Funksiya tushunchasi. Funksiyaning berilish usullari, elementar funksiyalar va ularning grafiklari. Darajali funksiya - Algebra - Referatlar

Funksiya tushunchasi. Funksiyaning berilish usullari, elementar funksiyalar va ularning grafiklari. Darajali funksiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

640.5 KB

Ko'chirib olish

Funksiya tushunchasi. Funksiyaning berilish usullari, elementar funksiyalar va ularning grafiklari. Darajali funksiya Reja: 1. О‘zgaruvchi miqdorning о‘zgarish sohasi 2. O ‘zgaruvchilar orasidagi funksional bog‘lanish. Funksiya tushunchasini ta’rifi, funksiyaning aniqlanish va о‘zgarish sohasi 3. Funksiyaning berilish usullari va uning grafikasi 4. Funksiyaning grafik usulda berilishi 5. Formulasiz berilgan funksiyalar 6. Funksiyalarning parametrik va oshkormas holda berilishi haqida 7. Teskari proporsionallik

Tabiat xodisalarini kuzatib tekshirar ekanmiz, amaliy faoliyatimizda kо‘plab fizik miqdorlarga duchor bо‘lamiz, bunday miqdorlarga vaqt, uzunlik, hajm, tezlik, massa, kuch va hokazolar kiradi. Turmushda о‘zgarmas miqdorlar ham uchraydi. Masalan, aylana uzunligining uning diametriga nisbatini olish mumkin, istalgan aylana uchun bu miqdor о‘zgarmas bо‘lib, u  soniga teng. Ikkinchi misol: har qanday uchburchakda, uning ichki burchaklari yig‘indisi 180 0 ga teng. Bunday misollarni kо‘plab kо‘rsatish mumkin. Shunday qilib, miqdorlarni о‘zgaruvchi va о‘zgarmas miqdorlarga ajratish mumkin. Ta’rif: Turli xil son qiymatlari qabul qiladigan miqdorga о‘zgaruvchi miqdor, birgina son qiymat qabul qiladigan miqdorga esa о‘zgarmas miqdor deyiladi. Odatda о‘zgarmas miqdorlarni , , , ,...,a b c d va hokozo, о‘zgaruvchi miqdorlarni esa , , , , ,...х у z u v harflari bilan belgilaydilar. Ba’zi bir miqdorlar har qanday sharoitda ham о‘z qiymatini о‘zgartirmaydi, bunday miqdor absolyut о‘zgarmas miqdor deyiladi. Bunga misol sifatida yuqorida aytib о‘tilgandek, aylana uzunligining uning diametriga nisbati  sonini kо‘rsatish mumkin. 2 0 . О‘zgaruvchi miqdorning о‘zgarish sohasi. Agar о‘zgaruvchi miqdor qabul qila oladigan qiymatlar tо‘plami   Х х  berilgan bо‘lsa, u holda x о‘zgaruvchi miqdor berilgan deyiladi. Bu tо‘plam x о‘zgaruvchining о‘zgarish sohasi deyiladi. О‘zgarmas miqdorni о‘zgaruvchining xususiy holi sifatida qarash mumkin, bu esa   Х х  tо‘plam bitta elementdan iborat degan fikrga mos keladi. О‘zgarish sohasi berilgan sonlar orasidagi hamma sonlardan iborat bо‘lgan о‘zgaruvchi miqdor uzluksiz miqdor deyiladi. Uzluksiz miqdorning о‘zgarish sohasi kо‘pincha bir yoki bir necha oraliqdan iborat bо‘ladi: yopiq oraliq

 , :а в а х в   yoki   ; х а в (bu yerda ikki uchi tegishli), yopiq oraliq ba’zan kesma yoki segment deb ham yuritiladi. Yarim yopiq oraliq: ( , ] : [ , ) : а в a x в а в а х в        (bu yerda faqat bitta uchi tegishli) Ochiq oraliq:   , :а в а х в   (bu yerda bitta ham uchi tegishli emas). Oraliqlar bir tomondan yoki ikki tomondan cheksiz bо‘lishi mumkin.   [ , ) , а х ёки х a а х ёки х a           bu oraliqlar о‘ng uchga ega emas. Ushbu oraliqlar chap uchga ega emas. ( , ] x в ёки х в        (v sonni о‘zini ham qabul qiladi).   , x в ёки х в        . Agar x miqdor ixtiyoriy haqiqiy sonlarni qabul qilsa, uning о‘zgarish sohasi quyidagicha yoziladi: ( , ] x ёки х          bu yerda ва     simvollar hech qanday sonni bildirmaydi. Odatda v-a son oraliqning uzunligi deyiladi. 3 0 . О‘zgaruvchilar orasidagi funksional bog‘lanish. Funksiya tushunchasini ta’rifi, funksiyaning aniqlanish va о‘zgarish sohasi. Fan va turmushning turli sohalarida, matematikaning о‘zida, fizikada, texnikada birgalikda о‘zaro bir-biriga bog‘liq ravishda о‘zgaruvchi miqdorlar kо‘p uchraydi.funksiya tushunchasi matematikaning asosiy tushunchalaridan biri bо‘lib, u ikkita (umumiy holda bir necha) о‘zgaruvchi miqdor orasidagi bog‘lanishdan kelib chiqadi. О‘zgaruvchi miqdorlarni ikkiga ajratish mumkin, biri ixtiyoriy о‘zgaruvchi bо‘lib – u erkli о‘zgaruvchi yoki argument, ikkinchisi esa birinchisiga

bog‘liq holda о‘zgarib – erksiz (unga bog‘liq bо‘lgan о‘zgaruvchi) yoki funksiya deyiladi. Bularga misollar keltiramiz 1) Doiraning S yuzi R radiusining funksiyasidir: 2S R   formula yordamida R radiusining ixtiyoriy berilgan qiymati bо‘yicha doiraning S yuzini hisoblash mumkin. 2) Og‘ir moddiy nuqtaning erkin tushushidagi (qarshilik bо‘lmaganda) harakat boshlanishidan hisoblangan ( )t sek vaqt va shu vaqt ichida bosib о‘tilgan ( )S м yо‘l 2 2 gt S  formula bilan bog‘langan, bu yerda 2 9, 8 мсек g  og‘irlik kuchining tezlanishi bо‘lib, S yо‘l t vaqtning funksiyasidir. Yuqoridagi misollarda argumentning har bir qiymatiga (biror qoida bо‘yicha) funksiyaning aniq bir qiymati tо‘g‘ri kelishi xarakterlidir. Ta’rif: Agar х ning Х о‘zgarishi sohasidagi har bir qiymatiga biror qonun yoki qoida (usul) bо‘yicha y ning Y о‘zgarish sohasidagi aniq bir qiymati mos keltirilsa, u holda u о‘zgaruvchi X ning Х sohasidagi funksiyasi deyiladi. Bu yerda X sohaga funksiya aniqlanish (mavjudlik yoki borliq) sohasi, U sohaga esa funksiyaning о‘zgarish sohasi deyiladi va ( ), ( ) Х D у У N y   deb belgilashlar ham ishlatiladi. Erksiz u о‘zgaruvchi x argumentning funksiyasi degan sо‘z о‘rniga qisqacha quyidagiga yoziladi: ( ) у f x  (“Igrek barobar ef iks” deb о‘qiladi). “Funksiya” tushunchasi uzoq va yetarli murakkab taraqqiyot yо‘lini bosib о‘tdi. “Funksiya” terminini birinchi marta 1692 yilda G.B.Leybnits ishlarida paydo bо‘ldi. Bu terminni Shvetsariyalik olim I.Bernulli 1698 y. G.Leybnitsga yozgan xatida hozirgi tushunishga yaqin ma’noda ishlatgan. Funksiyaning hozirgi kundagisi bilan deyarli mos keluvchi tavsifi XIX asr boshlaridagi matematika darsliklaridayoq uchraydi.

Shuningdek, funksiya uchun ushbu simvolik yozuvlar ham ishlatiladi:( ), ( ), ( ) у g x y y x y F x    yuqoridagi , , , ...f g y F harflar у ning х ning qiymatiga mos keladigan qiymatlarini topish usulini xarakterlaydi. 0 ( )f x yozuvi ( )f x funksiyaning 0 х х Х   xususiy qiymatiga mos keladigan у funksiyaning xususiy qiymatini bildiradi. Masalan, agar 2 2 ( ) 1 х f x х    bо‘lsa, u holda 3 (0) 2, ( 1) , (2) 6 2 f f f     va hokazo bо‘ladi. Agar х ning har bir qiymatiga у ning aniq birgina qiymati mos kelsa, у bir qiymatli funksiya deyiladi. Masalan: 3 3 5, , sin , 7 у х у х у x y      va hokazo funksiyalar bir qiymatli funksiyalardir. Agar х ning har bir qiymatiga у ning bir necha (ikki uch va hokazo) qiymati tо‘g‘ri kelsa, u holda у ga kо‘p (ikki, uch va hokazo) qiymatli funksiya deyiladi. Masalan: 2 3 , arcsin ,y x y x y x    kabi funksiyalar kо‘p qiymatli funksiyalardir. ( ) y f x  tenglikdagi f harfining x va у harflaridan farqi shundaki, у о‘zgaruvchi miqdor emas, balki x bilan у orasidagi bog‘lanishni kо‘rsatuvchi qoida (qonun) dir. Xususiy holda f harfi x argumentning qiymatlariga у funksiyaning mos qiymatlarini topish uchun bajariladigan amallarni va ularning tartibini kо‘rsatadi. f simvol funksiyaning xarakteristikasi deb ataladi. f harfi matematik amallari va ularning bajarilishi tartibini kо‘rsatibgina qolmay, у ning x ning har bir qiymatiga tо‘g‘ri keladigan mos qiymatini har qanday (sо‘zlar, jadval, grafik va boshqa) yо‘llar bilan kо‘rsatishi mumkin. Misollarga murojat etaylik.

1. Agar funksiya 2 у х  formula bilan berilsa, f quyidagi ma’noni bildiradi: “ x ning ma’lum, aniq qiymatiga kо‘ra у ning qiymatini topish uchun x ning qiymatini kvadratga kо‘tarish kerak”. 2. у х  bо‘lsa, f quyidagi ma’noni bildiradi: x ning ma’lum qiymati bо‘yicha у ning qiymatini topish uchun x ning qiymatidan kvadrat ildiz chiqarish kerak”. Tajribamizdan ma’lumki, kо‘pgina о‘quvchilar, oliy о‘quv yurtlariga kiruvchilar funksiya tushunchasini va undagi f harfini mazmunini chuqur bilmaydilar, funksiyaning aniqlanish sohasini topishda ancha qiynaladilar, xususan x argumentning qabul qilishi mumkin bо‘lgan qiymatlari deb yoki funksiyani aniq qiymatga ega qiladigan x argumentning qiymatlari deb qanday qiymatlarni tushunasiz, degan savolga tо‘liq ijobiy javob olish qiyindir. Funksiyaning aniqlanish sohasi tushunchasini ma’no, mazmunini yanada tо‘laroq ochish uchun ushbu ta’rifni berish maqsadga muvofiqdir: ( ) y f x  kо‘rinishdagi funksiyaning aniqlanish sohasi deb, bu funksiyani haqiqiy va chekli qiymatlarga ega qiladigan x argumentning barcha haqiqiy qiymatlari tо‘plamiga aytiladi natijada ( ) y f x  kо‘rinishdagi funksiyaning aniqlanish sohasini topish uchun ( ; )   - oraliqdan ( )f x funksiyani mavhum (haqiqiy qilmaydigan) va cheksizlikka aylantiradigan nuqtalar yoki oraliqlarni chiqarib tashlash yetarli bо‘ladi.

Funksiyaning berilish usullari va uning grafikasi. 1 0 . Funksiyaning analitik usulda berilishi Funksiya analitik ifoda yoki ( ) y f x  formula bilan berilsa – funksiyani formula yoki analitik usulda berilgan deyiladi. Agar analitik usulda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi haqida qо‘shimcha shartlar berilmagan bо‘lsa, u holda ( ) y f x  formulada о‘ng tomonda turuvchi ifoda ma’noga ega bо‘ladigan x argumentning qiymatlari olinadi. Masalan: 1-misol Agar 2 у х  funksiyani qarasak, uning aniqlanish sohasi sonlar о‘qining barcha nuqtalaridan iborat. Agar 2 у х  ni kvadratning tomoni х bilan у yuzini ifodalovchi bog‘lanish sifatida qarasak, u holda 2 у х  funksiyaning aniqlanish sohasi barcha musbat sonlardan iborat bо‘ladi. 2 – misol 2 3 1, у х х    bu yerda 0 х  . Ravshanki, 0 х  qо‘shimcha shartga asosan bu funksiyaning aniqlanish sohasi: ( ) [0; ) D y   nurdan iborat bо‘ladi, agarda 0 х  qо‘shimcha shart berilmaganida, bu funksiyaning aniqlanish sohasi ( , )    hamma haqiqiy sonlar tо‘plamidan iborat bо‘ladi. Kо‘p hollarda analitik holda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi ochiq kо‘rsatilmaydi, bunday hollarda ( ) y f x  funksiyaning aniqlanish sohasi ( )f x ifodaning aniqlanish sohasi bilan, ya’ni ( )f x ifoda о‘z ma’nosini saqlaydigan, ma’lum chekli haqiqiy qiymatga ega bо‘ladigan x ning qiymatlari bilan bir xil bо‘ladi. Funksiyaning aniqlanish sohasini topishga doir misollarni qaraymiz.

1-misol. 2 2 1 1 , ( ) 2 2 у f x х x     ifoda x ning ixtiyoriy qiymatida ma’noga egaligi uchun, berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi ( ) ( ; ) D y     - barcha haqiqiy sonlar tо‘plamidan iborat bо‘ladi. 2 – misol. 1 2 у х   . Ma’lumki, kasr ma’noga ega bо‘lishi uchun uning mahraji noldan farqli bо‘lishi kerak, u holda 1 2х  ifoda. x ning maxrajni 0 ga aylantiradigan qiymatlaridan, ya’ni 2 х  dan boshqa, barcha qiymatlaridan aniqlangan. Demak, bu funksiyaning aniqlanish sohasi: ( ) ( ; 2) (2; ) D y U     . 3-misol. 2 4y x   funksiyaning aniqlanish sohasini toping. Yechilishi: Kvadrat ildiz ma’noga ega bо‘lishi uchun ildiz ostidagi ifoda manfiy bо‘lmasligi kerak, ya’ni 2 4 0, х   bundan ( 2)( 2) 0 2 2.х х х        Demak, funksiyaning aniqlanish sohasi: ( ) [ 2; 2] D y   dan iborat. 4-misol. 1 4 5 y x   funksiyaning aniqlanish sohasini toping. Yechilishi: 2,3 – misollarni yechishdagidek mulohazalar yuritsak, 4 5 0х   bо‘ladi, bundan esa 5 4x   . Demak, funksiyaning aniqlanish sohasi 5 ( ) ( , ) 4 D y     dan iborat.

Ba’zan argumentning hamma qiymatlari uchun funksiya birgina formula yordamida berilmagan hol bо‘lishi ham mumkin, ya’ni funksiya turli oraliqlarda har xil formulalar orqali ifodalanishi mumkin, masalan: 1 0 . 2 1, 0 , ( ) , 0 1 , 2 , 1 x агар х бўлса f x х агар x бўлса х агар x бўлса            2 0 . 2 1, 0 , ( ) 0, 0 , 1, 0 , агар х бўлса f x агар х бўлса агар х бўлса          Ravshanki, har ikkala funksiya ham ( , )    oraliqda aniqlangandir. Funksiyaning qiymatlarini hisoblash uchun argumentning berilgan konkret qiymati uchun qaysi formuladan foydalanishni tо‘g‘ri bilish kerak, holos. Masalan, 1(0, 5)f ni hisoblash uchun, 2 1 ( )f x x  formuladan foydalanamiz, ya’ni 2 1 (0, 5) (0, 5) 0, 25f   ni topamiz. Agar 1(3)f ni hisoblash talab qilinsa, u holda 1( ) 2f x x   formuladan 1(3) 1f  ni aniqlaymiz. Agarda ( )y f x  formulada ( )f x ifoda ikki yoki undan ortiq ifodalarning yig‘indisi yoki ayirmasidan tashkil topgan bо‘lsa, masalan: 1 2 3 ( ) ( ) ( ) ( )f x f x f x f x    funksiyaning aniqlanish sohasi 1 2 3( ), ( ) ( )f x f x ва f x ifodalarning aniqlash sohalarini umumiy qismidan iborat bо‘ladi, agarda umumiy qism bо‘lmasa, aniqlanish soha  bо‘sh tо‘plamdan iborat bо‘ladi. Misollarga murojaat etaylik. 1-misol ( ) 1 2f x x x     funksiyaning aniqlanish sohasini toping. Yechilishi: 1 x  ifoda x ning 1 0 x   , ya’ni 1 x qiymatlarida aniqlangan, 2 x  ifoda esa x ning 2 0, x  ya’ni 2 x qiymatlarida aniqlagan bо‘lib,

1 x va 2 x oraliqlar umumiy qismga ega bо‘lmaganligi sababli, ( )f x funksiyaning aniqlanish soha  bо‘sh tо‘plamdan iborat bо‘ladi. 2-misol. 2 2 1 ( ) 4 3 1f x x x     funksiyasini aniqlanish sohasini toping. Yechilishi: 1 2 1 ( ) 1 f x x   ifoda x ning maxrajni nolga aylantiradigan qiymatlari 1x va 1x dan boshqa barcha qiymatlarda aniqlangan; ya’ni ( ; 1) ( 1,1) (1; ).       2 2( ) 4 f x x   ifoda esa x ning 0 4 2 x , ya’ni 2 2 x    qiymatlarida aniqlangan, 3( ) 3 f x  , ( , )   barcha haqiqiy sonlar tо‘plamida aniqlangandir. Natijada berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi   ( ; 1) ( 1,1) (1, ), 2; 2 ( , ) âà           oraliqlarning umumiy qismidan, ya’ni     ( ) 2; 1 ( 1;1) 1, 2 D y       oraliqlardan iborat bо‘ladi. 2 0 . Funksiyaning jadval usulida berilishi. Amaliyotda kо‘pincha funksiyaning jadval usulda berilishidan ham foydalaniladi. Funksiya jadval usulda berilganda, argumentning ma’lum tartibdagi 1 2, ,.... .... n õ õ x qiymatlari va funksiyaning ularga mos keluvchi 1 2, ,.... .... n y y y qiymatlari jadval holda beriladi. x x 1 x 2 ..... x n .... u u 1 u 2 ..... u n .... Funksiyaning jadval usulida berilishini qulayligi shundaki, argumentning jadvalda berilgan qiymatlari uchun funksiyaning qiymatlarini hech qanday hisoblashlarsiz topish imkonini beradi. Bu usulning о‘ng‘aysizligi esa

argumentning faqat ba’zi qiymatlariga mos bо‘lgan funksiyaning qiymatlarini berilishidir.

3 0 . Funksiyaning grafik usulda berilishi. Funksiya har doim grafik usulda berilmasada, uni grafik tasvirlashga intiladilar, chunki funksiya grafigi juda ayon va kо‘rgazmali bо‘lgani bilan xarakterlanadi.Õ oraliqda aniqlangan ( ) ó f x  funksiya berilgan va koordinata tekisligida x va y ning bir-biriga mos bir juft qiymatlarini olaylik, bu yerda x X bо‘lib, ( ) ó f x  bо‘ladi, bu bir juft qiymatlarning tekisligidagi obrazi sifatida x absissali va y ordinatali ( , ) [ , ( )]Ì õ ó Ì x f x  nuqta xizmat qiladi. x X da о‘zgarganda shu singari barcha nuqtalar tо‘plami funksiyani grafigini tashkil etib, bu grafik funksiyaning tekslikdagi geometrik о‘rnini ifodalaydi. Masalan, ó õ  funksiyaning grafigi ( ; )õ õ kо‘rinishdagi nuqtalar, ya’ni bir xil koordinatalarga ega nuqtalar tо‘plamidan iboratdir. Nuqtalarning bu tо‘plami I va III chorak burchaklarining bissektrisasidir. Amalda funksiya grafigini yasash uchun funksiya argumentining ba’zi qiymatlariga mos qiymatlar jadval tuziladi, tekslikda ularga mos tegishli nuqtalar belgilanadi va hosil qilingan nuqtalar chiziq bilan tutashtiriladi. Bunda funksiya grafigi silliq (tekis) chiziq, topilgan nuqtalar esa funksiya о‘zgarishini yetarlicha aniqlikda aks ettiradi deb faraz qilinadi. Misol: 1 0 . 2 ó õ  funksiyaning grafigini yasang. Yechilishi: Funksiyaning ba’zi qiymatlari jadvalini tuzamiz. x . .. - 3 - 2,5 - 2 - 1 - 0,5 0 0 ,5 1 2 2 ,5 3 . .. u . .. 9 6 ,25 4 1 0 ,25 0 0 ,25 1 4 6 ,25 9 . .. Topilgan (-3;9) (-2;5, 6;25), (-2;4), (-1;1), (-0;5, 0;25), (0;0), (0;5, 0;25), (1;1), (2;4), (2;5; 6;25), (3;9) nuqtalarni koordinata teksligida belgilaymiz (a-chizma), bu nuqtalarni silliq chiziq bilan tutashtirib, 2 ху  funksiyaning grafigini (aniqrog‘i, grafik eskizini) hosil qilamiz. Bu chiziq parabola deyiladi. (b-chizma).

x y= -1 Oy y= 1 1-chizma2 0 . Ushbu 1, 0 , ( ) 0, 0 , 1, 0 . àãàð õ á¢ëñà f x àãàð õ á¢ëñà àãàð õ á¢ëñà          funksiyaning grafigini yasang. Yechish: Berilgan funksiya uchta ifoda bilan aniqlanadi: 1( ) 1, f x  agar 0, x     bо‘lganda 2( ) 0 f x  , agar 0 x  bо‘lganda, 3( ) 1, f x  agar 0 x    bо‘lganda. Funksiyaning qiymatlar tо‘plami esa   ( ) 1, 0,1N ó   dan iborat bо‘ladi, grafigi esa 1- chizmadan iborat bо‘ladi. 3 0 . ó õ x  funksiyaning grafigini yasang.

-3 -2 -1 1 2 3y x1 -1 -2 -3 3-chizmaYechilishi: Funksiyaning aniqlanish sohasi ( ) ( ; ) D ó     dan iborat. Agar , 0 ' , 0, 0 ' , , 0 ' ,õ agar õ bo lsa õ agar õ bo lsa õ agar õ bo sa           ekanligini e’tiborga olsak 2 2 0 , 0, 0 , 0 ,õ àãàð õ á¢ëñà y àãàð õ á¢ëñà õ àãàð õ á¢ëñà          YA’ni, 2 ,ó õ  agar 0 x  va 2 ,ó õ  agar 0 x  bо‘lganda. Bularni e’tiborga olib berilgan funksiyani grafigini chizamiz. (2-chizma). 4 –misol. 22 3, 1 ' , , 1 1 ' , 3 2 , 1 ' , õ agar õ bo lsa y õ agar x bo lsa õ agar õ bo lsa             funksiyaning grafigi yasalsin. Yechilishi: Ushbu jadvalni tuzaylik х . .. - 4 - 3 - 2 - 1 - 1 3 - 4 1 2 4 1 0 41 21 43 1 1 2 3 4 5 . .. y . .. - 5 - 3 - 1 1 1 16 9 41 16 1 0 16 1 41 16 9 1 1 1 3 5 7 . .. 3 2   х у 2 ху  х у 2 3  Jadvaldan aniqlangan ( , ) Ì õ ó nuqtalarni yasab, ularni silliq egri chiziq bilan birlashtirib funksiya grafigini hosil qilamiz. (3–chizma)O xy 2-chizma

4 0 .Formulasiz berilgan funksiyalar. Matematikada formulasiz berilgan funksiyalarga kо‘p hollarda duch kelamiz. Masalan, ( ) ( [ ] Å õ ¸ êè x kabi ham belgilanadi) funksiya “x” ning butun qismi deb, x haqiqiy sondan katta bо‘lmagan eng katta butun songa aytiladi. ( E “butun” ma’nosini beradigan fransuzcha enter sо‘zini bosh harfi). ( ) Å õ funksiyani ifodalovchi hech qanday formula bо‘lmasa ham, (1) 1, (2, 5) 2, Å Å     13 3, ( ) 4 E Å     va hokazo ekanligini aniqlash osondir. x sonning kasr qismi deb, shu son bilan uning butun qismi ayirmasiga, ya’ni ( ) õ Å õ  ga aytiladi. Sonning kasr qismi   õ kabi belgilanadi. Demak,   ( )õ õ Å õ   . Masalan:     10 10 (10) 10 10 0; 0, 75 0, 75 ( 0, 75) 0, 75 ( 1) 0, 25 Å Å              . ) (х Е у funksiyaning grafigini yasashni qaraymiz. Agar 0 1 , õ á¢ëñà   ( ) 0 ó Å õ   ; agar 1 2 ' , ( ) 1, 1 0 õ bo lsa ó Å õ agar õ        ' , ( ) 1 bo lsa y E x   va h.k., ya’ni         2, 1 , 1, 0 , 0,1 , 1, 2 ,      oraliqlarda funksiya 2, 1, 0, 1, 2,    о‘zgarmas qiymatlarni saqlagani uchun uning grafigi о‘ng uchlari tegishli bо‘lmagan qator, pog‘onasimon joylashgan gorizontal birlik kesmalardan tashkil topadi. (4-chizma). -1-1-2 1 2 3 41 23 xOy 4-chizma

Endi   ó õ  funksiyani grafigini yasaymiz.     1õ õ   ekanligiga e’tibor bersak, dastavval grafikning uzunligi 1 ga teng bо‘lgan istalgan, masalan   0,1 oraliqdagi grafikni yasash yetarlidir. Agar 0 1 , ( ) 0 õ á¢ëñà Å õ    , shuning uchun  õ õ  bо‘ladi, agar 1 0 , ( ) 1 õ á¢ëñà Å õ     va   1, 1 2 , õ õ àãàð õ á¢ëñà       ( ) 1 1Å õ âà õ õ    va h.k., umuman   ( 1, ) õ õ n n x n n Z         tо‘g‘ri chiziq kesmalaridan iborat bо‘ladi. Natijada   х funksiyaning grafigi 5–rasmdan iborat bо‘ladi. 5 0 . Grafigini tasvirlab bо‘lmaydigan funksiyalar. Funksiyaning ta’rifini qarayotganda х argument va у funksiyaning qiymatlari orasidagi moslik qoidasi yoki qonuni hech chegaralanmagani uchun turli tabiatga ega bо‘lishi ham mumkin. Bu qoidani formula bilan ifodalash eng oson va tabiiy yо‘ldir. Funksiyani xarakterlovchi qoida berilsada, bu funksiyaning grafigini har doim ham tasvirlab bо‘lavermaydi. Misol uchun quyidagi qoida bilan aniqlangan funksiyani qaraylik. 0, , 1, . agar x barcha ratsional qiymatlarini qabul qil sa ó agar x barcha irratsional qiymatlarini qabul q ilsa    Bu funksiya õ ning barcha qiymatlari uchun ( ( ) ( , ))Ä ó     y ni х ning funksiyasi sifatida aniqlaydi. Bu funksiyaning grafigini tasvirlab bо‘lmaydi, chunki har qanday kichik kesmani olmaylik, bu funksiya cheksiz kо‘p marta nol va bir qiymatlarni qabul qiladi:   ( ) 0;1N y  (chunki bu kesmada cheksiz miqdorda O 2 31 -1-2 1 xy 5-chizma

ratsional va irratsional sonlar bor). Ammo bunga qaramasdan bu funksiya tо‘la aniqlangandir. 6 0 . Funksiyalarning parametrik va oshkormas holda berilishi haqida. Odatda, ( ), ó f x  (1) kо‘rinishda berilgan funksiyaga oshkor holda berilgan funksiya deb aytiladi. Ba’zan х argument у funksiya orasidagi funksional bog‘lanish biror yordamchi о‘zgaruvchi (parametr) yordamida berilishi ham mumkin. ( ) ( ) õ t y t        (2) bu yerda t – biror T oraliqda aniqlangan yordamchi о‘zgaruvchi yoki parametr hisoblanadi, agar (2) tenglikning birinchisida 1( ) n t x    teskari funksiyani aniqlash mumkin bо‘lsa, u holda 1 ( ) ( ) ( ) y t x F x            funksiyani hosil qilamiz. Masalan: yo cos , sin , x t y t      0 2 t    (3) y (0,-1) t 0(-1,0) (1,0) x 6-chizma

parametrik shaklda berilgan funksiya, bu tengliklarni kvadratga kо‘tarib qо‘shsak va 2 2cos sin 1 t t  ekanligini e’tiborga olib 2 2 1,x y   (4) yoki 2 1 y x   funksiyani hosil qilamiz. 2 1y x   0 ( 1 1) ó õ     yarim tekislikda joylashgan yarim aylanani grafigini bildiradi. (6-chizma) Demak, (3) parametrik tenglama markazi O(0,0) koordinatalar boshida, radiusi 1 R  ga teng bо‘lgan ((4) tenglama ham xuddi shu aylanani tenglamasidir) aylanani tenglamasidan iborat bо‘lib, bu yerda   0; 2t   aylananing ixtiyoriy ( , )A x y nuqtasini O(0;0) aylana markazi bilan birlashtirishdan hosil bо‘lgan radiusning OX о‘qning musbat yо‘nalishi bilan tashkil qilgan burchagini bildiradi. Ravshanki cos , sin x R t y R t        0 2 t   tenglamani markazi koordinatalar boshida bо‘lgan R radiusi, ya’ni 2 2 2 x y R   aylananing parametrik tenglamasidan iborat bо‘ladi. Shuningdek,   cos , 0 2 sin ,x a R t t y â R t           yoki cos , sin ,x à R t y â R t          0 2 t    tenglama markazi 1( , ) O a â nuqtada radiusi esa R ga teng, ya’ni 2 2 2 ( ) ( ) x a y â R     aylananing parametrik tenglamasidan iboratdir.

Ba’zan funksiyalarni ( ; ) 0 F x y  (5) tenglama yordamida oshkormas shaklda berilishi ham uchraydi, bu yerda х argument, ó esa uning noma’lum funksiyasidan iboratdir. (5) tenglamani ba’zi hollarda “ ó ” ka nisbatan yechish mumkin bо‘ladi. Masalan: 2 2 1 0õ ó    tenglamani “ ó ” ka nisbatan yechish mumkin bо‘lib, bu tenglama ikkita haqiqiy yechimga ega bо‘ladi: 2 1 1 y x   va 2 2 1 y x   , 1 1. õ    Ushbu 2 2 1 0õ ó    (6) tenglama hech bir haqiqiy yechimga ega emas, chunki 2 2 1õ ó   tenglikda chap tomondagi 2 2õ ó  ifoda har doim musbat va 0, 0 õ ó   da nolga teng bо‘lib, hech qachon -1 ga teng bо‘lmaydi. Shu sababdan (6) tenglama hech qanday funksiyani aniqlamaydi. Endi ushbu 2 2 0,õ ó   (7) tenglamani qaraylik. Bu tenglama faqat 0, 0 õ ó   dagina ma’noga (yechimga) ega bо‘lib, (0, 0) ó  nuqtani bildiradi, xolos. Ushbu 2 2 0,ó õ    (8) tenglama esa 2 2 ó õ   parabola egri chiziqni aniqlaydi. 0ó õ õ ó   (9)

tenglikdan esa “ó ” ni aniqlash qiyin, bu tenglama 0, 0 õ ó   da aniqlanmagan, shuningdek ó õ  tо‘g‘ri chiziqning barcha nuqtalari (faqat (0,0) nuqtasidan boshqa) (9) tenglamaning yechimlari hisoblanadi. Mustaqil yechish uchun mashqlar. Quyidagi funksiyalarning juft va toqligini tekshiring. 2 3 2 3 5 1 ) ( ) , ) ( ) , ) ( ) 1, 3 5, ) ( ) 4 3; ) ( ) 2 3 x a f x á f x x x â f x x x ã f x x x ä f x x x x               Mustaqil yechish uchun misollar. Quyidagi funksiyalarning о‘sishi va kamayishi tekshirilsin. 1) ( ) ( )f x x 2 1 = - 2 + 4 2) 2 2( ) 7 6 f x õ x    3) ( )f x x x 3 2 1 = - 4 + 5 4) 41 )( 2 2 4    х х xf 5) ( ) x f x x 2 5 2 3 + 2 = 6) ( ) x f x x 6+ 6 = 3 0 . Chegaralangan va chegaralanmagan funksiyalar. ( ) y f x = funksiyaning о‘zgarish sohasidagi qiymatlari va ) (f D X  tо‘plamning barcha nuqtalari uchun shunday о‘zgarmas ( ) M m soni mavjud bо‘lsaki, uni uchun ( ) ( ( ) )f x M f x m £ ³ tengsizlik bajarilsa, ( )f x funksiya X da yuqoridan (quyidan) chegaralangan deyiladi. Agar ( )f x funksiya X tо‘plamda ham yuqoridan ham quyidan chegaralangan, ya’ni ( ) m f x M £ £ bо‘lsa, bu funksiya shu tо‘plamda chegaralangan deyiladi. Agar ( )f x funksiya uchun ( ), m f x £ yoki М x f ) ( tengsizliklarni qanoatlantiruvchi m va M sonlari mavjud bо‘lmasa, u holda bu funksiya chegaralanmagan funksiya deyiladi.

Misollar: 1) 2 1 2( ) , ( , ) 1x f x X x      da chegaralangandir, chunki barcha X ning qiymatlari uchun x x 2 2 0 £ < 1 + 1 tengsizlik о‘rinlidir, ya’ni , m M = 0 = 1 sifatida olish mumkin, ( )f x1 ni grafigi y = 0 va y = 1 tо‘g‘ri chiziqlar orasida yotadi. 2) ( ) f x x 2 1 = funksiya   0;1 oraliqda chegaralanmagan, chunki x ning 0 ga yaqin qiymatlarida, masalan: , ; , ; , x x x 1 2 3 = 0 1 = 0 01 = 0 001 va , x - 30 u istalgancha katta qiymatlarni: , , y y y1 2 3= 10 = 100 = 1000 va h.k. qabul qiladi, ammo ixtiyoriy   ;1 kesmada, bu yerda 0,   bu funksiya chegaralangandir: 2 1 ( ) 1, f x    3 )     2 3 4 , ; f x x X       funksiya x ning istalgan q iymatlarida   2 3 4 4 f x x    tengsizlikni qanoatlantiradi, ya’ni   3f x funksiyan ing grafikasi 4 y  tо‘g‘ri chiziqdan pastda yotadi, shu sababdan ham   3f x funksiya yuqoridan chegaralangandir. 4)     2 4 1, ,f x x X       funksiya quyidan chegaalangan bо‘lib, 2 4 1 1, 1, ÿúí è ( ) õ ò f x    funksiyaning grafikasi 1 y  tо‘g‘ri chiziqdan yuqorida joylashgan bо‘ladi. Funksiyalarning turlari

1 0 . О‘zgarmas funksiY. y â  (bu yerda v – biror о‘zgarmas haqiqiy son) formula bilan berilgan funksiyaga о‘zgarmas funksiya deyiladi. Xossalari: 1) aniqlanish sohasi   D y R   barcha haqiqiy sonlari tо‘plamidan iborat. 2) y â  - juft funksiyalardir, grafigi abssissalar о‘qiga parallel va ordinatalar о‘qidagi   0; â nuqta orqali о‘tuvchi tо‘g‘ri chiziqdan iborat, xususan, 0 y  funksiyaning grafigi OX – abssissalar о‘qidan iboratdir. 7 – chizmada 3, 0, 2 y y y    funksiyalarning grafiklari tasvirlangan. 2 0 . Tо‘g‘ri proporsionallik. y êõ  formula bilan berilgan funksiyaga tо‘g‘ri proporsionallik deb aytiladi, bu yerda 0, ê  k soniga proporsionallik koeffitsiyenti deyiladi. y êõ  funksiyaning xosalari: 1. aniqlash sohasi   D y R   barcha haqiqiy sonlar tо‘plami. 2. Toq funkitsiya 3. 0 k  da butun son tо‘g‘ri chizig‘ida о‘sadi, 0 k  da esa kamayadi. y êõ  tо‘g‘ri proporsionallikning grafigi koordinatalar boshidan о‘tuvchi tо‘g‘ri chiziqdan iborat. Haqiqatan, kordinatalar boshi va A(1,k) nuqta orqali l tо‘g‘ri chiziq о‘tkazamiz (8-chizma) va bu tо‘g‘ri chiziq y кх funksiyaning grafigi ekanini kо‘rsatamiz.7-chizmay x – 2O3 y=–2y= 0y= 3 A M M 1A 1KY y x X1O 8-chizma

k>0 bо‘lsin, L tо‘g‘ri chiziqda ixtiyoriy   , M x y nuqtani olamiz OAA 1 va OMM, uchburchaklarning о‘xshashligidan. 1 1 1 1 ,1 MM OM у х яъни AA OA к   ya’ni y кх ni hosil qilamiz. K <0 bо‘lganida ham shunday muxokama qilinadi. Demak, y кх tо‘g‘ri proporsional bog‘lanishning grafigi k>0 bо‘lganida I va II choraklarda, k<0 bо‘lganda esa II va IV choraklarda yotuvchi koordinatalar boshidan о‘tuvchi tо‘g‘ri chiziqdan iborat ekan. Misol: 2 y x funksiyaning grafigini yasang. Yechish Bu funksiya grafigi koordinatalar boshidan о‘tuvchi k=2>0 ligi uchun I va III chorakda yotuvchi tо‘g‘ri chiziqdir. Uni yasash uchun grafikning koordinatalar boshidan tashqari boshqa biror nuqtasini topish hamda koordinatalar boshi va topilgan nuqtadan tо‘g‘ri chiziq о‘tkazish kifoyadir. Shunday nuqta sifatida A (1;2) nuqtani olamiz (chunki, 1 x bо‘lsa, 2 1 2 y   bо‘ladi). 9 – chizmada 2 y х  funksiyaning grafigi tasvirlangan. Mashqlar: Quyidagi funksiyalarning grafiklarini yasang: a) y x b) , y x v) 1 , 2 y x g) 1 , 2y x  d) 0, 25 , y x ye) 0, 25 y x 3. 0 Chiziqli funksiY. y kx в   kо‘rinishdagi funksiyaga chiziqli funksiya deyiladi, bu yerda k va v – о‘zgarmas haqiqiy sonlar. Xususan, agar 0 k bо‘lsa, chiziqli funksiyadan y в о‘zgarmas funksiyani, agar 0 в bо‘lsa, y kx tо‘g‘ri proporsionallikni hosil qilamiz. y kx в   chiziqli funksiyaning xossalari:y x 1O2 A (1, 2) 9-chizma

1. aniqlanish sohasi -   ; D y R  о‘zgarish sohasi -   E y R  2. funksiya 0ва 0 k в   da toq ham emas, juft ham emas. 3. funksiya 0 k da   , да ўсади, 0 k     da esa   ;    da kamayadi, 0 k da doimiydir. 4. y kx в   chiziqli funksiyaning gafigi tо‘g‘ri chiziqdan iborat bо‘lab, u y kx funksiya grafigi bо‘lgan tо‘g‘ri chiziqqa parallel va ordinatalar о‘qining   0,в nuqtasi oraqali о‘tadi. k soni bu tо‘g‘ri chiziqning burchak koeffitsiyenti deyiladi, u shu tо‘g‘ri chiziq va ox о‘qning musbat yо‘nalishi orasidagi  burchakning tangensiga teng, ya’ni g k t   в ga y kx в   tо‘g‘ri chiziqning dastlabki ordinatasi   0y в deyiladi. 10-Chizmada y kx в   funksiya grafigi tasvirlangan. Misol: 2 1 y x  funksiyaning grafigini yasang. Yechilishi: chiziqli funksiyaning grafigi tо‘g‘ri chiziqdir, uni yasash uchun esa grafikning ikkita nuqtasini aniqlash yetarlidir. x ga 0 qiymat berib 2 1 y x  formuladan 1 y ni, 0 y ga mos esa 1 2 x ni ya’ni   1 0, 1 , , 0 2 A B       nuqtalarni topib 1 1-chizmay x O A B10 -chizmay x Ob

ulardan о‘tuvchi tо‘g‘ri chiziqni yasaymiz, bu izlangan 2 1 y x  funksiyani grafikasi bо‘ladi 5. Chiziqli funksiyalarning grafiklarini о‘zaro joylanishi haqida. Ikkita chiziqli funksiya berilsin: 1 1 ваy k x в  2 2y=k , x в бу ерда 11 21 1 2 âak k â â  о‘zgarmas haqiqiy sonlar. Ravshanki, bu chiziqli funksiyalarning grafiklari tо‘g‘ri chiziqladan iborat bо‘ladi, ularning grafiklarini koordinatalar tekisligida о‘zaro joylanishi 1 2,k k va 1 2 ,в в sonlarga muhim bog‘liqdir. Agar 1 2k k  bо‘lsa, bu tо‘g‘ri chiziqlar о‘zaro kesishadi. Agar 1 2k k  bо‘lsa, tо‘g‘ri chiziqlar о‘zaro parallel bо‘ladi, xususan: agar 1 2k k  va 1 2â â  bо‘lsa, tо‘g‘ri chiziqlar ustma-ust tushadi, agar 1 2k k  va 1 2в в  bо‘lsa, tо‘g‘ri chiziqlar о‘zaro parallel va ustma-ust tushmaydi (12-chizma) Mashqlar: 1 2-chizma y xOy xO

1. a) 2 3, y x  b) 2, y x  v) 1 5 2 2 y x  g) 1 1 4 2 y x  funksiyalarni grafigini yasang. 2. Agar chiziqli funksiya grafigi  11 2 A nuqtadan о‘tib: a) 1 3 2 y x  funksiyaning grafigiga parallel bо‘lsa; b) abssissa о‘qiga parallel bо‘lsa; v) 1, y x  funksiyaga parallel bо‘lsa, uning formulasini toping, grafigini yasang. 6 y k |x|, |x|+ в, y k |kx+ в|, y |kx+ в|+C y funksiyalar, (bu yerda k,v va s – о‘zgarmas haqiqiy sonlar). Bilan tanishamiz. Bu funksiyalarni о‘rganish uchun haqiqiy sonning absolyut qiymatining (modulining) ta’rifini eslash kifoY. │x│ = , 0 0x агар х х агар х          u holda , ³ 0 | | - , 0 kx àãàð õ y k x êõ àãàð õ         ³ 0 | | - 0 êõ â àãàð õ y k x â êõ â àãàð õ             , ³ 0 | | - - , 0 êõ â àãàð êõ â y kx â êõ â àãàð êõ â              , ³ 0 | | - - 0 êõ â ñ àãàð êõ â y kx â ñ êõ â ñ àãàð êõ â                 Misollarga murojaat etaylik. 1. y |x|+ 2 funksiyaning grafigini yasang Yechish. x+2, àãàð õ 0 |x|+2= , 2, àãàð õ<0y x           natijada, |x|+2 y funksiya- ning grafigi 2, 0 y x x   da va xy 2 0 13-chizma

2, 0 y x x  da ikkita chiziqli funksiya grafiklarining qismlaridan iborat bо‘ladi. (13-chizma) 2. |2x-3| y funksiyaning grafigini yasang. Yechilishi:   2x-3, àãàð 2õ-3 0¸ êè õ 1,5 |2x-3|= 2 3 3 2 , àãàð 2õ-3<0 ¸ êè x<1,5 y x x         bu funksiya grafigi 3 2 y x  agar 1, 5 x va 2 3, y x  agar 1, 5 x chiziqli funksiyalarning grafiklarining qismlaridan tashkil topadi. (14-chizma). 3. y |x +2 |-3 funksiyaning grafikasi 15 – chizmada tasvirlangan, chunki, y |x +2 |-3 1, 2 5, 2x àãàð õ x àãàð õ           Mashqlar: 1. a) 1|x| б) y=2|x|+3, в) у=|1-2х|+1 2 y funksiyalarning grafigini yasang. 14-chizma xy 1,50 3

4. 0 Teskari proporsionallik. k y x formula bilan berilgan funksiyaga teskari proporsionallik deyiladi, k soniga teskari proporsionallik koeffitsiyenti deyiladi  0 k . k y x funksiyaning xossalari. 1. Aniqlash sohasi       , 0 0, , D y U     о‘zgarish sohasi       , 0 0, , E y U     2). Toq funksiY. 2. Agar 0 k bо‘lsa, k y x funksiya   , 0   va   0, oraliqlarda kamayadi, agar 0 k bо‘lsa, k y x funksiya   , 0   va   0, oraliqlarda о‘sadi. k y x funksiyaning grafigi ikki tarmoqdan iborat egri chiziqdir, bu egri chiziqni giperbola deb ham ataladi. Agar 0 k bо‘lsa, teskari proporsionallik grafigi tarmoqlari II va IV choraklarda, 0 k bо‘lgan holda esa I va III choraklarda joylashadi. Misol sifatida 1 y x funksiya grafigini yasashni qaraylik. Avvalo grafikning   0,  oraliqdagi tarmog‘ini yasaymiz. Funksiyaning qiymatlari jadvalini tuzamiz: x . . . 1 4 1 2 1 2 4 . . . y . . . 4 2 1 1 2 1 4 . . . Hosil qilingan . . . ,   1 1 1 1; 4 , ; 2 , 1;1 , 2; , 4; ...,4 2 2 4                       nuqtalarni koordinata tekisligiga yasab va ularni silliq egri chiziq bilan tutashtiramiz (16 –

chizma). Bu 1 y x funksiya grafigining   0, oraliqdagi tarmog‘i bо‘ladi. 1 y x funksiyaning toqligidan foydalanib, yasalgan tarmoqqa unga koordinatalar boshiga nisbatan simmetrik bо‘lgan tarmoqni qо‘shsak, natijada 1 y x funksiya grayafigini hosil qilamiz. Mashq. a) 1 y x  b) 2 y x v) 2 y x  funksiyaning grafigini yasang.

O'xshashlar

Funksiya, hosila, integral funksiya va uning berilish usullari, xossalari

Darajali funksiya Jukovskiy funksiyasi

Funksiyaning ta’rifi va berilish usullari. Funksiyalar ustida arifmetk amallar.

Ko’rsatkichli funksiya trigonometric va giperbolik funksiyalar

Ko‘rsatkichli va logarifmik funksiyalar. Ko‘rsatkichli funksiya