Lopital qoidasi. Teylor formulasi. Ba`zi bir elementar funksiyalar uchun Teylor formulasi - Algebra - Referatlar

Lopital qoidasi. Teylor formulasi. Ba`zi bir elementar funksiyalar uchun Teylor formulasi

Yuklangan vaqt:

07.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

593 KB

Ko'chirib olish

Lopital qoidasi. Teylor formulasi. Ba`zi bir elementar funksiyalar uchun Teylor formulasi Reja: 1. Aniqmasliklarni ochish. Lopital qoidalari 2. Teylor formulasi 3 . Ba`zi bir elementar funksiyalar uchun Makloren formulasi

1. Aniqmasliklarni ochish. Lopital qoidalari Tegishli funksiyalarning hosilalari mavjud bo`lganda 0 0 ,   , 0 ×  ,  -  , 1  , 0 0 ,  0 ko`rinishdagi aniqmasliklarni ochish masalasi engillashadi. Odatda hosilalardan foydalanib, aniqmasliklarni ochish Lopital qoidalari deb ataladi. Biz quyida Lopital qoidalarining bayoni bilan shu g` ullanamiz. 1. 0 0 ko`rinishdagi aniqmaslik. Ma`lumki, x ® 0 da f(x) ® 0 va g(x) ® 0 bo`lsa, ( ) ( ) f x g x nisbat 0 0 ko`rinishdagi aniqmaslikni ifodalaydi. Ko`pincha x ® a da ( ) ( ) f x g x nisbatning limitini topishga qaraganda '( ) '( ) f x g x nisbatning limitini topish oson bo`ladi. Bu nisbatlar limitlarining teng bo`lish sharti quyidagi teoremada ifodalangan. 1-teorema . Agar 1) f(x) va g(x) funksiyalar (a- d ;a) È (a;a+ d ), bu yerda d >0, to`plamda uzluksiz, differensiallanuvchi va shu to`plamdan olingan ixtiyoriy x uchun g(x) ¹ 0, g`(x) ¹ 0 ; 2) lim ( ) lim ( ) 0x a x a f x g x ® ®   ; 3) hosilalar nisbatining limiti (chekli yoki cheksiz)

'( ) lim '( )x a f x g x ® =A mavjud bo`lsa, u holda funksiyalar nisbatining limiti ( ) lim ( ) x a f x g x ® mavjud va ( ) lim ( ) x a f x g x ® = '( ) lim '( ) x a f x g x ® ( 2. 1) tenglik o`rinli bo`ladi. Isbot. Har ikkala funksiyani x=a nuqtada f(a)=0 , g(a)=0 deb aniqlasak, natijada ikkinchi shartga ko`ra limx a® f(x)=0=f(a), limx a® g(x)=0=g(a) tengliklar o`rinli bo`lib, f(x) va g(x) funksiyalar x=a nuqtada uzluksiz bo`ladi. Avval x>a holni qaraymiz. Berilgan f(x) va g(x) funksiyalar [ a;x ], bu yerda x<a+ d , kesmada Koshi teoremasining shartlarini qanoatlantiradi. Shuning uchun a bilan x orasida shunday c nuqta topiladiki, ushbu ( ) ( ) '( ) ( ) ( ) '( ) f x f a f c g x g a g c    tenglik o`rinli bo`ladi. f(a)=g(a)=0 ekanligini e`tiborga olsak, so`ngi tenglikdan ( ) '( ) ( ) '( ) f x f c g x g c  ( 2. 2) bo`lishi kelib chiqadi. Ravshanki, a<c<x bo`lganligi sababli, x ® a bo`lganda c ® a bo`ladi. Teoremaning 3-sharti va ( 2. 2) tenglikdan ( ) lim ( ) x a f x g x ® = '( ) lim '( ) x a f x g x ® = A kelib chiqadi. Shunga o`xshash, x<a holni ham qaraladi. Teorema isbot bo`ldi. Misol. Ushbu 2 2 2 ln( 3) lim 3 10x x x x ®    limitni xisoblang.

Yechish. Bu holda 2 2 ( ) ln( 3), ( ) 3 10f x x g x x x      bo`lib, ular uchun 1- teoremaning barcha shartlari bajariladi. Haqiqatan ham, 1) 2 2 2lim ( ) lim ln( 3) ln 1 0x x f x x ® ®     , 2 2 2 lim ( ) lim( 3 10) 0x x g x x x ® ®     ; 2) 2 2 '( ) , '( ) 2 3, 3 3x f x g x x x x   ¹  ; 3) 2 2 2 '( ) 2 lim lim 0 '( ) ( 3)(2 3) x x f x x g x x x ® ®     bo`ladi. Demak, 1-teoremaga binoan   2 2 2 ln 3 lim 0 3 10 x x x x ®     . 1-eslatma. Shuni ta`kidlash kerakki, berilgan funksiyalar nisbatining limiti 3) shart bajarilmasa ham mavjud bo`lishi mumkin, ya`ni 3) shart yetarli bo`lib, zaruriy emas. Masalan, 2 1 ( ) cos , ( )f x õ g x x x  funksiyalar (0;1] da 1), 2) shartlarni qanoatlantiradi va 0 0 ( ) 1 lim lim( sin ) 0 ( ) x x f x x g x x ® ®   , lekin 0 0 '( ) 1 1 lim lim(2 cos sin ) '( ) x x f x x g x x x ® ®   mavjud emas, chunki 1 0 nx n ® n ®  da n 1 x 0 1 1 2( 1) lim (2 cos sin ) lim( sin ) 0, n n x n x x n    ® ®      1 0 1 (2 ) 2 nx n  ®  n ®  da esa nx 0 1 1 2 lim (2 cos sin ) lim( (2 ) sin(2 )) 1 1 2 2 (2 ) 2nx ños n n x x n     ® ®   ×      . 2-teorema . Agar [ c ;+  ) nurda aniqlangan f(x) va g(x) funksiyalar berilgan bo`lib, 1) ( c ;+  ) da chekli f`(x) va g`(x) hosilalar mavjud va g`(x) ¹ 0,

2) lim ( ) 0, lim ( ) 0 x x f x g x ® ®   ; 3) hosilalar nisbatining limiti '( ) lim '( ) x f x g x ® ( chekli yoki cheksiz) mavjud bo`lsa, u holda funksiyalar nisbatining limiti ( ) lim ( ) x f x g x ® mavjud va ( ) lim ( ) x f x g x ® = '( ) lim '( ) x f x g x ® ( 2. 3) tenglik o`rinli bo`ladi. Isbot . Umumiylikni saqlagan holda, teoremadagi c sonni musbat deb olish mumkin. Quyidagi 1 õ t formula yordamida x o`zgaruvchini t o`zgaruvchiga almashtiramiz. U holda x ® +  da t ® 0 bo`ladi. Natijada f(x) va g(x) funksiyalar t o`zgaruvchising 1 f t     va 1 g t     funksiyalari bo`lib, ular (0, 1 c ] da aniqlangan. Teoremadagi (2) shartga asosan 0 0 1 1 lim ( ) 0, lim ( ) 0 t t f g t t® ®   bo`ladi. Ushbu, 0 0 1 1 lim ( ) 0, lim ( ) 0 t t f g t t® ®   munosabatlardan 1 (0; ) c intervalda ' ' 1 1 ( ), ( ) t tf g t t hosilalarning mavjudligi kelib chiqadi. So`ngra teoremaning 3) shartiga ko`ra     ' 2 0 0 ' 21 1 ( ) ' ( ) ' lim lim lim 1 1 ' ( ) ' ( )t x t t x t tf f f x t t g x g g t t®  ® ®  ×    ×

Demak 1 f t      va 1 g t     funksiyalarga 1- teoremani qo ` llash mumkin . Bunda ( ) lim ( ) x f x g x ® = 0 1( ) lim 1( ) t f t g t ® e ` tiborga olsak , ( 2. 3) tenglikning o ` rinliligi kelib chiqadi . Teorema isbot bo ` ldi . 2.   ko ` rinishdagi aniqmaslik . Agar x ® a da f ( x ) ®  , g ( x ) ®  bo ` lsa , ( ) ( ) f x g x nisbat   ko ` rinishidagi aniqmaslikni ifodalaydi . Endi bunday aniqmaslikni ochishda ham f ( x ) va g ( x ) funksiyalarning hosilalaridan foydalanish mumkinligini ko ` rsatadigan teoremani keltiramiz . 3-teorema . Agar 1) f(x) va g(x) funksiyalar ( a ;  ) nurda differensiallanuvchi, hamda g`(x) ¹ 0, 2) lim ( ) lim ( ) ,x x f x g x ® ®   3) '( ) lim '( ) x f x g x ® mavjud bo`lsa, u holda ( ) lim ( )x f x g x®  mavjud va ( ) lim ( ) x f x g x ® = '( ) lim '( )x f x g x®  bo`ladi. Isbot . Teorema shartiga ko`ra '( ) lim '( )x f x g x®  mavjud. Aytaylik '( ) lim '( ) x f x g x ® = m bo`lsin. U holda " e >0 sonni olsak ham shunday N >0 son topilib, x ³ N bo`lganda

'( ) 2 '( ) 2 f x g x e e m m     (2.3) tengsizliklar bajariladi. Umumiylikni cheklamagan holda N>a deb olishimiz mumkin. U holda x ³ N tengsizlikdan x Î (a;  ) kelib chiqadi . Aytaylik x>N bo`lsin. U holda [ N;x ] kesmada f(x) va g(x) funksiyalarga Koshi teoremasini qo`llanib quyidagiga ega bo`lamiz: ( ) ( ) '( ) ( ) ( ) '( ) f x f N f c g x g N g c    , bu yerda N<c<x . Endi c>N bo`lganligi sababli x=c da (2.3) tengsizliklar o`rinli: '( ) 2 '( ) 2 f ñ g ñ e e m m     , bundan esa ( ) ( ) 2 ( ) ( ) 2 f x f N g x g N e e m m       tengsizliklarga ega bo`lamiz. Teorema shartiga ko`ra lim ( ) ,x f x ®  lim ( ) ,x g x ®  f(N) va g(N) lar esa chekli sonlar. Shu sababli x ning yetarlicha katta qiymatlarida ( ) ( ) ( ) ( ) f x f N g x g N   kasr ( ) ( ) f x g x ka srdan istalgancha kam farq qiladi. U holda shunday M soni topilib, x ³ M larda m - e < ( ) ( ) f x g x < m + e (2.4) tengsizlik o`rinli bo`ladi. Shunday qilib, ixtiyoriy e >0 son uchun shunday M soni mavjudki, barcha x ³ M larda (2.4) tenglik o`rinli bo`ladi, bu esa ( ) lim ( )x f x g x®  = m ekanligini anglatadi. Teorema isbot bo`ldi.

Yuqorida isbotlangan teorema x® a ( a -son) holda ham o`rinli. Buni isbotlash uchun t = 1 õ à almashtirish bajarish yetarli. Misol. Ushbu ln limx x x ® limitni hisoblang. Yechish. f(x)=lnx, g(x)=x funksiyalar uchun 3-teorema shartlarini tekshiramiz: 1) bu funksiyalar (0,+  ) da differensiallanuvchi; 2) f`(x)=1/x g`(x) =1; 3) '( ) 1/lim lim'( ) 1 x x f x õ g x® ® =0, ya`ni mavjud. Demak, izlanayotgan limit ham mavjud va ln limx x x ® =0 tenglik o`rinli. 3. Boshqa ko`rinishdagi aniqmasliklar. Ma`lumki, lim ( ) 0,x a f x ®  lim ( ) ,x a f x ®  bo`lganda f(x) × g(x) ifoda 0 ×  ko`rinishidagi aniqmaslik bo`lib, uning quyidagi ( ) ( ) ( ) ( ) 1 1 ( ) ( )f x g x f x g x g x f x×   kabi yozish orqali 0 0 yoki   ko`rinishidagi aniqmaslikka keltirish mumkin. Shuningdek, lim ( ) ,x a f x ®  lim ( ) , x a g x ®  bo`lganda f ( x )- g ( x ) ifoda  -  ko`rinishidagi aniqmaslik bo`lib, uni ham quyidacha shakl almashtirib 1 1 ( ) ( ) ( ) ( ) 1 1 ( ) ( )g x f x f x g x f x g x    × 0 0 ko`rinishdagi aniqmaslikka keltirish mumkin. Ma`lumki, x ® a da f(x) funksiya 1, 0 va  ga, g(x) funksiya esa mos ravshda  , 0 va 0 intilganda (f(x)) g(x) darajali-ko`rsatkichli ifoda

1  , 0 0 ,  0 ko`rinishidagi aniqmasliklar edi. Bu ko`rinishdagi aniqmasliklarni ochish uchun avval y=(f(x)) g(x) ni logarifmlaymiz: lny= g(x)× ln(f(x)) . Bunda x ® a da g(x)ln(f(x)) ifoda 0 ×  ko`rinishdagi aniqmaslikni ifodalaydi. Shunday qilib, funksiya hosilalari yordamida 0 ×  ,  -  , 1  , 0 0 ,  0 , ko`rinishdagi aniqmasliklarni ochi щ da, ularni 0 0 yoki   ko`rinishidagi aniqmaslikka keltirib, so`ng yuqoridagi teoremalar qo`llaniladi. 2-eslatma. Agar f(x) va g(x) funksiyalarning f`(x) va g`(x) hosilalari ham f(x) va g(x) lar singari yuqorida keltirilgan teoremalarning barcha shartlarini qanoatlantirsa, u holda ( ) '( ) ''( ) lim lim lim ( ) '( ) ''( ) x a x a x af x f x f x g x g x g x® ® ®   tengliklar o`rinli bo`ladi, ya`ni bu holda Lopital qoidasini takror qo`llanish mumkin bo`ladi. Misol. Ushbu 21 0 lim x x tgx x ®     limitni hisoblang. Yechish. Ravshanki, x ® 0 da 21 x tgx x      ifoda 1  ko`rinishdagi aniqmaslik bo`ladi. Uni logarifmlab, 0 0 aniqmaslikni ochishga keltiramiz: Demak, 21 1 3 3 0 lim x x tgx e e x ®        . 2. Teylor formulasi

T eylor formulasi matematik analizning eng muhim formulalaridan biri bo`lib, ko`plab nazariy tatbiqlarga ega. U taqribiy hisobning negizini tashkil qiladi. Teylor ko`phadi. Peano ko`rinishdagi qoldiq hadli Teylor formulasi . Ma`lumki, funksiyaning qiymatlarini hisoblash ma`nosida ko`phadlar eng sodda funksiyalar hisoblanadi. Shu sababli funksiyaning x 0 nuqtadagi qiymatini hisoblash uchun uni shu nuqta atrofida ko`phad bilan almashtirish muammosi paydo bo`ladi. Nuqtada differensiallanuvchi funksiya ta`rifiga ko`ra agar y=f(x) funksiya x 0 nuqtada differensiallanuvchi bo`lsa, u holda uning shu nuqtadagi orttirmasini D f(x 0 )=f`(x 0 ) D x+o( D x), ya`ni f(x)=f(x 0 )+f`(x 0 )(x-x 0 )+o(x-x 0 ) ko`rinishda yozish mumkin. Boshqacha aytganda x 0 nuqtada differensiallanuvchi y=f(x) funksiya uchun birinchi darajali P 1 (x)=f(x 0 )+b 1 (x-x 0 ) (3.1) ko`phad mavjud bo`lib, x ® x 0 da f(x)=P 1 (x)+o(x-x 0 ) bo`ladi. Shuningdek, bu ko`phad P 1 (x 0 )=f(x 0 ), P 1 `(x 0 )=b=f`(x 0 ) shartlarni ham qanoatlantiradi. Endi umumiyroq masalani qaraylik. Agar x=x 0 nuqtaning biror atrofida aniqlangan y=f(x) funksiya shu nuqtada f`(x), f``(x), ..., f (n) (x) hosilalarga ega bo`lsa, u holda f(x)=P n (x)+o(x-x 0 ) (3.2) shartni qanoatlantiradigan darajasi n dan katta bo`lmagan P n (x) ko`phad mavjudmi? Bunday ko`phadni P n (x)=b 0 +b 1 (x-x 0 )+b 2 (x-x 0 ) 2 + ... +b n (x-x 0 ) n , (3.3)

ko`rinishda izlaymiz. Noma`lum bo`lgan b 0 , b 1 , b 2 , ..., b n koeffitsientlarni topishda P n (x 0 )=f(x 0 ), P n `(x 0 )=f`(x 0 ), P n ``(x 0 )=f``(x 0 ), ..., P n (n) (x 0 )=f (n) (x 0 ) (3.4) shartlardan foydalanamiz. Avval P n (x) ko`phadning hosilalarini topamiz: P n `(x)=b 1 +2b 2 (x-x 0 )+3b 3 (x-x 0 ) 2 + ... +nb n (x-x 0 ) n-1 , P n ``(x)=2× 1b 2 +3 × 2b 3 (x-x 0 )+ ... +n × (n-1)b n (x-x 0 ) n-2 , P n ```(x)=3 × 2 × 1b 3 + ... +n × (n-1) × (n-2)b n (x-x 0 ) n-3 , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , P n (n) (x)=n × (n-1) × (n-2) × ... × 2 × 1b n . Yuqorida olingan tengliklar va (3.3) tenglikning har ikkala tomoniga x o`rniga x 0 ni qo`yib barcha b 0 , b 1 , b 2 , ..., b n koeffitsientlar qiymatlarini topamiz: P n (x 0 )=f(x 0 )=b 0 , P n `(x 0 )=f`(x 0 )=b 1 , P n ``(x 0 )=f``(x 0 )=2 × 1b 2 =2!b 2 , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P n (n) (x 0 )=f (n) (x 0 )=n × (n-1) × ... × 2 × 1b n =n!b n Bulardan b 0 =f(x 0 ), b 1 =f`(x 0 ), b 2 = 1 2! f``(x 0 ), . . ., b n = 1 !n f (n) (x 0 ) hosil qilamiz. Topilgan natijalarni (3.3) qo`yamiz va P n (x)= f(x 0 )+ f`(x 0 )(x-x 0 )+ 1 2! f``(x 0 )(x-x 0 ) 2 + ... + 1 !n f (n) (x 0 )(x-x 0 ) n , (3.5) ko`rinishda ko`phadni hosil qilamiz. Bu ko`phad Teylor ko`phadi deb ataladi.

Teylor ko`phadi (3.2) shartni qanoatlantirishini isbotlaymiz. Funksiya va Teylor ko`phadi ayirmasini R n (x) orqali belgilaymiz: R n (x)=f(x)-P n (x). (3.4) shartlardan R n (x 0 )=R n `(x 0 )=...= R n (n) (x 0 )=0 bo`lishi kelib chiqadi. Endi R n (x)=o((x-x 0 ) n ), ya`ni 0 limx x® 0( ) ( ) n nR x x x  =0 ekanligini ko`rsatamiz. Agar x ® x 0 bo`lsa, 0 limx x® 0( ) ( ) n nR x x x  ifodaning 0/0 tipidagi aniqmaslik ekanligini ko`rish qiyin emas. Unga Lopital qoidasini n marta tatbiq qilamiz. U holda 0 limx x® 0 ( ) ( )n n R x x x = 0 limx x® 1 0 '( ) ( ) n n R x n x x   =…= 0 limx x® ( 1) 0 ( ) !( ) nnR x n x x   = = 0 limx x® ( ) ( ) !n nR x n = ( ) 0 ( ) !n n R x n =0, demak x ® x 0 da R n (x)=o((x-x 0 ) n ) o`rinli ekan. Shunday qilib, quyidagi teorema isbotlandi: Teorema . Agar y=f(x) funksiya x 0 nuqtaning biror atrofida n marta differensiallanuvchi bo`lsa, u holda x ® x 0 da quyidagi formula f(x)= f(x 0 )+ f`(x 0 )(x-x 0 )+ 1 2! f``(x 0 )(x-x 0 ) 2 + ... + 1 !n f (n) (x 0 )(x-x 0 ) n +o((x-x 0 ) n ) (3.6) o`rinli bo`ladi, bu yerda R n (x)=o((x-x 0 ) n ) Peano ko`rinishidagi qoldiq had. Agar (3.6) formulada x 0 =0 deb olsak, Teylor formulasining xususiy holi hosil bo`ladi: f(x)=f(0)+ f`(0)x+ 1 2! f``(0)x 2 + ... + 1 !n f (n) (0)x n +o(x n ). (3.7) Bu formula Makloren formulasi deb ataladi.

Teylor formulasining Lagranj ko`rinishdagi qoldiq hadi. Teylor formulasi R n (x) qoldiq hadi yozilishining turli ko`rinishlari mavjud. Biz uning Lagranj ko`rinishi bilan tanishamiz. Qaralayotgan f(x) funksiya x 0 nuqta atrofida n+1 –tartibli hosilaga ega bo`lsin deb talab qilamiz va yangi g(x)=(x-x 0 ) n+1 funksiyani kiritamiz. Ravshanki, g(x 0 )=g`(x 0 )=...= g (n) (x 0 )=0; g (n+1) (x 0 )=(n+1)!¹ 0. Ushbu R n (x)=f(x)-P n (x) va g(x)=(x-x 0 ) n+1 funksiyalarga Koshi teoremasini tatbiq qilamiz. Bunda R n (x 0 )= R n `(x 0 )=...= R n (n) (x 0 )=0 e`tiborga olib, quyidagini topamiz: 0 1 1 0 2 0 1 1 0 2 ( ) ( ) ( ) '( ) '( ) '( ) ''( ) ... ( ) ( ) ( ) ( ) '( ) '( ) ''( ) n n n n n n nR x R x R x R c R c R x R c g x g x g x g c g c g x g c           ( ) ( ) ( ) ( 1) 0 ( ) ( ) ( ) ( 1) 0 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) n n n nn n n n nn n n n nR c R x R x R g c g x g x g         , bu yerda c 1 Î (x 0 ;x); c 2 Î (x 0 ;c 1 ); ... ; c n Î (x 0 ;c n-1 ); Î (x 0 ;c n ) Ì (x 0 ;x). Shunday qilib, biz ( 1) ( 1) ( ) ( ) ( ) ( ) n n n n R x R g x g      ekanligini ko`rsatdik, bu yerda  Î ( x 0 ;x ). Endi g(x)=(x-x 0 ) n+1 , g (n+1) (  )=(n+1)!, R n (n+1) (  )=f (n+1) (  ) ekanligini e`tiborga olsak quyidagi formulaga ega bo`lamiz: R n (x)= ( 1) 1 0 ( ) ( ) ( 1)!n n f x x n     , Î (x 0 ;x). ( 3.8 ) Bu ( 3.8 ) formulani Teylor formulasining Lagranj ko`rinishidagi qoldiq hadi deb ataladi. Lagranj ko`rinishdagi qoldiq hadni R n (x)= ( 1) 1 0 0 0 ( ( )) ( ) ( 1)! n n f x x x x x n       ( 3.9 ) ko`rinishda ham yozish mumkin, bu yerda  birdan kichik bo`lgan musbat son, ya`ni 0<  <1.

Shunday qilib, f(x) funksiyaning Lagranj ko`rinishidagi qoldiq hadli Teylor formulasi kuyidagi shaklda yoziladi: f(x)=f(x 0 ) + f`(x 0 )(x-x 0 ) + 1 2! f``(x 0 )(x-x 0 ) 2 + ... + 1 !n f (n) (x 0 )(x-x 0 ) n + ( 1) 1 0( ) ( ) ( 1)!n n f x x n     , bu yerda Î (x 0 ;x). Agar x 0 =0 bo`lsa, u holda  =x 0 +  (x-x 0 )=  x , bu yerda 0<  <1, bo`lishi ravshan, shu sababli Lagranj ko`rinishidagi qoldiq hadli Makloren formulasi f(x)=f(0)+ f`(0)x+ 1 2! f``(0)x 2 + ... + 1 !n f (n) (0)x n + ( 1) 1 ( ) ( 1) !n n f x x n    (3.10) shaklida yoziladi. Teylor formulasining Koshi ko`rinishidagi qoldiq hadi. Teylor formulasi qoldiq hadining boshqa ko`rinishlariga misol tariqasida Koshi ko`rinishidagi qoldiq hadni keltirish mumkin. Buning uchun ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) '( )( ) ... ( ) ! n n f t t f x f t f t x t x t n         yordamchi funksiyani tuzib olamiz va [ x 0 ;x ] segmentda uzluksiz, ( x 0 ;x ) intervalda esa noldan farqli chekli hosilaga ega bo`lgan biror y ( t ) funksiyani olib, bu funksiyalarga Koshi teoremasini qo`llasak, ( 1) 0 0( ) ( ) ( ) ( ) ( ) , ( ; ) '( ) ! n n n x x f c R x x c c x x c n y y y    ×  Î ( 3. 1 1 ) ko`rinishdagi qoldiq hadni chiqarish mumkin. Agar ( 3. 1 1 ) formulada y (t) funksiya sifatida y (t)=x-t funksiya olinsa, natijada Koshi shaklidagi qoldiq hadni hosil qilamiz: ( 1) 1 0 0 0 ( ) ( ) (1 ) ( ) , ( ), 0 1 ! n n n n f c R x x x c x x x n             

3. Ba`zi bir elementar funksiyalar uchun Makloren formulasi e x funksiya uchun Makloren formulasi. f(x)=e x funksiyaning (-  ;+  ) orali q da barcha tartibli hosilalari mavjud: f (k) (x)=e x , k=1, 2, ..., n+1. Bundan x =0 da f (k) (0)=1, k=1, 2, ..., n ; f (n+1) ( x)=e  x va f(0)= 1 hosil bo`ladi . Olingan natijalarni (3.10) formulaga q o`yib 2 1 1 ... 1! 2! ! ( 1)! n n õ x õ õ õ õ å e n n          ( 4.1 ) bu yerda 0<  <1, formula ga ega bo`lamiz. 1 -rasmda ( ) x f x e  funksiya va P 3 (x) ko`phad funksiyaning grafiklari keltirilgan. Agar x =1 bo`lsa, 1 2 1 1 ... 1! 2! ! ( 1)! å å n n         (4.2) formulaga ega bo`lamiz. Bu formula yordamida e sonining irratsionalligini isbot qilish mumkin. 1 -rasm

Haqiqatan ham, faraz qilaylik, p å q  - ratsional son bo`lsin. Bunda e>1 bo`lganligi uchun p>q bo`ladi. ( 4.2 ) da p å q  desak, p 1 1 1 1 p 2 .....q 2! 3! ! ( 1)! q n n               Bu tenglikning ikkala tomonini n! ga ko`paytirsak quyidagi tenglikni hosil qilamiz: p 1 1 1 p ! (2 ! ! ! ... 1)q 2! 3! 1 qn n n n n     ×  ×  ×         ( 4.3 ) Bu yerda n sonni r dan katta deb olishimiz mumkin. U holda  <1, p>q bo`lganligi uchun 1 p 1 p p 0 1 1 q 1 q n 1n n               ( 4.4 ) bo`ladi. Shuningdek, n>p>q bo`lganligi uchun 1 p 1 p p 0 1 1 q 1 q n 1n n               n! -butun son, chunki n! da q ga teng bo`lgan ko`paytuvchi uchraydi. Ravshanki, 1 1 2 ! ! ! ... 1 2! 3! n n n ×  ×   ko`rinishdagi yi g` indi ham butun son bo`ladi. Demak, n>p uchun (4 .3 ) tenglikning chap tomoni musbat butun son, o`ng tomoni esa ( 4.4 ) ga ko`ra birdan kichik musbat son bo`ladi. Bu kelib chiqqan ziddiyat e sonining ratsional son deb faraz qilishimizning noto` g` ri ekanligini ko`rsatadi. Shuning uchun e – irratsional son bo`ladi.

Sinus funksiya uchun Makloren formulasi. f(x)=sinx funksiyaning istalgan tartibli hosilasi mavjud va n -tartibli hosila uchun quyidagi formula o`rinli edi (I.8-§): ( ) ( ) sin( ) 2 n n f x x    . x =0 da f (0)=0 va ( ) 0, 2 , (0) sin 2 ( 1) , 2 1n êagar n k n f agar n ê           Shuning uchun (3.10) formulaga ko`ra 3 2 1 2 2 sin ... ( 1) sin( ( 1) ), 0 1 3! (2 1)! (2 2)! k k kx x x x x x k k k                  (4.5) ko`rinishdagi yoyilmaga ega bo`lamiz. 2 -rasm 2-rasmda f(x)=sinx, P 3 (x), P 5 (x) funksiyalarning grafiklari keltirilgan. Kosinus funksiya uchun Makloren formulasi. Ma`lumki, f(x)=cosx funksiyaning n -tartibli hosilasi uchun ( ) ( ) cos( ) 2 n n f x x    formulaga egamiz. x =0 da f (0)=1 va ( ) 0, 2 1, (0) cos 2 ( 1) , 2 n k agar n k n f agar n k          

Demak, c osx funksiya uchun quyidagi formula o`rinli: 2 4 6 2 2 2 1 ... ( 1) cos( ), 0 1 2! 4! 6! 2 ! (2 1)! 2 k k kx x x x x ñosx x k k k                  ( 4.6 ) 3 -rasm 3 -rasmda f(x)=cosx, P 2 (x), P 4 (x) funksiyalarning grafiklari keltirilgan. f(x)=(1+x) m ( mÎ R ) funksiya uchun Makloren formulasi. Bu funksiya (-1;1) intervalda aniqlangan va cheksiz marta differensiallanuvchi. Uni Makloren formulasiga yoyish uchun f(x)=(1+x) m funksiyadan ketma-ket hosilalar olamiz: 1 2 '( ) (1 ) , ''( ) ( 1)(1 )f x õ f x x m m m m m        , 3 '''( ) ( 1)( 2)(1 ) , ...f x x m m m m      , ( ) ( ) ( 1)...( 1)(1 )n nf x n x m m m m       . (4.7) Ravshanki, f(0)=1, f (n) (0)= m ( m -1)...( m -n+1). Shuning uchun f(x)=(1+x) m funksiyaning Makloren formulasi quyidagicha yoziladi:             2 1 1 1 1 ... 1 1 ... 1 1 ... (1 ) 2! ! ( 1)! n n n n n x x x x x x n n m m m m m m m m m m m                    (4.8) 0<  <1.

f(x)=ln(1+x) funksiya uchun Makloren formulasi. Bu funksiyaning (-1;  ) intervalda aniqlangan va istalgan tartibli hosilasi mavjud. Haqiqatan ham, 1 '( ) (ln(1 )) (1 )f x õ x       funksiyasiga (4.7) formulani qo`llab, unda m =- 1 deb n ni n- 1 bilan almashtirsak, 1 ( ) ( 1) ( 1)! ( ) (1 ) n n n n f x x      formulani hosil qilamiz. Ravshanki, f(0)=0, f (n) (0)=(- 1) n-1 (n-1)! Shuni e`tiborga olib, berilgan funksiyaning Makloren formulasini yozamiz: 2 3 4 111( 1) ln(1 ) ... ( 1) , 0 12 3 4 ( 1) (1 ) n n nnn x x x x xx x n n x                (4.9) Yuqorida keltirilgan asosiy elementar funksiyalarning Makloren formulalari boshqa funksiyalarni Teylor formulasiga yoyishda foydalaniladi. Shunga doir misollar ko`ramiz. Misol. Ushbu f(x)=e -3x funksiya uchun Makloren formulasini yozing. Yechish. Bu funksiyaning Makloren formulasini yozish uchun f(0), f`(0),...,f (n) (0) larni topib, (3.10) formuladan foydalanish mumkin edi. Lekin f(x)=e x funksiyaning yoyilmasidan foydalanish ham mumkin. Buning uchun (4.1) formuladagi x ni -3 x ga almashtiramiz, natijada 2 1 3 3 3 9 3 ( 3 ) 1 ... ( 1) 1! 2! ! ( 1)! n n n õ n x õ õ õ õ å e n n              , 0<  <1, formulaga ega bo`lamiz. Misol. Ushbu f(x)=lnx funksiyani x 0 = 1 nuqta atrofida Teylor formulasini yozing. Yechish. Berilgan funksiyani Teylor formulasiga yoyish uchun f(x)=ln(1+x) funksiya uchun olingan (4.9) asosiy yoyilmadan

foydalanamiz. Unda x ni x-1 ga almashtiramiz, natijada lnx=ln((x-1)+1) va lnx= 2 1 1 1( 1) ( 1) ( 1) ( 1) ( 1) ... ( 1) 2 ( 1) (1 ( 1))n n n n n x x x x n n x              ×    , 0<  <1 formulaga ega bo`lamiz. Bu formula x -1>-1 bo`lganda, ya`ni x >0 larda o`rinli. Teylor formulasi yordamida taqribiy hisoblash . Makloren formulasi Lagranj ko`rinishdagi qoldiq hadini baholash masalasini qaraylik. Faraz qilaylik, shunday o`zgarmas M son mavjud bo`lsinki, argument x ning x 0 =0 nuqta atrofidagi barcha qiymatlarida hamda n ning barcha qiymatlarida |f (n) (x)|  M tengsizlik o`rinli bo`lsin. U holda |R n (x)|=| 2 1 1 1 ( 1) ( 1) ( 1) ( 1) ( 1) ... ( 1) 2 ( 1) (1 ( 1))n n n n n x x x x n n x              ×    |  M × 1 | | ( 1)! n x n   tengsizlik o`rinli bo`ladi. Argument x ning tayin qiymatida limn® 1 | | ( 1)! n x n   =0 tenglik o`rinli, demak n ning yetarlicha katta qiymatlarida R n (x) yetarlicha kichik bo`lar ekan. Shunday qilib, x 0 = 0 nuqta atrofida f(x) funksiyani f(0)+ f`(0)x+ 12! f``(0)x 2 + ... + 1 !n f (n) (0)x n ko`phad bilan almashtirish mumkin. Natijada funksiyaning x nuqtadagi qiymati uchun f(x) » f(0)+ f`(0)x+ 1 2! f``(0)x 2 + ... + 1 !n f (n) (0)x n taqribiy formula kelib chiqadi. Bu formula yordamida bajarilgan taqribiy hisoblashdagi xatolik | R n (x)| ga teng bo`ladi. Misol. e 0,1 ni 0,001 aniqlikda hisoblang.

Yechish. e x funksiyaning Makloren formulasidan foydalanamiz. (4.1) formulada x= 0,01 deb olsak, u holda0,1 0,1 0, 01 (0,1) 1 ... 1! 2! ! nå n»     , masala shartiga ko`ra xatolik 0,001 dan katta bo`lmasligi kerak, demak R n (x)= 10 ,1 0,1( 1)!ne n  < 0,001 tengsizlik o`rinli bo`ladigan birinchi n ni topish yetarli. e 0,1  < 2 ekanligini e`tiborga olsak, so`ngi tengsizlikni quyidagicha yozib olish mumkin: 1 2 0, 001 10 ( 1)!n n   . Endi n =1, 2, 3, ... qiymatlarni so`ngi tengsizlikka qo`yib tekshiramiz va bu tengsizlik n =3 dan boshlab bajarilishini topamiz. Shunday qilib, 0,001 aniqlikda 0,1 0,1 0, 01 0, 001 1 1, 055 1! 2! 3! å »     . Xususiy holda, n =1 bo`lganda f(x) » f(x 0 )+f`(x 0 )(x-x 0 ) taqribiy hisoblash formulasi R 2 (x)= ''( ) 2!f  × (x-x 0 ) 2 , x 0 <  <x aniqlikda o`rinli bo`ladi. Misol. Differensial yordamida radiusi r =1,01 bo`lgan doira yuzini toping. Hisoblash xatoligini baholang. Yechish. Doira yuzi S=  r 2 ga teng. Bunda r 0 =1, D r=0,01 deb olamiz va S=S(r) funksiya orttirmasini uning differensiali bilan almashtiramiz: S(r) » S(r 0 )+dS(r 0 )= S(r 0 )+ S`(r 0 ) D r. Natijada S(1,01) » S(1)+dS(1)= S(1)+ S`(1)0,01= × 1 2 +2 × 0,01=1,02  hosil bo`ladi.

Bunda hisoblash xatoligi R 2 (r)= ''( ) 2! S  × (r-r 0 ) 2 , r 0 <  <r dan katta emas. S``(r)=2  va r ga bog`liq emas, shu sababli R 2 (r)= 2 2!  × 0,01 2 =0,0001  . Demak, hisoblash xatoligi 0,000314 dan katta emas. Misol. Ushbu f(x)= 2x xe  funksiyaning x =0,03 nuqtadagi qiymatini differensial yordamida hisoblang. Xatolikni baholang. Yechish. Taqribiy hisoblash formulasi f(x) » f(x 0 )+f`(x 0 )(x-x 0 ) da x 0 =0, x =0,03 qiymatlarni qo`ysak, f(0,03) » f(0)+f`(0)0,03 bo`lib, xatolik R 2 = ''( ) 2! f  × x 2 = ''( ) 2!f  × 0,03 2 , 0<  < 0,03 bo`ladi. Berilgan funksiya hosilalarini va nuqtadagi qiymatlarini hisoblamiz: f`(x)=(2x-1) 2x xe  , bundan f`(0)=-1, f``(x)=2 2x xe  +(2x-1) 2 2x xe  = = 2x xe  (4x 2 -4x+3), bundan f``(  )<3 . Olingan natijalardan foydalanib, f(0,03) » 1+(-1) × 0,03=0,97 va R 2 < 3 2! × 0,03 2 =0,0017 ekanligini topamiz. Teylor formulasi funksiyalarni ekstremumga tekshirishda, qatorlar nazariyasida, integrallarni hisoblashlarda ham keng tatbiqqa ega.

O'xshashlar

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari

Differensial hisobning asosiy teoremalari va tatbiqlari

Teylor va Makloren qatorlari

Elementar funksiyalar

Chebishev kvadratur formulasi