Hosila va differensialni hisoblash qoidalari - Algebra - Referatlar

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

198 KB

Ko'chirib olish

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari Reja: 1. Hosila va differensialni hisoblash qoidalari Yuqori tartibli hosila va differensiallar 2. Differensiallanuvchi funksiya uchun o`rta qiymat haqida teoremalar. Teylor formulasi. Lopital qoidasi

Yuqori tartibli hosila va differensiallar 1. Differensiallanuvchi funksiyalar haqida teoremalar. Elemen-tar funksiyalar hosilalari jadvali Limitlar haqida teoremalar kabi, differensiallanuvchi funksiyalar haqida ham teoremalar mavjud. u(x) va v(x) funksiyalar x nuqtada differensiallanuvchi bo`lib, k biror-bir o`zgarmas son bo`lsa, u holda x nuqtada a) u(x) + v(x); b) k u(x); c) u(x) · v(x); d) )x(v )x(u funksiyalar ham differensiallanuvchi bo`ladi va quyidagilar o`rinli : 1) [u(x) + v(x)]  = u  (x) + v  (x); d[u(x) + v(x)] = du(x) + dv(x). 2) [k u(x)]  = k u  (x); d[k u(x)] = k du(x). 3) [u(x) · v(x)]  = u  (x) · v(x) + u(x) · v  (x); d[u(x) · v(x)] = u(x) · dv(x) + v(x) · du(x). 4) )x( v )x('v )x(u )x(v )x('u x(v )x(u 2          ; )x( v )x( dv )x(u )x(v )x( du x(v )x(u d 2        , ( v(x) ≠0). Funksiya hosilasini hisoblashda differensiallash qoidalari dan tash-qari, elementar funksiyalar hosilalari jadvalidan ham foydalaniladi. f (x) f  (x) f (x) f  (x) C (o`zgarmas) 0 sin x cos x x p x p-1 cos x -sin x

nx nx xntg x x cos 1 2 a x a x ln a ctg x x sin 1 2  f (x) f  (x) f (x) f  (x) e x e x arcsin x 2x 1 1  log a |x| a x 1 ln arccos x 2x 1 1   arctg x 2x 1 1  ln |x| x 1 arcctg x 2x 1 1   Misollar . Differensiallash qoidalari va hosilalar jadvalidan foydala - nib , quyidagi funksiyalar hosilalarini hisoblang : 1. arctgx x e 5 x y 2 x x 3 2    . 2. x ln x3 2 y 2 x  . 1.          arctgx)' x( )e5( )e5( x3 2 ]' arctgx x e 5 x [ 'y 2 x 31 2 x x 3 2 ln 2 2 x x 3 2 x 1 x arctgxx2 )e5( e 5 x 3 2 )' (arctgx x        ln . 2. 2 2 x x 2 2 x 2 x )x x 1 ) x3 2( x )x6 2 2( )x )'x ( ) x3 2( x )' x3 2( 'y (ln ln ln (ln ln ln             2. Murakkab funksiya hosilasi va differensiali y = f (u) va u = g(x) funksiyalarning superpozitsiyasi dan iborat y = f [ g ( x )] murakkab funksiya berilgan bo`lsin. Agar u = g(x) funksiya x 0 nuqtada differensiallanuvchi, o`z navbati - da y = f (u) funksiya u 0 = g(x 0 ) nuqtada differensiallanuvchi bo`lsa, u holda y = f [g(x)] murakkab funksiya ham x 0 nuqtada differensiallanuv - chi bo`ladi va        dx du du dy dx dy yoki y  (x 0 ) = f  (u 0 ) · g  (x 0 ). Murakkab funksiyaning erkli o`zgaruvchi bo`yicha hosilasi, shu funksiyani tashkil etgan (superpozitsiyalanuvchi) funksiya hosilalarining ko`paytmasiga teng. Murakkab funksiya differensiali uchun dy = y  (x 0 ) · dx = f  (u 0 ) · du

tengliklar o`rinli, bu yerda du = g  (x 0 ) · dx. Murakkab funksiya birinchi tartibli differensialini hisoblash uchun uning biror o`zgaruvchi bo`yicha hosilasini shu o`zgaruvchining differensialiga ko`paytirish yetarli. Bun - da differensialni hisoblash shakli o`zgarishsiz qolib, o`zgaruvchilarning tanlanilishiga yoki ularning erkli yoki erksizligiga bog`liq emas.Ushbu xossa birinchi tartibli differensial shaklining invariantlik xossasi deyiladi. Misol. 1. 2 x tg y ln funksiyaning birinchi tartibli hosilasi va differensialini hisoblaymiz: x sin 1 2 x cos2 x sin2 1 2 x cos 2 1 2 x tg 1 2 x tg 2 x tg 2 x tg 'y 2                ln x sin 1 dx'y dy   2. y = x sin x (x > 0) funksiya hosilasini hisoblash uchun , dastlab tenglikning ikkala tomonini logarifmlaymiz va so ` ngra hosila olamiz : ( ln y)  = (sin x · ln x)  <=> x x sin x x cos y 'y    ln . Natijada, ) x x sin x x (cos x 'y x sin    ln . 3. Yuqori tartibli hosilalar va differensiallar y = f (x) funksiya uchun birinchi tartibli hosila y  aniqlangan bo`lsin. Funksiyaning ikkinchi tartibli y  hosilasi u  dan olinadigan hosila (agar uning mavjudlik sharti bajarilsa) sifatida aniqlanadi: y  = (y  )  . Yuqoridagi mulohazani davom ettirib, funksiyaning uchinchi, to`r - tinchi va hokazo, ixtiyoriy n – tartibli hosila larini aniqlash mumkin. Yuqori tartibli hosilalarni yozishda quyidagi belgilar qo`llaniladi: f (n) (x), y  xxx , y V , y, n n dx y d . Shunday qilib, y  = (y  )  , y (4) = (y  )  , . . . , y (n) = (y (n -1) )  . Yuqori tartibli hosilalarni hisoblashda, birinchi tartibli hosilani hisoblash qoidalari

kabi qoidalar qo`llaniladi. Masalan, y = sin 2 x funk - siya uchun y  = (sin 2 x)  = 2sin x(sinx)  = 2sin x cos x = sin2x, y  = (sin 2x)  = = 2cos2x, y  = (2cos2x)  = - 4sin2x va hokazo. Quyida keltirilgan ba`zi funksiyalarning yuqori n – tartibli hosila-lari uchun tegishli formulalarni olish va ularni jadval holida yig`ish mumkin: f (x) f (n) (x) x p p(p-1)(p-2)…(p-n+1)x p-n e x e x e kx k n e kx Ln xn 1 n x )!1 n( )1 (    sin kx k n sin(kx+ 2 n ) cos kx k n sin(kx+ 2 n ) y = f (x) funksiyaning yuqori tartibli differensiallari ham ketma – ket ravishda, mos hosilalari kabi aniqlanadi: d 2 y = d(dy) – ikkinchi tartibli differensial; d 3 y = d(d 2 y) – uchinchi tartibli differensial; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d n y = d(d n -1 y) - n-tartibli differensial. Agar y = f (u) funksiya berilgan bo`lib, u erkli o`zgaruvchi yoki x ning chiziqli u = kx + b funksiyasidan iborat bo`lsa, u holda: d 2 y = y  (du) 2 , d 3 y = y (3) (du) 3 , . . . , d n y = y (n) (du) n . Agarda y = f (x) funksiyada u = g(x) ≠ kx + b bo`lsa, u holda yuqori tartibli differensiallar uchun invariantlik xossasi o`rinli bo`lmaydi, chunki d 2 y = f  (u) · (du) 2 + f  (u) · d 2 u va hokazo. 4. Teskari funksiya hosilalari y = f (x) funksiya (a; b) intervalda differensiallanuvchi bo`lib, shu intervalda uzluksiz x = g(y) teskari funksiyaga ega va y  (x) ≠ 0 bo`lsin. U holda, x = g(y)

teskari funksiya ham differensiallanuvchi bo`lib, x y y 1 x   tenglik o`rinli bo`ladi. Oxirgi tenglikni u bo`yicha differensiallaymiz va y  xx mavjud bo`lsa, 3x xx y 2x xx yy ) y( y x ) y( y x        Differensiallashni davom etib, teskari funksiyaning istalgan tartibli hosilasini aniqlash mumkin. Masalan, y = e x (y > 0) funksiya uchun x = ln y teskari funksiyadir. Uning hosilasi y e e y y x x x x y 1 1 )' ( 1 1 )' ln(      .

Differensiallanuvchi funksiya uchun o`rta qiymat haqida teoremalar. Teylor formulasi. Lopital qoidasi 1. Differensiallanuvchi funksiya uchun o`rta qiymat haqida Roll va Lagranj teoremalari Differensiallanuvchi funksiyalar uchun o`rta qiymat haqidagi teoremalar nomini olgan tasdiqlardan asosiylari bilan tanishamiz. Roll teoremasi : y = f ( x ) funksiya [ a ; b ] kesmada aniqlangan va uz-luksiz bo`lsin. Agar funksiya ( a ; b ) intervalda differensiallanuvchi bo`lib, f (a) = f (b) tenglik o`rinli bo`lsa, u holda ( a ; b ) intervalga tegishli hech bo`l-maganda bitta shunday bir s nuqta topiladiki, f  (c) = 0 bo`ladi. Teoremani geometrik izohlaydigan bo`lsak, teorema shartlari bajarilganda, y = f (x) funksiya grafigi AB yoyga tegishli hech bo`lmagan-da bitta (1-rasmda ikkita D va E) nuqta topiladiki, chiziqning shu nuq-tasiga o`tkazilgan urinma 0x abssissalar o`qiga parallel bo`ladi. Teo-remaning har bir sharti ahamiyatlidir, chunki ulardan biri bajarilmasa, ( a ; b ) intervalda f  (c) = 0 tenglikni qanoatlantiruvchi s nuqta topilmasli-gi mumkin. Masalan, 2-rasmda grafigi keltirilgan funksiya uchun uzluk-sizlik sharti bajarilmagan, a 1 nuqta uning uzilish nuqtasi. 3-rasmda tasvirlangan funksiya uchun esa uning differensiallanuv-chanlik sharti bajarilmagan, a 2 nuqtada funksiya hosilaga ega emas. Egri chiziqlarga tegishli va (a; b ) interval doirasida urinmalari 0x o`qiga pa-rallel bo`ladigan biror- bir nuqta mavjud emas. Lagranj teoremasi: y = f (x) funksiya [ a ; b ] kesmada aniqlangan va uzluksiz bo`lib, ( a ; b ) intervalda differensiallanuvchi bo`lsa, u holda ( a ; b ) intervalga tegishli kamida bitta s nuqta topiladiki, f ( b ) – f (a) = f  (c) · ( b – a ) munosabat o`rinli bo`ladi. E BD 0 y xba A 0 A ba 1a By x 0 ba 2aAy xB

1 - rasm. 2 - rasm. 3 - rasm. Lagranj teoremasida Roll teoremasidagidek, funksiyaning [ a ; b ] kes-maning chetki nuqtalarida teng qiymatlarga erishishi talab qilinmaydi. Teoremadan xususiy f (a) = f (b) holda, f  (c) = 0 ekanligi kelib chiqadi, shu ma`noda Lagranj teoremasi Roll teoremasining umumlashmasi hi-soblanadi. Teoremani geometrik izohlaydigan bo`lsak, uning har bir sharti o`rinli bo`lganda, y = f (x) funksiya grafigi AB yoyga tegishli hech bo`l-maganda bitta (4- rasmda ikkita D va E ) nuqta topiladiki, chiziqning shu nuqtasiga o`tkazilgan urinma AB vatarga parallel bo`ladi. 4-rasm. xbc 2c 1a D 0 y A E B

Agar b = a + Δx almashtirish kiritsak, c nuqtani c = a + θ ( b – a ) = = a + θ Δx ( θ є (0; 1) ) ko`rinishda ifodalash mumkin. Almashtirishlar e`tiborga olinsa, Lagranj formulasi f ( a + Δx ) – f ( a ) = f  ( a + θΔx ) Δx shaklda yoziladi va Lagranjning chekli orttirmalar formulasi deyiladi. 2. Teylor - Makloren formulalari va ularning qo`llanilishi. y = f (x) funksiya x = a nuqtaning biror atrofida aniqlangan va shu atrofda f  (x), f  (x), …, f ( n ) (x), f ( n +1) (x) hosilalarga ega bo`lsa, u holda atrofga tegishli har bir x uchun Teylor formulasi)x( R )a x( !n )a( f ... )a x( !2 )a(''f )a x( !1 )a('f )a(f )x(f n n )n( 2          , tengligi o`rinli bo`ladi, bu yerda 1n )1n( n )a x( )!1 n( )]a x( a[ f )x( R        - Teylor formulasining Lagranj shaklidagi qoldiq hadi deb yuritiladi. Agar x = a + Δ x almashtirish kiritsak, Teylor formulasi 1n )1n( n )n( 2 )x ( )!1 n( )x a( f )x ( !n )a( f ... )x ( !2 )a(''f x !1 )a('f )a(f )x a(f                ( θ є (0; 1) ) Lagranjning umumlashma chekli orttirmalar formulasi deb ataladigan ko`rinishini oladi. Agar Teylor formulasida a = 0 bo`lsa, ushbu 1n )1n( n )n( 2 x )!1 n( )0( f x !n )0( f ... x !2 )0(''f x !1 )0('f )0(f )a(f          ( θ є (0; 1) ) Makloren formulasi deb ataladigan formulani olamiz. Teylor - Makloren formulalari funksiyalarni ko`phad shaklida ifodalashda, funksiyalarning taqribiy qiymatlarini hisoblashda, funksiyalarni tekshirish va limitlarni aniqlashda qo`llaniladi. Masalan, x = 0 nuqta atrofidagi har bir x uchun quyidagilar o`rinli: 1) )x( R !n x ... !2 x !1 x 1 e n n 2 x       ; 2) )x( R x !n )1 n m )...(1 m(m ... x !2 )1 m(m mx 1 )x 1( n n 2 m            ;

3) )x( R n x )1( ... 4 x 3 x 2 x x )x 1 ln( n n 1n 4 3 2           ; 4) )x( R )!1 n2( x )1 ( ... !7 x !5 x !3 x !1 x x sin n2 1n2 n 7 5 3           ; 5) )x( R )!n2( x )1 ( ... !6 x !4 x !2 x 1 x cos 1n2 n2 n 6 4 2          . 3. Aniqmasliklarni ochish Lopital qoidasi Lopital qoidasi: a nuqtaning biror atrofida differensiallanuvchi, nuqta-ning o`zida differensiallanuvchi bo`lishi shart bo`lmagan f (x) va g(x) funksiyalar uchun, shu atrofda g  (x) ≠ 0 va yoki 0)x(glim)x(flim a x a x    yoki     )x(g lim )x(f lim a x a x shartlar o`rinli bo`lib, )x('g )x('f lim a x limit mavjud bo`lsa, u holda )x(g )x(f lim a x ham mavjud bo`ladi va )x('g )x('f lim )x(g )x(f lim a x a x    tenglik o`rinli. Yuqoridagi qoida a ni ∞ bilan almashtirilgan hol uchun ham o`rinli. Lopital qoidasi 0 0 yoki  ko`rinishidagi aniqmasliklarni ochishda qo`llaniladi. Agar )x('g )x('f nisbat x = a nuqtada 0 0 yoki  ko`rinishidagi aniqmasliklardan iborat bo`lsa, u holda qoida )x('g )x('f nisbatga qo`llaniladi va jarayon aniqmaslik ochilmaguncha davom ettiriladi. Algebraik almashtirishlar yordamida (0 · ∞) yoki (∞ - ∞) ko`rinish-dagi aniqmasliklar 0 0 yoki  aniqmasliklarning biriga keltiriladi, so`ng-ra Lopital qoidasi qo`llanilib, aniqmasliklar ochiladi. Dastlab logarifmlash yo`li bilan esa (1 ∞ ), (∞ 0 ), (0 0 ) ko`rinishdagi

aniqmasliklar 0 0 yoki  aniqmasliklarga keltiriladi. Misollar. Lopital qoidasini qo`llab, limitlarni toping: 1. 7 4 x 1 1 x2 lim )]'4 x( [ )' 12 x x( lim 0 0 )4 x( 12 x x lim 3 x 2 3 x 2 3 x                ln ln . 2.                 2 2 x sin2 lim )'x ctg( )'1 x( lim ) 0( x tg )1 x( lim 2 1x1x1x 2 2 .

O'xshashlar

Hosila hisoblash qoidalari

Differentsial

Hosila yordamida funksiyani tekshirish

Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari

Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar