatiladi. Bunday uch fazali vattmetr ikkita tok chulg’ami (g’altak) bilan ikkita kuchlanish chulg’amiga egadir. 1-misol. Liniya kuchlanishi U L =380 V bo’lgan simmetrik uch fazali generatorga tegishlicha nol simli ―yulduz‖ va ―uchburchak‖ usulida ikki gruppa iste’molchi ulangan. 14-rasmdagi iste’molchilarning faza qarshiliklari quyidagicha: Z 1 =55 Om, Z 2 =(33-j44) Om, Z 3 =(44+j33) Om, Z 12 = Z 23 = Z 31 = Z Δ =38 Om (liniya va neytral simlarning qarshiliklari e’tiborga olinmaydi). Butun sistemaning to’la, aktiv va reaktiv quvvatlari aniqlansin. 14-rasm. Yechish: Generator faza kuchlanishlarining komplekslari: V va chunki

Zanjirning kirish qismlaridagi liniya kuchlanishlarining komplekslari esa: ―Uchburchak‖ usulida ulangan iste’molchilarning faza toklari: Yuklamalar iste’mol qilayotgan liniya toklari esa: A, A ―Yulduz‖ usulida ulangan iste’molchilarning faza (liniya) toklari tegishlicha: Neytral simdagi tok esa: + = Liniya simlaridagi yig’indi (yoki generatorning faza toklari): + +

+ Generatorning fazalari bo’yicha quvvatlarning komplekslari: a) kvar (induktiv xarakterli) va S 1 =4,58 kVA]; b) [P 2 = 3,84kVt, Q 2 =1,2 kvar (ind. xar.) va S 2 =4,03kVA]; v) [P 3 = 4,06kVt, Q 3 =2,34 kvar (ind. xar.) va S 3 =4,69kVA]; g) Butun zanjirning to’la quvvati: S =S 1 +S 2 +S 3 =13,3 kVA. Butun zanjirning aktiv quvvati: P = P 1 +P 2 +P 3 = 12,08 kVt. Butun zanjirning reaktiv (induktiv xarakterli) quvvati: Q =Q 1 +Q 2 +Q 3 =5,45 kvar. Uch fazali tok yordamida aylanuvchi magnit maydon hosil qilish Yuqorida aytilganlarga ko’ra (2-rasm), o’zgaruvchan tok generatorining ishlash prinsipi uning qo’zg’almas chulg’amlarini aylanma harakatda bo’lgan magnit maydonning kuch chiziqlari kesib o’tganda (elektromagnit induksiya qonuniga binoan) e.yu.k. induktivlanishiga asoslangan. Shuningdek, uch fazali tok generatorida elektromagnit (rotor tarzida) o’zining aylanma harakati davomida aylanuvchan magnit maydoni hosil qiladi. Undagi aylanuvchi magnit maydon elektr energiyasiga aylantirilayotgan tashqi mexanik kuch ta’sirida hosil qilinadi. Agar shunday mashinaning stator chulg’amlari uch fazali e.yu.k. manbaiga ulansa, tashqaridan iste’mol qilinayotgan tok hisobiga unda xususiy aylanuvchi magnit

maydon hosil bo’ladi. Bu magnit maydon rotorning qo’zg’almas magnit maydoni bilan o’zaro ta’sirlashib, rotorni statorning magnit maydoni yo’nalishida aylanishga majbur etuvchi mexanik kuch hosil qiladi. Bu rejim yuritgich rejimi deyilib, barcha elektr mashinalarga xos qaytuvchanlik prinsipiga dahldordir. Sinxron va asinxron o’zgaruvchan tok yuritgichlarining ishlashi ana shu prinsipga asoslangan. Endi bir va uch fazali mashinalarda aylanuvchi magnit maydonining hosil qilinish jarayonini ko’rib chiqaylik. 1. Pulsatsiyalanuvchi magnit maydon. 15-a rasmda bir fazali o’zgaruvchan tok mashinasi ko’rsatilgan (uni uch fazali mashinaning bir fazasi deb qarash mumkin). Ko’rib chiqilayotgan onda statorning tashqi manbaiga ulangan chulg’amlaridan o’tayotgan tok uning o’ng tomonidagi yarim o’ramlarida kirib borayotgan (krestchalar), chap tomondagi yarim o’ramlarida esa chiqib kelayotgan (nuqtalar) bo’lsin. U holda chulg’amlardan o’tgan tokning magnit maydoni kuch chiziqlari parma qoidasiga binoan, uning o’ng tomonida soat strelkasi, chap tomonida esa soat strelkasiga teskari yo’nalishda bo’ladi. 15-rasm. Agar tashqi sinusoidal tok manbai hosil qilgan magnit induksiyasi b=BmCos ω t qonuniyat asosida o’zgaradi deb qabul qilsak, u holda 16 rasmda aks ettirilgan t=0 vaqt paytida u B m ga teng bo’lib, pastdan yuqoriga yo’nalgan bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan magnit induksiyaning oniy qiymati va yo’nalishi o’zgaradi. Masalan, ω t= π /2 da u nolga teng, ω t= π da esa maksimum bo’lib, teskari yo’nalishga ega. Agar b=Bm Cos ω t ni kompleks shaklda ifodalasak, b) a)

bo’ladi, demak, uni elektr mashina ichida hosil bo’lgan magnit maydoni ω va (- ω ) burchak tezliklar bilan qarama-qarshi yo’nalishda aylanayotgan ikkita moduli Bm/2 ga teng bo’lgan induksiya vektori tarzida tasavvur qilish mumkin. Bulardan har birining aylanuvchi magnit maydoni o’ziga tegishli aylanuvchi momentni hosil qiladi. Ammo bu momentlarning yo’nalishi bir-biriga qarama- qarshi bo’lgani uchun harakatlanuvchi kuch hosil bo’lmaydi. Shunday qilib, bir fazali o’zgaruvchan tok generator dvigatel rejimida ishlay olmaydi. Amalda ishlatiladigan bir fazali dvigatellar maxsus yasalgan bo’lib, ulardagi bir yo’nalishli aylanuvchi magnit maydonni sun‟iy fazaga bo’lish yo’li bilan erishiladi. Endi t vaqtda mashinaning statori aylanasi bo’ylab bir fazali tok hosil qilgan magnit maydonining taqsimlanishini ko’rib chiqaylik. Statorning ichki aylanasi tomonida normal MN ga nisbatan a 0 burchak hosil qilib joylashgan biror A 0 nuqtani tanlaylik. Magnit induksiyaning vaqt jihatidan o’zgarish qonuniyatiga ko’ra, shu nuqtadagi induksiya miqdori quyidagicha: b = B m cos ω t • cos α bo’ladi. Statorning halqasini fikran nN bo’lamiz-da, uni 7.15-b rasmda ko’rsatilganidek, α - (- α ) o’q bo’ylab «to’g’rilaymiz». U holda t=0 vaqtda magnit induksiyaning taqsimlanish qonuniyati sinusoidal shaklidagi uzluksiz egri chiziq bilan tasvirlanadi-da, maksimum i α =0 ga to’g’ri keladi (MN chiziq bo’ylab). Vaqt t ga 0 dan gacha (yoki ωt=0 dan ωt=2π gacha) turli qiymatlar berib, bir nechta sinusoidal egri chiziqlarni (punktir shaklda ko’rsatilgan) hosil qilamiz. Bu esa magnit induksiyaning statorning turli nuqtalari uchun bir xil bo’lmagan (musbat va manfiy) maksimumlari orasida tebranishini ko’rsatadi. Bunday magnit maydon pulsatsiyalanuvchi maydon deyiladi. 2. Aylanuvchi magnit maydon . Endi uch fazali elektr mashinaning stator chulg’amlaridan o’tayotgan faza toklarining bir vaqtdagi ta’siri natijasida hosil bo’lgan magnit maydonning paydo bo’lishini va uning fazo – vaqt jihatidan o’zgarishini ko’rib chiqaylik. 7.16-rasmda shunday mashinaning modeli ko’rsatilgan, uning statorining ichki aylanasi bo’ylab o’qlari bir-biridan fazoviy

120  burchakka siljigan uchta simmetrik A – x, B – y va C – z faza chulg’amlari joylashtirilgan. Bunda B va C fazalar chulg’amlarining birinchi o’ramlari (boshi) joylashgan pazlar (konussimon ariqchalar) ning radial o’qlari A faza birinchi o’rami pazining radial o’qiga nisbatan (soat strelkasining yuradigan tomoniga) 120  va 240  burchaklarga siljigan. Mashinaning stator chulg’amlarini simmetrik uch fazali kuchlanish manbaiga ulasak, ulardagi toklarning simmetrik sistemasi hosil bo’ladi: Bu toklar, o’z navbatida, induksiyasi quyidagi qonuniyat bilan o’zgaruvchi magnit maydonini hosil qiladi: Induksiya oniy qiymatlari b A , b B va b c ning yig’indisi, xuddi i A , i B va i c toklarning yig’indisiga o’xshash, istalgan vaqtda nolga teng. Ammo bu faqat vaqt jihatidan fazasi siljigan toklar uchun to’g’ri bo’lib, ham vaqt bo’yicha, ham fazaviy siljigan induksiya uchun to’g’ri kelmaydi. Haqiqatan ham A – x, B – y va C – z faza chulg’amlarining o’qlari fazaviy siljimagandagi t=0 vaqtda magnit induksiyalari b A =B m , b B =B m Cos( ω t-120 o )=B m Cos(-120 o ) va b C =B m Cos( ω t-240 o ) =B m Cos(-240 o ) bo’lib, ularning yig’indisi Σ b =0 bo’ladi. Biz ko’rib chiqayotgan holda chulg’amlar stator aylanasi bo’ylab fazaviy siljiganligi tufayli (16-rasm) magnit induksiyalar kompleks tekislikda fazaviy vektorlar bilan ko’rsatiladi:

16-rasm. Bu vektorlarning yig’indisi: bo’ladi va t=0 vaqt uchun yo’nalishi jihatidan +1 o’q bilan mos tushadi. Istalgan vaqtda magnit induksiyalar oniy qiymatlarining yig’indisi ekanligini ham isbotlash mumkin. Ammo yig’indi induksiya vektori ning yo’nalishi vaqt o’tishi bilan aylanish qonuni bo’yicha biror o’q atrofida o’zgarmas burchak tezligi ω bilan o’zgaradi. Buning uchun yuqorida pulsatsiyalanuvchi maydonni tahlil qilish uchun keltirilgan mulohazalardan foydalanamiz. Xuddi bir fazali mashinalardagiga o’xshash uch fazali mashinaning statorida ham MN o’qqa (+1 o’qqa) nisbatan α 0 burchak hosil qilib joylashgan biror A 0 qo’zgalmas nuqtani tanlaymiz (16-rasm). Ayrim faza induksiyalari b A , b B va b C ning bu nuqtaga nisbatan fazo hamda vaqt jihatidan ta’siri quyidagi qonuniyatlar bilan ifodalanadi: b A = B m Cos ω t • Cos α 0 , b B = B m C os ( ω t - 1 2 0 0 ) • Cos ( α 0 + 1 20 o ), b C = B m Cos ( ω t - 24 0 0 ) • Cos ( α 0 + 240 o ). Statorning teng ta’sir etuvchi magnit maydoni induksiyasining yig’indisi:

Formula bo’yicha trigonometrik o’zgartirishlarni bajarib, uni quyidagi ko’rinishga keltiramiz: chunki bo’lishi, xuddi teskari ketma-ketlikdagi simmetrik sistemani hosil qiluvchi uchta vektorning yig’indisini tasvirlaydi. Shunday qilib, A 0 nuqta statorda qo’zg’almas bo’lib, MN o’qqa (+1 o’qqa) nisbatan α 0 burchak hosil qilib joylashgan bo’lsa (7.16-rasm), magnit maydonining yig’indi induksiyasi unga nisbatan quyidagi qonuniyat bilan o’zgaradi: Endi bu nuqtani stator bo’ylab [-ω] burchak tezlikda aylanadi, deb faraz qilsak, u holda α 0 =-ωt va teng ta’sir etuvchi magnit maydonining induksiyasi istalgan vaqtda A 0 nuqtaga nisbatan o’zgarmas va miqdor jihatidan: Demak, miqdori jihatidan o’zgarmas magnit induksiyaning vektori 0 stator o’qi atrofida soat strelkasi yuradigan tomonga (+ ω ) burchak tezlik bilan aylanadi. Natijada mashinaning statori bo’ylab aylanuvchi magnit maydoni hosil bo’ladi. Manba toklari i A , i B va i C fazalarining ketma-ketlik tartibi o’zgartirilganda (buning uchun, masalan, B va C chulg’amlarining uchlarini tashqi manbaning C va B fazalariga ulash kifoya), yig’indi induksiyaning oniy qiymati quyidagi ko’rinishni oladi:

ya’ni teng ta’sir etuvchi magnit maydonining induksiya vektori o’zining aylanish yo’nalishini teskarisiga o’zgartiradi, chunki α=ωt bo’lganda, b 0 =3/2Bm=Const. Demak, uch fazali mashinaning statorida hosil bo’lgan aylanuvchi magnit maydonining aylanish yo’nalishini o’zgartirish uchun, stator chulg’amlarini uch fazali kuchlanish manbai bilan ulovchi uchta faza simlaridan istagan ikkitasini manbaga ulanish joylarini almashtirish kifoya. 3. Ishlash prinsipi aylanuvchan magnit maydonga asoslangan o’zgaruvchan tok yuritgichlari. Ko’p fazali (xususan uch fazali) o’zgaruvchan tok zanjirlarining asosiy afzalliklaridan biri shuki, bunda ular o’zgaruvchan tok dvigatellari yaratish uchun zarur bo’lgan aylanuvchi magnit maydonini hosil qiladi. 17-a rasmda uch fazali oddiy dvigatelning modeli ko’rsatilgan, uning aylanuvchi magnit maydonida chulg’amlari (ramkasi) qisqa tutashgan rotor joylashgan. a) b) 17-rasm.

Fizik jarayonlarning tadqiqini soddalashtirish maqsadida, statorning A – x, B – y va C – z chulg’amlarini yagona o’ramlar bilan almashtiramiz. Chulg’amlarning bosh uchlari A, B, C tashqi uch fazali manbaga, oxirgi uchlari x, y, z bitta tugunda ulangan bo’lib, 0 neytralni hosil qiladi. Rotor chulg’ami bitta o’ram tarzida ko’rsatilgan bo’lib, tekisligi vertikal o’q bilan mos tushadi. 17-a rasmda b 1(0) =Bm, b’ 2(0) =Bm/2 va b’ 3(0) =-Bm/2 (xuddi shunday vaqt 15-a rasmda ko’rsatilgan) bo’lgan, t=0 vaqt uchun yig’indi induksiyasi B 0 bo’lgan magnit maydonining tasviri ko’rsatilgan. Yig’indi induksiya vektori B 0 =3/2 Bm o’zgarmas ω burchak tezlik bilan soat strelkasi yuradigan tomonga aylanmoqda deb olib, tormozlangan rotor chulg’amining qo’zg’almas berk o’tkazgichiga aylanuvchi magnit maydonining ta’sirini ko’rib chiqaylik. Aylanuvchi magnit maydonining berilgan yo’nalishda aylanishi bilan statorning qo’zg’almas magnit maydonida rotor ramkasining yarim o’ramlarida e.yu.k. induktivlanadi; tokning yo’nalishi esa o’ng qo’l qoidasiga binoan yuqori o’tkazgichda bizdan, pastkisida esa bizga qarab yo’naladi. O’z navbatida bu tok hosil qilgan yangi magnit maydonining kuch chiziqlari yuqorida soat strelkasi yuradigan tomonga, pastda esa unga teskari yo’nalishda tutashadi. Bu magnit maydonining stator maydoni bilan o’zaro ta’siri natijasida yig’indi magnit kuch chiziqlari rotor o’tkazgichining chap va o’ng tomonlarida bir tekis taqsimlanmaganligi tufayli (17-a rasmga qarang) magnit maydonining boshlang’ich ko’rinishi bir muncha deformatsiyalangan bo’ladi. Stator magnit maydonining rotor magnit maydoni tomonidan deformatsiyalanishi stator chulg’amlaridan o’tayotgan tokning ortishiga va shu bilan birga, manbadan yana qo’shimcha energiya keltirishiga sabab bo’ladi. Bu qo’shimcha energiya B 0 induksiyaning dastlabki qiymatini va magnit kuch chiziqlarining yana avvalgi taqsimlanishini tiklashga sarflanadi. Natijada statorning magnit maydoni ta’sirida tokli o’tkazgichni surib chiqarish jarayoni sodir bo’ladi. Rotor o’ramining statorning aylanuvchi magnit maydoni yo’nalishida burishga intiluvchi F-h juft kuch hosil bo’ladi. Natijada ramka aylanuvchi magnit maydonining aylanish tezligi n 1 ga yaqin bo’lgan n 2 tezlik bilan stator maydoni

yo’nalishida aylana boshlaydi. Bunday aylanuvchi magnit maydonining aylanish tezligi n 1 =60f 1 /p tarmoq tokining chastotasi f 1 ga va statorning uch fazali chulg’ami hosil qilgan juft qutblar soni p ga bog’liq. Qisqa tutashgan ramkaning (dvigatel rotorining) tezligi esa ana shu miqdorlarga bilvosita bog’liq, chunki xarakatlanayotgan ramkaning mexanik kuchish u ramkadan o’tayotgan tok kuchiga ham bog’liq bo’ladi. Qisqa tutashgan ramkada (17-b rasm) tok hosil bo’lishi uchun energiya manbai ramka yarim o’ramlarining stator aylanuvchi magnit maydoni kuch chiziqlarini kesib o’tishi natijasida hosil bo’lgan e.yu.k. hisoblanadi. Demak, aylanuvchi magnit maydoni yo’nalishida ramkaning tezligi ortib borgan sari bu e.yu.k. ning miqdori kamayib boradi, n 2 =n 1 bo’lganda, u nolga tenglashadi. Bu ramkadagi tok va u hosil qilgan ikkilamchi magnit oqim ham nolga tenglashadi, demakdir. Binobarin, n 2 =n 1 rejim hech qachon sodir bo’lmaydi, chunki bunga rotor o’qida nolga teng bo’lgan aylanuvchi magnit maydoni to’g’ri keladi. Qisqa tutashgan chulg’amli rotorning tezligi doimo aylanuvchi magnit maydonining aylanish tezligidan kichik, ya’ni n 2 <n 1 bo’ladi. Statorning aylanuvchi magnit maydoni tezligi bilan vaqt jihatdan bir xil bo’lmaganligi tufayli, bu xil konstruksiyali o’zgaruvchan tok mashinalari asinxron mashinalar deb ataladi. Asinxronlik darajasi sirpanish deb ataluvchi quyidagi nisbat bilan aniqlanadi: S= Dvigatelni yurgizish paytida n=0 va S=1 bo’lib, salt ishlash rejimida n 2 →n 1 , S→0. Bunda rotordagi tokning chastotasi f 2 =f 1 *S bo’lib, u statordagi tokning chastotasiga va sirpanishiga bog’liq. Bu – asinxron mashinadan chastota o’zgartirgich elektr mashina sifatida ham foydalanish mumkin, demakdir. Yuqorida bayon qilingan o’zgaruvchan tok dvigateli rotorining chulg’ami o’zgarmas tok manbaiga ulansa, u n 2 =n 1 rejimda ham ishlay oladi. Bu holda rotor chulg’amidan o’tayotgan tok hosil qilgan o’zgarmas magnit maydon aylanuvchi magnit maydonga bog’liq bo’lmaydi, ularning fazodagi o’zaro ta’siri qat’iy aniq bo’lib, stator va rotor magnit maydonlari bir xil tezlik bilan aylanadi. Shuning uchun bunday dvigatellar sinxron dvigatellar deb ataladi.

Nosimmetrik sistemalarning tashkil etuvchilari. Simmetrik tashkil etuvchilar usuli Ko’p fazali (shuningdek, uch fazali) har qanday nosimmetrik e.yu.k., kuchlanish va toklar vektorlari sistemasi fazalarining ketmaketlik tartibi oldindan belgilangan tartibda almashinadigan simmetrik sistemalar yig’indisi bilan almashtirish mumkin. Buni umumiy holda nol, to’g’ri va teskari tartibdagi (A 0 = B 0 = C 0 ) simmetrik tashkil etuvchilarga ajratish mumkin bo’lgan uch fazali nosimmetrik sistemalar misolida ko’rib chiqamiz. 18-a rasmda ixtiyoriy uch fazali nosimmetrik sistema , va vektorlar sistemasi tarzida ifodalangan. Bu sistemani simmetrik tashkil etuvchilarga ajratish maqsadida undagi har bir vektorni o’z navbatida quyidagicha va tashkil etuvchi vektorlar yig’indisi tarzida tasavvur qilish mumkin. Shu bilan bir vaqtda quyidagi shartlar bajarilishi kerak deb bilamiz: (7.7) (bunda ekanligini eslatib o’tamiz). Umumiy holda 18-a rasmda berilgan yoki vektorlardan sanoqsiz ko’p (ixtiyoriy yo’nalgan) vektorlarga ajratish mumkin. Ammo (7.7) ifodada keltirilgan shartlarga rioya qilinsa, vektorlarning mo’ljallangan yo’nalishda ajratishning yagona varianti chiqadi. Bunda vektorlarning tegishli tashkil etuvchilari nolinchi (A 0 , B 0 , C 0 ), to’gri va va teskari ( )

ketma-ketlikdagi simmetrik sistemalarni hosil qiladi. Simmetrik tashkil etuvchilar usuli degan nom ana shundan kelib chiqqan. Uch fazali nosimmetrik sistemani simmetrik tashkil etuvchilarga analitik hamda grafik usulda ajratish mumkin. 18-rasm. 1. Analitik usul . Berilgan , va vektorlarning aniqlanadigan komponentalarining balansini quyidagi tenglamalar sistemasi ko’rinishida ifodalaymiz: (7.8) = (7.8) dagi shartlarni hisobga olganda (7. ) ni quyidagicha yozish mumkin: = (7.9) Endi 0 , 1 2 larni aniqlash uchun ketma-ket uchta amalni bajaramiz: (7.9) tenglamalar sistemasining o’ng va chap qismlarini qo’shish natijasida ga ega bo’lamiz, chunki 1 + a + a 2 =0 bo’lgani uchun A 1 (1 + a 2 + a ) = A 2 (1 + a + a 2 ) = 0 bo’ladi. Shunday qilib, v) a) b) g)

kelib chiqadi. (7.9) sistemaning ikkinchi va uchinchi tenglamalarini tegishlicha a va a 2 ga ko’paytirib, shu sistemaning birinchi tenglamasiga qo’shsak, quyidagini hosil qilamiz: (7.11) chunki A 0 (1 + a + a 2 ) = A 2 (1 + a 2 + a 4 ) = 0 Demak, (7.9) sistemaning ikkinchi va uchinchi tenglamalarini tegishlicha a 2 va a ga ko’paytirib, shu sistemaning birinchi tenglamasiga qo’shsak, quyidagini hosil qilamiz: Shunday qilib, (7.7) ni hisobga olgan holda (7.10) (7.12) larga binoan, , va vektorlar ma’lum bo’lsa, , shuningdek, larning simmetrik tashkil etuvchilarini aniqlash mumkin. 2. Grafik usul . Bu usul , va vektorlar bilan bajariladigan algebraik amallarni ularning tekislikdagi tasvirlari bilan bajariladigan geometrik amallarga almashtirish imkonini beradi. Bu holda bayon qilingan uch amal 7.18-rasmda keltirilgan geometrik amallardan iborat bo’ladi. vektorning boshi vektorning oxiriga, vektorning boshi vektorning oxiriga (18-a rasmda va vektorlarning yangi vaziyatlari punktir chiziqlar bilan ko’rsatilgan) ko’chirib qo’yamiz. Yig’indi vektor bo’lib, ular asosida ketma- ketlikda yo’nalgan -b rasm) simmetrik sistemani tuzish mumkin; vektorning oxiridan soat strelkasiga teskari yo’nalishda 120 o burchakka burilgan vektorni qo’yamiz (bu = a amalga to’gri keladi). Bunga

yana soat strelkasi yuradigan yo’nalishga 120 o burchak burilgan vektor C ni qo’shamiz (bu esa vektor a 2 S ni qo’shishga mos keladi). Yig’indi vektor 3A 1 bo’lib, uning asosida, (7.7) ni hisobga olgan holda, to’g’ri ketma-ketlikda yo’nalgan A 1 , B 1 va C 1 (7.18-v rasm) simmetrik sistemani tuzish mumkin; ikkinchi punktdagiga o’xshash yo’l bilan (7.12) tenglamaga mos geometrik yasashlarni bajarish natijasida A, a 2 B va C vektorlarni qo’shib, 3A ga teng vektorni hosil qilamiz (18-a rasm). Sistema (7.7) ni hisobga olgan holda, A vektorning miqdori va yo’nalishini bilib, teskari ketma-ketlikda yo’nalgan simmetrik sistemani tuzamiz (18-g rasm). Endi haqiqiy uch fazali elektr zanjirlarda e.yu.k., kuchlanish va toklarning sistemalarida nosimmetriya paydo bo’lishi muhim fizik jarayonlar ekanligi haqida to’xtalib o’tamiz. Bunda har qanday uch fazali uzgaruvchan tok sistemasining eng yaxshi ishlash rejimi generator e.yu.k. larining iste’molchi fazalari to’la (uzatish liniya simlarining qarshiliklari bilan birgalikda) qarshiliklarning tamomila simmetriyada bo’lishi hisoblanadi. Bu holda barcha liniyaviy va fazaviy e.yu.k., kuchlanish va toklarning vektorlari simmetrik yopiq uchburchak va uch nurli yulduz hosil qiladi. Bunday sistemalar tarkibida nol va teskari ketma-ketlikda yo’nalgan tashkil etuvchilar bo’lmaydi. Ammo katta quvvatli elektr sistemalarda bunday ideal rejimni amalda hosil qilib bo’lmaydi. Generatorning fazalari va elektr uzatish liniyalari (EUL (LEP)) simmetriyada bo’lganiga qaramasdan, sistema nosimmetrik, chunki uning fazalarida to’la qarshiliklarning miqdori va xarakteri har xil. Uch fazali generatorning fazalarida yuklama qarshiliklari asimmetriyasi paydo bo’lishining asosiy sababi shuki, uch fazali sistemaning ayrim fazalariga ulangan qarshiliklar turlicha va ko’pchiligi bir fazali iste’molchilar (induksion pechlar, bir fazali yuritgichlar, elektr yoritish sistemasi, maishiy korxonalar va boshqalar) bo’ladi. Shu tufayli faza va liniya toklari keskin asimmetriya rejimini tashkil etadi. Fazalarning parametrlari bir- biridan keskin farq qilganda faza va liniya kuchlanishlari vektorlarining sistemasida nol (faza kuchlanishlari uchun) hamda teskari ketma-ketlikda

yo’nalgan tashkil etuvchilarning ulushi sezilarli darajada ortadi. Faza kuchlanishlari vektorlari sistemasida nolinchi ketma-ketlikda yo’nalgan tashkil etuvchilarning bo’lishi generator bilan iste’molchining nol nuqtalari orasidagi Ú N = Ú 00 teskari kuchlanishning paydo bo’lganligini bildiradi (10-rasm). Teskari ketma- ketlikda yo’nalgan simmetrik tashkil etuvchilarning bo’lishi elektr tarmog’iga fazalari tartibi teskari ketma-ketlikda bo’lgan yangi uch fazali manbani ulash bilan baravardir. Bu, o’z navbatida, bunday nosimmetrik sistemadan elektr energiyasi iste’mol qiluvchi uch fazali o’zgaruvchan tok dvigatellarida asosiy aylanuvchi magnit maydonidan tashqari, yana unga qarama-qarshi yo’nalishda aylanuvchi magnit maydonini hosil qiladi (tormozlovchi momentni vujudga keltiradi). Bunday sharoitda kuchlanishlar, shuningdek, toklar sistemasi uchun miqdorlari anchagina bo’lgan teskari ketma-ketlikda yo’nalgan tashkil etuvchilarning bo’lishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Uch fazali sistemalarning real ishlashi sharoitida faza va liniya toklarining simmetriyasini amalda bir tekis ushlab turish imkoniyati bo’lmaganligidan, tegishli simmetriyalash shartlari faza va liniya kuchlanishlari sistemasiga nisbatan qo’yiladi. Elektr energiyasining bu muhim sifat ko’rsatkichi asimmetriya koeffitsiyenti deb ataladigan koeffitsiyent bilan aniqlanadi. Bu koeffitsiyent simmetrik sistemalardagi teskari ketma-ketlikda yo’nalgan Ú (2) tashkil etuvchilar bilan to’g’ri ketma-ketlikda yo’nalgan tashkil etuvchilar Ú (1) effektiv qiymatlarining nisbatiga teng, ya’ni Xuddi shunga o’xshash yo’l bilan toklar vektorlarining asimmetriya koeffitsiyenti aniqlanadi. Katta quvvatli uch fazali sistemalarning liniya kuchlanishlari asimmetriya koeffitsiyentining GOST bo’yicha mumkin bo’lgan eng katta qiymati bo’lib, tok asimmetriya koeffitsiyenti ε i (alohida hollardan tashqari) aniq chegaraga ega emas. Elektr energiyasining sifati va energosistemaning kuchlanish hamda toklarining mo’tadilligi maxsus avtomatik qurilmalar bilan nazorat qilinadi,

kuchlanish va toklarning asimmetriya darajasi esa texnik o’lchash asboblari yordamida qayd qilinadi. Bu qurilmalarga simmetriyalovchi tashkil etuvchilarning elektr filtrlari asos qilib olingan.

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

O'xshashlar

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari

O’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblash

Uch fazali qisqa tutashuv toklarini hisoblash usullari

Elektr o’lchash o’zgartkichlari

O’zgaruvchan tok ko’priklari yordamida induktivlik, sig’im, o’zaro induktivliklarni o’lchash