Elektromagnit maydon hamda elektr va magnit zanjirlariga oid asosiy tushuncha va qoidalar - Energetika - Referatlar

Elektromagnit maydon hamda elektr va magnit zanjirlariga oid asosiy tushuncha va qoidalar

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2319.5 KB

Ko'chirib olish

Elektromagnit maydon hamda elektr va magnit zanjirlariga oid asosiy tushuncha va qoidalar Reja: 1. Elektromagnit maydon va uning xususiyatlari. Elektr maydoni (qisqacha tavsif 2. Elektr maydoni kuchlari va ular bajaradigan ish. Elektr potensiali 3. Magnit maydoni va uning xususiyatlari 4. Magnit oqim, magnit induksiya va magnit maydonining kuchlanganligi 5. Magnit maydonidagi harakatlanuvchi elektr zaryad. Lorens kuchi 6. Elektromagnit induksiya hodisasi 7. Ilashgan magnit oqim. O’zinduksiya va o’zaro induksiya elektr yurituvchi kuchlari 8. To’liq tok qonuni 9. Elektr toki va uning turlari 10. Elektr tokining uzluksizligiga oid nazariya

Elektromagnit maydon va uning xususiyatlari. Elektr maydoni (qisqacha tavsif) Fizikadan ma’lumki, har qanday elektr va magnit hodisalari elektr va magnit maydonlarida sodir bo’ladi. Eng sodda misollarda ko’rganda, elektr kuchlari deb, ikki zaryad (yoki bir necha zaryadlar) o’rtasida hosil bo’ladigan kuchlarni tushunamiz. Bu kuchlar mexanikaviy kuchlarga o’xshab, o’zaro ta’sir etuvchi zaryadlar miqdoriga to’g’ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional bo’ladi (Kulon qonuni). O’zaro tortishuvchi F 12 va F 21 , F 13 va F 31 kuchlari teskari ishorali zaryadlarni, ya’ni q 1 bilan q 2 ni va q 1 bilan q 3 ni bir-biriga yaqinlashtirishga intiladi. O’zaro tarqalish kuchlari F 23 va F 32 esa bir xil ishorali q 2 va q 3 zaryadlarni bir-biridan uzoqlashtirishga intiladi. Bu kuchlar tegishlicha - KL, MN va ST chiziqlari bo’ylab yo’nalgan bo’ladi. Kuchlarning o’zaro F 12 =-F 21 , F 23 =-F 32 va F 31 =-F 13 bo’lganini hisobga olsak, ularni faqat absolyut qiymatlariga murojaat qilsak ham 1-rasm. bo’ladi. Shunday qilib, Kulon qonuniga asoslanib, quyidagilarni yozamiz: Agarda zaryadlarni biror fazo ichida ixtiyoriy tartibda joylashgan deb va ularning sonini ham ixtiyoriy deb olsak, ularning o’zaro ta’siri ostida ko’p tomonga yo’nalgan kuch chiziqlari KL, MN, ST va h.k. hosil bo’lishi aniqdir. Endi

faraz qilaylik, q 1 , q 2 , …, q n zaryadlar joylashgan fazo, ya’ni elektr maydon ichidagi biror ―a‖ nuqtada q 0 =1 zaryad ham joylashgan (2-rasm). Bu shartli sinov zaryadni birga teng deb olamiz 2-rasm. va uning miqdorini shunchalik kichik deb hisoblaymizki, uning q : , q 2 ,...,q n zaryadlar bilan o’zaro ta’sirlanishi natijasida hosil bo’lgan kuch F 0 faqat shu q 0 zaryadnigina harakatlantira oladi. Ya’ni zaryad q 0 boshqa zaryadlarni joyidan siljita olmaydi, deb tushunamiz. q 0 sinov zaryadga ta’sir etuvchi natijaviy kuch quyidagicha aniqlanadi: Ya’ni uning yo’nalishi va miqdori fazoning qaysi joyida manzil topishiga bog’liq. Masalan, q 0 manzili a' nuqta bo’lsa, unga ta’sir etuvchi kuch 0 ' ga teng. Agar q 0 o’z joyini a' dan a" ga o’zgartirsa, unga ta’sir etuvchi kuch ’ 0 '' ga teng bo’ladi (2-rasm). Tabiiyki, 0 ≠ 0 '≠ 0 ", chunki R 1 ≠ R 1 ' ≠ R 1 ", R 2 ≠R 2 ≠R 2 " va h.k. Demak, fazoning har bir qismida (uchastkasida, nuqtasida va h.k.) zaryad har xil holatda bo’lib, masofalarga bog’liq o’zgaruvchan kuchlar ta’sirida bo’ladi. Agar har bir nuqtadagi kuch miqdorini ushbu sinov zaryad q 0 ga bo’lgan nisbatini olsak, y bo’ladi. Bu yerda E 0 elektr maydonining kuchlanganligini ifodalaydi.

Masalani soddalashtirish maqsadida q zaryadi hosil qilgan maydondagi R ga teng masofada joylashgan q 0 zaryadga kuchi ta’sir etayotgan bo’lsa, maydon kuchlanganligi ga teng bo’ladi. Ifodadan ko’rinib turibdiki, q 1 asosiy zaryad q dan qancha uzoqlashsa, maydon kuchlanganligi o’shancha kamayib boradi. Faqatgina R=∞ bo’lgandagina, F 0 =E 0 =0 bo’ladi, ya’ni q 0 elektr maydoni ta’siridan chiqib ketgan bo’ladi. Elektr maydonini tavsiflovchi parametrlarning o’lchov birliklarini quyidagicha ifodalash lozim: zaryad q [Kl] - Kulon; 1 Kl=1A∙s (Amper sekund), dielektrikning absolyut singdiruvchanligi ε a = ε 1 * ε 0 [ Φ /m] - Farada taqsim metr, rostlovchi masofa R [m] - metr, kuch F [J/m] – Joul taqsim metr, kuchlanganlik [V/m] - Volt taqsim metr. Elektr maydoni kuchlari va ular bajaradigan ish. Elektr potensiali Yuqorida ko’rib chiqilgan oddiy elektr maydonida (2-rasm) bizning asosiy diqqatimiz elektr kuch chiziqlari va maydon ta’siriga tushgan sinov zaryadi q o ga berilgan edi. Lekin biz bir narsani hisobga olmadikki, agar 0 kuchi sinov zaryadini bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga siljitsa nima o’zgaradi? 3-rasm.

Tabiiyki, har qanday harakat ish bajarish bilan bog’liqdir. Elektr maydonidagi hodisalar ham bundan mustasno emas. Faraz qilaylik, sinov zaryadi q o ―a‖ nuqtadan ―b‖ nuqtaga ―n‖ nuqta orqali olib o’tiladi. Siljish trayektoriyasi a-n-b ni hisobga olganda, birinchi bosqich dl , kuch yoki kuchlanganlik yo’nalishlariga nisbatan burchak ostidagi a tomonga yo’nalgan bo’ladi. Qisqacha yo’l bo’lmish Δ l = dl ni bosib o’tgan q o zaryad Δ A = F a Δ l = F cos α · dl ishni bajaradi (bu yerda Δ l = dl ). Agarda zaryadni ―a‖ dan ―b‖gacha o’tkazishdagi elektr maydon sarf qilgan energiya yoki ishni to’la-to’kis hisoblaydigan bo’lsak, unda (1.1) (bu yerda – har bir nuqtada olingan kuch vektori; dl – har bir bosqichda hisobga olingan yo’nalishli masofa qismi). Bu ishning sinov zaryadi miqdoriga nisbatan ko’rib chiqsak, unda A/q= , yoki A= (chunki q 0 =1) (1.2) Sinov zaryadining trayektoriyasini ―m‖ yoki ―n‖ nuqtalaridan o’tishini hisobga olinganda (1.2) o’rniga A= , yoki A= (1.3) Ya’ni elektr maydon tomonidan bajariladigan ish ikki nuqta: ―a‖ va ―b‖ o’rtasidagi yo’l trayektoriyasiga (ya’ni uning shakli yoki uzunligiga) bog’liq emas. Masalan, elektr maydon biror q zaryad tufayli hosil bo’lgan bo’lsa va shu manbaga nisbatan ―a‖ nuqta R 1 ga va ―b‖ nuqta R 2 ga teng masofalarda joylashgan bo’lsa, q o ni ―a‖ dan ―b‖ ga ko’chirishga sarflangan ish quyidagiga teng bo’ladi: (1.4) Ko’rinib turibdiki, zaryad q 0 manba q dan uzoqlashganda (R 2 >R 1 ) bajariladigan ish A>0. Agarda q 0 ―b‖ dan ―a‖ gacha o’tkaziladigan bo’lsa:

ya’ni buning uchun manba kuchiga qarshi yo’nalgan tashqi kuch (yoki energiya) sarflanishi kerak. Aytilgan fikr 1.3-rasmdan ham ko’rinib turibdiki: ―m‖ nuqtada kuzatilayotgan harakat vektorga nisbatan α m > π /2 burchak ostida bajarilayapti, ya’ni Δ A = F cos α m dl < 0. Yuqorida keltirilgan (1.1) - (1.4) ifodalardan kelib chiqadiki, elektr maydonida joylashgan har bir nuqta o’ziga xos potensial energiyasiga yoki soddalashtirganda, potensial ga ega. Shuning uchun ham (1.2) bilan ifodalangan birlamchi (solishtirma) ish potensiallar farqi deb ataladi, ya’ni (1.5) Ko’rinib turibdiki, agar q o ―b‖ dan ―a‖ ga qaytariladigan bo’lsa (3-rasm), bajariladigan ish yoki potensiallar farqi ; ya’ni u (1.5) dagiga teng, ammo teskari ishorada bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, φ ab + φ ba = 0, ya’ni sinov zaryadi q o ―a‖ nuqtadan chiqib, har qanday trayektoriyali yo’l bosib yana shu nuqtaga qaytib kelsa, u bajargan ish nolga teng bo’ladi. 4-rasm. Ammo potensiallar farqidan (ya’ni φ a - φ b dan) ularning mutlaq qiymatini bilib bo’lmaydi, chunki maydondagi ixtiyoriy ravishda olingan har qanday ikki nuqta q va S ham bir xil farqqa ega bo’lishi mumkin: φ q - φ s = φ a – φ b , lekin φ q ≠ φ a va φ q ≠ φ b. Ikkinchi tomondan elektr maydonining ta’sir etish chegaralari cheklangan bo’lmaydi: masalan, yakkalangan q manbaning q o ga nisbatan ta’sir kuchi 0 faqatgina R=∞ da nolga teng bo’ladi. Bu albatta nazariy, 4-rasmga qaraganda

shunday; amalda esa har qanday kuchli zaryad ham cheksiz yoyilgan maydonga ega bo’lolmaydi. Shunga qaramay, biror aniq nuqta ―k‖ uchun maydon potensiali nazariya asosida topilgani ma’qul deb bilamiz. Faraz qilaylik, shu nuqtadan q o zaryad manbaga nisbatan cheksiz masofaga olib chiqiladi. Unda maydon bajargan ish: ya’ni manba q dan to’g’ri chiziqli masofasi R k bo’lgan ―k‖ nuqtaning potensiali: Potensial yoki ikki potensial farqi o’lcham birligi Volt (V). Magnit maydoni va uning xususiyatlari Tabiatda shunday moddalar ham uchraydiki, ular o’z atrofida faqat o’ziga xos bo’lgan kuchlar maydonini hosil qiladi. Bu kuchlar xuddi shunday boshqa kuchlar maydoniga yoki o’xshash kuchlar maydoniga nisbatan mexanik kuch bilan ta’sir eta oladi. Bunday kuchlar manbai bo’lmish moddalar magnit deb ataladi. Eng oddiy magnit 5-rasmda ko’rsatilgan. Uning kuch chiziqlari shimol (Sh) qutbidan chiqib, janub (J) qutbiga kirgan bo’ladi. Elektr zaryad hosil qilgan elektr maydondan magnit maydoni shu bilan farqlanadiki, zaryadning ishorasiga qarab, elektr kuch chiziqlari yoki zaryaddan tarqalgan, yoki unga yig’ilib kelgan bo’ladi. 5-rasm. Sh J

Magnit kuch chiziqlari esa manbaning bir qismidan tarqalib, ikkinchi qismiga to’planadi, ya’ni ular uzluksizdir. Magnitning ikki qutbga bo’linishi ham shartlidir: alohida shimol va alohida janub qutblar mavjud bo’la olmaydi. Magnitni qancha parchalamang, baribir har qanday bo’limi yana bir bora ikki qutbdan iborat bo’lib qolaveradi. Magnit maydonining ta’sir kuchini ikki usul bilan sinash mumkin. Birinchisi, maydon ta’sirida biror sinov magnit massasi m M yoki kompas strelkasi harakatga tushadi (5-rasm). Bu harakat kuch chiziqlar bo’ylab hosil bo’ladi. Har bir nuqtadagi kuch vektori va uni hosil qiluvchi magnit induksiya ning yo’nalishini ko’rsatuvchi vosita sifatida kompas strelkasi ishlatilishi mumkin. Ikkinchisi, agar maydon ichiga elektr tokli sim kiritilsa, asosiy magnit maydoni va qo’shimcha (tok hosil qilgan) maydon o’rtasidagi o’zaro ta’sir kuchini kuzatish mumkin (6-a, b, v rasm). Shimol qutbidan chiqib janub qutbiga yo’nalgan va induksiyaga ega bo’lgan asosiy magnit kuch chiziqlari maydonidan joy olgan sim ichidan tok i o’tayotgan bo’lsa, uning atrofida hosil bo’ladigan induksiyali qo’shimcha magnit maydoni asosiy magnit maydoni bilan o’zaro harakatga tushadi. 6-a rasmdan ko’rinib turibdiki, simning chap tomonida B m va B i magnit induksiyalari bir-biriga qarshi yo’nalgan bo’lsa, simning o’ng tomonida ular bir- biriga mos tushgan. Natijada simning o’ng tomonida yig’indi magnit kuch chiziqlari zichlanadi, chap tomonida esa siyraklashadi. O’z navbatida magnit maydoni o’z shaklining buzilishiga qarshilik ko’rsatadi va kuch chiziqlari eng qisqa yo’l orqali bir qutbdan ikkinchi qutbga o’tishga intilgani tufayli ―begona‖ magnit obyekt siqib chiqarila boshlaydi: tokli sim o’ngdan chapga harakatlanadi. Turtib chiqarish kuchining yo’nalishi va kattaligi simdagi tok i ning kuchi va yo’nalishiga bog’liq. Kuchning yo’nalishi to’g’risidagi xulosa 6-b va v rasmlardan yaqqol ko’rinib turibdi. Rasmlar o’rtasidagi doirachalar simning ko’ndalang kesimini ifodalasa, ularning ichidagi belgilar tokning yo’nalishini belgilaydi.

Agar tok bizdan rasm ―ichiga‖ oqayotgan bo’lsa, uni , ya’ni nayzaning dumi shaklida, agar u rasm ―ichidan‖ bizga qarab oqayotgan bo’lsa, uni •, ya’ni nayzaning uchi shaklida tasvirlash odatga aylangan. Shu holda tok a ) b ) v ) 6- rasm . atrofida hosil bo ’ ladigan o ’ z magnit kuch chiziqlari tegishlicha soat miliga mos (6- b rasm ) va teskari (6- v rasm ) yo ’ nalishda o ’ ralgan bo ’ ladi . Shuning uchun birinchi rasmda maydondan tokli simni chiqarib tashlovchi kuch chapga , ikkinchi rasmda esa o ’ ngga yo ’ nalgan bo ’ ladi . Magnit oqim, magnit induksiya va magnit maydonining kuchlanganligi Yuqorida ko’rib chiqilgan magnit xususiyatlarini chuqurroq o’rganish ko’zda tutiladigan bo’lsa, albatta, birinchi navbatda magnit maydonining asosiy ko’rsatkichlarini, ya’ni uni to’la-to’kis tavsiflaydigan magnit kattaliklarini o’rganishimiz shart. Bular esa – magnit oqim – F, magnit induksiya vektori – B va magnit maydonining kuchlanganligi vektori dir. Faraz qilaylik, oddiy magnit maydonini bir o’ramli simdan o’tayotgan tok i hosil qilgan nazariyaga asoslanganda bu magnit maydon fazoda cheksiz joylashgan bo’ladi. Amalda esa har qanday katta tok i ham bir necha metrdan uzoqqa tarqalmagan magnit maydonini hosil qila oladi xolos. ⃗ ⃗ ⃗ ⃗ ⃗ ⃗

7-rasm. Shunday ekan, tokning magnit maydoni asosan tok o’tayotgan simga yaqin masofada ta’sir etadi va uning kuch chiziqlari tokli sim yaqinida zichroq va aksincha, undan yiroqda siyrak bo’ladi. Ayni shu ko’rsatkich, ya’ni magnit kuch chiziqlarining biror juda kichik va yo’nalgan kesim ds ichidagi zichligi magnit induksiyasining miqdorini bildiradi. Umuman olganda, ikkita yonma-yon olingan kuch chiziqlari ham bir yo’nalishda bo’lmaydilar, shuning uchun magnit maydonining ta’sir kuchining yo’nalishini induksiya bilan bog’lar ekanmiz, kesimini yo’nalgan deb olganimiz ma’qul. Ushbu nuqtayi nazardan qaraganda, S ga teng bo’lgan ixtiyoriy yuzadan o’tayotgan induksiya vektorlari to’plami ―magnit induksiya vektorlarining oqimi‖ yoki qisqaroq aytganda, ―magnit oqimi‖ deb ataladi. Magnit oqimi veberda o’lchanadi: 1Vb = 1V·s yoki Volt-sekund. Magnit oqimini tasavvur qilishda 7- rasmdan foydalanib, tokli sim o’ramining ichida joylashgan yuza s ni olish mumkin: shu halqasimon teshikka pastdan kirib tepadan chiqib ketayotgan barcha kuch chiziqlar to’plamini ―magnit oqimi― deyish mumkin. Ko’rinib turibdiki, hamma kuch chiziqlari halqaning tepa qismida atrof-fazoga tarqalayotgan bo’lsa, ular shu halqaning past tomonida qaytadan yig’iladi. Ya’ni magnit kuch chiziqlari uzluksizdir : ular hech qayerdan boshlanmaydi va hech qayerda tamom bo’lmaydilar. Matematika nuqtayi nazaridan qaralganda, magnit kuch chiziqlarining uzluksizligini tenglama bilan ifodalash mumkin. Ya’ni kesimdan kesimga o’tib, berk kontur bo’ylab magnit oqimini kuzatib chiqsak, uning integrali (yig’indisi) nolga teng bo’ladi. Buni 7- rasmda belgilangan ∫ ⃗ ⃗ ⃗

S 1 va S 2 kesimli magnit kuch chiziqlari ichidan o’tgan magnit oqimining shaklidan ham xulosa qilsa bo’ladi, chunki S 1 ga kirgan oqim S 2 dan chiqib ketyapti. Endi xuddi shu rasmdagi punktir bilan ko’rsatilgan va uzunligi l ga teng bo’lgan magnit kuch chizig’ini ko’rib chiqaylik. Faraz qilaylik, bu g’ildiraksimon berk egri chiziq ko’p tomonli ko’pburchakdan tashkil topgan bo’lsin. Unda har bir tomonning uzunligini Δ l deb olsak, berk aylanani hosil qilgan magnit kuch chizig’ini ga teng deb hisoblasak ham bo’ladi (bu yerda Δ l ). Bu integral magnit oqimiga o’xshash skalyar miqdorga ega, ya’ni chunki aylana bo’ylab olingan berk yo’lning har bir nuqtasida induksiya vektorining moduli o’zgarmas deb hisoblangan. Bu kuch chizig’ining ta’sir miqdorini tavsiflashda uni hosil qilgan tok kuchi i va magnit maydonidagi muhit xususiyati bilan bog’lash tabiiydir. Juda ko’p tajribalarda ko’rilganiga binoan, haqiqatdan ham Bl = μ i (7rasm uchun). Agar magnit maydon w-o’ramli g’altakda tashkil topgan bo’lsa, unda Bl = μ wi yoki Bu yerda - magnit maydonining kuchlanganligi va μ - magnit singdiruvchanligi deb ataladi. O’lchov birliklariga o’tayotgan bo’lsak va ni hisobga olsak, induksiya – bu magnit maydonining aniq nuqtasidagi zichligi – veber taqsim metr kvadrat yoki tesla da o’lchanadi (1T=1Vb/m 2 ). Magnit maydonining kuchlanganligi esa amper taqsim metr da o’lchanadi (A/m). Bundan ko’rinadiki, magnit singdiruvchanligi μ o’lchov birligi quyidagicha topiladi: (genri/metr). Magnit maydonining xarakteristikalarini ta’riflashni tugatishdan oldin yana bir marta shuni eslatish lozimki, umumiy tarzda olingan maydonning ixtiyoriy nuqtasidagi magnit induksiya va kuchlanganlik vektor miqdorlardir. Ular orasidagi bog’lanish ham = μ deb yozilishi shart.

Magnit maydonidagi harakatlanuvchi elektr zaryad. Lorens kuchi Agar biror o’zgarmas magnit maydon mavjud bo’lgan fazoda ixtiyoriy miqdordagi q zaryad joylashgan bo’lsa va u harakatda bo’lmasa, magnit maydoni unga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Ammo shu zaryadni biror tashqi kuch (masalan, elektr kuchlanganligi ga teng bo’lgan elektr maydoni) tezlikda harakatlantiradigan bo’lsa, unda magnit maydoni ham zaryadga qo’shimcha kuch bilan ta’sir qila boshlaydi. a) b) 8-rasm. Agar magnit maydoni induksiya vektori 8-a rasmda ko’rsatilgandek zaryad harakatlanayotgan tezlik (yoki kuch 1 ) yo’nalishiga perpendikulyar yo’nalgan bo’lsa, magnit maydon ta’sir ko’rsatayotgan kuch 2 = q[ ] maksimal qiymatga ega bo’ladi va o’z navbatida ga ham, ga ham perpendikulyar yo’nalgan bo’ladi. Umumiy holatda tezlik vektori induksiya vektori joylashgan chiziq N bilan ixtiyoriy α ≠ 90 0 burchagini tashkil etishi mumkin (8-b rasm): unda magnit maydonining ta’sir etuvchi kuchining vektori 2 = q[ ], uning moduli esa f 2 = qv t B=qvBSinα. Ya’ni zaryad harakatining yo’nalishi N chiziq yo’nalishiga yaqinlashgan sari magnit kuchi f 2 kamayib, nolga intila boshlaydi, 8-a va b ⃗ ⃗ ⃗ ⃗

rasmdan ko’rinib turibdiki, kuch vektori qanday katta bo’lmasin, u va vektorlar yotgan tekislikka nisbatan hamma vaqt perpendikulyar bo’lgani tufayli zaryad tezligi v ni o’zgartira olmaydi. Bu kuch faqat q zaryad harakatlanayotgan trayektoriyasini o ’ zgartiradi xolos . Shuning uchun ham zaryadni harakatlantiruvchi elektr maydon kuchi 1 bilan magnit maydonining ta ’ sir kuchi 2 ning yig ’ indisi = 1 + 2 = q ( E + B ) - Lorens kuchi deb ataladi . Yana bir bor eslatamizki , magnit maydon ta ’ siri f 2 faqatgina harakatda bo ’ lgan zaryad uchun mavjuddir ; undan tashqari xuddi shu yo ’ nalish va tezlik bilan mazkur magnit maydonida manfiy zaryad harakatlansa , unga ta ’ sir etuvchi magnit kuchi f 2 teskari yo ’ nalishda hosil bo ’ ladi . Lorens kuchi tenglamasidan yana bir qiziq xulosaga kelish mumkin: agar magnit kuchining moduli f 2 =qvB bo’ladigan bo’lsa, demak, magnit induksiyasi Demak, induksiyaga 1.1-tenglamada berilgan tavsifni quyidagicha to’ldirish mumkin: magnit induksiyasi magnit maydonini tavsiflovchi shunday vektor kattalikki, u magnit ta’sir kuchining zaryadi va uning harakat tezligi ko’paytmasiga bo’lgan miqdoriy nisbatini ko’rsatadi. 9-rasm. Ko’rib chiqilgan Lorens tenglamasidan yana bir muhim xulosa chiqarish mumkin. Faraz qilaylikki, bir tekis harakatda bo’lgan zaryad q biror vaqt mobaynida qandaydir elektr simidan o’tib borayapti (9- rasm). Demak, o’zgarmas tok uchun zaryad miqdori q=I·t bo’lsa, ikkinchi tomondan ushbu zaryad elektr

simining l ga teng bo’lgan qismini shu t vaqt ichida o’tgan, deb olsak ham bo’ladi, ya’ni l = v·t. U holda f 2 = qvB o’rniga deb yozish mumkin. Bu ifoda esa o’zgarmas tok I o’tkazayotgan va l uzunlikka ega bo’lgan elektr simi B induksiyali magnit maydoniga joylashtirilganda, u magnit maydoni tomonidan [F=BIl] miqdorga ega mexanik kuch ta’siri ostida bo’lishini ko’rsatadi. O’lchov birligiga o’tsak, Elektromagnit induksiya hodisasi Bu muhim elektromagnit hodisa magnit maydonida harakatlangan elektr o’tkazgichda (simda) e.yu.k. hosil bo’lishini namoyish qiladi va birinchi marta M. Faradey tomonidan 131-yilda tajriba asosida isbotlangan. Yuqorida ko’rib chiqilgan Lorens kuchlarini hisobga olgan holda 10- rasmda ko’rsatilgan holatni o’rganaylik. Faraz qilaylik, biror o’zgarmas magnitning yuqori tomonida joylashgan N - shimol qutbi Ф magnit oqimini hosil qiladi. 10-rasm. Demak, magnit qutbi yaqinidagi nuqtalarda induksiya vektori tik tepaga yo’nalgan bo’ladi. Endi oqim Φ tarkibidagi magnit kuch chiziqlarini ko’ndalang

yo’nalishda ramka (to’rtburchakli berk sim halqa) tezlikda kesib o’tsin. Biz bilamizki, ramka metalldan ishlanganligi tufayli uning ichki tarkibidagi erkin elektronlar hisobiga q 0 zaryad joy oladi va u ramka bilan V tezlikda magnit maydonida harakatda bo’ladi. Unga tegishli Lorens kuchi f 2 = q 0 [ ] ga teng bo’ladi. Ammo bu hodisani, kuzatuvchi ramka bilan bir xil tezlikda harakatda bo’lsa, unga mazkur kuch f 2 = q 0 [ ] bo’lib, go’yo kuchlanganligi 0 ga teng bo’lgan tashqi elektr maydon ta’sirida hosil bo’lgandek tuyuladi. Shuning uchun ham harakatdagi ramkaning kuchlanganligi E 0 =[ ] bo’lgan elektr maydon ta’sirida deb hisoblash mumkin. Endi Δ t vaqt ichida ramka Δ x oralig’iga surildi deb hisoblasak, uning tezligi bo’lib chiqadi va tashqi sun’iy elektr maydon kuchlanganligi bo’ladi. Ikkinchi tomondan, ramka surilish natijasida magnit kuch chiziqlari kesib o’tayotgan kesim Δ S= Δ l ’ Δ x miqdoriga, magnit oqimi esa ΔΦ = B· Δ s miqdoriga o’zgaradi. Magnit induksiyasini va ramka tezligini aniq yo’nalishga ega ekanligini, ya’ni vektor son bo’lganligini va Δ 1≈dl, Δ x≈dx, ΔΦ ≈dF hamda tengliklarni hisobga olsak, quyidagini yozish mumkin: (Oxirgi ifodadagi ishora o’zgarishi vektor ko’paytmasidagi ko’paytiruvchi vektorlar o’rni almashgani hisobiga bo’ldi). Bu tenglamaning ikkala tomonini dt ga bo’lsak, yoki bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, nolga teng emas va (1.2.) ifodada berilgan nazariyaga binoan mazkur ifodani potensial tushunchasiga tenglashtirib bo’lmaydi. Demak, bu ramkani magnit maydonidagi harakatlantiruvchi kuch evaziga uning simi bo’ylab elektr yurituvchi kuch hosil bo’ladi:

Magnit maydonida harakatlanuvchi har qanday o’tkazgich, uning shakli va berk zanjir hosil qilish-qilmasligidan qat’i nazar, biror miqdorli e.yu.k. ga ega bo’ladi, hosil bo’lgan yoki induksiyalangan e.yu.k. kattaligi o’tkazgichning harakat tezligiga bog’liqdir. Masalan, 10- rasmda ko’rsatilgan vaziyatda e.yu.k. ramkaning faqat "ag" va "bv" qismlarida hosil bo’ladi, chunki "ab" va "vg" qismlari magnit kuch chiziqlarini umuman kesib o’tmaydi. Vaholanki, "bv" qismida ham e.yu.k. juda kichik miqdorda yoki mutlaqo nolga teng bo’lib chiqishi mumkin; bu esa ramkaning uzoq chekkasi magnit maydoni bilan sust ravishda bog’langanligini ko’rsatadi. Tenglama (1.7) dan ko’rinib turibdiki, o’tkazgich qancha katta tezlik bilan magnit maydonini kesib o’tsa, o’shancha katta e.yu.k. hosil bo’ladi: bir tekis o’zgarmas tezlikdagi harakat uchun e=const, to’xtab turgan ramka uchun e=0. Shuni ham ta’kidlash lozimki, ramkani kesib o’tayotgan magnit oqimi Φ (t) vaqt mobaynida oshib borsa duksiyalangan e.yu.k. absolyut qiymati noldan katta bo’lib, o’zgarib turadi, ammo uning miqdori manfiy bo’ladi. Agarda Φ (t) vaqt bo’ylab kamayib borsa , induksiyalangan e.yu.k. musbat miqdorlarga ega bo’lib, o’zgarib turadi. Bu juda muhim qonuniyatning mazmuni shundan iboratki, magnit maydon oqimining miqdoriy o’zgarishi magnit energiyasining ramka atrofida o’zgarishini aks ettiradi: magnit oqimining zo’rayishi magnit maydon energiyasini ramkaga nisbatan ko’payishiga olib keladigan bo’lsa, unda hosil bo’lgan e.yu.k. teskari yo’nalgan bo’lib, energetik muvozanatni saqlashga intiladi. Magnit oqimi kamayib borsa , ushbu e.yu.k. o’z ishorasini o’zgartirib, uni olib kirgan energiyasini saqlab qolishga harakat qiladi.

Yana bir narsani aytib o’tish kerakki, yuqorida ko’rib chiqilgan hodisa faqatgina ramka harakatda bo’lganda emas, vaholanki, joyidan qo’zg’almas ramkaga nisbatan o’zgarmas magnit (yoki tokli ramka) harakatda bo’lsa ham sodir bo’laveradi. Shunday holat ham yuz berishi mumkinki, o’tkazgich yopiq kontur (ramka) o’zgaruvchan tok hosil qilgan magnit maydonda harakatda bo’ladi. Natijada induksiyalangan e.yu.k. ikkita tashkil etuvchidan tarkib topadi, ya’ni: . Bu yerda: (- t) qo’zg’almas ramkadagi magnit maydonining o’zgarishi: – ramkani harakatda bo’lgani hisobiga hosil bo’lgan e.yu.k. qismidir. Endi (1.7) ko’rinishdagi tenglamaga qaytib kelsak va berk konturda paydo bo’lgan e.yu.k. ning mazkur zanjirda tok i hosil qilishini e’tiborga olsak, undagi o’rin olgan kuchlanish u = e = Ri bo’lib chiqadi. Bu yerda R – zanjirning aktiv qarshiligi. Shunday qilib, Ri = - yoki idt yoki dq=- Aynan shunga yaqin shaklda, to’g’rirog’i ko’rinishda ushbu qonuniyat M.Faradey tomonidan aniqlangan edi. Olim Φ tushunchasiga bir necha magnit kuch chiziqlarining Δ N o’zgarishini tenglashtirgan, ya’ni e=- deb baho bergan. Bu ifoda bilan elektromagnit induksiya qonuniyatini tushuntirishda shu joyi qulayki, magnit maydonining kuch chiziqlarini kesib o’tuvchi o’tkazgich berk konturni tashkil etishi shart emas (masalan, , va 0 vektorlari bir-biriga nisbatan perpendikulyar bo’lgani tufayli e a2 =vBl a2 ). Umumiy holatda bir tekis magnit maydonida v tezlik bilan harakatlanuvchi va l uzunlikka ega bo’lgan o’tkazgichlar uchlarida e a2 = vBl a2 ga teng e.yu.k. hosil bo’ladi. Uning yo’nalishini o’ng qo’l qoidasi bilan aniqlasa bo’ladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan nazariyadan shunday xulosa chiqarish mumkin: elektr va magnit maydonlari bir-biridan mutlaqo ayrim holatlarda mavjud bo’la

olmaydilar, ular o’zaro birlashtiruvchi umumiy elektromagnit jarayonlar bilan chambarchas bog’langanlar.

Ilashgan magnit oqim. O’zinduksiya va o’zaro induksiya elektr yurituvchi kuchlari Ma’lumki, har qanday magnit maydonida magnit kuch chiziqlari cheklangan masofada tarqalgan bo’lib, berk trayektoriyalar bo’ylab joylashgan bo’ladi (7- rasm). Mazkur maydonning ixtiyoriy joyida o’lchangan magnit oqimi kuch chiziqlar ―teshib‖ o’tayotgan va ixtiyoriy ravishda tanlab olingan kesim ―S k ‖ ga bog’liqdir, ya’ni a) b) 11-rasm. Ammo bir o’ramli tokli simni (konturni) magnit maydonining manbai deb olsak, to’la magnit oqimini deb olishimiz shart (bu yerda ―S‖ eslatilgan tokli konturning yuzasi). Endi faraz qilaylik, tokli sim bir necha o’ramli g’altak shaklida tuzilgan (11-a rasm). Shu sababli magnit kuch chiziqlari yo’lida har bir o’ramga tegishli kesim ―S‖ bir necha marotaba uchraydi. Undan tashqari, magnit kuch chiziqlari har xil trayektoriyalardan o’tgani tufayli ayrim o’ramlarga nisbatan boshqaboshqa zichlikda kesib o’tgan (shartli chiziqlar 1,2,7). Rasmdan ko’rinib turibdiki, i tokli ko’p o’ramli manbaga g’altakka nisbatan magnit oqimini Φ =BS deb olib bo’lmaydi, chunki kuch chiziqlarining sonini tokka proporsional deb hisoblasak, har bir yangi o’ram evaziga bu chiziqlar karrali ko’payib borayapti. Shunday qilib, haqiqiy magnit oqimi = yoki = w Φ =wBS (bu yerda w – o’ramlar soni). Natijaviy yoki karralangan 1

magnit oqimi ψ =w Φ – ilashgan magnit oqimi deb ataladi. Oddiy magnit oqimi F deb, bir o’ramga (masalan, o’rtadagi o’ramga) tegishli kuch chiziqlar yig’indisini hisoblaymiz. Agar magnit oqimi yo’lida maxsus magnit o’tkazgich temir o’zak joylashgan bo’lsa (1.11-b rasm), w – o’ramli g’altakning har bir o’rami deyarli bir xil oqim Φ =BS bilan ilashgan bo’ladi. G’altakka tegishli ilashgan magnit oqimi uchun olingan ψ =w Φ ifoda haqiqatga yanada yaqinroq bo’ladi, chunki deyarli hamma magnit kuch chiziqlari ―S‖ kesimli temir o’zak ichida ixcham joylashib oladi. Yuqorida (1.6) ko’rsatilganidek, magnit oqimi magnit kuch chiziqlari zichligini tavsiflaydigan ko’rsatkichdir, ya’ni w Φ =N . Shuning uchun ilashgan magnit oqimi ψ =N=w Φ va uning vaqt mobaynida har qanday o’zgarishi ko’p o’ramli konturda (g’altakda) elektromagnit induksiya qonuniyatiga binoan quyidagi miqdorli e.yu.k. hosil qiladi: (1.) Ilashgan magnit oqimi to’la-to’kis g’altakdan o’tayotgan tokka to’g’ri proporsionaldir, ya’ni ψ =Li . Proporsionallik koeffitsiyenti L – xususiy induktivlik yoki to’g’ridan-to’g’ri induktivlik deb ataladi. Uning o’lchov birligi: Induktivlik magnit maydon hosil qiluvchi induktiv konturining (g’altakning) geometrik o’lchovlari g va magnit kuch chiziqlari yoyilgan muhitning magnit singdiruvchanligiga bog’liq, ya’ni L=f(g, ts). Shunday qilib, ilashgan magnit oqimi vaqt o’zgarishi natijasida hosil bo’ladigan (induksiyalanadigan) e.yu.k., ya’ni o’zinduksiya e.yu.k. ham tok i , ham induktivlik L o’zgaruvchanligi hisobiga vujudga kelishi mumkin. Agarda L=const bo’lsa, bo’ladi.

11-a rasmda ko’rsatilgan magnit maydoni atrof-muhitda shunday joylashganki, uning kuch chiziqlari faqat manba rolini o’ynovchi induktiv g’altak o’ramlari bilan ilashgan. Lekin shunday ham bo’lishi mumkinki, magnit kuch chiziqlari yo’lida boshqa induktiv konturi (yoki konturlar) joylashgan bo’ladi. O’zga konturlarning xususiy (o’z manbaidan chiqqan) toklari bo’lishi yoki bo’lmasligidan qat’i nazar, asosiy magnit maydonining kuch chiziqlari o’sha konturlarni kesib o’tib, ularda e.yu.k. hosil qilishi ham mumkin. Misol uchun 12-a va b rasmda ko’rsatilgan magnit maydonlarini ko’rib chiqaylik. Agar o’ramlar soni w 1 teng bo’lgan induktiv g’altakdan i 1 tok o’tayotgan bo’lsa, u hosil qilgan magnit kuch chiziqlari 12-a rasmda ko’rsatilgandek, qisman w 2 va w 3 o’ramli ikkinchi va uchinchi induktiv g’altaklar bilan ilashgan bo’ladi. Tabiiyki, eng ko’p kuch chiziqlari w 1 o’ramli asosiy g’altak bilan bog’langan bo’ladi, chunki ularning talay qismi w 2 va w 3 g’altaklarga yetib bormasligi aniqdir. Qanday bo’lmasin, agar magnit maydoni faqat i 1 toki tufayli hosil bo’lsa, unda g’altaklarga ilashgan magnit oqimlarining miqdori quyidagicha aniqlanadi: birinchi kontur uchun ψ 11 = L 11 i 1 ikkinchi kontur uchun ψ 21 = M 21 i 1 uchinchi kontur uchun ψ 31 = M 31 i : va h.k. Bu yerda: ψ 11, ψ 21 va ψ 31 – tegishli konturga ilashgan magnit oqimi, L 11 – birinchi konturning (g’altakning) induktivligi, M 21 va M 31 – tegishlicha birinchi va ikkinchi hamda birinchi va uchinchi g’altaklar orasidagi o’zaro induktivliklari. Ikkinchi va uchinchi konturlardagi toklar nolga teng bo’lsa ham, , mazkur g’altaklarda o’zaro induksiya e.yu.k. lar hosil bo’ladi:

Agar (1.), (1.9) va (1.10) ifodalarda keltirilgan e.yu.k.larning (-) (minus) ishorasini tushuntirishga o’tsak, bu E.X. Lens ochgan muhim qonuniyat, ya’ni elyektromagnit inersiya qonuniyati bilan bog’langandir. Ya’ni har qanday induksiyalangan e.yu.k. o’z konturida shunday tok hosil qiladiki, uning harakati boshqa magnit oqimining o’zgarishiga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi: oqim ko’payishiga intilsa, induksiyalangan tok uni susaytirishga harakat qiladi, oqim kamayishiga intilsa, mazkur tok uni eski miqdorda saqlab qolishga harakat qiladi. a) b) 12-rasm. O’zaro induksiyalanib hosil bo’ladigan e.yu.k. larni ta’riflashda shuni ham aytib o’tish lozimki, bu hodisa elektr energiyasini magnit maydon vositasida uzatishda o’ta muhim rol o’ynaydi. 12-b rasmda o’zaro induktiv bog’langan w 1 va w 2 g’altaklar yagona temir o’zakka o’rnatilgan. Shu sababli magnit kuch chiziqlari atrof-muhitga tarqoq bo’lmagan holda deyarli to’la-to’kis g’altaklar o’ramlari bilan ilashgan. Har bir o’ram kesimi ―S‖ dan bir xil bo’lgan magnit oqimi Φ o’tib turgani tufayli, g’altaklardagi ilashgan magnit oqimlari tegishlicha ψ 1 =w 1 Φ va ψ 2 =w 2 Φ ga teng bo’ladi. G’altaklardagi ichki qarshiliklarni R 1 =R 2 =0 deb olsak, ularning qismlaridagi kuchlanishlar Ya’ni elektr tokini bir konturdan ikkinchi konturga magnit maydon orqali (ya’ni elektr ulanishsiz) va uning kuchlanishlarini U 1 :U 2 =w 1 :w 2 nisbatda

o’zgartirib turib uzatish mumkin ekan. Bu effekt transformatorlar nazariyasida keng qo’llaniladi. To’liq tok qonuni Yuqorida (4-rasm) ko’rsatildiki, har qanday tok o’tayotgan o’tkazgich (sim, kontur, o’ram va h.k.) atrofida magnit maydoni hosil bo’ladi. O’z navbatida shu magnit maydonini tashkil etuvchi magnit kuch chiziqlari (magnit oqim yo’llari) mazkur tokli simni qurshab olgan bo’ladi (7-rasm). Biror ixtiyoriy ravishda tanlangan kuch chizig’i uchun magnit holatni tenglamasi bilan tavsiflasa bo’ladi. Agarda magnit maydoni bir necha tokli konturlar ishtirokida tashkil topgan bo’lsa, magnit kuch chiziqlar shakllari ham ancha murakkab bo’ladi va ularni tavsiflovchi berk integral tanlangan miqdori trayektoriyaga bog’liq bo’ladi. a) b) d) 13-rasm. Faraz qilaylik, biror magnit maydoni i 1 , i 2 va i 3 toklari o’tayotgan bir o’ramli konturlar atrofida vujudga kelgan (13-rasm). Ayrim magnit maydon manbalari atrofidagi magnit holatiga baho beradigan bo’lsak, quyidagilarni yozishga haqlimiz: va , К o’rinib turibdiki, ∮ ⃗ ⃗ ⃗

( 1.12) Chunki berk konturlar bo’yicha olingan integrallarni uchastkalarga (qismlarga) yoyib turib, qo’shish natijasida Ikkinchi tokning minus ishorali (ya’ni, ) olishimizning sababi integrallashda olingan yo’nalish bu konturdagi 2 induksiya yo’nalishiga qarama-qarshi bo’lganligidir. Agar integrallash trayektoriyasi ixtiyoriy yo’nalgan i 1 , i 2 , ... i k toklar konturlarini qurshab olgan bo’lsa, yuqoridagi tenglama ko’rinishida yozilishi mumkin. Amalda, ya’ni magnit maydonini hisob-kitob qilishda, bizni ko’proq induksiya V emas, balki magnit maydoni kuchlanganligi – H qiziqtiradi. Shuning uchun = μ ifodadan foydalanib, (1.11), (1.12) va (1.13) o’rniga tegishlicha va Ushbu tenglamalar to’liq tok qonunini aks ettiradi, ya’ni biror berk kontur bo’ylab olingan va magnit kuchlanganlikka tegishli integral shu kontur qurshagan kesimdan o’tgan barcha toklarning algebraik yig’indisiga tengdir. Toklar yig’indisi deb, ko’p o’ramli induktiv g’altak yordamida hosil bo’lgan magnit maydoni uchun Σ i=wi ni qabul qilish o’rinlidir (13-b rasm). Bu holda to’liq tok qonuni quyidagicha yoziladi: Shunday bo’lishi ham mumkinki, integral olinayotgan berk trayektoriya tok o’tgan simning kesimini o’z ichiga qisman olgan bo’ladi (13-d rasm). Bu holda to’liq tok qonuni shaklida yoziladi. Bu yerda: – sim kesimidagi tok zichligi vektori

[A/m 2 ], d – aniq yo’nalishdagi elementar yuza vektori, Δ i – simdagi to’la tok i ning integral doirasiga tushgan qismi. Magnit zanjirlar tahlilida ∫ d yordamida topilgan miqdor magnit yurituvchi kuch (m.yu.k.) sifatida ham ishlatiladi. M.yu.k. uchun olinadigan integral berk kontur tashkil qilishi shart emas. Masalan, ixtiyoriy ikki nuqta A va B oralig’ida mazkur kattalik quyidagi ko’rinishda bo’ladi: To’liq tok qonunini o’rganish natijasida yana bir bora shu xulosaga kelamizki, elektr maydonida sodir bo’ladigan har qanday hodisa o’ziga oid magnit hodisa vujudga kelishiga sababchi bo’ladi va aksincha, elektr maydoni magnit maydonidan mustasno vujudga kela olmaydi – hamma hodisalar elektromagnit tabiatga egadir. Elektr toki va uning turlari Yuqoridagi (1.1) ifodada elektr maydonini tavsiflash jarayonida asosiy diqqat- e’tiborimizni elektr zaryadlarda to’xtatgan edik. Haqiqatdan ham elektr kuchlarining negizida zaryadlar turadi. Ammo zaryadlarning bir-biriga bo’lgan ta’sir kuchlarini bayon eta turib, ularning harakatdagi xususiyatlarini yoritmagan edik. Shu sababli biz ko’rib chiqqan elektr maydon qo’zg’almas zaryadlar maydoni edi: bunday elektr maydoni – elektrostatik maydon deb ataladi. Endi faraz qilaylikki, manba zaryadi q ta’sirida q 0 sinov zaryadi harakatga keladi, ya’ni u bir nuqtadan  t vaqt ichida ikkinchi nuqtaga o’tdi. Demak, elektr maydonidagi muvozanat buzildi: zaryadlar tuzumida i = Δ q/ Δ t ga teng o’zgarish paydo bo’ldi (bu yerda kichik zaryad q = q 0 esa elektr tok yoki zaryadlar oqimidir ). Zaryadning bir joydan ikkinchi joyga o’tishi birinchi joyda elektrning kamayishi, ikkinchi joyda ko’payishiga olib keladi. Bu esa elektr energiyasining almashinuviga sabab bo’ladi. Shunday qilib, elektr toki – bu zaryadlar harakatining natijasidir.

1.O’tkazuvchanlik toki. Elektr maydonidagi zaryadlar harakati, ya’ni elektr tok har xil sabablar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bulardan biri – o’tkazuvchanlik omili. Ma’lumki, har qanday materiyaviy moddalar atom strukturaga ega bo’ladilar, ya’ni ularning zarrachalari atomlardan iborat bo’ladi. q + q - 14-rasm. O’z navbatida har bir atom musbat yadro (+) va uning atrofida joylashgan bir necha (-) elektronlardan tashkil topgan bo’ladi. Yadro (yoki proton) va elektronlar elementar (oddiy) elektr zaryadlarga ega bo’ladilar, ammo ularning ishorasi har xil bo’lgani tufayli atom hajmida zaryad rolini o’tay olmaydilar (+q. prog + q. elek =0). Lekin bu elektr muvozanat puxtaligi moddaning kimyoviy xususiyatlariga bog’liq: ayrim hollarda muvozanat buzilishi ham mumkin. Misol sifatida metallarni keltirish mumkin: bu kimyoviy elementlardagi atom zarrachalari o’z elektronlaridan bir qismini tashqi kuchlar ta’sirida, masalan, qizish, nurlanish va elektrlanish natijasida yo’qotishi mumkin. Shu sababli o’z atom orbitasini tashlab chiqib ketuvchi elektronlar – erkin elektronlar deb ataladi. Ayni shu nazariyada biz ko’rib chiqadigan tok asos topgan. Faraz qilaylik, har xil ishorali ikkita zaryad q : =q. va q 2 =q+ orasida metall, ya’ni elektr o’tkazuvchan modda joylashgan (14-rasm). Tashqi maydon ta’sirida metall atomlarining elementar zarrachalari harakatga keladi; elektronlar q+ tomonga, protonlar esa q_ tomonga intila boshlaydi. i

Natijada erkin elektronlar (1,2,3,4, va h.k.) atomlar orasidan o’ng tomonga yura boshlaydi. Ammo ularning hammasi q+ zaryadga yetib borishi shart emas, vaholanki, yetib bormaydi ham. Ular yo’lda uchragan boshqa atom orbitalaridagi erkin elektronlardan bo’shagan joylarni egallaydi. Ya’ni elektronlarning o’ngga surilishi tikka va yonmayon terilgan g’ishtlarning bir-birini to’lqinsimon yiqitishiga o’xshash jarayon hisoblanadi. Faqat elektronlar yurish tezligi deyarli nur tezligiga teng bo’ladi. Shuni ham eslatish kerakki, q_ ga taqalgan qatlamda atomlardan chiqib ketgan erkin elektronlar o’rni shu tashqi manfiy zaryad hisobiga qoplanadi. Shu tufayli tok i =dq/dt o’tgan sari q. – manba zaryadining absolyut qiymati kamayib boradi. Xuddi shuningdek, metall o’tkazgichning tashqi zaryad q+ ga taqalgan qatlamidagi ortiqcha va manfiy zaryadli erkin elektronlari shu musbat zaryadni qisman neytrallaydi va kuchsizlantiradi. Ya’ni q+ zaryadning ham absolyut qiymati kamayib boradi. Agar zaryadlarning qiymatlarini to’xtovsiz tiklab turadigan kuch – vosita (masalan, elektr yurituvchi kuch) bo’lmasa, tok sekin-asta kamayadi va nolga teng bo’lib qoladi. Misol sifatida kimyoviy elementlardan tashkil topgan o’zgarmas tok batareyalarini keltirish mumkin. Shuni ham eslatish lozimki, o’tkazuvchan tokning kattaligi q+ va q_ zaryadlar hosil qilgan va metall o’tkazgichning uchlaridan o’rin olgan φ = φ + - φ potensiallar farqiga va o’tkazgichning qarshiligiga bog’liqdir. Shuni ham ta’kidlash kerakki, tokning kattaligi qanchalik ortib borsa, o’shancha ko’proq atomlar erkin elektronlar chiqarishda ishtirok etadi va aksincha. Tok q+ dan q ga yo’nalgan bo’ladi. 14-rasmga ko’ra, harakatlangan elementar zaryadlar (ya’ni tok) mazkur o’tkazgichning kesimidan ma’lum bir zichlik bilan o’tib turadi. Agar eslatilgan kesimni S deb olsak va o’tayotgan tok i ni skalyar miqdor deb hisoblasak, har bir elementar yuzacha Δ S dan o’tayotgan zaryadlar aniq yo’nalishga ega bo’ladi (15-rasm). Yuzacha Δ S qancha kichik bo’lsa ( Δ S → 0), o’sha darajada unga tegishli tok qismi Δ i aniq yo’nalishga ega bo’lib boradi. Shuning uchun ham zaryadlarning o’tkazgich ichida joylashganligi va ularning

harakat yo’nalishlarini aniqlash maqsadida tok zichligi vektori tushunchasi kiritiladi. Bu vektor musbat zaryadlar harakat qilayotgan tomonga yo’nalgan bo’ladi. Agarda uning yo’nalishi dS yuzaga normal bo’lgan N chiziq bilan β burchagini tashkil etsa, to’la yuza S - dan o’tayotgan tok. Shu narsa ham ma’lumki, agar o’tkazgich bir tekis moddadan iborat bo’lsa, Y (ya’ni, bir jinsli o’tkazuvchan muhit tashkil etgan bo’lsa) o’zgarmas harakatli sharoitda tok zichligi tashqi elektr maydon kuchlanganligiga proporsionaldir: = γ (1.15) 15-rasm. Bu yerdagi proporsionallik koeffitsiyenti γ o’tkazgichning solishtirma o’tkazuvchanligi . Uning o’lchov birligi [1/(Om∙m)]= [Sm/m] =[Simens/metr]. Unga teskari bo’lgan solishtirma qarshilik ρ =1/ γ [Om∙m] kattaligidan foydalanib, elektr kuchlanganligini tenglamasi bilan ifodalash mumkin. O’tkazuvchanlik toki asosan metallarda, ayrim suyuqlik va gazlarda kuzatiladi. 1. Siljish toki. Faraz qilaylik, elektr maydonini hosil qiluvchi q+ va q_ zaryadlar orasiga dielektrik, ya’ni o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lmagan modda joylashtirilgan bo’lsin. Agar tashqi zaryad manbalari dielektrikka biriktirilgan bo’lmasa, ya’ni q 1 +q 2 =0 bo’lsa, tok o’tkazmas modda atomlari dastlabki tinch holatlarida qolaveradi (16-a rasm). Bu ixtiyoriy 1-1’, 2-2’, 3-3’ va

h.k. shartli (nazariy) qatlamlar yoki chiziqlarga nisbatan hech qanday elektrlanish kuzatilmaydi, demakdir. Tok nolga teng (i =0). Endi xuddi shu dielektrik 1.16-rasm chegaralariga q_ va q+ zaryadlarni biriktiraylik, ya’ni uni tashqi potensial manbaiga ulaylik (16-b rasm). Dielektrik o’tkazuvchanlikka ega bo’lmagani sababli, ya’ni uning atomlari erkin elektronlarga ega bo’lmaganligi tufayli, uzluksiz oqadigan o’zgarmas tok paydo bo’lmaydi. Ammo tashqi elektr maydonining ta’siri ostida bog’langan (ya’ni orbitasidan chiqib keta olmaydigan) elektronlar q+ tomonga intila boshlaydi. Elektronlar bir bog’lamda qola turib, o’z orbitasini ikki tomonga cho’zib, doira shaklidan ellips shakliga keltiradi (16-b rasm). Natijada 1-1’, 2-2’ va h.k. chiziqlarga nisbatan elektr muvozanat buziladi: har bir qatlamning ikki tomoni har xil zaryadga ega bo’lib qoladi, ya’ni ular orasida Δφ potensiali paydo bo’ladi. Muvozanat buzilishi elementar zaryadlar joylashishi tartibi buzilgani tufayli bo’lgani uchun, biror Δt vaqt ichida Δq zaryad tashqaridan kirib kelishi shart bo’ladi, chunki ichki zaryadlar siljishi tashqi elektr kuchi hisobiga bo’lishi mumkindir. Shunday qilib, elementar zaryadlar (atom elektronlari) siljishi natijasida va aynan shu harakat davrida siljish toki kuzatiladi. Bu tok faqat elektron orbitalari deformatsiyalanayotganda (ya’ni orbita cho’zilishi mobaynida) oqadi xolos va ΣΔφ = φ 1 - φ 2 bo’lishi bilan nolga yaqinlashadi (bu yerda Δφ – qatlamlarda hosil bo’lgan mikropotensiallar, φ 12 = φ 1 - φ 2 , q + va q – . zaryadlari hosil qilgan tashqi kuchlanishdir). Dielektrikdagi elementar zaryadlar maxsus tartibda joylashganligi tufayli (16-b rasm), atomlar tarkibida el е ktr kuchlanish sodir bo’ladi. Har bir molekula dipol, ya’ni ikki har xil ishorali q+’ va q-’ zaryadlar jufti tarzida qaralishi mumkin. Dielektrik muhitning qutblanishi darajasi qutblanganlik -P vektori bilan ifodalanadi. O’z navbatida bu vektor elektr maydonining kuchlanganligiga proporsionaldir, ya’ni:

Bu yerda: = n - ε o – absolyut dielektrik kirituvchanlik [F/m] = [Farad/metr], n – nisbiy dielektrik kirituvchanlik (o’lchovsiz son) ε o – dielektrik doimiy [F/m]. 16-b rasmga qaytar ekanmiz, tashqi asosiy zaryad q+ ga eng yaqin bo’lgan 3-3’ qatlam atrofidagi dipol e qutblari q+’ (chap tomonda) va q’ (o’ng tomonda) joylashganligini qayd qilamiz. Shu qatlamning kesim yuzasini S deb olsak, qutblanish natijasida chapga siljigan zaryadni quyidagicha ifodalashimiz mumkin: . Qatlamning o’ng tomoniga siljigan zaryad esa chunki dielektrikning har bir molekula va atomi uchun elektr muvozanati doim saqlanib qolishi lozim, ya’ni . Demak, natijaviy elektr maydon E kuchlanganligi sodir bo’lishiga q+’ va q-’ zaryadlar sabab bo’layotganligini inobatga olsak, ko’rinishidagi tenglamani yozish o’rinli bo’ladi. Uning asosida ga o’tsak ham bo’ladi. Endi = ε 0 + ifodali vektorni qabul qilamiz va uni elektr siljish vektori deb ataymiz. Shunday qilib tarzdagi tenglama (yoki umumiy holda ) Maksvellning elektromagnit maydoniga oid tuzgan asosiy tenglamalaridan biri hisoblanadi. Maksvell postulati nomiga ham ega bo’lgan bu tenglama, har qanday berk yuza S ichida joylashgan hajmdan tarqalayotgan elektr siljish vektorlari oqimi shu hajmdagi erkin zaryadga tengligini ko’rsatadi. Elektr siljish vektorini = 0 + ko’rinishida ham yozish mumkin va uning tarkibidagi D 0 vektori vakuum holatida paydo bo’ladigan elektr zaryadlar siljishini ko’rsatadi.

Agarda elektr zaryadlarni (erkin va bog’langan bo’lishidan qat’i nazar) vaqt mobaynida o’zgarishini hisobga olsak, har bir nuqtadagi tok zichligi (bu yerda: – vakuumdagi siljish tok zichligi vektori, – bog’langan zaryadlar tashkil qilgan tok zichligining vektori). а ) b) 16-rasm Siljish toki asosan kondensatorlarga xos jarayondir, lekin u ayrim hollarda bo’shliq sharoitida ham kuzatilishi mumkin. 3. Ko’chma tok. Ko’chma tok (yoki ko’chish toki) o’tkazuvchanlik va siljish tokidan shu bilan farqlanadiki, u faqatgina zaryad harakatidan iborat bo’lmaydi. Har qanday tokdek bu tok ham zaryadning vaqt ichida o’zgarish tezligini qabul etadi. Ammo ko’chma tok zaryadlari biror kimyoviy elementlar vositasida harakatda bo’ladi. Ya’ni bu tok olib o’tgan musbat va manfiy zaryadlar tegishlicha zaryadlangan (ionlangan) kimyoviy zarrachalar yordamida ko’chirilgan bo’ladi. Shuning uchun ham uning nomi ko’chma (yoki ko’chish) tokdir. Bu fizik hodisaning nazariyasini quyidagi misolda yaqqol namoyish qilish mumkin. b) 17-rasm. a)

⃗ Faraz qilaylik, biror maxsus idishga mis kuporos eritmasi quyilgan (17-rasm). Kimyo nazariyasidan ma’lumki, mis kuporos CuSO 4 saqich qatroni (H 2 SO 4 ) bilan mis (Cu) va manfiy (SO 4 ) ionlaridan tashkil topgan bo’lib, qo’shma holatda zaryadga ega bo’lmaydi, ya’ni neytral bo’ladilar. Agarda eritma ichida joylashtirilgan ikkita elektrodga tashqi elektr manbai ulanmagan bo’lsa (17-a rasm), eritma har qanday elektr harakatlardan mustasno bo’lib qolaveradi. Endi elektrodlarning birinchisiga musbat va ikkinchisiga manfiy zaryadlar beramiz (17- b rasm). Natijada molekulalar parchalana boshlaydi va manfiy zaryadlangan kislota qoldig’i (anionlar) chap elektrodga, musbat zaryadlangan mis atomlari (kationlar) o’ng elektrodga tarqala boshlaydi. Bu esa elektr tok o’ta boshlaganidan darak beradi. Mazkur ko’chma tok qancha uzoq vaqt oqsa, shunchalik ko’p miqdorda ikki elektrod kimyoviy moddalar Cu va SO bilan qoplanadi. Ko’chma tokning bu xususiyati elektrod sifatida ishlatiladigan bir turli metall buyumlarning ikkinchi turli metallar bilan qoplashda ishlatiladi (masalan, galvanik jarayonlar). Ko’chma tokning elektrod yuzasiga nisbatan zichligi eritmaning (elektrolitning) hajmiy zaryad zichligiga va ionlarning harakat tezligiga proporsionaldir: bu yerda: ρ + – kationlar hajmiy solishtirma zichligi [ Kl/m 3 ]; ρ – anionlar hajmiy solishtirma zichligi [ Kl/m 3 ]; v + – tegishlicha musbat va manfiy ionlar ko’chish tezligi; – tok zichligi vektori [ A/m 2 ]; S – elektrod yuzasi [ m 2 ]. Elektr tokining uzluksizligiga oid nazariya Magnit maydonining kuch chiziqlari (magnit oqimi) kabi elektr toki ham uzluksiz tarzda namoyon bo’ladi: elektr zaryadlar oqimining boshlanish joyi ham, oxiri ham bo’lmaydi. Mazkur prinsipni (nazariyani, qonuniyatni) o’zgarmas tok

o’tish jarayoni misolida namoyish qilish mumkin. Faraz qilaylik, biror notekis kesimli o’tkazgichdan i toki o’tayotgan bo’lsin (18-rasm). 18-rasm. Agar ixtiyoriy ravishda olingan kesimlar s 1 ≠ s 2 , ya’ni bir-biriga teng bo’lmasa, ularni ―teshib‖ o’tayotgan zaryadlar oqimini quyidagicha ifodalashimiz kerak bo’ladi: va chunki S 1 ga kirayotgan zaryadlar manfiy, S 2 dan chiqayotgan zaryadlar musbat hisoblanadi. Ikki kesim orasidagi o’tkazgich hajmi ―abvg‖ – elektr zaryadlar manbai deb qaralgani sababli, i I va i 2 toklar o’z miqdorlari bilan farqlansa, ya’ni bo’lsa, mazkur hajmdagi elektr muvozanat buziladi. Masalan, bo’lsa va toklar uzoq vaqt davomida oqib turadigan bo’lsa, S 1 va S 2 kesimlar orasida zaryadlar to’plana boshlaydi va ularning hajmi cheksizlikka intiladi. 19-rasm. Bu esa g’ayritabiiy hisoblanadi. Xuddi shuningdek, bo’l- ganda ham, ko’proq zaryadlar olib ketayotgan tok i 2 ga tok i 1 zaryadlarni yetkazib berolmaydi. Agar yagona tok i o’tkazayotgan berk zanjirning har qanday uchastkasini olmaylik, unga kirib kelayotgan tok undan chiqib ketayotgan tok bilan teng bo’ladi, ya’ni i 1 + i 2 =0 yoki i 1 =- i 2 =i.

Yuqoridagi (1.16) ifodaga qaytsak, bu qoida (aniqrog’i qonuniyat) (bu yerda δ ) elektr tokining uzluksizligiga oid qonuniyatni (prinsipini) ifodalaydi. U shuni ham ko’rsatadiki, biror zaryad o’tayotgan ixtiyoriy hajm olinadigan bo’lsa (19-rasm), uni qoplovchi S yuzasining har qanday qismlaridan kirib kelgan zaryadlar miqdori o’sha yuzaning boshqa qismlaridan chiqib ketayotgan zaryadlar miqdoriga tengdir. Ko’rinib turibdiki, tanlangan hajm yuzasiga qancha tok kuchlari chiziqlari kirib kelayotgan bo’lsa, shuncha chiziqlar chiqib ketayapti. Tepadan uchinchi bo’lgan tokni hisoblaydigan bo’lsak, u kirish holatida va chiqish holatida L e k i n i 1 + i 2 = 20-rasm. Endi aniqroq (konkret bo’lgan) misol sifatida zanjirning to’rtta tokli tarmoqlarini birlashtiruvchi tugunni ko’raylik (20-rasm). Tugunga bog’langan simlarning kesimini S 1 , S 2 , S 3 va S 4 deb, ulardagi toklar zichligini δ 1 δ 2 , δ 3 va δ 4 deb qabul qilsak, tugunning qoplovchi yuzasi S ga nisbatan olingan zaryadlar oqimining muvozanati quyidagicha ifodalanadi: Bu tenglamani boshqacha qilib yozganda, quyidagi i 1 -i 2 -i 3 +i 4 =0 chiqadi, ya’ni tugunga bog’langan barcha toklarning algebraik yig’indisi nolga teng (Kirxgofning ∮ ⃗ ⃗

1-qonuni). Demak, elektr zanjirining muvozanat tenglamalaridan biri elektr tokning uzluksizlik prinsipidan kelib chiqar ekan.

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 198. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

O'xshashlar

Elektr zanjirlar nazariyasiga oid tushuncha va qonuniyatlar

O’zgarmas magnit maydon

Elektr va magnetizm haqidagi ta’limotning rivojlanishi

Elektrodinamikaga kirish

Elektr o’lchash usullari va asoslari to’g’risida. Elektr o’lchashlar bo’yicha umumiy ma’lumotlar