logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy echish usullari

Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy echish usullari

Yuklangan vaqt:

13.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB
Ko'chirib olish
Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy echish usullari. Vatarlar usuli. Urinmalar usuli Reja: 1. Vatarlar usuli. 2. Urinmalar (N’yuton) usuli. 3. Ketma - ket yaqinlashish usuli. 4. Usullarning ishchi algoritmlari. Tayanch iboralar: Vatar, hosila, n -hosila, taqribiy echim, urinma, egri chiziq, boshlangich yaqinlashish, kombinatsiya, uzluksiz, usuvchi, iteratsiya, teng kuchli. 1. VATARLAR USULI Algebraik va transtsendent tenglamalarni echishda vatarlar usuli keng qo`llanadigan usullardan biridir. Bu usulni ikki xolat uchun kurib chiqamiz. 1- x o l a t . Faraz kilaylik f(x) =0 tenglamaning ildizi [a,b] kesmada ajratilgan va kesmaning chekka nuqtalarida f(a) × f(b) <0 bo`lsin. Bundan tashqari birinchi va ikkinchi hosilalari bir xil ishorali qiymatlarga ega bo`lsin, ya`ni f&#39;(x) × f &#39;&#39;(x) > 0 yoki f(a) <0; f(b)>0; f&#39;(x) >0; f&#39;&#39;(x)>0 (5-racm). f(x) =0 — tenglamaning aniq echimi, f(x) funktsiya grafigining Ox uki bilan kesishgan nuqtasi x 0 . A va V nuqtalarni turri chiziq (vatar) bilan tutashtiramiz. Oliy matematikadan ma`lumki, A va V nuqtalarda (5- racm) utgan to`g’ri chiziqning tenglamasi quyidagicha yoziladi:      a b a x af bf af y      (2.3)x xy y a 0 0 ax 1 x 2 x 0 b b x 0 x 2 x 1B(b;f(b)) B(b;f(b))A(a;f(a)) 5- раcм 6- ра c м Utkazilgan vatarning Ox uki bilan kesishgan nuqtasi x 1 ni taqribiy echim deb qabul kilamiz va uning koordinatasini aniqlaymiz. (2.3) tenglikda x=x 1 , u= 0 deb hisoblab uni x 1 ga nisbatan echamiz:     af bf a b af a x    1 (2.4) Izlanayotgan echim x 0 e ndi [x 1 ; b] kesmaning ichida. Agar topilgan x 1 echim bizni kanoatlantirmasa yuqorida aytilgan muloxazalarni [x 1 ; b] kesma uchun takrorlaymiz va x 2 nuqtaning koordinatini aniqlaymiz:      1 1 1 1 2 x f bf x b x f x x     (2.5) Agar x 2 ildiz ham bizni kanoatlantirmasa, ya`ni avvaldan berilgan e aniqlik uchun | x 2 - x 1 | £ e shart bajarilmasa, x z ni hisoblaymiz:      2 2 2 2 3 xf bf x b xf x x     (2.6) yoki umumiy xolda      n n n n n xf bf x b xf x x     1 (2.7) ya`ni hisoblashni | x n+1 - x n | £ e shart bajarilgunga qadar davom ettiramiz. Yuqorida keltirilgan formulalarni f(a) > 0; f(b) < 0; f&#39;(x) < 0; f&#39;&#39;(x) < 0 uchun ham qo`llash mumkin. 2- x o l a t . f(x) funktsiyaning birinchi va ikkinchi hosilalari turli ishorali qiymatlarga ega deb faraz kilaylik, ya`ni f&#39;(x) × f&#39;&#39;(x) < 0 yoki f(a) > 0, f(b) < 0, f&#39; (x) < 0, f&#39;&#39; (x) > 0 (6-rasm). A va V nuqtalarni turri chiziq (vatar) bilan tutashtirib uning tenglamasini yozamiz     a b b x af bf bf y      (2.8) Bu tenglamada y = 0 va x = x 1 deb qabul kilib, uni x 1 ga nisbatan echsak,      af bf a b af b x    1 (2.9) Topilgan x 1 ni taqribiy echim deb olish mumkin. Agar topilgan x 1 ning aniqligi bizni kanoatlantirmasa, yuqoridagi muloxazani [ a, x 1 ] kesma uchun takrorlaymiz, ya’ni x 2 ni hisoblaymiz:       af x f a x x f x x     1 1 1 1 2 (2.10) Agar | x 2 -x 1 | £ e shart bajarilsa, taqribiy echim sifatida x 2 olinadi, bajarilmasa x 3 , x 4, … lar hisoblanadi, ya`ni      af xf a x xf x x n n n n n     1 (2.11) Xisoblash jarayoni | x n+1 - x n | £ e bulgunga qadar davom ettiriladi. f(a) < 0 , f(b) > 0 , f&#39;(x) > 0, f&#39;&#39;(x) <0 bo`lgan xol uchun ham taqribiy ildiz (2.9) – (2.11) formulalar bilan hisoblanadi. Demak, agar f&#39;(x) × f&#39;&#39;(x) >0 bo`lsa taqribiy echim (2.4-2.7) formulalar bilan, f&#39;(x) × f&#39;&#39;(x) < 0 bo`lsa (2.9) - (2.11) formulalar bilan hisoblanadi. Misol. x 3 + x 2 - 3 = 0 tenglama e = 0,005 aniqlikda vatarlar usuli bilan hisoblansin. E c h i s h . Ildizlarni ajratsak, 0,5<x<1,5 ga ega bo`lamiz; bu erda f(0,5)=-2,625<0 ; f(1,5) = 2,600 > 0 ; f&#39;(x)=3x 2 + 2x; f&#39;&#39;(x) = 6x + 2 . Kidirilayotgan taqribiy ildiz [ 0,5; 1,5 ] kesmada ekan. Bu kesmada esa f&#39;(x) > 0 ; f&#39;&#39;(x) >0 . Demak biz taqribiy ildizni (2.4) - (2.7) for mulalar yordamida hisoblaymiz (1- xolat). (2.4) dan x 1 = 1,012 ni, (2,5) dan x 2 = 1,130 ni; (2.6) dan x 3 = 1,169 ni, (2.7) dan (n=3) x 3 =1,173 ni topamiz. Bu erda |x 4 - x 3 | = 1, 173 - 1,169 = 0,004 < e . Demak shart 4-kadamda bajarildi. Shuning uchun x 4 =1,173 yuqoridagi tenglamaning e = 0,005 aniqlikdagi ildizi bo`ladi. 2. URINMALAR (N’YUTON) USULI Urinmalar usulini N’yuton usuli deb ham ataydilar. Bu usulni ham ikki xolat uchun kurib chiqamiz. 1- x o l a t . Faraz kilaylik, f(a) < 0, f(b) > 0, f&#39;(x) > 0, f&#39;&#39;(x) > 0 yoki f(a)>0, f(b) < 0, f&#39;(x) < 0, f&#39;&#39;(x) < 0 (7-rasm). 7- racm 8 - racm y = f(x) egri chiziqka V nuqtada urinma o’tkazamiz va urinmaning Ox uki bilan kesishgan nuqtasi x 1 ni aniqlaymiz. Urinmaning tenglamasi quyidagicha: y - f(b) = f&#39;(b) (x-b), (2.12) bu erda y=0, x=x 1 deb , (2.12) ni x 1 nisbatan echsak, b f bf b x   1 (2.13) Shu muloxazani [ a;x 1 ] kesma uchun takrorlab, x 2 ni topamiz:  x f xf x x    1 2 (2.14) Umuman olganda    n n n n x f xf x x    1 (2.15) Hisoblashni | x n+1 - x n | £ e shart bajarilganda tuxtatamiz. Ay xB a = x 0 x 1 x 2 00 a x 2 x 1 x y B(b;f(b)) A(a;f(a)) b=x 0y =f(x) f(a) b 2- x o l a t . Faraz kilaylik f(a) < 0, f(b) > 0, f&#39;(x) > 0, f&#39;&#39;(x) < 0 yoki f(a)>0 , f(b) < 0, f&#39;(x) < 0, f&#39;&#39;(x) > 0 (8- rasm). y = f(x) egri chiziqka A nuqtada urinma o’tkazamiz, uning tenglamasi: y - f(a) = f&#39; (a) (x – a), (2.16) Bu erda y=0, x=x 1 decak,    af af ax  1 (2.17) [ x 1 ;b ] kesmadan    1 1 1 2 x f xf x x    (2.18) Umuman    n n n n x f xf x x    1 (2.19) (2.13) va (2.17) formulalarni bir-biri bilan solishtirsak, ular bir-birlaridan boshlangich yaqinlashishi ( a yoki b ) ni tanlab olish bilan farqlanadilar. Boshlangich yaqinlashishni tanlab olishda quyidagi koidadan fondalaniladi; boshlangich yaqinlashish tarzida [a;b] kesmaning shunday chekka ( a yoki b) qiymatini olish kerakki, bu nuqtada funktsiyaning ishorasi uning ikkinchi hosilasining ishorasi bilan bir xil bo`lsin. Misol. x-sinx=0,25 tenglamaning ildizi e =0,0001 aniqlikda urinmalar usuli bilan aniqlansin. E c h i s h . Tenglamaning ildizi [0,982; 1,178] kesmada ajratilgan (buni tekshirishni kitobxonga xavola kilamiz); bu erda a=0,982 ; b=1,178 ; f&#39;(x)=1-cosx; f&#39;&#39;(x) = sin x>0 . [0,982; 1,178] kesmada f (1,178) . f&#39;&#39;(x) > 0 , ya`ni boshlangich yaqinlashishda x 0 =1,178. Hisoblashni (2.13)-(2.15) formulalar vositasida bajaramiz . Hisoblash natijalari quyidagi 2.1- jadvalda berilgan . 2.1-jadval n x n - sin x n f(x n )=x n -sinx n -0,25 f  (x n )=1- s osx n    n n x f x f  0 1,178 - 0,92384 0,00416 0,61723 - 0,0065 1 1,1715 - 0,92133 0,00017 0,61123 - 0,0002 2 1,1713 - 0,92127 0,00003 0,61110 - 0,0005 3 1,17125 Jadvaldan kurinadiki, x 3 -x 2 = |1,17125 – 1,1713| = 0,00005 < e . Demak echim deb x = 1,17125 ni ( e =0,0001 aniqlikda) olish mumkin. 5-8 – rasmlarga dikkat bilan e`tibor kilsak shuni ko`ramizki, f(x)=0 tenglamaning taqribiy echimlarini vatarlar va urinmalar usuli bilan topganda aniq echimga ikki chekkadan yaqinlashib kelinadi. Shuning uchun ikkala usulni bir vaktning o`zida qo`llash natijasida maqsadga tezrok erishish mumkin. Bu usulni k o m b i n a t s i y a l a n g a n u s u l deb ataydilar. Kombinatsiyalangan usul yuqorida keltirilgan usullarning umumlashmasi bo`lgani tufayli bu to`g’rida ko`p tuxtalmaymiz. 3. KETMA - KET YAQINLASHISH USULI Bizdan f(x) =0 tenglamaning ildizini aniqlash talab etilsin. Bu tenglamani quyidagi (teng kuchli) ko`rinishda yozamiz x = j (x) ( 2.20) f(x) =0 tenglamani x = j (x) ko`rinishga keltirishni juda engil amallar bilan istalgan vaktda amalga oshirish mumkin. (2.20) ning ildizi [a,b] kesmada ajratilgan bo`lsin. [a,b] ning ichida ixtiyoriy x nuqtani olamiz ( a £ x 0 £ b ) va bu nuqtani boshlangich (nolinchi) yaqinlashish deb qabul kilamiz. x ni (2.20) ning ung tarafidagi x ning o`rniga kuyib, hosil bo`lgan natijani x desak, x 1 = j (x 0 ) (2.21) x 1 ni birinchi yaqinlashish buyicha (2.20) ning ildizi deyiladi. Keyingi yaqinlashishlar kuiidagicha topiladi: x 2 = j (x 1 ), x 3 = j (x 2 ), . . . . . . . . . x n = j (x n-1 ) . . . . . . . . . . Buning natijasida quyidagi ketma-ketlikni to`zamiz x 0 , x 1 , x 2 , … , x n (2.22) Agar (2.22) ketma-ketlikning limiti mavjud bo`lsa ( x xn n  lim ) , u xolda x (2.20) ning ildizi bo`ladi. Buning isboti juda sodda. Agar j (x) ni uzluksiz funktsiya desak,    x x x x n n n n n n j j j         ) lim( lim lim 1 1 ya`ni x = j (x) bo`lib, x (2.20) ning ildizi bo`ladi. Agar (2.20) ketma-ketlikning limiti mavjud bo`lmasa, u xolda ketma-ket yaqinlashish usulining ma`nosi bo`lmaydi. Yuqorida aytilganlardan xulosa shuki, biz bu usul bilan f(x) =0, [ x=j (x) ] tenglamaning echimini topmokchi 5ulsak, quyidagi ketma-ket bajarilishi lozim bo`lgan jarayonni hisoblashimiz kerak bo`ladi:                      ......... ........ 1 2 3 1 2 0 1 n n x x x x x x x x j j j j (2.23) bu erda x 0 ,x 1 ,x 2 , …, x n … ketma-ket yaqinlashishlar; x 0 - boshlangich yaqinlashish; x 1 - birinchi yaqinlashish; x 2 - ikkinchi yaqinlashish va x.k. (2.23) jarayon yaqinlashuvchi bo`lishining etarlilik shartlarini quyidagi teorema ifodalaydi (teoremani isbotsiz keltiramiz). Teorema. x= j (x) tenglamaning ildizi [a, b] kesmada ajratilgan bo`lib, bu kesmada quyidagi shartlar bajarilsa: 1) j (x) funktsiya [a, b] da aniqlangan va differentsiallanuvchi; 2) barcha x Î [a;b] uchun j (x) Î [a;b]; 3) barcha x Î [a;b] da | j (x) | £ M < 1 bo`lsa, u xolda (2.23) jarayon yaqinlashuvchi bo`ladi Bu erda shuni ta`kidlash lozimki, teoremaning shartlari faqat etarli bo`lib, zaruriy emasdir, ya`ni (2.23) jarayon bu shartlar bajarilmaganda ham yaqinla - shuvchi bo`lishi mumkin. (2.23) ni hisoblaganimizda, hisoblashni avvaldan berilgan aniqlik uchun quyidagi tengsizlik bajarilgunga qadar davom ettiramiz: |x n -x n-1 | £ e (n=1,2,3,4, … ) Misol. 4x-5lnx =5 tenglama e =0,0001 aniqlikda ketma-ket yaqinlashish usuli bilan echilsin. E c h i s h . Tenglamani 5 5 4 ln   x x ko`rinishda yozamiz va y 1 = lnx ; 5 5 4 2   x y chiziqlar kesishgan nuqtani aniqlaymiz. Bular x 0 = 2,28; x 0 = 0,57 . Bularni boshlangich yaqinlashish nuqtalari deb olamiz. Berilgan tenglamani x=1,25(1+lnx) ko`rinishda yozsak, j (x)=1,25(1+lnx) bo`ladi, bundan,   x x 25,1 j . Bu xolda x 0 =2,28 uchun ketma-ket yaqinlashish jarayoni yaqinlashuvchi bo`ladi:   1 25,1    x x j Hisoblash natijalari quyidagi 2.2- jadvalda keltirilgan: 2.2-jadval (1) (2) (3) x ln (1) +1 1,25(2) 2,28 1,82418 2,28022 2.28022 1.82427 2,28034 2,28034 1,82432 2,28040 2,28040 1,82435 2.28044 2,28044 1,82437 2,28046 Boshlangich yaqinlashish x 0 =0,57 atrofida jarayon yaqinlashuvchi bo`lmaydi, chunki   1 57,0 25,1 25,1 0     x x j Bu xolda berilgan tenglamani x = e 0,8 x-1 ko`rinishda yozib, hisoblashni davom ettirish kerak.

O'xshashlar

Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Eyler va runge-kutta usullari
Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi
Chiziqli bo`lmagan algebraik tenglamalar tizimini echish usullari. Ketma-ket yaqinlashish usuli
Chiziqli algebraik tenglamalar tizimini echish. Iteratsion usullar. Oddiy itiratsion usul
Chiziqsiz dasturlash masalalarini taqribiy yechish usullari