O’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblash - Energetika - Referatlar

O’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblash

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3676.5 KB

Ko'chirib olish

O’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblash Reja: 1. Hisoblashning kompleks usuli haqida tushuncha 2. Om va Kirxgof qonunlarining kompleks shaklda ifodalanishi. Kompleks qarshiliklar va o’tkazuvchanliklar 3. Quvvat kompleksi 4. Oddiy va murakkab zanjirlarni kompleks usul bilan hisoblash 5. Elektr yurituvchi kuch manbalarini kompleks usulda tok manbalariga va tok manbalarini elektr yurituvchi kuch manbalariga almashtirish 6. “Yulduz” va “uchburchak” tarzida ulangan tarmoqlarni o’zaro almashtirish usuli 7. Kirxgof qonunlarini bevosita tatbiq etish usuli 8. Kontur toklari usuli 9. Tugun kuchlanishlar potensiallari usuli 10. Superpozitsiya yoki ustlash prinsipi va uning asosida tuzilgan hisoblash qoidalari 11. Mutanosiblik prinsipi va uning asosida tuzilgan hisoblash qoidalari 12. Ekvivalent generator usuli

Hisoblashning kompleks usuli haqida tushuncha Ma’lumki, sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlarida turg’unlashgan holatlar (e.yu.k., kuchlanish va h.k.) differensial tenglamalarning xususiy yechimlaridan iborat bo’lib, ular bilan zanjirlarning muvozanat holatlari tavsiflanadi. Parametrlari chiziqli bo’lgan zanjirga o’zgaruvchan kuchlanish berilganda uning hamma tarmoqlari va qismlarida xuddi shunday shakldagi reaksiya ro’y beradi. Boshqacha qilib aytganda, zanjirning muvozanat holati Kirxgof qonunlariga binoan o’zgaruvchan elektr va elektromagnit miqdorlarining balansi bilan ifodalanadi. Murakkab sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlarini oddiy matematik usul bilan hisoblash noqulay va ko’p mehnat talab qiladi hamda undan amaliy hisoblashda foydalanish qiyin. Bunday hisoblashdagi asosiy noqulaylik har bir sinusoidal miqdor (e.yu.k., kuchlanish va tok) o’zining amplitudasi va boshlang’ich fazasi bilan aniqlanishidan kelib chiqadi. O’zgaruvchan miqdorlarni geometrik usulda aylanuvchi vektorlar tarzida ifodalash (3.4) ham o’z navbatida murakkab zanjirlar uchun bajarish qiyin bo’lgan murakkab vektor diagrammalar tuzishni talab etadi. Shunga qaramasdan, bu usul o’zgaruvchan tok zanjirlarini kompleks usulda hisoblashning asosi qilib olingan. Kompleks usul, ya’ni aylanuvchi vektorlarni kompleks sonlar yordamida ifodalash geometrik 1-rasm. yasashlarni talab qilmay, sonlar ustida amallar bajarishga imkon beradi.

1-rasmda haqiqiy (+I) va mavhum (+j) ortogonal o’qlarda kompleks tekislik ko’rsatilgan bo’lib, unda A,B va C kompleks sonlar tasvirlangan (elektrotexnikada bunday vektorlar nuqta bilan belgilanadi). Bu sonlarning tasviri koordinata boshidan chiqib, A,B,C modullarga ega bo’lgan vektorlarni ifodalaydi. Vektorlarning holati +1 o’qdan boshlab soat miliga teskari yo’nalishda hisoblangan boshlang’ich  β γ va fazalar (argumentlar) bilan yoki bu vektorlarning tegishli o’qlarga bo’lgan proyeksiyalari: a 1 va a 2 ; b 1 va b 2 ; c 1 va c 2 orqali belgilanadi. Birinchi holda vektorlar quyidagicha ko’rsatkichli shaklda berilgan deb hisoblanadi: bunda: e – natural logarifmlarning asosi, j= . Ikkinchi holda tasvir algebraik (yoki trigonometrik) shaklda berilgan hisoblanadi: = a 1 + j a 2 , yoki = A(Cos  +jSin  ), = B(Cos β +jSin β ) va = C(Cos γ +jSin γ ). Keltirilgan shakldagi ifodalar Eylerning kompleks sonlar uchun berilgan formulalaridan kelib chiqadi, ya’ni = Cos + jSin = Cos – jSin A = A = a 1 + j a 2 kompleks sonlar uchun quyidagi nisbatlarni keltirish mumkin: bunda: a 1 =A Cos α =Re (A) – kompleks sonning haqiqiy qismini ifodalaydi, a 2 =A Sin  =Im (A) – kompleks sonning mavhum qismini ifodalaydi. Xususiy holda: 1) = bo’lsa, A = A= a 1 ; a 2 =0. 2) = + π /2 bo’lsa, A = + jA = + j a 2 ; a 1 =0. 3) = + π bo’lsa, A = - A = - a 1 ; a 2 = 0 va h.k. 4) e -j va j 4 =1 ekanligi ko’rinib turibdi.

Endi bizga qandaydir kompleks son berilgan bo’lsin: uni quyidagicha yozish mumkin: Bu esa burchak tezlik bilan aylanayotgan biror vektorning tasviridir. Boshqa tomondan I m vektorning mavhum qismi oddiy sinusoidadir, ya’ni Demak, biz boshlang’ich fazasi va amplitudasi I m bo’lgan ω chastotali sinusoidani kompleks formada tasvirladik. Agar sinusoidal o’zgaruvchan tokning oniy qiymatini xuddi ana shunday shaklda ko’rsatilishini hisobga olsak, kompleks son tok i = I m Sin ( ω t + ψ i ) ning simvolik tasviri bo’lib chiqadi. Bu yerda = e j ψ i –tokning kompleksli amplitudasi. Ko’paytiruvchi kompleks sonni o’zining boshlang’ich o’qi atrofida o’zgarmas burchak tezlik bilan aylanayotgan vektor ekanligini ko’rsatadi. (3.3) da ko’rsatilganidek, bir xil chastotalardagi elektr miqdorlar vektorlarining bir vaqtda aylanishi bu vektorlar orasidagi fazaviy hamda amplitudaviy nisbatlarni buzmaydi. Demak, i= Sin( ω t+ ψ i ;) tokka kompleks tekislikda I m amplituda va ψ i argument bilan aniqlanadigan m = m e i ψ i vektor mos keladi, deb hisoblash mumkin. Xuddi shuningdek, e.yu.k. e=E m = Sin ( ω t+ ψ e ) va kuchlanish u=U m sin ( ω t+ ψ u ) uchun tegishlicha = E m va = U m ga ega bo’lamiz. Haqiqiy hisoblashda toklar, e.yu.k.lar va kuchlanishlarning effektiv qiymatlari beriladi; u holda tegishli komplekslar quyidagi ko’rinishda yoziladi: Shunday qilib, kompleks usul sinusoidal funksiyalardan (originallardan) kompleks sonlarga (ularning tasviriga) o’tish imkonini beradi.

Agar ushbu usul funksiyadan, ya’ni originaldan, kompleks tasvirga o’tishni x belgisi bilan ifodalaydigan bo’lsak, unda quyidagilarni yozish mumkin: va h.k. Elektr zanjirlarini kompleks usulda hisoblash jarayonida tok, kuchlanish va e.yu.k. lar faqatgina vaqt funksiyasi tarzida emas, balki uning hosilasi yoki integrali tarzida uchrashi mumkin. Masalan: Demak, mazkur funksiyaning tasviri quyidagicha topiladi: Demak, ya’ni kompleks usuli qo’llanayotganda funksiyadan hosila olish ushbu funksiyaning tasvirini "jω"ga ko’paytirish operatsiyasiga to’g’ri keladi. Xuddi shunga o’xshash, funksiyaning "n" – darajali hosilasi tasviri ko ’ rinishda tuzilishi aniqdir . Endi shu tokni integrallashga o’tsak, (Bu yerda: q(o) – kondensatorli element uchun boshlang’ich zaryad). Kompleks usuli faqatgina o’zgaruvchan (aynan sinusoidal) miqdorlarga nisbatan ishlatilishi mumkinligini e’tiborga olsak, q(o) ni hisobga olmaymiz. Shu sharti bilan integrallangan tok tasviri quyidagi ko’rinishda bo’ladi:

Demak, kompleks shaklda berilgan har qanday sinusoidal funksiyaning tasviri m e jωt bo’lsa, u funksiyaning integralini tasvirlash funksiya tasvirini "jω"ga bo’lish bilan barobar ekan. Om va Kirxgof qonunlarining kompleks shaklda ifodalanishi. Kompleks qarshiliklar va o’tkazuvchanliklar Berilgan biror passiv zanjir u=U m Sin( ω t+ ψ u ) kuchlanish manbaiga ulangan, deb faraz qilaylik. Zanjir elementlarining ulanish usullaridan qat’i nazar, butun zanjirning tokini i=I m Sin( ω t+ ψ i ) desak, kuchlanish va tok effektiv qiymatlarining komplekslari: bo’ladi. Om qonuniga binoan, bu zanjirning to’la qarshiligi kompleks shaklda quyidagicha yoziladi: +jx (4.1) Bunda = ze jφ = R + jx – zanjirning kompleks qarshiligi ; R, X va Z – tegishlicha zanjirlarning aktiv, reaktiv va to’la qarshiliklarining modullari (mutlaq qiymatlari). Zanjirning kompleks o’tkazuvchanligi ham xuddi shunday aniqlanadi: Bunda g, b va y – zanjirning mos holda aktiv, reaktiv va to’la o’tkazuvchanliklarining modullari. Shunday qilib, Om qonunini umumiy ko’rinishda quyidagi shakllarda yozish mumkin:

Agar zanjirning elementlari va ularni ulash usullari ma’lum bo’lsa, u holda kompleks qarshilikni (ketma-ket ulash uchun) yoki kompleks o’tkazuvchanlikni (parallel ulash uchun) yanada aniq shaklda yozish mumkin: Kirxgofning birinchi qonuni kompleks shaklda quyidagi ko’rinishda yoziladi: (4.3) ya’ni zanjir tuguni uchun kompleks toklarning algebraik yig’indisi nolga teng. Ayrim kompleks toklarning oldidagi ishorasi sxemadagi toklarning shartli qabul qilingan yo’nalishlariga bog’liq; masalan, tugunga kelayotgan toklar "+", tugundan chiqib ketayotganlari esa "-" ishoraga ega. Tanlangan kontur uchun Kirxgofning ikkinchi qonuni kompleks shaklda quyidagicha yoziladi: ya’ni konturga kiruvchi barcha e.yu.k. larning kompleks yig’indisi shu konturning ketma-ket qismlaridagi kuchlanishlar pasayishining komplekslari yig’indisiga teng.

2-rasm. 1-misol. 2-rasmdagi zanjirga sinusoidal u=107,5 Sin (400t - 30 o ) V kuchlanish berilgan. Zanjirning parametrlari: r o =0,6 Om, r 1 =5 Om; L = 0,0125 H; r 2 =15 Om va C=125 mkF. Kompleks usuldan foydalanib, zanjir tarmoqlaridagi toklarning oniy qiymatlari va qismlaridagi kuchlanishlarning pasayishi aniqlansin. Yechish . Zanjirning to’la qarshiligi: Yig’indi tok effektiv qiymatining kompleksi: Tarmoqlardagi toklarning komplekslari: r 0 qarshilikdagi va ab tugunlar orasidagi kuchlanishlarning komplekslari tegishlicha bo’ladi. Tok va kuchlanishlarning oniy qiymatlariga o’tib, quyidagilarni hosil qilamiz. Toklar uchun:

Kuchlanishlar uchun: Quvvat kompleksi Sinusoidal tok zanjiridagi aktiv, reaktiv va to’la quvvatlarni kuchlanish U va tok I ning berilgan effektiv qiymatlari, shuningdek, bu miqdorlarning vektorlari orasidagi faza siljishi burchagi φ = ψ u - ψ i orqali hisoblash yuqorida ko’rsatilgan edi, ya’ni P=UI Cos φ , Q=UI Sin φ va S=UI. Ammo quvvat kompleksini hisoblash maqsadida kuchlanish Ú = Ue j ψ u va tok Ì= I e i ψ i vektorlarini to’g’ridan-to’g’ri ko’paytirsak, to’g’ri modulli S=UI bilan bir qatorda fizik real (haqiqiy) bo’lmagan argument φ `= ψ u + ψ i ga duchor bo’lamiz. Agar = ko’paytmaning komplekslari Ú (yoki Ì) dan birortasining argumenti teskari ishorali qilib olinsa, ko’paytma vektorining a φ ga teng bo’ladi, ya’ni: Shunday qilib, kuchlanish va tokning ishorada olingan argumentli komplekslari, ya’ni argumentning ishorasini sun’iy ravishda teskarisiga almashtirish kompleksi S ning moduliga teng to’la quvvatni va uning aktiv P, reaktiv Q tashkil etuvchilarini bir vaqtda hisoblashga imkon beradi. Bu holda P va

Q tegishlicha olingan kompleks sonning haqiqiy va mavhum qismlariga teng. Garchi Ú va Ì komplekslarning ikkala o’zgartirish varianti teng kuchli bo’lsa ham, zanjir xarakterini aniqlashning quyidagi qoidalarini yodda tutish lozim: agar kuchlanish kompleksi = Ue j ψ u ning o’rniga = Ue -j ψ u ni olsak, manfiy mavhum -Q qism zanjirlarning induktiv xarakteriga, +Q qism esa sig’im xarakteriga, tok kompleksi I = Ie j ψ i ning o’rniga Ì = ni olsak, aksincha, -Q qism zanjirning sig’im xarakteriga, +Q esa induktiv xarakteriga ega ekanligiga mos keladi. Oddiy va murakkab zanjirlarni kompleks usul bilan hisoblash 1) Qarshiliklarning ketma-ket ulangandagi kompleks ko’rinishi (ifodasi). Ketma-ket ulangan qarshiliklardan tuzilgan oddiy zanjir o’zgaruvchan kuchlanish manbaiga ulangan deb faraz qilaylik (4.3-rasm). Zanjirning barcha elementlari uchun umumiy bo’lgan tok Z 1 , Z 2 , .... Z n qarshiliklarda tegishlicha kuchlanishlar hosil qiladi: 4.3-rasm. Bu kompleks kuchlanishlar vektorlarining geometrik yig’indisi manba kuchlanishining Ú kompleksiga teng. Kompleks belgilashlarga o’tilganda, uni quyidagicha yozish mumkin:

bunda Z k =R k +jX k k-qismning kompleks qarshiligi. Agar to’la qarshiliklar ning tashkil etuvchilari berilgan bo’lsa, u holda butun zanjirning kompleks qarshiligini quyidagicha hisoblash mumkin: bunda R – butun zanjirning aktiv qarshiligi (R 1 , R 2 , ... R n qarshiliklarning algebraik yig’indisiga teng); X – butun zanjirning reaktiv qarshiligi [musbat (induktiv) va manfiy (sig’im) x 1 , x 2 , ... x n qarshiliklarning algebraik yig’indisiga teng]. Kuchlanish va tok ning vektorlari orasidagi siljish burchagi: φ =arctg X/ R. Agar = Ue j ψ u kompleks ko’rinishdagi kuchlanish berilgan bo’lsa, u holda zanjirdagi tokning kompleksi bo’ladi. Endi zanjirning ayrim qismlaridagi Ú , Ú 2 = Ì Z 2 va h.k. effektiv kuchlanishlarning komplekslarini aniqlash qiyin emas. 2) O’tkazuvchanliklarni parallel ulanishdagi kompleks ifodasi. Parallel ulangan Y 1 , Y 2 , ... Y n o’tkazuvchanliklardan tuzilgan oddiy zanjir va o’zgaruvchan kuchlanish U manbai berilgan (4-rasm). Zanjirning barcha elementlari uchun umumiy bo’lgan U effektiv kuchlanish tarmoqlarining o’tkazuvchanliklariga proporsional bo’lgan , ... toklarni hosil qiladi. Bu toklar effektiv qiymatlari vektorlarining geometrik yig’indisi zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi I effektiv tokning vektoriga teng.

4-rasm. Kompleks belgilashlarga o’tib, uni quyidagicha yozish mumkin: bunda: - jb k –k tarmoqning kompleks o’tkazuvchanligi. Agar to’la o’tkazuvchanliklarning tashkil etuvchilari berilgan bo’lsa, u holda butun zanjirning kompleks o’tkazuvchanligini quyidagicha hisoblash mumkin: bunda: g – butun zanjirning aktiv o’tkazuvchanligi (alohida tarmoqlar aktiv o’tkazuvchanliklarining yig’indisiga teng); b – butun zanjirning reaktiv o’tkazuvchanligi [musbat (induktiv) va manfiy (sig’im) – reaktiv b 1 ,b 2 , ... b n o’tkazuvchanliklarning algebraik yig’indisiga teng]. Kuchlanish Ú va tok Ì ning vektorlari orasidagi siljish burchagi: φ =arctq b/g Agar kompleks ko’rinishdagi Ú = Ue j ψ u kuchlanish berilgan bo’lsa, u holda zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi tok kompleksi – ( ψ u - ψ i ). bo’ladi. Tegishli tarmoqlardagi toklarning komplekslari: 2 va h.k. 3) Aralash ulangan zanjir.

Aralash ulangan zanjirlarni (ya’ni elementlari ketma-ket va parallel ulangan zanjirlarni) kompleks usul bilan hisoblashda yuqorida bayon qilingan qoidalar zanjir ayrim qismlarining ulanish usullariga ko’ra asos qilib olinadi. Misol tariqasida kuchlanishi bo’lgan manbaga (5rasm) parallel (Z 1 ) va ketma-ket (Z 2 va Z 3 ) ulangan uchta Z 1 (R 1 X 1 φ 1 ), Z 2 (R 2 ,X 2 , φ 2 ) va Z 3 (R 3 ,X 3 , φ 3 ) qarshilikdan tuzilgan zanjirni ko’rib chiqaylik. Butun zanjirning toki 1 va 2 toklarning yig’indisiga teng; 3 kuchlanishlar tushuvining yig’indisi esa manbaning kuchlanishi U ga teng. 5-rasm. Bu kompleks shaklda shunday yoziladi: bunda Ì 1 = Ú/ Z 1 birinchi tarmoqning kompleks toki; Z 23 = Z 2 + Z 3 = (R 2 + R 3 ) + j(X 2 + X 3 ) ketma-ket ulangan zanjir qismining kompleks qarshiligi. Ikkala tenglamani birlashtirib, quyidagini hosil qilamiz: Ì= Ì bunda: butun zanjirning to’la o’tkazuvchanligi; birinchi tarmoqning kompleks o’tkazuvchanligi;

tarmoqning kompleks o’tkazuvchanligi. Zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi kompleks tok: = YÚ = (Y 1 + Y 23 )Ú Kuchlanish Ú va tok Ì vektorlari orasidagi siljish burchagi: Tarmoqlardagi toklar tegishlicha bo’ladi. Elementlari ketma-ket ulangan zanjirning kuchlanish kompleksi: Ú = Ì 2 Z 2 = Ì 2 (R 2 + jX 2 ) va 3 = Ì 2 Z 3 = Ì 2 (R 3 +jx 3 ) Demak, ulanish sxemalari turlicha bo’lgan zanjirlarni hisoblashga oid yuqoridagi misollarga muvofiq, sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlarini hisoblash uchun kompleks usul tatbiq etilganda, o’zgarmas tok zanjirlaridagi kabi tok va kuchlanishga oid o’shanday oddiy matematik amallarni bajarishga to’g’ri keladi, deyish mumkin. Aktiv va reaktiv tashkil etuvchilarni, shuningdek, tok va kuchlanishlar orasidagi faza siljishi burchagini hisoblash avtomatik ravishda bajariladi, chunki bu amal kompleks sonlar tuzilishi va tahlili asosini tashkil qiladi. O’zgarmas tok zanjirlarini hisoblashning o’zgaruvchan tok zanjirlarini hisoblashdan farqi shundaki, R 1 , R 2 , ....R n qarshiliklar o’rniga , ...., +jX n to’la qarshiliklar olinadi, shuningdek, tok I k va kuchlanish U k kompleks sonlar k = k e jψ ik va k = k e jψ uk tarzida ko’rsatiladi.

Elektr yurituvchi kuch manbalarini kompleks usulda tok manbalariga va tok manbalarini elektr yurituvchi kuch manbalariga almashtirish Amalda elektr yurituvchi kuch va tok manbalarini almashtirishga imkon beruvchi, noldan farq qiladigan ichki parametrlar (r≠0 va g ≠ 0) mavjud; shu tufayli ularni o’zaro ekvivalent almashtirish mumkin. Masalan, e.yu.k. manbalarini tok manbalariga almashtirish tugun kuchlanishlari (potensiallari) usulida tenglamalar sistemasiga asos qilib olingan edi. e.yu.k. va tok manbalarining ekvivalent almashtirishning murakkab zanjirlar tuzilishini soddalashtirish imkonini berishi quyida ko’rsatiladi. Masalan, elektr yurituvchi kuch manbai bilan generatorning +jX H ichki qarshiligidan (6-a rasm) iborat murakkab zanjirning m-n tarmog’i berilgan bo’lsin. m-n tarmoqning tashqi qismlaridagi kuchlanish yuklama iste’mol qilayotgan tok kuchi I ga bog’liq, ya’ni: O’z navbatida tashqi zanjirga bu manba berayotgan tok quyidagi ko’rinishda yoziladi: (4.8) Endi Y H ichki o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan qandaydir I tok manbaini (6-b rasm) olaylik. U tashqi zanjirga tok I berib, xuddi e.yu.k. manbai (6-a rasm) kabi m-n qismlarda U kuchlanishni hosil qilsin. ´ ´ ´

6-rasm. Bu holda yuklama toki Bu ikki manbani o’zaro almashtirish yuklama toki Ì ning o’zgarish qonuniyati va uning qismlaridagi kuchlanish Ú yuklama qarshiligining miqdori va xarakteriga bog’liq bo’lmagan holdagina mumkin bo’ladi. Demak, (4.1) va (4.2) ifodalar bir xildir: É 1 va É 2 elektr yurituvchi kuch manbalari bo’lgan ikkita parallel tarmoqni (4.6- v rasm) 2 va 1 tok manbalari bo’lgan parallel tarmoqqa (6-g rasm) almashtirish uchun (4.10) ifodadan foydalanamiz. Agar elektr yurituvchi kuch manbalarning ichki qarshiliklari Z 1u va Z 2u berilgan bo’lsa, (4.10) ga binoan, va tegishlicha bo’ladi. Endi tok komplekslari va ichki o’tkazuvchanliklarini qo’shish yo’li bilan (6-g rasm) da ko’rsatilgan zanjirdan unga ekvivalent bo’lgan (6-b rasm) tarmoqqa o’tish qiyin emas: v)

Ammo 4.6-a rasmga 4.6-v rasm ekvivalentdir, u holda: Shubhasiz, ikkita parallel e.yu.k. manbaini bitta ekvivalent manbaga almashtirishning yuqorida bayon qilingan usuli ichki qarshiliklari Z 1H , Z 2H , ..., Z nH bo’lgan 1 ,É 2 ,, n manbalar uchun ham tatbiq qilinadi. Ekvivalent manbaning e.yu.k. quyidagicha aniqlanadi: uning ichki qarshiliklari esa: “Yulduz” va “uchburchak” tarzida ulangan tarmoqlarni o’zaro almashtirish usuli Murakkab elektr zanjirlarni turli usullar bilan hisoblashda ba’zan zanjirning yoki uning qismining ekvivalent qarshiligini (ekvivalent o’tkazuvchanligini) ixtiyoriy olingan ikkita qismga (tugunga) nisbatan aniqlash zarur bo’ladi. Ammo barcha hollarda ham murakkab ulanishni oddiy ketma-ket va parallel ulanish bilan almashtirib bo’lmaydi. Masalan: 7-a rasmdagi zanjirning ekvivalent qarshiligi (a-b qismlarga va e.yu.k. manbai E ga nisbatan) uning A,O, B va C tugunlari orasidagi elementlarining qarshiliklarini bir-biriga qo’shish bilan aniqlab bo’lmaydi. Haqiqatan ham bu yerda ulangan qarshiliklarni o’zaro ketma-ket yoki parallel ulangan deb bo’lmaydi. Masalani hal etish uchun A, B va C tugunlari orasida yulduz usulida ulangan (7-a rasm) Z 3 , Z 4 va Z 5 qarshiliklarni uchburchak usulida ulangan Z 34 , Z 45 va Z 56 (7- b rasm) qarshiliklar bilan almashtirish kerak. Boshqa vaziyatda esa O, B va C tugunlari orasida (7-a rasm) uchburchak usulida ulangan Z 4 , Z 5 va Z 6 qarshiliklarni

unga ekvivalent bo’lgan yulduz usulida ulangan Z D , Z B va Z c qarshiliklarga almashtirsak (7-v rasm), xuddi avvalgidek effekt olish mumkin. 7-rasm. Endi yulduz usulidan uchburchak usuliga va uchburchak usulidan yulduz usuliga o’tishning ekvivalent shartlarini aniqlaylik. Faraz qilaylik, umumiy holda zanjirning biror qismi yulduz usulida ulangan Z 1 , Z 2 va Z 3 qarshiliklar bo’lib, ularga tashqi zanjirdan ixtiyoriy I 1 , I 2 va I 3 (8-a rasm) toklar kelayotgan bo’lsin. 8-rasm. Endi unga ekvivalent bo’lgan uchburchak usulida (8-b rasm) ulangan zinjir, qarshiliklari Z 12 , Z 23 va Z 31 bo’lgan 1, 2 va 3 tugunlar ichiga joylashgan bo’lib, sifatan yangi rejimda ishlaydi, lekin barcha zanjirning avvalgi ish rejimini o’zgartirmaydi. Bundan shunday xulosa qilish mumkin: v) Z 3

1) 1, 2 va 3 tugunlarga kelayotgan ´ 1 , ´ 2 va ´ 3 toklar o’zlarining avvalgi yo’nalishlari va miqdorlarini saqlashi kerak; 2) tugunlar orasida Ú12, Ú23 va Ú31 kuchlanishlar o’zlarining avvalgi yo’nalishlari miqdorlarini o’zgartirmasliklari kerak. Birinchi shart 8-a, b rasmdagi tok va kuchlanishlarning berilgan yo’nalishlari bo’yicha tuzilgan tenglamalar sistemasini o’z ichiga oladi: Ikkinchi shart bo’yicha: Endi (4.11) va (4.12) tenglamalar sistemasiga ko’ra, yulduz usulidan uchburchak usuliga o’tish shartlarini yozaylik: (4.14) tenglamaga asoslanib va Ì 3 tokini Ì 3 orqali belgilab, (4.13) ni quyidagi ko’rinishga keltiramiz: Bunda D=

tenglamada ifodalangan murakkab kasrning umumiy maxraji. (4.16) tenglamani hisobga olgan holda (4.15) tenglamani qayta yozamiz: Boshqa tomondan, yulduz usulida ulangan zanjir toklarining uchburchak usulida ulangan zanjir toklariga nisbati quyidagicha: (4.16) tenglamani (4.18) tenglama bilan va (4.17) tenglamani (4.19) tenglama bilan solishtirib, quyidagilarni hosil qilamiz: Endi bulardan ko’rinadiki: yoki ekanligi ko’rinib turibdi. Shunday qilib, berilgan uchta yulduz usulida ulangan zanjir qarshiliklari Z 1 , Z 2 va Z 3 bo’yicha unga ekvivalent bo’lgan uchburchak usulida ulangan zanjir

qarshiliklari Z 12 , Z 23 va Z 31 aniqlanadi. Xuddi shunday yo’l bilan uchburchak usulida ulangan zanjirning berilgan qarshiliklari bo’yicha unga ekvivalent bo’lgan yulduz usulida ulangan zanjir qarshiliklari Z 1 , Z 2 va Z 3 ni aniqlash mumkin. (4.21) tenglamadan Demak, yulduz ulanishdagi qarshiliklar: Yulduz va uchburchak usulida ulanishlarni o’zaro almashtirishdan faqat zanjir elementlarining soddalashtirilgan aralash ulanishini olish mumkin bo’libgina qolmasdan, balki yuqoridagi usullarning birortasi bilan murakkab zanjir hisoblanganda uning konturi va tugunlarining sonini o’zgartirishda ham foydalaniladi. Shuni esda tutish kerakki, bunda ekvivalent ulashning qarshiliklaridagi toklar boshlang’ich ulashning real tarmoqlaridagi (berilgan) toklardan farq qiladi. Boshlang’ich ulanishning real tarmoqlaridagi toklarni aniqlash uchun, (4.11) va (4.12) tenglamalarga binoan, toklarni qayta hisoblash kerak. Shuni ham esda tutish kerakki, yulduz usulidan uchburchak usuliga o’tkazish prinsipini yanada murakkabroq – ko’p uchli yulduz va ko’p burchak usulida ulashga tatbiq qilish mumkin. Kirxgof qonunlarini bevosita tatbiq etish usuli

Bu usul bilan elektr zanjir tahlil qilinganda ayrim tarmoqlardagi toklarni va shu tarmoqlardagi qarshiliklarda kuchlanishning pasayishini hisoblash uchun Kirxgofning birinchi va ikkinchi qonuniga binoan, berilgan zanjirning tenglamasi (elektr muvozanat tenglamasi) tuziladi. Tuzilgan tenglamalar soni noma’lum toklarning, ya’ni tarmoqlarning soniga teng bo’lishi kerak. Masalaning shartiga binoan, e.yu.k. (yoki toklar) manbalarining va zanjir qarshiliklarining miqdorlari beriladi. Agar zanjirning tarmoqlar soni r ga, tugunlar soni q ga teng bo’lsa, u holda Kirxgofning birinchi qonuni bo’yicha (q-1), ikkinchi qonuni bo’yicha esa (p- q+1) ta zanjirning muvozanat tenglamasi tuziladi. Tenglamalar sistemasini birgalikda yechish natijasida p-ta noma’lum Ì 1 ,Ì 2 ,--, Ì p toklar aniqlanadi. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuniga binoan, ixtiyoriy Z k qarshilikda kuchlanishning tushuvi Ú k = Ì k Z k ni aniqlaymiz. 9-rasm. Faraz qilaylik, ikkita É 1 va É 2 e.yu.k. manbaidan ta’minlanayotgan uch tugun va beshta tarmoqdan tarkib topgan (4.9-rasm) murakkab zanjir berilgan bo’lsin. Z 1 , Z 2 , ..., Z 3 qarshiliklardan o’tayotgan toklarni Ì 1 ,Ì 2 ,....,Ì p ixtiyoriy ravishda (9- rasmda ko’rsatilganidek) yo’naltiramiz. Agar toklarning yo’nalishlari ularning haqiqiy yo’nalishiga teskari bo’lsa, unda hisoblangan toklar ishorasi manfiy (-) bo’lib chiqadi. Ammo bu shartli yo’nalish hisoblashda xatoga olib kelmaydi. Tugunlar soni uchta (a, b va v) bo’lgani uchun Kirxgofning birinchi qonuniga ko’ra, i 1 i 2 i 4 i 3 b v

0-nchi yoki "v" tugun uchun tuzilgan tenglama (4.24) va (4.25) tenglamalarda takrorlangani uchun mustaqil bo’lmaydi. Noma’lum toklar sonidan (ular beshta) tenglamalar soni kam, shu sababli Kirxgofning ikkinchi qonuniga ko’ra, II va III konturlar uchun sxemada strelka bilan ko’rsatilgan yo’nalish bo’yicha tenglamalar tuzamiz, ya’ni (4.24) - (4.28) tenglamalarni birgalikda yechib, noma’lum Ì 1 , 2 ,...., Ì 5 toklarni aniqlaymiz. Bular orqali esa 1 = 1 Z 1 , Ú 2 = 2 Z 2 ,...., 5 = Ì 5 Z 5 , kuchlanishlarning tushuvlarini ham aniqlaymiz. Ammo ko’p tarmoqli zanjirlarni hisoblashda bu usul noqulay va murakkab bo’lganligidan kam tatbiq qilinadi. Kontur toklari usuli Bu usul berilgan zanjirni Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan tuzilgan tenglamalar bo’yicha tahlil qilishga asoslangan. 9-rasmdagi I, II va III konturlardan faqat kontur toklari deb ataladigan Ì k1 , Ì k2 va Ì k3 toklar o’tayapdi va bu toklar zanjirning qarshiliklarida kuchlanishning tushuvini hosil qiladi, deylik. Agar biror Z k qarshilik orqali faqat bitta Ì kk kontur toki o’tsa, bu tok shu tarmoqning haqiqiy toki hisoblanadi. Agar Z q qarshilikdan ikkita kontur toki o’tsa, ustlash (superpozitsiya) prinsipiga ko’ra, haqiqiy I q tok (yo’nalishlari ixtiyoriy olingan) o’sha kontur toklarining algebraik yig’indisiga teng. Masalan, 9-rasmdagi zanjir uchun I k1 , Ì k2 va Ì k3 kontur toklari Ì 1 , Ì 2 ,...., Ì 5 haqiqiy toklar bilan quyidagidek bog’langan:

Agar tengliklardan va toklarni va toklar bilan almashtirsak, uchta noma’lum tok bo’lib, uchta tenglamadan tuzilgan sistemani hosil qilish mumkin: Bu tenglamalar kontur toklarining tenglamalari deb ataladi. Umumiy holda kontur toklari tenglamalarining soni (p-q+1) ga teng deb hisoblanadi. Bu yerda: q – zanjirdagi tugunlar soni, p – tarmoqlar soni. Agar zanjir n ta kontur toklariga ega bo’lsa, uning tenglamalari quyidagicha tuziladi: Bunda konturning xususiy qarshiligi bo’lib, miqdor jihatidan ana shu konturga kiruvchi barcha tokining yo’nalishini hisobga olgan holda yig’indisiga teng. Agar q - konturda energiya manbai yo’q bo’lsa, Eqq=0 deb hisoblanadi. (4.30) tenglamaga aniqlovchi va minorlar usulini tatbiq qilib, Ì ,Ì Ì toklarni quyidagidek topamiz: bunda:

– bosh aniqlovchi, Δ qs = Δ sq – bosh aniqlovchining algebraik to’ldiruvchisi (minori) bo’lib, Δ - ning q-qatori va s-ustunini (yoki aksincha) o’chirib, (-1) ga ko’paytirish yo’li bilan olingan. Masalan, 9-rasmdagi zanjir uchun É 11 = É 1 , É 22 = 0 va É 33 = É 2 hamda Endi Ìk1, Ìk2 va Ìk3 kontur toklarini topish qiyin emas, ya’ni

Tugun kuchlanishlar potensiallari usuli Shunday ko’p elementli murakkab zanjirlar borki, ularning tarmoqlar soni talaygina bo’lsa-da, tugunlar soni cheklangan bo’ladi. Bunday zanjirlar uchun tugunlararo kuchlanishlarni topish osonroq hisoblanadi. Bunga asoslangan hisoblash usuli esa tugun kuchlanishlari usuli deb ataladi. Endi ixtiyoriy elektr zanjirdagi q=(n+1) tugunlardan bittasini (masalan, (p+1)-n tugunni) ajratib olib, uning nisbiy kuchlanishini nolga teng deb olsak (Ú n+1 = Ú 0 = 0), u holda qolgan barcha tugunlarning kuchlanishi ana shu tugunga nisbatan aniqlanishi osonlashadi va quyidagini beradi: Bunda q va s tugunlari orasiga joylashgan q-s tarmoqning qismlaridagi kuchlanishlar ayirmasi Úq3 = Úq0 — Ús0 bo’ladi. Ú10, Ú20, Ú n0 tugun kuchlanishlari ma’lum bo’lsa, ular orasidagi ayirma har doim shunday aniqlanadi. Endi Kirxgofning birinchi qonuniga binoan, zanjirning "n''-ta muvozanat tenglamasi tuziladi. Tenglamadagi tegishli tarmoqlarning toklarini shu tarmoq o’tkazuvchanligini uning elementidagi kuchlanishning pasayishiga ko’paytmasi tarzida ifodalaymiz. Masalan, 9-rasmdagi zanjir uchun bunday tenglamalar soni ikkita, ya’ni (4.14) va (4.15) bo’ladi. Tugunlarning kuchlanishlarini tegishlicha orqali belgilab, butun zanjirning toklari uchun quyidagi tenglamalarni tuzamiz:

bunda: Y 1 , Y 2 , ... Y 5 –zanjirning tegishli tarmoqlarining kompleks o’tkazuvchanliklari. Bu toklarning qiymatlarini (4.14) va (4.15) tenglamalarga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz: yoki (4.31) Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: 3 – birinchi tugunning xususiy o’tkazuvchanligi (1/Om); Y 22 =Y 3 +Y 4 +Y 5 – ikkinchi tugunning xususiy o’tkazuvchanligi (1/Om); Y 12 =Y 21 =-Y 3 – birinchi va ikkinchi tugunlarning o’zaro o’tkazuvchanligi (Sim). Ular tufayli (*) ni quyidagicha soddalashtirish mumkin: (4.32) Ravshanki, xuddi shu tarzda n-ta tugun kuchlanishli ixtiyoriy murakkab zanjir uchun tenglamalar sistemasini umumlashgan ko’rinishda quyidagicha tuzish mumkin:

Tenglamaning chap qismida faqat bittadan Ú k0 Y kk musbat ko’paytma, qolganlari Ú q0 Y qs ko’rinishdagi manfiy ko’paytmadir. Har bir tenglamaning o’ng qismida "k" tugun ga bevosita bog’liq bo’lgan energiya manbalaridan kelayotgan toklarning yig’indisi yozilgan. Agar e.yu.k. manbai bo’lsa, u holda ga barcha e.yu.k. larning ularga ulangan tarmoqlar o’tkazuvchanliklari ko’paytmasining algebraik yig’indisi kiradi. É q Yq ning hosil qilgan toki tugunga qarab yo’nalsa, ko’paytmaning ishorasi musbat va tugundan ketayotgan bo’lsa, manfiy bo’ladi. Toklar manbai mavjud bo’lganda, yig’indisining miqdorlari tarmoqning o’tkazuvchanligiga bog’liq bo’lmaydi (k-tugunga nisbatan yo’nalishini hisobga olganda, agar s tugunga e.yu.k. ham, tok manbai ham tegishli bo’lmasa, unda =0 bo’ladi). Kontur toklari usuliga o’xshash, bu yerda ham (4.33) tenglamaning yechimi aniqlovchilar yordamida topiladi, ya’ni: bundagi – bosh aniqlovchi. Δ qs = Δ sq – uning minorlari bo’lib, ishorasi (-1) q+s ga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar quyidagicha aniqlanadi, ya’ni k, q..., S tugunlarni nolinchi tugun bilan ulovchi tarmoqlar uchun

va xuddi shunday k va q, q, S va h.k. tugunlarni ulovchi tarmoqlar uchun va h.k Yuqorida keltirilgan usul amalda eng ko’p tarqalgan, elektr energetik tarmoqlarini o’rnashgan toklarini hisoblashda juda katta miqyosda joriy etiladi. Ko’p tarmoqli elektr uzatuvchi zanjirlarning shakli ma’lum strukturaga ega bo’lganligi sababli, mazkur hisoblashlar graf-sxemalar va matritsalar yordamida bajariladi. Masalan, ixtiyoriy "k" va "m" tugunlar orasida joylashgan "s'' tarmoqni oladigan bo’lsak (4.10-rasm), unda o’rnashgan kuchlanish Ú km tugunlardagi Ú k0 va Ú m0 kuchlanishlar ayirmasiga teng bo’ladi, ya’ni: bu yerda: sk =1, chunki Ús vektor sifatida "k"-dan chiqqan, sm =-1, chunki Ú s "m"-ga yo’nalgan). Agarda (4.34) tenglama tuzilish qoidasini matritsalar to’ldirish qoidasi bilan taqqoslasak, shuni yaqqol ko’ramizki, graflangan sxemaning tarmoqlardagi kuchlanishlar ustun-matritsasi tugun kuchlanishlari ustun- matritsasiga nisbatan quyidagi ko’paytma orqali ifodalanadi: Haqiqatdan ham A t matritsaning qatorlari graflangan sxemaning tar- moqlari soniga, ustunlari esa sxema tugunlari soniga bog’liqdir. Shu sababli, garchi tanlangan tarmoq "0"-nchi tugunga (ya’ni bazis tugunga) ulangan bo’lmasa, tegishli qatordan faqatgina ikkita qarama-qarshi ishorali birlamchi element joy oladi. Bunday qator matritsaning tegishlicha tugun kuchlanishlar ustun- matritsasiga nisbatan olingan ko’paytmasi ikkita tugun orasidagi kuchlanishni beradi. Kerakli tenglamalar sistemasini tuzishdan oldin kuchlanish Ũ-ning o’ziga tegishli tarmoqning aktiv va passiv elementlarining parametrlari orqali bog’laylik:

chunki umumiy holda tarmoq tarkibida e.yu.k. hamda tok manbalari bo’lishi mumkin. Shunday qilib, Ũ = - ; . Kirxgofning birinchi qonuniga asosan, graf-sxemaning tugunlari uchun quyidagini yozish mumkin: yoki lekin ni hisobga olsak, Ko’rinib turibdiki, AYA t - n×n tartibli tugun o’tkazuvchanliklar kvadrat matritsasi va uni quyidagicha ifodalash mumkin: 10-rasm. (bu yerda Y kk – "k"- tugunning xususiy o’tkazuvchanligi, Y km – "k" va "m"- tugunlar orasidagi umumiy o’tkazuvchanlikdir). Shuni ham eslatamizki, tartibli ustun-matritsa va uning elementlari o’z nomerlariga mos nomerli tugunlarga bog’langan tok manbalari toklarining yig’indisidan tashkil topgan bo’ladi. A ( YE ) esa shunday n×1 tartibli ustun-matritsaki, uning elementlari sun’iy tok manbai ( YE ), ya’ni e.yu.k.

manbalaridan tarmoq o’tkazuvchanligi Y orqali tegishli tugunga kelayotgan toklar yig’indisidir. Shu tufayli - . Ushbu usul bilan tashkil topgan tenglamalar sistemasini yechish natijasida har bir graf-sxema tarmoqlaridagi kuchlanishlarni Ũ = A t U 0 orqali, passiv elementlardagi kuchlanishlarni U = E + Ũ orqali topish qiyin bo’lmaydi. Xuddi shunga o’xshash elementlardagi toklar = Y tarzida, umumiy tarmoq toklari esa Î = I + J ko’rinishida topilishi tabiiydir. 11-rasm. Misol sifatida 4.9-rasmdagi sxema uchun tugun kuchlanishlar usulini ushbu sxemaning grafiga nisbatan matritsaviy tahlilini ko’zdan kechiraylik. Buning uchun eng avvalo sxemaning grafini ko’raylik ( 11-rasm). Ko’rinib turibdiki, bu graf-sxema uchun bog’lanishlar matritsasi quyidagicha bo’ladi: 1 A= 2 Kuchlanish, e.y u.k. va toklar matrisalarini ag’darilgan shakllari: -1 1 1 -1 1 -1

AY – matritsaning xususiyatlarini va Y – matritsaning diagonal xarakterga egaligini hisobga olsak, quyidagini yozishimiz mumkin: AY = va AY · A  = Shunga o’xshash Y chunki tok manbai zanjirda yo’q va =0. Hamma yozuvlarni umumlashtirish natijasida quyidagini olamiz: (4.35) 1 2 3 4 5 2 -Y 1 Y 2 Y 3 2 -Y 3 Y 4 -Y 5 1 Y 1 +Y 2 +Y 3 -Y 3 2 -Y 3 Y 3 +Y 4 +Y 5

ya’ni yuqorida (4.35) belgisi bilan ko’rsatilgan tenglamalar sistemasini takroran hosil qildik, chunki Y 11 =Y 1 +Y 2 +Y 3 , Y 22 =Y 3 +Y 4 +Y 5 , Y 12 =Y 21 +Y 3 , shuningdek, 1 = Y 1 É 1 va 2 = Y 5 É 2 . Superpozitsiya yoki ustlash prinsipi va uning asosida tuzilgan hisoblash qoidalari Yuqorida ko’rib chiqilgan elektr zanjirlarini hisoblash usullari shuni ko’rsatadiki, har qanday zanjirning ixtiyoriy tarmoq toki Ì k shu zanjirning barcha e.yu.k. va tok manbalarining ta’sirida hosil bo’ladi. Demak, mazkur tokning miqdori va yo’nalishi aniqlanishida har bir manbaning o’z ulushi bor deb hisoblash kerak. Shu nuqtayi nazardan faraz qilaylikki, alohida olingan manba ulushini ushbu manbadan boshqa barcha manbalar olib tashlangan sharoitda aniqlanadi. Buning uchun quyidagi ikkita e.yu.k. manbaga ega bo’lgan soddagina zanjirni ko’rib chiqaylik (12-a rasm). a) b) v) 12-rasm. Agar noma’lum toklarni Ì 1 , Ì 2 va Ì 3 deb oladigan bo’lsak, ularning É 1 va É 2 manbalardan hosil bo’lgan tashkil etuvchilarini tegishlicha Ì' 1 , Ì 1 " va Ì` 2 hamda I" 2 , I` 3 va I" 3 bilan ajratamiz. 12-b rasmda to’la zanjir faqatgina É 1 ta’sirida hosil bo’lgan İ` 1 İ` 2 va İ` 3 toklarga ega. 12-v rasmda esa faqatgina manba E 2 ta’sirida oqayotgan İ 1 ",İ‖ 2 va İ 3 ‖ toklar ko’rsatilgan. Agar zanjirni to’la ko’rinishiga qaytadigan bo’lsak (12-a rasm), undagi haqiqiy toklar ―ulash toklari‖ bilan quyidagi munosabatda bo’ladi: İ 1 =İ` 1 -İ‖ 1 , İ 2 =-İ` 2 -İ‖ 2 va İ 3 =İ` 3 -İ‖ 3 (tok tashkil

etuvchilarining ishorasi asosiy tok yo’nalishiga bog’liq olingan: mos kelganda (+) bilan, qarama-qarshi kelganda (-) bilan). Toklarni bu tarzda yozilishi superpozitsiya (yoki ustlash) prinsipiga asoslangandir: bu prinsip chiziqli zanjirlarning eng muhim qonun-qoidalaridan biri hisoblanadi. Endi mazkur prinsipni haqiqiyligini misollar bilan tasdiqlaylik. 12-b rasmdagi sxema uchun: İ` (bu yerda: D= 4.12-v rasmdagi sxema uchun: Haqiqiy toklarga o’tsak: İ :D (4.36) İ :D (4.37) İ :D (4.38) bo’lib chiqadi. Bu toklarni aniq topilganiga ishonch hosil qilish uchun, asosiy zanjirni (12-a rasm) tugun kuchlanishlar usuli bilan hisoblab ko’raylik. Yagona mustaqil (1) tugun uchun tenglama quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:

Demak, Z 3 qarshilikdagi tok ya’ni (4.38) dagi ifodani tasdiqlaydi. Shunga o’xshash birinchi tarmoqdagi tok ya’ni (4.36) dagi ifodani tasdiqlaydi. Ikkinchi tarmoqdagi tok ya’ni (4.37) dagi ifodani tasdiqlaydi. 12-a rasmdagi ikki manbali zanjirni ikki marotaba bir manbali qilib ko’rsatish (12-b va v rasm) har qanday "n" ta manbali murakkab zanjirni soddalashtirishda qo’llanilishi mumkin. Shu bilan bir vaqtda shuni esda tutish kerakki, zanjirdagi yo’q qilib ko’rsatilgan e.yu.k. manba o’rinlari, agarda ularni ichki qarshiliklari nolga teng bo’lsa, qisqa tutashuv shaklida olinishi lozim. Manbalar soni ko’p bo’lmagani holdagina ustlash prinsipi zanjir hisoblash usuli sifatida qo’llanilishi ma’qul. Aks holda "ulushli" toklar topilishi murakkablashadi va sun’iy (bir manbali) sxemalar soni ko’payib ketadi. Mutanosiblik prinsipi va uning asosida tuzilgan hisoblash qoidalari Chiziqli zanjirlar uchun Maksvell kiritgan mutanosiblik prinsipi taalluqlidir. Bu prinsipga ko’ra, har qanday murakkab zanjirning "av" tarmog’ida joylashgan É ab = É e.yu.k. manbai boshqa manbalar bo’lmagan sharoitda shu zanjirni o’zidagi

ixtiyoriy "cd" tarmog’ida Ì cd = Ì tok hosil qilgan bo’lsa, shu e.yu.k. manbaining o’zi "cd" tarmog’iga ko’chirilgan holda (endi É cd = É) birinchi tarmoqda Ì ab = Ì tokni hosil qiladi. Bu qoidani haqqoniyligiga kontur toklar usulini ishlatib, ishonch hosil qilamiz. "ab" tarmoq zanjirning '^" - konturiga, "cd" tarmog’i esa "s''- konturiga kirgan deb faraz qilaylik. Shunday ekan, konturlardagi kontur toklari Ìab = Ìq va Ìcd = Ìs bo’ladi va e.yu.k. manbaining joylashgan tarmog’idan qat’i nazar ularning miqdorlari tegishlicha: ni tashkil etadi. Ko’rinib turibdiki, Ì ab = Ì cd = Ì, chunki Δ qs = Δ sq va tegishli nisbat "q" va "s" konturlar orasidagi o’zaro qarshilik Z qs ni beradi. Aytilgan nazariyani tasdiqlash maqsadida 4.10-rasmga murojaat qilishimiz mumkin, shu sharti bilanki, 4.12-b va v rasmdagi sxemalarda É 1 = É 2 = É, ya’ni manba birinchi konturdan ikkinchi konturga ko’chiriladi. Bu holda É 1 = É birinchi konturda joylashganda, ikkinchi konturdagi tok: Teskari holda, ya’ni É 2 = É ikkinchi konturda joylashganda, birinchi konturdagi tok: ya’ni – mutanosiblik prinsipi tasdiqlandi.

Ekvivalent generator usuli Bu usul bilan elektr zanjirni tahlil qilish kompensatsiyalash to’grisidagi teoremaga va ustlash (superpozitsiya) prinsipiga asoslangan. Energiya manbaiga ega bo’lgan ixtiyoriy murakkab zanjir (13-a rasm) berilgan deb faraz qilaylik. Bu zanjir tarmoqlarining biridan o’tayotgan tokni ushbu usul bilan aniqlash kerak (masalan, Z ab ulangan qismida). Zanjirning e.yu.k. (yoki tok) manbali chap qismi Z ab qarshilikli "a-b" qismlariga nisbatan aktiv ikkiqutblilik A tarzida ko’rilishi mumkin. Ikkiqutblilik A ning ekvivalent e.yu.k. miqdorini aniqlash uchun "a" va "b" qismlari orasidagi tashqi zanjirni uzib, hisoblash (yoki tajriba yo’li bilan "a" va "v" (13-b rasm) nuqtalar kuchlanishlar ayirmasi (salt ishlash kuchlanishi) Ú 0 aniqlanadi. 13-rasm. Agar "a" va " в " (13- rasm) nuqtalar orasiga teskari yo’nalgan e.yu.k. É'=-Ú 0 kiritish orqali tarmoqni qaytadan ulasak, tarmoqdagi tok v) a) d) b) g) e)

Ì ab = 0 (rejim) o’zgarmay qoladi. Agar miqdori É'- Ú 0 bo’lgan yana bitta e.yu.k. manbai (yo’nalishi Ú 0 bilan mos bo’lgan) (13-g rasm) kiritsak, zanjirning (umuman tarmoqning) normal rejimi qayta tiklanadi. Endi teskari e.yu.k. [-E] ni aktiv ikkiqutblilik Aning ichiga kiritsak, teskari yo’nalishli e.yu.k. ikkiqutblilikning ekvivalent e.yu.k. ni kompensatsiyalashi natijasida aktiv ikkiqutblilik "a" va "v" qismlariga nisbatan passiv bo’lib qoladi (13-d rasm). Endi (manbalar ajratilgan holatda) ikkiqutblilik П ning barcha qarshiliklarini Z ab ga nisbatan ichki hisoblangan (13-e rasm) qandaydir ekvivalent Z n qarshilik bilan almashtirish mumkin. Bu holda Z ab va Z n qarshiliklar ketma-ket ulangan zanjirda manba É=Ú 0 hosil qilgan tok quyidagini beradi: (4.39) Bu tenglama aktiv ikkiqutblilikka oid teorema (yoki ekvivalent generator haqidagi teorema) ning matematik ifodasidir. Ushbu teoremadan zanjirlarni hisoblashda salt ishlash kuchlanishini hisoblash uchun boshqa usullarga asoslangan murakkab hisoblashlar talab etilmaganda va toki izlanayotgan tarmoqni ajratish, tekshirilayotgan zanjirning tugunlar va konturlar soni keskin kamaytirilganda foydalaniladi. Ekvivalent generator usuli bilan boshqa usullar asosida topilgan toklarning qiymatlari tekshiriladi. Masalan, 4.9-rasmda berilgan zanjirdagi Ì 3 tokni aniqlash uchun, shu tok o’tayotgan ―a-b‖ tarmoqni sxemadan ajratsak, zanjir É 1 va É 2 manbalari bo’lgan ikkita mustaqil konturga aylanadi. Salt ishlash rejimida bu konturlarning tarmoqlaridagi toklar tegishlicha: Salt ishlash kuchlanishi Ů 30 = Ú 20 - Ú 10 , ya’ni

―a-b‖ tarmoqdan tashqarida unga nisbatan hosil bo’lgan ikkiqutblilikning ichki qarshiligi bo’ladi; ―a-b‖ tarmoqdagi Ì 3 tokni aniqlaymiz:

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

O'xshashlar

Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjirlari

O’zgaruvchan tok ko’priklari yordamida induktivlik, sig’im, o’zaro induktivliklarni o’lchash

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari

Elektron asboblar. O’zgarmas va o’zgaruvchan tok zanjirlarida ishlatiladigan elektron voltmetrlar

O‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash prinsipi, magnit zanjirini hisoblash