Elementar funksiyalar - Algebra - Referatlar

Elementar funksiyalar

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

760.5 KB

Ko'chirib olish

Elementar funksiyalar Reja: 1. Asosiy elementar funksiyalar 2. Ax+By+C=0 Chiziqli funksiyaning geometrik ma’nosi 3. Darajali funksiya 4. O‘zaro teskari funksiyalar 5. Funksiya grafigini almashtirish 6. Modul bilan bog‘liq ifodalarning grafiklari

1. Asosiy elementar funksiyalar Quyidagi analitik usulda berilgan funksiyalar asosiy elementar funksiyalar deyiladi. 1. Darajali funksiya: y= х α , a є R; 2. Ko‘rsatkichli funksiya: y = a x , a>0, a≠1; 3. Logarifmik funksiya: y=ℓọg a x , x>0, a>0, a≠1; 4. Trigonometrik funksiyalar: y=sinx, y=cosx, y=tgx, y=ctgx, y=secx, y=csecx; 5. Teskari trigonometrik funksiyalar: y=arcsinx, y=arccosx, y=arctgx, y=arcctgx, y=arcsecx, y=arccosecx. Bu funksiyalar navbati bilan tekshiriladi va grafiklari yasaladi. «Funksiyadan funksiya» amalini ko‘rib chiqamiz: y o‘zgaruvchi u ning funksiyasi bo‘lsin: y=f(u). u o‘z navbatida boshqa o‘zgaruvchi x ning funksiyasi bo‘lsin: u= φ (x). Demak, y ham, o‘z navbatida u orqali x ga bog‘liq: y=F( φ (x)). Oxirgi funksiya murakkab funksiya yoki «funksiyadan funksiya» deyiladi. Misol. y=cosu, u=x 2 bo‘lsin, u holda y=cos(x 2 ) murakkab funksiya bo‘ladi. y=F( φ (x)) funksiyaning aniqlanish sohasi φ (x) aniqlash sohasining hammasidan yoki uning shunday qismidan iborat bo‘ladiki, bu qismdan u qabul qiladigan qiymatlari uchun F(u) aniqlangan bo‘lsin. «Funksiyadan funksiya» amali bir necha marta takrorlanishi mumkin. Misol. y=)1 ( sin 2 3  x funksiyani y= 3u , u=sinv, v=x 2 +1 bo‘g‘in- lar yordamida tasvirlash mumkin, bu yerda «funksiyadan funksiya» amali ikki marta ishlatildi. Ta’rif. Elementar funksiya deb asosiy elementar funksiyalar va o‘zgarmas miqdorlardan soni chekli bo‘lgan qo‘shish, ayirish, ko‘pay- tirish, bo‘lish va «funksiyadan funksiya» amallari yordamida tuzilgan va bitta formula y=f(x) ko‘rinishida berilishi mumkin bo‘lgan funksiyaga aytiladi. x x b a a y 3 3 cos6 3 sin 2 5    , 3 2 3 x x y    ,

)1 2( log 2 3    x x y, tgx y x x    25 24 funksiyalar elementar funksiyalardir. Biz asosan elementar funksiyalarni tekshiramiz. Mashqlar 253. 5 3 )1 ( ) (    x x x  berilgan, )1(x  , ) ( 1 x  ifodalarni toping. 254. 9 4 ) ( 2  x x  funksiya uchun )0(  , ) 2( x  ifodalarni toping. 255. 2u y , v u cos , 1 2   x v bo‘lsa, ) (x y elementar funksiyani yozing. 256. 21 u y , , cos 1 v u   2 1 x v   bo‘lsa, ) (x y elementar funksiyani yozing. 257.    xx y 12 , 1 1 0    x x funksiya elementar funksiya bo‘ladimi? 258. n n n f ....3*2*1 ! ) (   funksiya elementar funksiya bo‘ladimi? 259. Quyidagi funksiyalarni elementar funksiya zanjiri bo‘g‘inlari ko‘rinishida yozing. 1) 8)4 3(   x y , 2) 3 2 1 2   x y , 3) ) sin( tgx x y   , 4. )1 2( cos 2   x y 260 x x f  1 1 ) ( bo‘lsa,    )(x f f f ni toping. 261. 3 )1 ( 2   x x f bo‘lsa , )1 ( x f ni toping. Javoblar: 254. 3. 9 16 2 x , 256. ) 1 cos( 1 2x  , 258. Yo‘q 2. Ax+By+C=0 chiziqli funksiyaning geometrik ma’nosi Ta’rif: b kx y   , R b k  , chiziqli funksiya yoki to‘g‘ri proporsional bog‘lanish deyiladi. Bu funksiya uchun ) , ( ) (    y D , ) , ( ) (    y E , bo‘-lib, grafigi to‘g‘ri chiziqdan iborat ekanligini ko‘rsatamiz. To‘g‘ri chiziq grafigini yasash uchun uning ikkita nuqtasini bilish yetarli.

1-misol. x y 2  ning grafigini yasaymiz. Bu yerda ,2 k ,0 b 0x deb 0 y , ya’ni )0,0( O nuqtani 1x deb 2 y , ya’ni )2,1(A nuqtani topamiz. Bu nuqtalarni koordinatalar tekisligida belgilaymiz va ularni to‘g‘ri chiziq bo‘yicha tutashtirib, x y 2  funksiyaning grafigini topamiz (18-rasm).

y A 2 x 0 1 18-rasm. Shunga o‘xshash, kx y funksiya grafigi )0,0( O nuqtadan o‘tishini ko‘rish mumkin. Demak, b kx y   funksiyada 0 b bo‘lsa, to‘g‘ri chiziq koordinatalar boshidan o‘tadi. 2-misol. 1 2   x y grafigini yasaymiz. Bu yerda ,2 k ,1 b 0x desak 1y bo‘ladi, )1,0(B nuqtani topamiz. b kx y   tenglikda 0 x desak b y bo‘lib, to‘g‘ri chiziq (0;b) nuqtadan o‘tadi. Bundan xulosa chiqarib aytish mumkinki, b kx y   tenglikdagi b to‘g‘ri chiziqni Oy o‘qida kesib ajratgan kesmasining miqdorini beradi. Misolda 0 y deb 2 1 x , ya’ni )0,2 1 ( A nuqtani topamiz va to‘g‘ri chiziq grafigini (19-rasm) yasaymiz. y y φ M(x,y) B 1 B 1 b с A φ 2 1  0 x A 0 N x 19-rasm. 20-rasm. Quyidagi masalani ko‘rib chiqamiz. Koordinatalar boshidan o‘t- maydigan, koordinata o‘qlarini kesib o‘tadigan AB to‘g‘ri chiziqning tenglamasini tuzing. Yechish: To‘g‘ri chiziqni Ox o‘qining musbat yo‘nalishi bilan ho- sil qilgan burchagini φ bilan va Oy o‘qida kesib ajratgan kesma (OB)

miqdorini b bilan belgilaymiz. M(x,y) to‘g‘ri chiziqning o‘zgaruvchan nuqtasi bo‘lsin (20-rasm). ∆ BCM dan: BC=x, CM=y-bx b y tg    . Bundan  xtg b y   . k tg   desak, b kx y   ni hosil qilamiz. Hosil bo‘lgan tenglamani, shartga ko‘ra faqat to‘g‘ri chiziqda yotuvchi nuqtalarning koordinatalari qanoatlantiradi. b kx y   to‘g‘ri chiziqning burchak koeffitsiyentli tenglamasi deyi- ladi. tg k to‘g‘ri chiziqning burchak koeffitsiyenti deyiladi: k>0 bo‘lsa, to‘g‘ri chiziq Ox o‘qining musbat yo‘nalishi bilan o‘tkir burchak hosil qiladi, k<0 bo‘lsa – o‘tmas burchak hosil qiladi, k=0 bo‘lsa, to‘g‘ri chiziq b y ko‘rinishini olib, Ox o‘qiga parallel bo‘ladi. Agar 0 90  bo‘lsa, k mavjud emas. Bu holga Oy o‘qiga parallel bolgan to‘g‘ri chiziq mos ke- ladi, uning tenglamasi a x bo‘ladi. 0 x Oy o‘qining tenglamasi bo‘ladi. Ko‘rib chiqilgan tahlildan ma’lum bo‘ladiki, b kx y   . k va b ning barcha hollarida to‘g‘ri chiziqni bildirar ekan. Endi 0   C By Ax funksiyaning geometrik ma’nosini ko‘rib chiqamiz. 1. B≠0 bo‘lsin . Ikkala tomonini B ga bo‘lamiz va y ni topamiz: B C x B A y    k B A   , b B C   desak, b kx y   hosil bo‘ladi. 2 . B=0 (A≠0) bo‘lsa, 0 C Ax bo‘lib, bundan a A C x   hosil bo‘ladi. 3. A=0 (B≠0) bo‘lsa, 0 C By bo‘lib, bundan b B C y   hosil bo‘ladi. 4. C=0 bo‘lsa, kx x B A y By Ax      0 hosil bo‘ladi. 5. B=C=0 bo‘lsa , Ax=0 va x=0 bo‘ladi. 6. A=C=0 bo‘lsa, By=0 va y=0 bo‘ladi. Ko‘rib chiqilgan barcha holatlarda to‘g‘ri chiziq tenglamasini (y=kx+b, x=a, x=b, y=kx) hosil qildik. Demak Ax+By+C=0 funksiya to‘g‘ri chiziq tenglamasi ekan. 7. Misol tariqasida y=|x| funksiyaning grafigini ko‘rib chiqamiz. Bu funksiyani       0 0 | | x x x x x y deb yozish mumkin. Har bir

qismining grafini alohida-alohida chizib, | |x y ning grafigini (21-rasm) hosil qilamiz. y y=-x y=x 0 x 21-rasm. Mashqlar 262. y=2x+3 va y=-x+4 to‘g‘ri chiziqlar berilgan. Ularni A(-1,1), B(2,-3), C(4,0), D(3,1), E(2,7), O(0,0) nuqtalardan o‘tish-o‘tmasligini tekshiring. 263. Quyidagi to‘g‘ri chiziqlarning burchak koeffitsiyentlarini va Oy o‘qidan kesib ajratadigan kesma miqdorlarini toping: ;2 3 1 )3 ;5 4 )2 ;3 2 )1       x y x y x y ;3 )6 ; 2 )5 ;1 3 2 )4 x y x y x y       .2 )8 ;3 )7    y y 264. Quyidagi funksiyalarning grafiklarini yasang: ;1 )9 ;3 2 )5 ;3 )1        x y x y x y ;3 2 ) 10 ;2 1 4 )6 ;2 2 )2        x y x y x y ;5 ) 11 ; 2 )7 ;5 )3     x x y y .4 ) 12 ; 3 )8 ;6 )4      x x y y 265. Berilgan to‘g‘ri chiziq tenglamalaridan to‘g‘ri chiziqning bur- chak koeffitsiyenti k va Oy o‘qidan kesib ajratiladigan kesma b ning miqdorini toping: 1) 2x+3y-5=0 2) 3x-4y+7=0; 3) –x+2y+3=0; 4) 2x+4y-3=0 5) 3x+y=0; 6) 4x+3y=0. 266. Quyidagi funksiyalarning grafiklarini yasang: 1) 3x+4y=0; 2) x-2y=0; 3) x+2y-3=0; 4) 2x+3y-1=0; 5) 5x+4=0; 6) 4x+5=0.

7) 3y-5=0; 8) 5y+3=0; 3. Darajali funksiya Ta’rif . x x f ) ( formula bilan berilgan funksiya darajali funksiya deyiladi. α – daraja ko‘rsatkichi deyiladi. Darajali funksiyaning aniq- lanish va o‘zgarish sohalari α ning qiymatlariga bog‘liq bo‘ladi. α ning ba’zi qiymatlarida darajali funksiyani tekshiramiz va grafigini yasaymiz. 1. Kvadrat funksiya Umumiy ko‘rinishi c bx ax y    2 aniqlanish sohasi ) , (   x bo‘lib, o‘zgarish sohasi a>0 bo‘lganda         , 4 4 2 a ac b a<0 bo‘lganda         a ac b 4 4 , 2 bo‘ladi. Ma’lumki, 2 ax y funksiyaning grafigi uchi koordinata y boshi (0,0) nuqtada va a >0 bo‘lganda 8 tarmoqlari yuqoriga yo‘naltirilgan paraboladan iborat. 22-rasmda 2 2x y parabolaning grafigi tasvirlangan 2 2x y   parabolaning grafigi 2 2x y -2 2 funksiyaning grafigini O x o‘qiga 0 x nisbatan akslantirishdan hosil bo‘ladi (22-rasm). 22- rasm. Keltirilgan grafiklardan foydalanib, c x y   2 2 ning grafigini yasash mumkin bo‘ladi. Buning uchun 2 2x y   ning grafigini oy o‘qi yo‘nalishi- da c birlikka yuqoriga, agar c>0 bo‘lsa, va c birlikga pastga, agar c<0 bo‘lsa, siljitish (parallel ko‘chirish) lozim bo‘ladi. Agar parabolani o‘zi- ga parallel qilib uchini (a,0 ) nuqtaga ko‘chirsak, xuddi shunga o‘xshash 2) (2 a x y   funksiyaning grafigini 2 2x y funksiyga grafigidan hosil qil- gan bo‘lamiz. 23-rasmda 2 2 )1 (2 1 2     x y va x y funksiyalarning grafik-lari keltirilgan. Birinchi funksiyaning grafigi 2 2x y   grafigini -1

birlikka pastga siljitishdan hosil bo‘ldi. Ikkinchi funksiyaning grafigini2 2x y grafigini o‘ziga parallel qilib, parabola uchini (-1,0) nuqtaga ko‘chirish-dan hosil bo‘ladi. c bx ax y    2 funksiyaning grafigini yasash uchun undan to‘la kvadrat ajratamiz, ya’ni a ac b a b x a y 4 4 ) 2 ( 2 2     ni hosil qilamiz. Agar koordinata boshini O ) 4 4 , 2 ( 2 a ac b a b    nuqtaga ko‘chirsak, yangi 1 O 1x 1y sistemada funksiya 21 1 ax y  ko‘rinishi oladi. 24-rasmda 1 )1 (2 3 4 2 2 2 1       x x x y va 1 )2 (2 9 8 2 2 2       x x x y funksiyalarning grafiklari keltirilgan. Umuman c bx ax y    2 funksiyaning grafigini 2 ax y funksiya gra- figini parallel ko‘chirish yo‘li bilan hosil qilish mumkin. c bx ax y    2 funksiyaning grafigi parabola uchidan oy o‘qiga parallel bo‘lib o‘tadigan to‘g‘ri chiziqga nisbatan simmetrik joylashgan.

1 )1 (2 2   x y 2)1 (2   x y y 1 2 x 1 0 x -1 0 -1 -1 1 2 2   x y 1 )2 (2 2    x y 23-rasm. 24-rasm. 2. x y funksiyani qarab chiqamiz. Aniqlanish sohasi    ,0 x , o‘zgarish sohasi    ,0 y , )0,0( O nuqtaning koordinatalari x y tengla- mani qanoatlantiradi. Demak, egri chiziq bu nuqtadan o‘tadi. x ning qiy- matlari o‘sib borsa, y ham o‘sib boradi. Keltirilgan xossalardan, funk- siyaning grafigi birinchi koordinata choragida joylashishi kelib chiqadi (25-rasm). y y 3x y x y 0 x x a. b. 25-rasm.

3.3x y funksiyani tekshiramiz. ) , (   x ; ) , (   y . Toq funk- siya bo‘lib, grafigi koordinata boshiga nisbatan simmetrik joylashgan. Aniqlanish sohasida o‘suvchi. Grafik koordinata boshi )0,0( O nuqtadan o‘tadi,  x bo‘lganda  y bo‘ladi. Grafigi 25-rasm, b da keltirilgan. 4. 3x y funksiyani tekshiramiz. ) , (   x , ) , (   y . Toq funksiya (grafigi )0,0( O nuqtaga nisbatan simmetrik), aniqlanish sohasida o‘suvchi 0 x bo‘lsa, 0 y bo‘ladi.  x bo‘lganda  y bo‘ladi. Gra-figi 26-rasmda keltirilgan. y y x y 1  3x y 0 x 0 x 26-rasm. 27-rasm. 5. x k y funksiya. ) ,0( )0, ( ); ,0( )0, (         y x funksiya toq bo‘lib, grafigi )0,0( O nuqtaga nisbatan simmetrik .  x bo‘lganda 0 y bo‘ladi. Koordinata o‘qlari funksiya grafigining asimptotalari bo‘ladi. Grafigi giperbola deyiladi: k>0 k<0 bo‘lganda I va III, II va IV chorak-larda joylashadi. 27 rasmda x y 1  ning grafigi keltirilgan. y 6. 2 1 x y funksiyani tekshiramiz. ) ,0( ), ,0( )0, (       y x . Juft funksiya, ya’ni grafigi Oy o‘qiga nisbatan simmetrik joylashgan.  x bo‘lsa 0 y , 0 0 x bo‘lsa  y 0 x grafigi 28-rasmda keltirilgan.

28-rasm. Mashqlar 267. Funksiyalar grafiklarini yasang. 1) 2x y ; 2) ;x y   3) 2 2 1x y ; 4) 2 2 1x y  ; 5) 2 3x y   ; 6. 2 3x y . 268. 1) 21  x y ; 2) 21 x y   ; 3) 21 3x y ; 4) 21 2x y   ; 5) 3 3 1x y ; 6) 32 x y . 269. 1) 1 2 2  x y ; 2) 2 3 1 2  x y ; 3) 2)2 (2    x y ; 4) 2)2 (3   x y ; 5) 2)2 1 (2 1   x y ; 6) 2)1 (3    x y . 270. 1) 4 1 3 2    x x y ; 2) 1 2 2    x x y ; 3) 4 6 3 2    x x y ; 4) 8 1 3 2 2    x x y . 271. 1) x y 2  ; 2) x y 3  ; 3) 1 1   x y ; 4) 2 1   x y . 272. 2 4 7 x x y    funksiyaning eng katta qiymatini toping. 273. 3 5 2    x x y funksiyaning eng kichik qiymatini toping. 274. 2 5 3 2    x x y funksiya grafigini Ox o‘qi bilan kesishish nuqta- lari koordinatalarini toping. 275. 2 2 3 5 x x y    funksiya grafigini Ox o‘qi bilan kesishish nuqta- lari koordinatalarini toping. Javoblar: 272. 11 . 273. -9,25. 274.  ,0,1 ; 0,3 2     275.  0,1 ; 0,2 5     4. O‘zaro teskari funksiyalar

Agar (a;b) oraliqqa tegishli 2 1 x x  uchun ) ( ) ( 2 1 x f x f  tengsizlik o‘rinli bo‘lsa, 1-ta’rif. ) (x f y funksiya bu oraliqda monoton o‘suvchi (yoki o‘suvchi) deyiladi. Shunga o‘xshash monoton kamayuvchi funksiya ta’riflanadi: agar argumentning ixtiyoriy ikkita qiymatidan kichik qiy- matiga funksiya oraliqda kamayuvchi deyiladi, Funksiyaning katta qiy- mati mos kelsa, ya’ni agar 2 1 x x  bo‘lib ) ( ) ( 2 1 x f x f  bo‘lsa. Masalan, 5 2   x y funksiya ) , (   oraliqda o‘suvchi, x y  3 funk-siya esa aniqlanish sohasida kamayuvchi. Monoton o‘suvchi funksiyaning grafigi chapdan o‘ngga qarab ko‘- tarilib boradi, monoton kamayuvchi funksiyaniki esa chapdan o‘ngga qarab pasayib boradi. Agar funksiya ) , ( b a oraliqda faqat o‘suvchi yoki faqat kamayuvchi bo‘lsa, monoton funksiya deyiladi. Faraz qilaylik, ) , ( b a oraliqda ) (x f y funksiya monoton bo‘lsin. Bu holda argument x ning har bir qiymatiga y funksiya ning yagona qiymati mos keladi. Demak ) (x f y tenglamadan x ni y orqali ifodalash mumkin bo‘ladi: ) (y x  . Bu tenglikda y bog‘liq emas o‘zgaruvchi (argument) si-fatida, x esa funksiya sifatida keladi. ) (x f y va ) (y x  funksiyalarning grafiklari bitta chiziqni beradi (birining aniqlanish sohasi ikkinchisining o‘zgarish sohasi va aksincha bo‘ladi). Agar ) (y x  tenglikda x va y joy-larini almashtirsak (rollarini o‘zgartirsak) yangi funksiya ) (x y  (2) hosil bo‘ladi. Bu funksiya avvalgi funksiya ) (x f y (1) ga nisbatan teskari funksiya deyiladi va aksincha ) (x f y ham ) (x y  ga nisbatan teskari funksiya deyiladi, ya’ni ular bir-biriga nisbatan teskari funksiya deyiladi. Avval ta’kidlanganidek, birining aniqlanish sohasi ikkkinchi uchun o‘zgarish sohasi bo‘ladi va aksincha. 1-misol. 2 3   x y funksiya uchun teskari funksiya topilsin.

Yechish: Berilgan tenglikdan x ni topamiz 3 2  y x . Hosil bo‘lgan tenglikda x va y ning joylari almashtirilib teskari funksiya 3 2  x y ni topamiz. Bularni grafigini bitta chizmada yasaymiz. y 2 3   x y Ular x y to‘g‘ri chiziqqa nisbatan x y simmetrik bo‘ladi (29-rasm). Umuman, o‘zaro teskari bo‘lgan 2 (1) va (2) funksiyalarning grafiklari )2 (3 1   x y x y to‘g‘ri chiziqga nisbatan 3 2  simmetrik joylashadi. 0 2 x 29-rasm. Agar funksiya o‘zining aniqlanish sohasida monoton bo‘lmasa, funksiya uchun teskari funksiya mavjud bo‘lmaydi. Bu holda aniqlanish sohasini shunday qismlarga bo‘lish kerakki, har bir qismda funksiya yo o‘suvchi, yo kamayuvchi bo‘lsin va har bir qism uchun funksiyaga teskari funksiyani topamiz. 2-misol. 2x y funksiya aniqlanish sohasi ) , (   da monoton emas. Bu sohani shunday )0, ( va ) ,0[  qismlarga bo‘lamizki, birinchi oraliqda berilgan funksiyaga teskari funksiya x y   (funksiya bu oraliqda kamayuvchi), ikkinchi oraliqda esa teskari funksiya x y (bu oraliqda funksiya o‘suvchi) mavjud bo‘ladi. Mashqlar 276. Teskari funksiyani toping. Ikkala funksiya uchun aniqlanish va o‘zgarish sohalarini toping. 1) 2 1 2    x x y ; 2) 3 2   x x y ; 3) 3 1 x y ; 4) 3 1 x y   .

277. Teskari funksiyani toping va ikkala funksiyaning grafigini bitta chizmada chizing: 1) 3 2   x y ; 2) 2 2 1   x y ; 3) 2 1   x y ; 4) 2 2   x y . 278. Quyidagi funksiyalarga teskari funksiyalar mavjudmi: 1) 3 3  x y ; 2) 3 2 x y   ; 3) 2 2 x y   ; 4) 2 1 x y   ? 279. a va b qanday shartni qanoatlantirganda 4 3    bx ax y funksiyaning teskarisi o‘ziga teng bo‘ladi? 280. c va d qanday shartni qanoatlantirganda d x c x y    funksiyaning teskarisi o‘ziga teng bo‘ladi. 5. Funksiya grafigini almashtirish Faraz qilaylik, ) (x f y funksional bog‘lanish berilgan bo‘lsin. Bu tenglama albatta Oxy koordinatalar sistemasida tekshiriladi va grafigi yasaladi. Ko‘p hollarda bu tenglamadan foydalanib, grafikni yasash qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunday hollarda yangi koordinata- lar sistemasi 1 1 1 y x O tanlanadiki, bu sistemada tenglama sodda ko‘rinishni qabul qilsin va grafigini chizish oson bo‘lsin. 1. Parallel ko‘chirish. Bunda koordinatalar boshi oldingi sistemaga nisbatan ) ; (1 b a O nuqtaga ko‘chiriladi va koordinata o‘qlarining yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Yangi 1 1 1 y x O sistemada funksiya ) (1 1 x f y  ko‘rinishni olsa, eski Oxy sistemada funksiya b a x f y    ) ( bo‘lgan bo‘ladi. 3-misol. 5 4 2 2    x x y funksiya grafigi yasalsin. y y 1 5 Yechish: Funksiyani 3 )1 (2 2   x y ko‘rinishda yozamiz va koordinatalar boshini )3;1( O 3 0 1 x 1 nuqtaga ko‘chiramiz, natijada yangi 1 1 1 y x O sistemada funksiya 21 1 2x y  ko‘rinishini oladi. Uning grafigi 30-rasmda ko‘rsatilgan. 0 1 x

30-rasm. 4-misol. x y 1  funksiya grafigidan foydalanib, 2 3 2    x x y funksiya- ning grafigi yasalsin. Yechish: Funksiyani 2 2 1 2 1 )2 (2        x x x y ko‘rinishda yozamiz va koordinata boshini )2,2(1O nuqtaga ko‘chiramiz, yangi 1 1 1 y x O sistemada funksiya 1 1 1 x y  ko‘rinishda bo‘lib, uning grafigi 31-rasmda ko‘rsatilgan. y 2 y 1 y y 2 y 2 ) (x f 2 0 1 x 1 x 0 2 x 0 1 2 31-rasm. 32-rasm. 2. Cho‘zish. ) (x f y funksiya grafigidan foydalanib       x kf y funk- siya grafigini yasash talab qilinsa, grafikning har bir nuqtasini abssissa- lar o‘qidan k marta, ordinatalar o‘qidan l marta cho‘zish kerak. 4-misol. ) (x f y funksiya grafigidan foydalanib, y ) ( 2 1 x f y  , ) 2( 2 x f y  1 2    x y 1 2   x y y funksiyalar grafiklari yasalsin. Yechish : 32-rasmda keltirilgan ) (x f y funksiya grafigi har bir nuqtasining 2 1  0 2 1 x ordinatasini 2 ga ko‘paytirsak, y 1 egri -1 chiziqni, ) (x f grafikni Oy o‘qidan 2 1 l marta cho‘zish (ya’ni ikki marta

siqish) bajarilsa y 2 grafigi hosil bo‘ladi. 33-rasm. Agar ) (x f y funksiya grafigini abssissalar o‘qiga nisbatan sim- metrik almashtirsak, ) (x f y   funksiyaning grafigini, ordinata o‘qiga nis-batan simmetrik almashtirsak, ) ( x f y   funksiya grafigini, koordinatalar boshiga nisbatan simmetrik almashtirsak, ) ( x f y    funksiyaning grafi-gini hosil qilamiz. 5-misol. 1 2 ) (   x x f funksiyaning grafigidan foydalanib, 1 2 ) (     x x f funksiyaning grafigi yasalsin. Yechish: 1 2 ) (   x x f funksiya grafigini yasab, uni Oy o‘qiga nisba- tan simmetrik almashtirsak (akslantirsak), 1 2 ) (     x x f funksiya grafigi hosil bo‘ladi, (33-rasm). Mashqlar 281. 2x y funksiya grafigidan foydalanib, 1) 3 2  x y ; 2) 2 2  x y ; 3) 2 2  x y ; 4) x x y 3 2  ; 5) 2 2 x x y   ; 6) 1 2    x x y . funksiya grafiklari yasalsin. 282. x y 1  funksiya grafigidan foydalanib, 1) 3 1    x y ; 2) 3  x x y ; 3) 1 1 3    x x y ; 4) x x y 3 2  funksiyalarning grafiklari yasalsin. Javoblar: 276. 2) 1 2 3   x x y ; ) ,2 3( )2 3, (    va ) ,2 1( )2 1, (    . 4) 3 1 x y  Ikkalasi uchun ) ,0( )0, (    ; 278. 2) mavjud 4) mavjud emas; 280. d=-1, c-ixtiyoriy. 6. Modul bilan bog‘liq ifodalarning grafiklari Ma’lumki:    ), ( ), ( |) ( | x f x f x f agar agar 0 )( 0 )(   xf xf . ` , ` lsa bo lsa bo Bundan ko‘rinadiki, |) ( | x f y funksiyaning grafigini yasash uchun ) (x f y grafigini yasash va bu grafikning Ox o‘qidan pastda joylashgan qismini Ox o‘qiga nisbatan yuqori yarim tekislikka akslantirish kerak.

y Д 3 C y 3 0 x 1 B 0 1 3 А -3 -1 2 34-rasm. 35-rasm. 1-misol 1 . |3 2|   x y funksiyaning grafigi yasalsin. Yechish: Avval 3 2   x y funksiyaning grafigini yasaymiz. (ABC to‘g‘ri chiziq, 34-rasm). |3 2|   x y ning grafigini hosil qilish uchun 3 2   x y grafikning OX o‘qidan pastda joylashgan qismi AB ni Ox o‘qi- ga nisbatan akslantirish lozim. Natijada DBC siniq chiziqni hosil qila- miz, bu |3 2|   x y ning grafigi bo‘ladi. 2-misol. |3 4 | 2    x x y funksiyaning grafigi yasalsin. Yechish : Avval 1 )2 ( 3 4 2 2       x x x y funksiyaning grafigini yasaymiz. Bu ABC paraboladan iborat bo‘ladi (35-rasm). |3 4 | 2    x x y ning grafigini yasash uchun 3 4 2    x x y grafigining Ox o‘qidan pastda joylashgan qismi EBF ni Ox o‘qiga nisbatan akslantirib, AEDFC egri chiziqni hosil qilamiz. Bu berilgan funksiyaning grafigidan iborat. 3-misol. 2 |1 2|    x y funksiyaning grafigini yasang. Yechish: Avval x y 1   funksiyaning grafigini yasaymiz. Bu ikkin- chi va to‘rtinchi choraklarda joylashgan giperbola bo‘ladi. Agar bu gra- fikni Oy o‘qi yo‘nalishida ikki birlik yuqoriga siljitsak, x y 1 2  funk-

siyaning grafigi hosil bo‘ladi (36-rasm). Endi |1 2| x y   funksiyaning gra- figini yasaymiz. Buning uchun x y 1 2  funksiya grafigining Ox o‘qidan pastda joylashgan AB qismini OX o‘qiga nisbatan akslantiramiz (37-rasm). y y 2 2 A 0 x 0 x B 36-rasm. 37-rasm. Endi 2 |1 2|    x y funksiyaning grafigini yasaymiz. Buning uchun |1 2| x y   funksiya grafigini Oy o‘qi yo‘nalishda ikki birlikka yuqoriga siljitish yetarli bo‘ladi (38-rasm). 4-misol. | | 1 x y ning grafigi yasalsin. Yechish: x y 1  grafigi birinchi va uchinchi choraklardagi giperbola bo‘lsa, | | 1 x y grafigini hosil qilish uchun x y 1  ning birinchi chorakdagi qismini o‘zgarishsiz qoldirib, uchinchi chorakdagi Ox o‘qiga nisbatan simmetrik akslantirish kerak (39-rasm).

y y 4 x 2 x 0 38-rasm. 39-rasm. 5-misol. 2 1    x x y funksiyaning grafigini yasang. Yechish: Avval 2 3 1 2 1       x x x y funksiyaning grafigini yasaymiz, Bu 40-rasmda keltirilgan giperboladan iborat bo‘ladi. 2 1    x x y funksiyaning grafigini yasash uchun 2 1    x x y grafigida AB qismini, ya’ni Ox o‘qidan pastda joylashgan qismini, Ox o‘qiga nisbatan akslantirish kerak (41-rasm). y y 1 1 0 A 2 x 0 2 x B 40-rasm. 41-rasm. Mashqlar Funksiyalar grafiklarini yasang:

283. 1) |2 |   x y ; 2. | 3 2| x y   ; 3) |3 2|   x y ; 4. |4 1| x y   . 284. 1) |3 | 2  x y ; 2. | 2| 2x y   ; 3) |3 2 | 2    x x y ; 4. |5 4 | 2    x x y ; 5 2 | 3 | 2    x x y ; 6. 2 | 3 | 2    x x y . 285. 1) |3 | 1   x y ; 2) |2 | 2   x y ; 3) |2 2 |   x x y ; 4) |3 |   x x y ; 5) 1 3     x x y ; 6) |2 2 |    x x y .

ADABIYOTLAR 1. Alimov Sh. A. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari, o‘rta maktabning 10-11 sinflari uchun darslik. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1996- yil va keyingi nashrlari. 2. Kolmogorov A. N. tahriri ostida. Algebra va analiz asoslari. 10- 11 sinflar uchun darslik. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1992-yil. 3. Vafoyev R. H. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001-yil. 4. Abduhamidov A. U. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun sinov darsligi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001 yil. 5. Antonov K. P. va boshqalar. Elementar matematika masalalari to‘plami. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1975-yil va keyingi nashrlari. 6. Skanavi M. N. tahriri ostida. Matematikadan masalalar to‘plami. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1983-yil va keyingi nashrlari.

O'xshashlar

Sodda elementar funksiyalar, ularning xossalari va grafigi

Funksiya tushunchasi. Funksiyaning berilish usullari, elementar funksiyalar va ularning grafiklari. Darajali funksiya

Lopital qoidasi. Teylor formulasi. Ba`zi bir elementar funksiyalar uchun Teylor formulasi

Xarakteristik funksiyalar

O'lchоvli funksiyalar. O`lchоvli funksiyalar ustida amallar