logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Differentsial

Differentsial

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

179.5 KB
Ko'chirib olish
Different s ial Reja: 1 . Differensiallanuvchi funksiya. Differensiallanuvchi bo‘lishining zaruriy va yyetarli sharti 2 . Funksiya differensiali , uning geometrik va fizik ma’nolari. 3. Elementar funksiyalarning differensiallari. Differensial topish qoidalari . Differensial formasining invariantligi. 4. Taqribiy hisoblashlarda differensialning qo‘llanilishi. 5. Funksiyaning yuqori tartibli differensiallari 1. Differensiallanuvchi funksiya. Faraz qilaylik y=f(x) funksiya (a,b) oraliqda aniqlangan va x 0 (a,b) bo‘lsin. 1-ta’rif . Agar f(x) funksiyaning x 0 nuqtadagi  y orttirmasini  y=A  x+  (  x)  x (1.1) ko‘rinishda yozish mumkin bo‘lsa, bu funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi funksiya deyiladi. Bunda A -  x ga bog‘liq bo‘lmagan biror o‘zgarmas son,  (  x) esa  x  0 da cheksiz kichik funksiya, ya’ni 0 0    )x ( limx  . y=kx+b chiziqli funksiyani qaraylik. Uning uchun  y=k  x tenglik o‘rinli, ya’ni funksiya orttirmasi argument orttirmasiga to‘g‘ri proportsional. Tarifdagi  y=A  x+  (  x)  x tenglik esa funksiya orttirmasi argument orttirmasiga «deyarli to‘g‘ri proportsional»ligini bildiradi, ya’ni  y  A  x . Bu tenglik |  x| qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik aniqroq bo‘ladi. Geometrik nuqtai nazardan funksiyaning x nuqtada differensiallanuvchi bo‘lishi funksiya grafigi x nuqtaning yyetarlicha kichik atrofida biror novertikal to‘g‘ri chiziq, ya’ni biror chiziqli funksiya grafigi bilan «qo‘shilib» ketishini anglatadi. Shunday qilib, geometrik nuqtai nazardan funksiyaning x nuqtada differensiallanuvchi bo‘lishi funksiya grafigini x nuqtaning yyetarlicha kichik atrofida «to‘g‘rilash» mumkinligini anglatadi. Masalan, 16-rasmda y=x 2 funksiya grafigini x 0 =1 nuqta atrofida y=2x-1 to‘g‘ri chiziq grafigi bilan «qo‘shilib» ketishi ko‘rsatilgan. 1 6 -rasm 17 -rasm 17 -rasmdan y =| x | funksiyani x = 0 nuqtada differensiallanuvchi emasligi kelib chiqadi, bu funksiya grafigini x =0 nuqtaning hech bir atrofida «to‘g‘irlab» bo‘lmaydi. 2. Differensiallanuvchi bo‘lishining zaruriy va yyetarli sharti Teorema . f(x) funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi bo‘lishi uchun uning shu nuqtada chekli f’(x 0 ) hosilasi mavjud bo‘lishi zarur va yyetarlidir. Isboti . Zaruriyligi . Funksiya x = x 0 nuqtada differensiallanuvchi bo ‘ lsin . U holda funksiyaning orttirmasiini ( 1. 1) ko‘rinishda yozish mumkin. Undan  x  0 da )x ( A x у       ni yozish mumkin. Bundan  x  0 da A x y limx     0 , demak x nuqtada hosila mavjud va f’(x)=A ekanligi kelib chiqadi. Yyetarliligi. Chekli f’(x 0 ) hosila mavjud bo‘lsin, ya’ni ) x('f x y limx 0 0     . U holda )x ( ) x('f x y       0 , bu erda  (  x)  x  0 da cheksiz kichik funksiya. Demak,  y=f’(x 0 )  x+  (  x)  x ( 1. 2) yoki  y=A  x+  (  x)  x , bu erda A=f’(x 0 ). Shunday qilib x=x 0 nuqtada f(x) funksiya differensiallanuvchi va A=f’(x 0 ) ekan. Bu teorema bir o‘zgaruvchili funksiya uchun differensiallanuvchi bo‘lish hosilaning mavjud bo‘lishiga teng kuchli ekanligini anglatadi. Shu sababli hosilani topish amali funksiyani differensiallash , matematik analizning hosila o‘rganiladigan bo‘limi differensial hisob deb ataladi. Shunday qilib, avvalgi 1-ta’rif bilan ekvivalent bo‘lgan ushbu ta’rifni ham berish mumkin: 2-ta’rif . Agar f(x) funksiya x=x 0 nuqtada chekli f’(x 0 ) hosilaga ega bo‘lsa, u holda f(x) funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi deyiladi. 2-§ . Funksiya differensiali , uning geometrik va fizik ma’nolari. 1. Funksiya differensiali . f(x) funksiya (a;b) intervalda aniqlangan bo‘lib, x  (a;b) nuqtada differensiallanuvchi bo‘lsin. Ya’ni funksiyaning x nuqtadagi orttirmasini x )x ( x )x('f y        (2 . 1) ko‘rinishda yozish mumkin bo‘lsin, bunda  x  0 da  (  x)  0. Ta’rif . x nuqtada differensiallanuvchi f(x) funksiya orttirmasi (2. 1 ) ning bosh qismi f’(x)  x berilgan f(x) funksiyaning shu nuqtadagi differensiali deyiladi va dy yoki df(x) orqali belgilanadi, ya’ni dy=f’(x)  x . Masalan, y=x 2 funksiya uchun dy=2x  x ga teng. Agar f(x)=x bo‘lsa, u holda f’(x)=1 va df(x)=1  x , ya’ni dx=  x bo‘ladi. Shuni hisobga olgan holda argument orttirmasini, odatda, dx bilan belgilashadi. Buni nazarga olsak, f(x) funksiya differensialining formulasi dy=f’(x)dx yoki dy=y’dx (2.2) bo‘ladi. 2. Differensialning geometrik ma’nosi. Endi x  (a;b) nuqtada differensallanuvchi bo‘lgan f(x) funksiyaning grafigi 18-rasmda ko‘rsatilgan chiziqni ifodalasin deylik. Bu chiziqning (x,f(x)) va (x+  x , f(x+  x)) nuqtalarin mos ravishda M va K bilan belgilaylik. Unda MS =  x , KS =  y bo‘ladi. f(x) funksiya x nuqtada chekli f’(x) hosilaga ega bo‘lgani uchun f(x) funksiya grafigiga uning M (x,f(x)) nuqtasida o‘tkazilgan ML urinma mavjud va bu urinmaning burchak koeffitsienti tg  =f’(x). Shu ML urinmaning KS bilan kesishgan nuqtasini E bilan belgilaylik. Ravshanki,  MES dan . tg MC EC   Bundan ES=MS  tg  =f’(x)  x ekani kelib chiqadi. Demak, f(x) funksiyaning x nuqtadagi differensiali dy=f’(x)  x funksiya grafigiga M (x,f(x)) nuqtada o‘tkazilgan urinma orttirmasi ES ni ifodalaydi. Differensialning geometrik ma’nosi aynan shundan iborat. 18-rasm 3. Differensialning fizik ma’nosi. Moddiy nuqta s=f(t), bu erda s – bosib o‘tilgan yo‘l, t -vaqt, f(t)- differensiallanuvchi funksiya, qonuniyat bilan to‘g‘ri chiziqli harakatlanayotgan bo‘lsin.  t vaqt oralig‘ida nuqta  s=f(t+  t)-f(t) yo‘lni bosib o‘tadi. Yo‘lning bu orttirmasini  s=f’(t)  t+  (  t)  t ko‘rinishda ifodalashimiz mumkin. Bu yo‘lni nuqta biror o‘zgaruvchan tezlik bilan bosib o‘tgan. Agar  t vaqt oralig‘ida nuqta o‘zgarmas f’(t) tezlik, ya’ni t vaqtdagi tezligiga teng tezlik bilan harakatlandi desak, bu holda bosib o‘tilgan yo‘l f’(t)  t ga teng bo‘ladi. Bu esa yo‘lning differensialiga teng: ds= f’(t)  t. 3. Elementar funksiyalarning differensiallari. Differensial topish qoidalari . Differensial formasining invariantligi. 1. Elementar funksiyalarning differensiallari. Elementar funksiyalarning hosilalarini bilgan holda ularning differensiallari uchun quyidagi formulalarni yozish mumkin: 1 .d(x  )=  x  –1 dx (x>0); 2. d(a x )=a x  lna dx (a>0,a  1); 3.d(log a x)= ) a, a, x( dxa lnx 1 0 0 1    ;xususan, ) x( x )'x (ln 0 1   . 4. d(sinx)=cosxdx; 5. d(cosx=-sinxdx; 6. d(tgx)= )Z k, k x( dxx cos      2 1 2 ; 7. d(ctgx)=- )Z k; k x( dxx sin    2 1 ; 8 . d(arcsinx)= ) x ( dx x 1 1 1 1 2     ; 9. d(arccosx)=- ) x ( dx x 1 1 1 1 2     ; 10. d(arctgx)= 2 1 1 x  dx; 11. d(arcctgx)=- 2 1 1 x  dx . 2. Differensial topish qoidalari. Funksiya differensiali ta’rifi va hosila topish qoidalaridan quyidagi tasdiqlarning o‘rinli ekanligi kelib chiqadi: a) Chekli sondagi differensiallanuvchi funksiyalar yig‘indisining differensiali ularning differensiallari yig‘indisiga teng. Masalan, ikki funksiya yig‘indisi uchun bu tasdiqni quyidagicha isbotlash mumkin: (I.4.1 ) formulaga ko‘ra d(u(x)+v(x))=(u(x)+v(x))’dx = ( u’(x)+v’(x) ) dx= = u’(x)dx+v’(x)dx =du+dv. b) Quyidagi d(u(x) v(x))= v(x)  du+u(x)  dv formula o‘rinli. Isboti . ( I .4 .2 ) va ( 2.2 ) formulalardan foydalanamiz. d(u(x)  v(x))=(u(x)  v(x))’dx=(u’(x)  v(x)+u(x)  v’(x))dx= =(u’(x)dx)  v(x)+u(x)  (v’(x)dx)= v(x)  du+u(x)  dv. v) Quyidagi d(Su(x))=Sdu formula o‘rinli. g) B щ linmaning differensiali uchun quyidagi d( )x(v )x(u )= )x( v dv)x(u )x(v du 2    formula o‘rinli. 3. Differensial formasining invariantligi . Aytaylik y=f(x) funksiya x nuqtada differensiallanuvchi bo‘lsin. Differensialning ta’rifiga ko‘ra dy=y x ’  x , yoki erkli o‘zgaruvchining orttirmasini dx kabi yozishga kelishganimizni e’tiborga olsak, dy=y x ’dx edi. Endi x erkli o‘zgaruvchi emas, balki t erkli o‘zgaruvchining differensiallanuvchi funksiyasi bo‘lsin: x=  (t). U holda y=f(  (t))=g(t) funksiya t o‘zgaruvchining murakkab funksiyasi va dy=y t ’dt tenglik o‘rinli bo‘ladi. Lekin y t ’=y x ’x t ’dt va dx=x t ’dt larni e’tiborga olsak, dy=y x ’dx formulaga ega bo‘lamiz, ya’ni differensialning avvalgi ko‘rinishiga qaytamiz. Shunday qilib, differensial formasi o‘zgarmadi, ya’ni funksiya differensialining formasi x erkli o‘zgaruvchi bo‘lganda ham, erksiz (oraliq) o‘zgaruvchi bo‘lganda ham bir xil ko‘rinishda bo‘ladi: differensial hosila va hosila qaysi o‘zgaruvchi bo‘yicha olinayotgan bo‘lsa o‘sha o‘zgaruvchi differensiali ko‘paytmasiga teng bo‘ladi. Bu xossa differensial ko‘rinishning invariantligi deyiladi. Shuni aytib o‘tish lozimki, bu xossada faqat differensial formasining saqlanishi haqida gap boradi. Agar x erkli o‘zgaruvchi bo‘lsa, u holda dx=  x; x erksiz o‘zgaruvchi bo‘lsa, u holda, umuman olganda, dx  x bo‘ladi. Misol . 3x y berilgan. 1) erkli x erkli o‘zgaruvchi bo‘lganda va 2) x=t 5 +t 2 - 3 bo‘lganda dy ni hisoblang. Yechish. 1) (2. 2 ) formulaga ko‘ra 3 2 3 2 3 3 1 x dx dx x dy    2) Differensial formasining invariantlik xossasidan foydalansak, 3 2 3 x dx dy  bo‘lib, 2 3 2 5 4 2 5 2 3 2 5 3 3 2 5 3 3 3 1 ) t t( dt)t t ( ) t t(d ) t t( dy          ga ega bo‘lamiz. 4-§. Taqribiy hisoblashlarda differensialning qo‘llanilishi . Yuqorida ta’kidlaganimizdek, x 0 nuqtada differensiallanuvchi y=f(x) funksiya uchun  y  f’(x 0 )dx , ya’ni  y  dy taqribiy tenglik o‘rinli. Shu taqribiy tenglik matematik analizning nazariy va tatbiqiy masalalarida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, differensialning mohiyatini belgilaydi. Yuqoridagi tenglikda  y=f(x)- f(x 0 ),  x=x-x 0 deb olsak, quyidagi tenglikka ega bo‘lamiz: f(x)-f(x 0 )  f’(x 0 )( x-x 0 ) yoki f(x)  f(x 0 )+f’(x 0 )( x-x 0 ) (4.1) (4.1) formula funksiya qiymatlarini taqribiy hisoblashda keng qo‘llaniladi. Masalan, f(x)= x funksiya uchun quyidagi x x x x x 2     (4.2) formula o‘rinli. Agar f(x)= x funksiyaning x =0,98 dagi qiymatini hisoblash talab qilinsa, (4.2) formulada x =1,  x =-0,02 deb olish yyetarli. U holda 990 010 1 1 2 020 1 980 , , , ,       bo‘ladi. Agar 980, kalkulyatorda hisoblasak, uni 10 -6 aniqlikda 0,989949 teng ekanligi ko‘rish mumkin. Demak, differensial yordamida hisoblaganda xatolik 0,001 dan katta emas. Umumiy holda differensial yordamida taqribiy hisoblashlardagi xatolikni baholash masalasini kelgusida o‘rganamiz. 5-§. Funksiyaning yuqori tartibli differensiallari 1. Yuqori tartibli differensiallar. Faraz qilaylik y=f(x) funksiya biror (a,b) intervalda berilgan bo‘lsin. Bu funksiyaning dy=f’(x)dx differensiali x ga bog‘liq bo‘lib, dx=  x va  x orttirma x ga bog‘liq emas, chunki x nuqtadagi orttirmani x ga bog‘liq bo‘lmagan holda ixtiyoriy tanlash mumkin. Bu holda differensial formulasidagi dx ko‘paytuvchi o‘zgarmas bo‘ladi va f’(x)dx ifoda faqat x ga bog‘liq bog‘liq bo‘lib, uni x bo‘yicha differensiallash mumkin. Demak, bu funksiyaning differensiali mavjud bo‘lishi mumkin va u, agar mavjud bo‘lsa, funksiyaning ikkinchi tartibli differensiali deb ataladi. Ikkinchi tartibli differensial d 2 y yoki d 2 f(x) kabi belgilanadi. Shunday qilib, ikkinchi tartibli differensial quyidagicha aniqlanar ekan: d 2 y=d(dy). Berilgan y=f(x) funksiyaning ikkinchi tartibli differensiali ifodasini topish uchun dy=f’(x)dx formulada dx ko‘paytuvchi o‘zgarmas deb qaraymiz. U holda d 2 y=d(dy)=d(f’(x)dx)=d(f’(x))dx=(f’’(x)dx)dx=f’’(x)(dx) 2 bo‘ladi. Biz kelgusida dx ning darajalarini havssiz yozishga kelishib olamiz. Bu kelishuvni e’tiborga olsak, (dx) 2 =dx 2 b o‘ladi va ikkinchi tartibli differensial uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz: d 2 y=f’’(x)dx 2 (5.1) Shunga o‘xshash, uchinchi tartibli differensialni ta’riflash va uning uchun ifodasini keltirib chiqarish mumkin: d 3 y=d(d 2 y)=d(f’’(x)dx 2 )=f’’’(x)dx 3 . Umumiy holda funksiyaning (n-1) -tartibli differensiali d n-1 y dan olingan differensial funksiyaning n -tartibli differensiali deyiladi va d n y kabi belgilanadi, ya’ni d n y=d(d n-1 y). Bu holda ham funksiyaning n -tartibli differensiali uning n - tartibli hosilasi orqali quyidagi d n y=f (n) (x)dx n (5.2) ko‘rinishda ifodalanishini isbotlash mumkin. Yuqoridagi formuladan funksiyaning n -tartibli hosilasi uning n -tartibli differensiali va erkli o‘zgaruvchi differensialining n -darajasi nisbatiga teng ekanligi kelib chiqadi: f (n) (x)= d n y/ dx n . 2. Murakkab funksiyaning yuqori tartibli differensiallari. Endi x argument biror t o‘zgaruvchining funksiyasi x= (t) bo‘lgan hol uchun yuqori tartibli differensiallarni hisoblash formulalarini keltirib chiqaramiz. Bu holda dx=  ’(t)dt bo‘lganligi sababli, dx ni x ga bog‘liq emas deb bo‘lmaydi. Shu sababli ta’rif bo‘yicha (d 2 y=d(f’(x)dx)) hisoblaganda, d 2 y ni ikkita f’(x) va dx funksiyalar ko‘paytmasining differensiali deb qaraymiz. Natijada d 2 y=d(f’(x)dx)=d(f’(x))dx+f’(x)d 2 x=(f’’(x)dx)dx+f’(x)d 2 x=f’’(x)dx 2 +f’(x)d 2 x, ya’ni d 2 y= f’’(x)dx 2 +f’(x)d 2 x (5.3) formulaga ega bo‘lamiz. Endi ikkinchi tartibli differensial uchun hosil qilingan (5.1) formula (5.3) formulaning xususiy holi ekanligini ko‘rsatish qiyin emas. Haqiqatan ham, agar x erkli o‘zgaruvchi bo‘lsa, u holda d 2 x=x’’dx 2 =0  dx 2 =0 bo‘lib, (5.3) formuladagi ikkinchi qo‘shiluvchi qatnashmaydi. Uchinchi tartibli differensial uchun quyidagi d 3 y=f’’’(x)dx 3 +3f’’(x)dxd 2 x+f’(x)d 3 x (5.4) formula o‘rinli ekanligini isbotlashni o‘quvchilarga taklif qilamiz. Ikkinchi va uchinchi tartibli differensiallar uchun olingan formulalardan murakkab funksiyaning yuqori tartibli differensiallarini hisoblashda differensial formasining invariantligi buziladi. Boshqacha aytganda, ikkinchi va undan yuqori tartibli differensial formulalari ko‘rinishi x argument erkli o‘zgaruvchi yoki boshqa o‘zgaruvchining differensiallanuvchi funksiyasi bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Xususiy hosilali differentsial tenglamalar va ularning klassifikatsiyasi
Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi
Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Eyler va runge-kutta usullari
Differensial tenglamalar haqida tushuncha
O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi