Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi - Algebra - Referatlar

Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134.5 KB

Ko'chirib olish

Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi Reja: 1. Sonli differentsiallash. Umumiy mulohazalar. 2. Differentsial tenglamalar. 3. Koshi masalasi. 4. Ketma-ket yaqinlashish usuli (Pikar algoritmi ).

Tayanch iboralar: Differentsial tenglama, xususiy hosilali differentsial tenglama, integral egri chizig’i, umumiy echim, boshlang’ich shartlar, Koshi masalasi, Pikar algoritmi, analitik usul, grafik usul, raqamli usul, integral tenglama. 1. SONLI DIFFERENTSIALLASH. UMUMIY MULOHAZALAR Ko`p amaliy masalalarda funktsiya hosilalarini ayrim nuqtalarda taqribiy hisoblashga to`g’ri keladi. Bu masala sonli differentsiallash masalasi deyiladi. Funktsiyaning analitik ko`rinishi noma`lum bo`lib uning ayrim nuqtalaridagi qiymatlari ma`lum bo`lsa, masalan, tajribadan topilgan bo`lsa, u holda uning hosilasi sonli differentsiallash yo`li bilan topiladi. Umuman aytganda, funktsiyani sonli differentsiallash masalasi doimo bir qiymatli ravishda echilavermaydi. Masalan, f(x) funktsiyaning x=x 0 nuqtadagi hosilasini topish uchun h>0 ni olib, h x f h x f x f ) ( ) ( ) (' 0 0 0    (13.1) yoki h h x f x f x f ) ( ) ( ) (' 0 0 0    (13.2) yoki h h x f h x f x f 2 ) ( ) ( ) (' 0 0 0     (13.3) kabi olishimiz mumkin. Ko`pincha (13.1) o`ng hosila, (13.2) chap hosila va (13.3) markaziy hosila deyiladi. 2. DIFFERENTSIAL TENGLAMALAR Agar tenglamada noma`lum funktsiya hosila yoki differentsial ostida qatnashsa, bunday tenglama differentsial tenglama deyiladi. Agar differentsial tenglamada noma`lum funktsiya faqat bir o`zgaruvchiga bog’liq bo`lsa, bunday tenglama oddiy differentsial tenglama deyiladi. Masalan: dx xdy x dx y d t dt dy x y y dx dy 3 ;1 2 ;1 ; 2 ' ); 2 1(3 2 2 2 2 4        

Agar differentsial tenglamadagi noma`lum funktsiya ikki yoki undan ortiq o`zgaruvchilarga bog’liq bo`lsa, bunday tenglama xususiy hosilali differentsial tenglama deyiladi. Masalan:) , , ( 2 2 2 2 2 2 z y x f z u y u x u          Differentsial tenglamaning tartibi deb, shu tenglamada qatnashuvchi hosilaning (differentsialning) eng yuqori tartibiga aytiladi. Masalan: 2 )' ( );1 (5 2 3     x u z dx dz birinchi tartibli tenglamalar, )2 ( 1 ), (5 4 4 3 3 3 3 4 4           tl dt T d z u y u x u esa 4-tartibli differentsial tenglamalardir. Mavzularda faqat oddiy differentsial tenglamalarni ko`rib chiqamiz. n – tartibli oddiy differentsial tenglamaning umumiy ko`rinishi quyidagicha: 0 ) ,...,'' , , , ( )( '  n y y y y x F (13.4) bu erda x – erkli o`zgaruvchi; y – noma`lum funktsiya, )( ,...,'' ,' n y y y - noma`lum funktsiyaning hosilalari. (13.4) ni ko`p hollarda quyidagi ko`rinishda yozish mumkin: ) ,...,'' ,' , , ( )1 ( )(   n n y y y y x f y (13.5) (13.5) ning echimi (yoki integrali) deb uni qanoatlantiruvchi shunday ) (x y  funktsiyaga aytiladiki, ) (x  ni (13.5) ga qo`yganda u ayniyatga aylanadi. Oddiy differentsial tenglama echimining grafigi uning integral egri chizig’i deyiladi. n-tartibli differentsial tenglamaning echimida n ta erkli o`zgarmas son qatnashadi. Bu o`zgarmas sonlarni o`z ichiga olgan echim umumiy echim deyiladi. Umumiy echimning grafik ko`rinishi integral egri chiziqlar dastasini ifodalaydi. Umumiy echimda qatnashuvchi erkli o`zgarmaslarning aniq son qiymatlari ma`lum bo`lsa umumiy echimdan xususiy echimni ajratib olish mumkin. Umumiy echimga kiruvchi erkli o`zgarmaslar masalaning boshlang’ich shartlaridan aniqlanadi. Bunda masala quyidagicha qo`yiladi: (13.4) differentsial tenglamaning shunday echimi ) (x y  ni topish kerakki, bu echim erkli o`zgaruvchi x ning berilgan qiymati x=x 0 da quyidagi qo`shimcha shartlarni qanoatlantirsin:

)1(0 )1( 0 0 0 0 ,...,'' '' ,' ' ,        n n y y y y y y y y да x x (13.6) (13.6) shartlar boshlang’ich shartlar deyiladi, )1 (0 0 0 0 0 ,...,'' ,' , , n y y y y x - sonlar esa echimning boshlang’ich qiymatlari deyiladi. Boshlang’ich shartlar (13.6) yordamida umumiy echimdan xususiy echimni ajratib olinadi. 3. KOSHI MASALASI ) ,...,'' ,' , , ( )1 ( )(   n n y y y y x f y differentsial tenglamaning echimini )1(0 )1( 0 0 0 0 ,...,'' '' ,' ' ,        n n y y y y y y y y да x x boshlang’ich shartlar asosida topishga Koshi masalasi deyiladi. Birinchi tartibli differentsial tenglama (n=1) uchun Koshi masalasi quyidagichadir: boshlang’ich shart x=x 0 da y=y 0 ni qanoatlantiruvchi ) , ( ' y x f y  differentsial tenglamaning echimi topilsin. Birinchi tartibli differentsial uchun Koshi masalasining geometrik ma`nosi shundaki, umumiy echimdan (egri chiziqlar dastasidan) kordinatalari x=x 0 , y=y 0 bo`lgan nuqtadan o`tuvchi integral egri chiziq ajratib olinadi. Agar ) , ( y x f biror  b y y a x x R ba      | | ; | | 0 0 |,| sohada uzluksiz bo`lib, shu sohada Lipshits sharti | | |) , ( ) , ( | _ _ y y N y x f y x f    bajarilsa, u holda Koshi masalasi y(x 0 )=y 0 shartni bajaruvchi yagona echimga egadir (bunda N – Lipshits doimiysi). Differentsial tenglamalarning aniq echimini topish juda kamdan – kam xollardagina mumkin bo`ladi. Amaliyotda uchraydigan ko`pdan – ko`p masalalarda aniq echimni topishning iloji bo`lmaydi. Shuning uchun differentsial tenglamalarni echishda taqribiy usullar muhim rol’ o`ynaydi. Bu usullar echimlar qay tarzda ifodalanishlariga qarab quyidagi guruhlarga bo`linadilar: 1. Analitik usullar. Bu taqribiy usullarda echim analitik (formula) ko`rinishda chiqadi. 2. Grafik usullar. Bu hollarda echimlar grafik ko`rinishlarda ifodalanadi. 3. Raqamli usullar. Bunda echim jadval ko`rinishida olinadi. Hisoblash matematikasida mazkur uch guruhga kiruvchi bir qancha usullar ishlab chiqilgan. Bu usullarning bir-birlariga nisbatan muayyan kamchiliklari va ustunliklari mavjud. Muhandislik masalalarini echishda shularni hisobga olgan holda u yoki bu usulni tanlab olish lozim bo`ladi. Koshi masalasi :

) , ( y x f dx dy differentsial tenglamaning [ a , b ] kesmada aniqlangan va 0 0) ( у х у  boshlang’ich shartlarni kanoatlantiruvchi taqribiy echimi topilsin. , ) ( , ) ( , ) , , ( ) , , ( 0 0 0 0 2 1 z x z y x y z y x f dxdz z y x f dxdy       taqribiy qiymatlar i i i i z x z y x y   ) ( , ) ( lar uchun yaqinlashishlar quyidagi formulalar bo`yicha topiladi.              ) , , ( , ) , , ( , 11 i i i i i i i i i i i i i i z y x hf z z z z z y x hf y y y y bunda i =0,1,2,…, n 4. KETMA-KET YAQINLASHISH USULI (PIKAR ALGORITMI) Pikar algoritmi analitik usullardan bo`lib amaliy masalalarni echishda qo`llaniladi. Faraz qilaylik, ) , ( ' y x f y  (13.7) differentsial tenglamaning o`ng tomoni  b y y a x x     | | ; | | 0 0 to`rtburchakda uzluksiz va y bo`yicha uzluksiz xususiy hosilaga ega bo`lsin. (13.7) tenglamaning x=x 0 da 0 0) ( y x y  (13.8) boshlang’ich shartni qanoatlantiruvchi echimi topilsin. (13.7) dan dx y x f dy y x f dx dy y ) , ( ); , ( '    bu ifodaning ikala tomonini x 0 dan x gacha integrallasak,    x x x x dx y x f dy 0 0 ) , ( Bundan (13.8) hisobga olinsa,    x x dx y x f y x y 0 ) , ( ) ( 0 (13.9) (13.9) da noma`lum funktsiya integral ifodasi ostida qatnashganligi tufayli u integral tenglama deb ataladi. (13.9) da f(x,y) funktsiyadagi y o`rniga uning ma`lum qiymati y 0 ni qo`yib birinchi yaqinlashish bo`yicha echimni topamiz:    x x dx y x f y x y 0 ) , ( ) ( 0 0 1 (13.10)

Endi (13.9) dagi f(x,y) funktsiyadagi y o`rniga uning ma`lum qiymati y 1 ni qo`ysak, ikkinchi yaqinlashish bo`yicha echim y 2 (x) ni topamiz:   x x dx y x f y x y 0 ) , ( ) ( 1 0 2 (13.11) Ushbu jarayonni davom ettirsak,             dx y x f y x y dx y x f y x y x x n n x x 0 0 ) , ( ) ( .... .......... .......... .......... ) , ( ) ( 1 0 2 0 3 (13.12) Shunday qilib, quyidagi funktsiyalar ketma – ketligi { y i (x) } ni tashkil qildik: y 1 (x), y 2 (x), y 3 (x), …, y n (x) (13.13) (13.13) yaqinlashuvchi yoki o`zoqlashuvchi bo`lishi mumkin. Quyidagi teoremani isbotsiz keltiramiz: Teorema. Agar (x 0 ; y 0 ) nuqta atrofida f(x,y) funktsiyaning uzluksiz va chegaralangan xususiy hosilasi ) , (' y x fy mavjud bo`lsa, u holda { y i (x) } ketma – ketlik ) , ( ' y x f y  tenglamaning echimi bo`lgan va y(x 0 )=y 0 shartni qanoatlantiruvchi y(x) funktsiyaga yaqinlashadi. Demak, differentsial tenglamalarni echishda ushbu teoremaning shartlari bajarilsa (ya`ni (13.13) yaqinlashuvchi bo`lsa), Pikar usulini qo`llash mumkin. Agar (13.13) o`zoqlashuvchi bo`lsa, bu usulning ma`nosi bo`lmaydi. Misol. Ketma – ket yaqinlashish usuli bilan (Pikar usuli) y x dx dy y   ' differentsial tenglamaning x=0 da y=1 shartni qanoatlantiruvchi xususiy echimi topilsin. Echish. y x dx dy   bundan x=0 da y=1 ekanligini hisobga olsak,     x dx y x y 0 ) ( 1 (13.10) ga asosan, 2 1 )1 ( 1 2 0 1 x x dx x y x        (13.11) ga asosan, 6 1 ) 2 1 ( 1 3 2 0 2 2 x x x dx x x x y x           y 3 va y 4 ni hisoblaymiz:

24 3 1 ) 6 1 ( 1 4 3 2 0 3 2 3 x x x x dx x x x x y x             120 12 3 1 ) 24 1 ( 1 5 4 3 2 0 4 2 4 x x x x x dx x x x x y x             Berilgan tenglamaning aniq echimi: ... 360 60 12 3 1 1 2 6 5 4 3 2            x x x x x x x e y x Bundan ko`rinadigan taqribiy echimlar y 3 va y 4 aniq echimdan faqat oxirgi hadlari bilan farq qiladilar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 2. Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 3. Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. 4. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989. 5. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. 6. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. 7. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001. 8. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: www.exponenta.ru www.lochelp.ru www.math.msu.su www.colibri.ru

www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Eyler va runge-kutta usullari

Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy echish usullari

Hisoblash matematikasi fanining axamiyati. Masalani ehmda echish bosqichlari

Differentsial

Chiziqsiz dasturlash masalalarini taqribiy yechish usullari