Chiziqli algebraik tenglamalar tizimini echish. Iteratsion usullar. Oddiy itiratsion usul - Algebra - Referatlar

Chiziqli algebraik tenglamalar tizimini echish. Iteratsion usullar. Oddiy itiratsion usul

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194.5 KB

Ko'chirib olish

Chiziqli algebraik tenglamalar tizimini echish. Iteratsion usullar. Oddiy itiratsion usul Reja: 1. Iteratsion usullar. 2. Iteratsion usullarning umumiy xarakteristikasi. 3. Oddiy iteratsion usul. 4. Zeydel usuli. 5. Usullarning ishchi algoritmlari.

Tayanch iboralar: Iteratsiya, statsonar, rekkurent, nostatsionar, xatolik, parametr, empirik, boshlangich yaqinlashish, diogonal elementlar, oshkor usul. 1. ITERATSION USULLAR Bugunda turli tamoyil (printsip)larga asoslangan juda ko`plab iteratsion usullar mavjud. Umuman, bu usullarning, o`ziga xos tomonlaridan biri shundan iboratki, pul kuiilgan xatoliklari har kadamda to`g’rilanib boradi. Aniq usullar bilan ishlayotganda, agar biror kadamda xatoga pul kunilsa, bu xato oxirgi natijaga ham ta`sir kiladi. Yaqinlashuvchi iteratsion jarayonning biror kadamida yo`l qo`yilgan xatolik esa faqat bir necha iteratsiya kadamini ortikcha bajarishgagina olib keladi xolos. Biror kadamda yo`l qo`yilgan xatolik keyingi kadamlarda to`zatilib boriladi. Boz ustiga bu usullarning hisoblash tartibi sodda bo`lib, ularni EHM larda hisoblash qulaydir. Lekin har bir iteratsion usulning qo`llanish soxasi chegaralangandir. CHunki iteratsiya jarayoni berilgan tizim uchun o`zoklashi-shi yoki shuningdek, sekin yaqinlashishi mumkinki, buning okibatida amalda echimni konikarli aniqlikda topib bo`lmaydi. Shuning uchun ham iteratsion usullarda faqat yaqinlashish masalasigina emas, balki yaqinlashish tezligi masalasi ham katta axamiyatga egadir. Yaqinlashish tezligi dastlabki yaqinlashish vektorining qulay tanlanishiga ham borlikdir. Bu paragrafda avval iteratsion usullarning umumiy xarakteristikasini kurib chiqamiz, so`ngra esa hisoblash amaliyotida keng qo`llaniladigan iteratsion usullarni keltiramiz.

2. ITERATSION USULLARNING UMUMIY XARAKTERISTIKASI Yuqorida kayd etilganidek, iteratsion usullar tizimning izla-ngan x echimiga yaqinlashadigan y 0 , y 1 , y 2 , … iteratsion ketma-ketliklarni kurishga asoslangan. Har bir shunday usul navbatdagi y k+1 yaqinlashishni avvalgilari yordamida hisoblashga imkon beradigan iteratsion formulalar bilan xarakterlanadi. eng sodda xolda y k+1 ni hisoblashda faqat bitta avvalgi y k iteratsiyadan foydalaniladi. Bunday usullar bir kadamli deyiladi. Bir kadamli usullar uchun iteratsion formulani quyidagif Ay y y B k k k k k       1 1 1  (3.17) standart kanonik ko`rinishda yozish qabul kilingan; bunda  k+1 - iteratsion parametrlar (  k+1 >0), B k+1 – yordamchi maxsusmas matritsalar. Agar  va B lar k+1 indeksga bog’liq bo`lmasa, ya`ni (3.17) formula ixtiyoriy k lar uchun bir xil ko`rinishga ega bo`lsa, u xolda bu iteratsion usul s t a t s i o n a r u s u l deyiladi. Statsionar usullar hisob-lash jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan soddadir. Ammo nostatsionar usullar boshqa ustunliklarga ega: ular {  k+1 } , {B k+1 } ketma- ketliklarni tanlash bilan boglangan kushimcha «erkinlik darajasiga» ega. Bundan y k iteratsiyalar tizimning x echimiga yaqinlashish tezligini oshirishda foydalanish mumkin. (3.17) iteratsion formula yordamida navbatdagi y k+1 yaqinlashishni topish ushbu B k+1 y k+1 = F k+1 (3.18) tenglamalar tizimini echishni talab etadi. Bunda F k+1 = (B k+1 -  k+1 A) y k +  k+1 f Shunday hisoblashni kar bir kadamda bajarishga turri keladi. B k+1 matritsa sifatida birlik B k+1 = E matritsa olsak, iteratsion ketma-ketlik xadlarini hisoblash uchun eng sodda tarxga ega bula-miz. Bu xolda (3.17) formula ketma-ketlikning navbatdagi y k+1 xadini uning avvalgi y k xadi orqali oshkor ifodalash imkonini beradi: y k+1 = y k -  k+1 A y k+1 +  k+1 f (3.19) Ana shunday rekkurent formulaga asoslangan iteratsion usullar oshkor usullar deyiladi. Oshkormas usullar (B k+1  E orasida B k+1 matritsani uchburchakli kilib tanlanadigan usullar eng ko`p tarqalgan. Bu kolda navbatdagi y k+1 iteratsiyani

topish uchun y k+1 ning komponentlarini (3.18) uchburchakli tizimdan birin-ketin Gauss usulining teskari yurishiga kilinganidek topishga keltiriladi. Qandaydir iteratsion usulning qo`llanishi {y k } ketma-ketlik tizimning x echimiga yaqinlashishni bildiradi:x yk k   lim (3.20) (3.20) tenglik quyidagini anglatadi:         0 ... 2 2 2 1 1        n kn k k x y x y x y (3.21) (3.21) dan kurinadiki, u vektorlar ketma-ketligining x vektorga yaqinlashishining zaruriy va etarli sharti kar bir komponentning yaqinlashuvchiligidan iborat:  n i x y i k k ,...,2,1 , lim 1    Ushbu ayirma z k = y k - x xatolik deyiladi. y k ni y k = x + z k ko`rinishda yozib va (3.17) ga kuyib, xatolik uchun, 0 1 1 1       k k k k k Az z z B  (3.22) iteratsion formulami hosil kilamiz. (3.17) dan farqli ularok, u tizimning ung tomoni ( f ) ni o`z ichiga olmaydi, ya`ni bir jinslidir. (3.20) yaqinlashishni talab etish z k ning nolga intilishi lozimligini anglatadi: 0 lim   k k z (3.23) Har bir iteratsion usul yaqinlashuvchiligining etarlilik shartlari A, B k+1 matritsalar va  k+1 iteratsion parametrlar kanoatlantirishi lozim bo`lgan ko`rinishda ifodalanadi. Ulardan ba`zilarini, ayniksa, iteratsion parametrlarni optimal tanlashga oid shartlarni tekshirish kiyin. Natijada hisoblashlarni bajarayotganda iteratsion parametrlarni ko`pincha tajriba yuli bilan (empirik) tanlashga turri keladi. 3. ODDIY ITERATSION USUL Faraz kilaylik, Ax = b (3.24) tizim biror usul bilan x + Cx + f (3.25)

ko`rinishga keltirilgan bo`lsin, bu erda S — qandaydir matritsa, f - vektor ustun. Dastlabki yaqinlashish vektori x (0) biror usul bilan (masalan, x (0) = 0) topilgan bo`lsin. Agar keyingi yaqinlashishlar x (k+1) = Cx (k) + f (k=0,1,2, …) rekkurent formula yordamida topilsa, bunday usul oddiy iteratsiya usuli deyiladi. Agarda S matritsa elementlari      n i ij n i a C 1 ,...,2,1 1 (3.26) va       n i ij n j C 1 ,...,2,1 1  (3.27) shartlardan birortasini kanoatlantirsa, u xolda iteratsion jarayon berilgan tenglamaning x echimiga ixtiyoriy boshlangich x (0) vektorda yaqinlashishi isbotlangan, ya`ni k k x x   lim Shunday kilib, tizimning aniq echimi cheksiz kadamlar natijasida -hosil qilinadi va hosil kilingan ketma-ketlikning ixtiyoriy vektori taqribiy echimni beradi. Bu taqribiy echimning xatoligini quyidagi formulalardan biri orqali ifodalash mumkin:             1 ,...2,1max 1 | kj kj n j ki i x x x x   (3.28) agarda (3.26) shart bajarilsa, yoki           n j kj kj ki i x x x x 1 1 1   (3.29) agarda (3.27) shart bajarilsa. Bu baxolarni moc ravishda quyidagicha kuchaytirish mumkin:      1 max 1      ki ki ki i x x x x m   eki              n j n j kj kj ki i x x x x 1 1 1 1   Iteratsion jarayonlarni yuqoridagi baxolar oldindan berilgan aniqlikni kanoatlantirganda tugallaydilar.

Boshlangich x (0) vektor, umuman olganda, ixtiyoriy tanlanishi mumkin. Ba`zan x (0) = f deb olishadi. Ammo x (0) vektorning komponentlari sifatida noma`lumlarning ko`pol taxminlarda aniqla-ngan qiymatlari olinadi. (3.24) tizimni (3.25) ko`rinishga keltirishni bir necha xil usullarda amalga oshirish mumkin. Faqat (3.26) yoki (3.27) shartlardan birortasining bajarilishi lozim. Shunday usullardan ikkitasiga tuxtalamiz. "Birinchi usul. Agarda A matritsaning diagonal elementlari noldan farqli bo`lsa, ya`ni a ii  0 (I=1,2,…, n) u xolda berilgan tizimni                                1 1 , 1 1 2 3 23 1 22 2 22 2 1 2 12 1 11 1 ... 1 .................................... ... 1 ... 1 n nn n n nn n n n n n x a x a b a x x a x a x a b a x x a x a b a x (3.30) ko`rinishda yozish mumkin. Bu xolda S matritsa elementlari quyida-gicha aniqlanadi:   0 ,    ii ii ij ij C j i a a C hamda (3.26) va (3.27) shartlar mos ravishda quyidagi ko`rinishni qabul kiladi:        n j ii ij ij n i a a a 1 ,...,2,1 1 (3.31)       n i ii ij n j a a 1 ,...,2,1 1  (3.32) (3.31) va (3.32) tengsizliklar A matritsaning diagonal elementlari  n i a a ij ij ii ,...,2,1  (3.33) shartlartlarni kanoatlantirganda urinli bo`ladi. Ikkinchi usul. Bu usulni quyidagi misol orqali namoyish kilamiz. Umuman olganda, har qanday keltirilmagan matritsali tizim uchun yaqinlashuvchi iteratsion usullar mavjud, ammo ularning barchasi kisoblash uchun qulay emas.

Agarda iteratsiya usuli yaqinlashuvchi bo`lsa, u xolda bu usul yuko-rida kurilgan usullardan quyidagi afzalliklarga ega bo`ladi: 1. Iteratsion jarayon tezrok yaqinlashsa, ya`ni tizimning echimini aniqlash uchun p dan kamrok iteratsiya talab kilinsa, u xolda vaktdan yutiladi, chunki arifmetik emallar soni p 2 ga mutanosib (proportsional) (Gauss usuli uchun esa bu son p 3 ga mutanosib). 2. Yaxlitlash xatoliklari iteratsiya usulida natijaga kamrok ta`-sir etadi. Bundan tashqari iteratsiya usuli o`z xatoligini to`g’rilab boruvchi usuldir. 3. Iteratsiya usuli tizimning muayyan koeffitsientlari nolga teng bo`lgan kolda juda ham qulaylashadi. Bunday tizimlar xususiy hosilali differentsial tenglamalarni echganda ko`prok uchraydi. 4. Iteratsiya jarayonida bir xil turdagi amallar bajariladi, bu esa eX.M uchun programmalashtirishni osonlashtiradi. 1- misol. Quyidagi tizim oddiy iteratsiya usuli bilan echilsin:                                 32 20 2 2 10 5 10 19 3 2 20 2 11 2 5 25 6 2 3 10 5 4 3 2 1 5 4 3 2 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x E c h i s h . Birinchi usulda aytilganidek, bu tizimning tenglamalarini mos ravishda 10, 25, - 20, 10, 20 larga bo`lib, quyidagi ko`rinishda yozib olamiz:                                 4 3 2 1 5 5 3 2 4 5 4 2 1 3 5 4 3 1 2 5 4 3 2 1 1,0 05,0 1,0 05,0 6,1 5,0 1,0 1,0 1 15,0 1,0 05,0 1,0 95,0 08,0 2,0 04,0 04,0 44,0 1,0 2,0 3,0 1,0 6,0 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x bu erda (3.31) shart bajariladi. Xakikatan ham,                     5 1 5 5 1 4 5 1 3 5 1 2 5 1 1 ;1 3,0 ;1 5,0 ;1 41,0 ;1 28,0 ;1 3,0 j j j j j j j j j j C C C C C

Dastlabki yaqinlashish x (0) sifatida ozod xadlar ustuni (0,6; 0,44; 0,95; 1; 1,6) ni olib keyingi yaqinlashishlarni topamiz:    05 04 03 02 11 1,0 2,0 3,0 1,0 6,0 x x x x x      = 0,6 – 0,1  0,44 + 0,3  0,95 + 0,2  1 – 0,1  1,6 = 0.881 12х = 0,44 + 0.04  0,6 – 0,04  0,95 + 0,2  1 + 0,08  1,6 = 0,754 Shunga o`xshash 13х = 0,892; 14х = 1,851; 15х = 1,72. Hisoblashlarning davomini 3.4- jadvalda keltiramiz: 3.4-jadval k kх1 kх2 kх3 kх4 kх5 0 0,6 0,44 0,95 1 1,6 1 0.881 0,754 0.892 1,851 1,72 2 0.9884 0.9482 1,0029 1,9147 1,9859 3 0,9904 0,9814 0,9908 1,9939 1,9854 4 0,99944 0.99753 0,99789 1,99364 1.99897 5 0,99839 0,99865 0,99929 1,99954 1,99970 6 0.99986 0,99989 0,99977 1,99976 1.99960 7 0,999934 0,999920 1,000018 1,999788 1,999947 8 0.999974 0,999951 0,999976 2,000042 1,999978 Yuqoridagi 3.4- jadvaldan ko`ramizki, 8-iteratsiya x 1 = 0,999974; x 2 = 0,99951; x 3 = 0,99998; x 4 = 2,00004; x 5 = 1,99998 echimdan iborat. Bu topilgan taqribiy echim aniq echim x 1 * = x 2 * = x 3 * = 1; x 4 * = x 5 * = 2 dan beshinchi xonaning birliklari buyichagina farqlanadi. 2- misol.               398,1 04,1 12,0 11,0 849,0 05,0 03,1 11,0 795,0 10,0 05,0 02,1 3 2 1 3 2 1 3 2 1 х х х х х х х х х tizimni Z ta iteratsiya bajarib eching va xatoligini baxolang. E c h i s h . Berilgan tizim-matritsaning diaganal elementlari birga yaqin, kolganlari esa birdan ancha kichik. Shu sababli iteratsiya usulini qo`llash uchun berilgan tizimni quyidagicha yozib olamiz: x 1 = 0,795 - 0,02x 1 + 0,05x 2 + 0,10x 3 ; X 2 = 0,849 + 0,11x 1 - 0,03x 2 + 0,05x 3 ; x 3 = 1,398 + 0,11x 1 + 0,12x 2 - 0,04x 3 .

(3.31) yaqinlashish sharti bu tizim uchun bajariladi. Xakikatan ham,                      3 1 3 3 1 2 3 1 1 1 27,0 04,0 12,0 11,0 1 19,0 05,0 03,0 11,0 1 17,0 10,0 05,0 02,0 j j j j j j C C C Boshlangich yaqinlashish x (0) sifatida ozod xadlar ustuni elementlarini ikki xona aniqlikda olamiz         40,1 85,0 80,0 0x Endi ketma-ket quyidagilarni aniqlaymiz: k = 1 da x 1 (1) = 0,795 – 0,016 + 0,0425 + 0,140 = 0,9615  0,962 x 2 (1) = 0,849 + 0,088 – 0,255 + 0,070 = 0,9815  0,982 x 3 (1) = 1,398 + 0,088 + 0,1020 – 0,056 =1,532 k = 2 da x 1 (3) = 0,980, x 2 (3) = 1,004, x 3 (3) = 1,563 k = 3 da x 1 (3) = 0,980, x 2 (3) = 1,004, x 3 (3) = 1,563 Noma`lumlarning k=2 va k=3 dagi kiimatlari 3  10 -3 dan kamrok farq kilayapti, shuning uchun noma`lumlarning taqribiy qiymatlari sifatida x 1  0,980, x 2  1,004, x 3  1,563 larni olamiz. 4. ZEYDEL USULI Zeydel usuli chiziqli bir kadamli birinchi tartibli iteratsion usuldir. Bu usul oddiy iteratsion usuldan shu bilan farq kiladiki, dastlabki yaqinlashish   0 02 01 ,..., , nх х х ga ko`ra 11х topiladi. So`ngra   0 02 11 .,.., , nх х х ko`ra 12х topiladi va x.k. Barcha 11х lar aniqlangandan so`ng   ..., , 3 2 i i х х lar topiladi. Aniqroq aytganda, hisoblashlar quyidagi tarx (sxema) buyicha olib boriladi:        n j kj j k x a a a b x 2 11 1 11 1 1 1

           n j kj j k k x a a x a a a b x 3 22 2 1 1 22 21 22 2 1 2                 1 1 1 1 1 i j n ij kj ii ij kj ii ij ii i ii i ki x a a x a a a b a b x            1 1 1 1 n j kj nn n kn x a b x3.3.2. dagi yaqinlashish shartlari Zeydel usuli uchun ham urinlidir. Ko`pincha Zeydel usuli oddiy iteratsiya usuliga nisbatan yaxshirok yaqinlashadi, ammo har doim ham bunday bulavermaydi. Bundan tash-kari Zeydel usuli programmalashtirish uchun qulaydir, chunki  1kix ning qiymati hisoblanayotganda  ki k x x 1 1 ,....,  larning qiymatini saklab kolishning xojati yo`q. Misol. Zeydel usuli bilan 3.3.2. dagi 1- misolning echimi 5 xona aniqlikda topilsin. E c h i s h . Tizimni x 1 =0,6 - 0,1x 2 + 0,3x 3 + 0,2x 4 - 0,1x 5 , x 2 = 0,44 + 0,04x 1 - 0,04x 3 + 0,2x 4 + 0,08x 5 , x 3 = 0,95 + 0,1x 1 + 0,05x 2 + 0,1x 4 - 0,15x 5 , x 4 = 1 - 0,1x 2 + 0,1x 3 + 0,5x 5 , x 5 = 1,6 + 0,05x 1 + 0,1x 2 + 0,05x 3 + 0,1x 4 ko`rinishda yozib olamiz va dastlabki yaqinlashish x sifatida oddiy iteratsiya usulidagidek x =(0,6; 0,44; 0,95;1; 1,6) deb olamiz. Iteratsiyaning birinchi kadamini bajaramiz: x 1 (1) = 0,6 – 0,1 x 2 (0) + 0,3x 3 (0) +0,2x 4 (0) – 0,1x 5 (0) = =0,6 – 0,1  0,44 + 0,3  0,95 + 0,2  1 – 0,1  1,6 = 0,881 x 2 (1) = 0,44 + 0,04 x 1 (4) - 0,04x 3 (0) +0,2x 4 (0) + 0,08x 5 (0) = = 0,44 + 0,04  0,881 - 0,04  0,95 + 0,2  1 – 0,08  1,6 = 0,771 x 3 (1) = 0,95 + 0,1 x 1 (1) + 0,05x 2 (1) +0,1x 4 (0) – 0,1x 5 (0) = = 0,95 + 0,1  0,881 + 0,05  0,771 + 0,1  1 – 0,15  1,6 = 0,937 x 4 (1) = 1 – 0,1 x 2 (1) + 0,1x 3 (1) +0,5x 5 (0) = 1,817 x 5 (1) = 1,6 + 0,05x 1 (1) + 0,1x 2 (1) + 0,05x 3 (1) +0,1x 4 (1) = 1,948 Keyingi yaqinlashishlarni 3.5- jadvalda keltiramiz:

3.5-jadval kkх1 kх2 kх3 kх4 kх5 0 0,6 0,44 0,95 1 1,6 1 0.881 0,771 0,937 1,817 1,948 2 0,973 0,961 0,985 1.974 1,992 3 0,995 0,995 0,999 1,996 1,999 4 0,9995 0,9991 0,9997 1,9995 1,9998 5 0,99992 0,99989 0,99997 1.99991 1,99997 6 0,99999 0,99998 0,99999 1,99999 2.00000 Ko`rinib turibdiki, Zeydel usuli oddiy iteratsiya usuliga nisbatan tezrok yaqinlashmokda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 2. Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 3. Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. 4. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989. 5. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. 6. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. 7. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001. 8. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: www.exponenta.ru www.lochelp.ru www.math.msu.su

www.colibri.ru www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Chiziqli bo`lmagan algebraik tenglamalar tizimini echish usullari. Ketma-ket yaqinlashish usuli

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

Chiziqli tenglamalar

Chiziqli tenglamalar sistemasi

Chiziqli tenglamalar sistemasi 2