logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Chiziqli tenglamalar sistemasi

Chiziqli tenglamalar sistemasi

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1132.5 KB
Ko'chirib olish
Ch i z iqli t englamalar sis t emasi REJA: 1. U m u mi y tushu n ch alar 2. CH i z iqli t enjlamalar sis t emasini e ch i sh ning ma t ri ts alar u s u li v a Kramer form u lalari. 3. I х tiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish 4. Bir jinsli sistemalar. 5. Jordan-Jaussning noma’lumlarni ketma-ket yo’qotish usuli 6. Vektorlar aljebrasi. Umumiy tushunchalar 7. Vektorlar ustida arifmetik amallar 8. De k ar t koo rdi n a t a l ar sis t e m asida v e kto r l ar U m u mi y tushu n ch alar. Q uy idaji n t a noma ’ l u mli m t a t enjlamalar sis t emasini qara y lik, . . . . . . . . . . . . . , , 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 m n mn m m n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a                (4.1) Agar b u erda        mn m m nn a a a a a a a a a A , , , . . . . . . , , , , , , 2 1 2 22 21 1 12 11   .              nх х х Х  2 1              mb b b B  2 1 desak, (4.1) ni ma t ri ts a ko’rini sh da yoz i sh m u mkin: A Х = V . (4.2) Agar V =0 bo’lsa, sis t ema bir jinsli, aks h olda bir jinsli bo’lmajan sis t ema de y iladi. (4.1) sistemaning echimi deb (4.2) ni ayniyatja aylantiradijan har qanday n ta komponentali ustun vektor Х ja aytiladi ( Х echimja mos keluvchi х Î R n arifmetik vektorni ham (4.1) sistemaning echimi deb ataladi). Agar sistema kamida bitta echimja eja bo’lsa, uni birjalikda deyiladi, aks holda birjalikda emas deyiladi. Agar ikki t a sis t ema e ch imlari t o’ p lami bir х il bo’lsa, u larni e k v i v alen t de y iladi. 4.2. CH i z iqli t enjlamalar sis t emasini e ch i sh ning ma t ri ts alar u s u li v a Kramer form u lalari. Fara z qila y lik, (4.1) sis t emada n=m bo’lsin. Agar det A ¹ 0 bo’lsa, u holda ma’lumki (qaranj 2.2 bo’limja). B u nda y ma t ri ts aja t eskari A -1 ma t ri ts a ma v j u d. A -1 ni (4.2) ja ch a p dan qo’llasak: Х = A -1 V (4.3) t e n j l i k ho si l bo’ l adi. (4.3) ning o’nj tomonidaji ko’paytirish amalini bagarib, hosil bo’ljan ustunlarning mos komponentalarini tenjlab, (4.1) ning yajona echimini hosil qilamiz. Sistemani echishning bu usuli matri ts alar usuli deb ataladi. Echimni yu qorida ko’rsatiljan usuli yo rdamida topa y lik. U holda . ,...,2,1 , det ... 2 2 1 n i A b A b A A x n ni i i i     (4.4) hosil bo’ladi. Tenjliklarni o’nj tomonidaji kasr suratidaji yi ђ indining determinantni biror yo’li bo’yicha yoyib hisoblash usulidan (qaranj, 1.3 bo’lim, (3), (4) formulalar) foydalanib, quyidaji n 1, i , . . . . . . . . . . . . . . . 1 , 1 , 1 1 1 ,1 1 1 ,1 11        nn i n n i n n n i i i a a b a a a a b a a     de t erminan t lar ko’rini sh ida ifodala sh m u mkin. Agar  =detA deb beljilasak, (4.4) t enjliklarni n 1, i ,     i ix ko’rinishda yozib olsa bo’ladi. Bu (4.5) formulalar Kramer formulalari deb ataladi. Misol. Quyidaji tenjlamalar sistemasini echinj: 3 5 6 2 5 2 3 2 1 3 2 1 3 2 1          х х х х х х х х Echish: Sistemaning         0 5 1 1 1 2 1 2 3 А ma t ri ts asi ma х s u c e mas, chu nki det A= -2 ¹ 0. Biriktiriljan matritsasi             7 13 11 1 1 1 3 5 5 vА ko’rinishja e ja. U h olda teskari matri ts a               7 13 11 1 1 1 3 5 5 2 1 1 А bo’ladi va niхoyat,                                       1 1 2 2 2 4 2 1 3 6 5 7 13 11 1 1 1 3 5 5 2 1 1B А X . Bundan, х 1 =2 , х 2 =-1 , х 3 =1 ekanlijini hosil qilamiz. Endi sistemani Kramer formulalari yordamida hisoblaymiz:. -2 3 5 1 6 1 2 5 2 3 2, 0 3- 1 1 6 2 1 5 3 -4, 0 5 3 1 1 6 1 2 5 3 2 1              Demak, 1 ,1 ,2 3 3 2 2 1 1             x x х ekan. Eslatma. Agar (4.1) sistema bir jinsli bo’lib, uning matritsasi хosmas, ya’ni  = det ¹ 0 bo’lsa, u holda bunday sistema yajona trivial deb ataluvchi nol х= (0,0, ¼ ,0) echimja eja bo’ladi. Хaqiqatdan, bunday sistemani ozod hadlari nolga bo’ljani uchun  i , i =1,2 , ¼ , n determinantlar nolga tenj bo’ladi, Kramer formulalarija asosan esa х 1 =0 , х 2 =0 , ¼ х n = 0 ekanliji kelib chiqadi. SHu sababli bir jinsli chiziqli tenjlamalar sistemasi noldan farqli, ya’ni kamida bitta komponentasi nolga tenj bo’lmajan, x =( x 1 , ¼ , x n ) echimja eja bo’lishi uchun uning matritsasi хos bo’lishi shart (  =0). 4.3. I х tiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish. Bunda umuman n=m bo’lishi shart emas deb hisoblaymiz. Quyidaji matritsa               n nn n n n b a a b a a b a a BA A     1 2 2 21 1 1 11 . . . ) ( kenja yt iriljan ma t ri ts a deb a t aladi. T eorema (Kroneker-Ka p elli). (4.1) sis t ema birjalikda bo’li sh i uchu n rangA= rang ` A bo’li sh i z ar u r v a e t arlidir. Z ar u rliji: Fara z qila y lik, (4.1) sis t ema birjalikda v a r(A)=k bo’lsin. Biz r(A)=k e kanini isbotlashimiz kerak. r(A)=k bo’ljani uchun A matri ts aja ` A matri ts aja h am tejishli bo’ljan k-tartibli noldan farqli minor mavjud. SHuning uchun r( ` A) ³ k bo’ladi. Endi bu minorni qamrovchi ` A matritsaning har qanday k+ 1-tartibli minori nolga tenj ekanlijini isbotlash zarur. Bu minorning bitta ustuni ozod h adlardan iborat. Umumi y likni buzmajan h olda bu minor 1 ,1 1,1 1 ,1 1,1 . . . .    k k k k k b a a b a a   deb faraz qilishimiz mumkin, chunki aks holda sistemaning tenjlamalarini va no’malumlarnnj joyini almashtirib shu holja olib kelsa bo’ladi. SHartja ko’ra (4.1) sistema birjalikda, shuning uchun shunday x=(x 1 , ¼ ,x n ) arifmetik vektor mavjudki, u sistemaning qanoatlantiradi, х ususan, u sistemaning birinchi k+1 ta tenjlamasini ham qanoatlantiradi. U holda             0 . . . . . . . . . . . . 0 1 ,1 1 1,1 1 ,1 1 11 k k k k k k k x a x a x a x a    (4.5) bu erda                  1 ,1 1 1 ,1 1 1 1 1 1 ,1 1 . . . . . . . . . . . . k n n k k k k k n n k k b x a x a b x a x a     (4.6) (4.5) asosida quyidaji               0 . . . . . . . . . . . . 0 1 1 ,1 1 1,1 1 1 ,1 1 11 k k k k k k k k k y y a y a y y a y a     (4.7) sistemani tuzib olamiz. Bu sistema birjalikda, chunki uni noldan farqli y=(x 1 , ¼ ,x k , 1 ) echim qanoatlantiradi. U h olda ( 4.2 bo’limdaji e sla t maja qaranj) bir jinsli (4.7) sis t emaning de t erminan t i nolga t enj, ya’ ni 1 ,1 1,1 1 1 11 1 ,1 1,1 1 1 11 ,1 ,1 1,1 1 1 11 1 1 ,1 1 1 ,1 ,1 1,1 1 1 1 1 ,1 1 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0                                   k k k k k k k k k k S k k k k S k nk S S k n n k k k k k k k n n k k k b a a b a a b a a b a a a a a a a a x b x a x a a a b x a x a a a          chunki r ( A )= k bo’ljani uchun yi ђ indija kiruvchi barcha determinantlar nolga tenj. Demak, r ( А )= k ekan. Etarliliji: Endi r ( A )= r ( А )= k bo’lsin deb faraz qilaylik. Sistema birjalikda ekanlijini isbot qilish kerak. Qilinjan farazja ko’ra, sistemaning shunday k ta tenjlamasi mavjudki, uning no’malumlari oldidaji koeffitsientlardan tuziljan k - tartibli determinanti noldan farqlidir. Tenjlamaning birinchi qismida qilinjanidek, umumiylikni buzmajan holda bu aynan        n k kn k k k b x a x a b x a x a   1 1 1 ,1 1 11 . . . . . . . . . . . (4.8) tenjlamalar deb faraz qilish mumkin. SHartja ko’ra, uning uchun 0 . . . . . . 1 1 11 ¹  kk k k a a a a    (4.8) sistemani quyidajicha yozib olamiz:                  n kn k k k k k kk k n n k k k k x a x a b x a x a x a x a b x a x a     1 1 , 1 1 1 1 1 ,1 1 1 1 11 . . . . . . . . . . . (4.9)  ¹ 0 bo ’ ljani uchun bu sistema yajona echimja eja va u Kramer formulalari yordamida topish mumkin :                   k S n kn k kk k Sk k k k S n n k k S x a x a b A x x a x a b A x 1 1 1 , 1 1 1 1 ,1 1 1 1 1 ) ( 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . ) ( 1        bu erda A si , i= 1,2, ¼ ,k, a si elementining  determinantdaji aljebraik to’ldiruvchisidir. x k+ 1 , ¼ ,x n larja har х il qiymatlar berish mumkin, x 1 , ¼ ,x k larning qiymatlari esa (4.10) formulalar orqali hisoblanadi. Demak, (4.9) sistema cheksiz ko’p echimja e ja e kan. Endi bu echimlar (4.1) sistemaning (4.9) ja kirmajan tenjlamalarini ham qanoatlantirishini ko’rsatishimiz kerak. Buning uchun (4.10) echimlar (4.1) ning k +1 tenjlamasini ham echimi ekanlijini ko’rsatish kifoya. (4.1) sis t emaning a vv alji k+ 1 t a t enjlamasini olib, u larni (4.5) ko’rini sh ida yoz ib olami z . Faraz qilaylik, х arifmetik vektor (4.5) ning dastlabki k ta tenjlamasini echimi bo’lsin. Х u ddi yu qoridajidek, (4.7) t enjlamalar sis t emasini tuz ib olami z . B u sis t emaning de t erminan t i nolga t enj. SHu ning uchu n b u sis t ema t ri v ial bo’lmajan y 1 , ¼ ,y k +1 e ch imja e ja. Bu erda y k +1 ¹ 0, chunki, aks holda (4.7) sistema y 1 , ¼ ,y k , 0 echimja eja bo’ladi, bundan y 1 =0 , ¼ ,y k =0 ekanliji kelib chiqadi, chunki  ¹ 0, ya’ni (4.7) trivial y 1 =y 2 = ¼ =y k+ 1 =0 echimja eja bo’lib qoladi. (4.5) sistema bir jinsli bo’ljani uchun 1, , , 1 / 1 1 /1     k k k k y y y y y y  s onl ar h a m b u sis t e m a ning e ch i m i bo’ l adi. U h olda / /1 , , ky y  lar (4.5) sis t emaning das t labki k t a t enjlamalarining e ch imi bo’ladi. Bizja ma ’ lumki, bu sistema ya jona x 1 , ¼ ,x k echimja eja edi.  ¹ 0 bo’ljani uchun k k x z x z   / 1 /1 , , bo’lishi shart. Agar bu qiymatlarning va 1 /1 kz ni (4.7) ning k +1-tenjlamasija qo’ysak, tenjlik bagarilishija ishonch hosil qilamiz. Demak, x 1 , ¼ , x k lar (4.5) ning k +1-tenjlamasini qanoatlantiradi va (4.6) ja asosan х =( x 1 , ¼ , x n ) (4.1) ning k +1-tenjlamasini echimi ekan. Teorema to’liq isbot bo’ldi. Eslatma: agar x k + 1 = c 1 , ¼ , x n =c n - k desak, barcha x 1 , ¼ , x k lar c 1 , ¼ , c n - k larja bo ђ liq bo’lib qoladi. ( x 1 ( c 1 , ¼ , c n - k ), ¼ , x k ( c 1 , ¼ , c n - k ), c 1 , ¼ , c n - k ) T ustun (4.1) ning umumiy echimi deb ataladi. Misol. Quyidaji sistemani echinj:           . 2 3 , 1 2 , 1 z y x z y x z y x Echish: 3 1 1 2 1 1 1 1 1   =0 SHuning uchun        3 1 1 2 1 1 1 1 1 Аm a t ri ts a uchun r(A)=2, chunk i 0 1 2 1 1 1 ¹  . Kenjaytiriljan        2 3 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 А matritsa uchun 3 ) (  A r , chunki shu matritsaning 0 1 2 3 1 1 2 1 1 1 1 ¹  ya’ni ) ( ) ( A r A r  bo’lyapti. YUqoridaji teoremaja asosan, bu sistema echimja eja emas deyish mumkin. Misol. Sistemani echinj:           . 2 4 2 2 ,1 2 ,1z y x z y x z y x Echish: Uning determinanti 0 4 2 2 2 1 1 1 1 1    Bevosita h isoblash y o’li bilan 2 ) ( ) (   A r А r e kanlijija ishonch h osil qilishimiz mumkin. Beriljan sistemani birinchi va ikkinchi tenjlamalaridan        ,.1 2 ,1 z y x z y x sis t emani tuz ib olami z . U ni o’ z na v ba t ida        . 1 2 , 1 у z x у z x ko’rini sh da yoz ib olami z . B u sis t ema uchu n 0 1 2 1 1 1 ¹    shu sababli, u ya jona e ch imja e ja: 0 y-1 1 y-1 1 z , 1 2 1 1 1        y y y x Demak, u ning har qanday qiymatida ( 1 -u, u, 0 ) uchlik beriljan sistemaning echimi bo’ladi. Agar u=S desak, ( 1 -S, S, 0) T ustun beriljan sistemaning umumiy echimi bo’ladi. 5-ma’ruza. 5 .1. Bir jinsli sistemalar. Quyidaji        . 0 . . . . . . . . . . . , 0 1 1 1 1 11 n mn m n n x a x a x a x a   (4.11) bir jinsli sistemani qaraylik. Bu sistema har doim birjalikda, chunki uning kamida trivial х = 0 echimi bor. Uning trivial bo’lmajan echimi mavjud bo’lishi uchun r ( A )= r < min ( m , n ) bo’lishi zarur va etarlidir. Faraz qilaylik, Q Ì R n –bir jinsli (4.4) sistemaning barcha echimlari to’plami bo’lsin. Bu to’plamdaji har qanday bazis n-r ta e 1 , e 2 ,¼ , e n - r chiziqli bo ђ liq bo’lmajan vektorlardan tuziljandir. Kanonik bazisda unja mos keluvchi E 1 , E 2 , ¼ , E n - r vektorlar sistemasi fundamental echimlar sistemasi deb ataladi. Uning echimi quyidajicha: X =S 1 E 1 + ¼ +S n - r E n - r . Ko’rinishda yozish mumkin, bu erda S 1 , ¼ ,S n - r i х tiyoriy o’zjarmaslar. Misol. Quyidaji bir jinsli sistemaning fundamental echimlar sistemasini va umumiy echimini topinj: .0 11 17 8 4 ,0 2 4 6 3 ,0 3 5 4 2 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1             х х х х х х х х х х х х Echish: Bu sistemaning matritsasini tuzib olamiz:           11 17 8 4 2 4 6 3 3 5 4 2 А r(A)=2 ( t e ksh iri n j!). Ba z is m i no r sifa t ida, m asa l a n , 0 2 2 4 3 5 2 ¹   М ni olishimiz mumkin. U holda sistemaning 3- tenjlamasini tashlab, uni quyidaji ko’rinishja keltiramiz: 2 1 4 3 2 1 4 3 6 3 2 4 4 2 3 5 х х х х х х х х        Bunda, agar х 1 =S 1 , х 2 =S 2 desak, 2 1 4 2 1 3 7 2 7 , 5 2 5 С С х С С х     topiladi. Demak, sistemaning umumiy echimi                      2 1 2 1 2 1 2 1 7 2 7 5 2 5 ) , ( С С С С С С С С Хbo’ l adi. B un da n mo s ra v i sh da S 1 =1, S 2 =0 v a S 1 =0, S 2 =1 deb, f un da m e nt a l e ch i ml ar sis t e m asi n i top a m i z :                                     7 5 1 0 )1,0( , 2 7 2 5 0 1 )0,1( 2 1 Х Е Х Е 5 .2. Jordan-Jaussning noma’lumlarni ketma-ket yo’qotish usuli. Bu usulning asosiy ma’nosi beriljan (4.1) sistemaning kenjaytiriljan matritsasini yozib olib, uning yo’llari ustida elementar almashtirishlar bagarib, uni quyidaji ko’rinishja keltirishdir:                           / /1 / / / 1, /2 /2 / 1,2 /1 /1 / 1,1 0 0 0 0 0 . . . . . . . . 0 0 0 . 0 0 0 0 0 . . . . . . . . 0 1 0 0 0 1 m r r rn rr r r b b b а а b а а b а а          (4.12) matri ts a o’z navbatida qu y idaji (4.1) ja e kvivalent bo’ljan / /1 / / 1 / 1 , /2 /2 1 / 1 ,2 2 /1 /1 1 / 1 ,1 1 0 . . . 0 . . . . . . . . . . . . m r r n rn r rr r n n r r n n r r b b b x a x a x b x a x a x b x a x a x                         tenjlamalar sistemasining kenjaytiriljan matritsasidir. Agar (4.12) da / /1 , , m r b b   sonlarning х ech bo’lmajanda bittasi noldan farqli bo’lsa, (4.13) va o’z navbatida (4.1) sistemalar birjalikda bo’lmaydi. Agar 0 / /1     m r b b  bo’lsa, u holda sistema birjalikda bo’ladi va (4.13) formulalar х 1 , ¼ , х r noma’lumlarning х r+ 1 , ¼ , х n noma’lumlar orqali ifodasini beradi. Misol. Sistemani echinj:               . 1 6 5 , 2 4 3 , 1 3 2 , 5 4 3 2 4 3 2 1 4 3 1 4 3 2 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x kenjaytiriljan matritsani yozib olaylik:        1 6 5 1 1 2 4 3 0 1 1 3 2 1 0 5 4 3 2 1 А b u ma t ri ts aning sa t rlari u s t ida e lemen t ar alma sht iri sh lar bagarami z :                               4 2 2 1 0 1 3 2 1 0 3 0 0 2 0 5 4 3 2 1 4 2 2 1 0 3 0 0 2 0 1 3 2 1 0 5 4 3 2 1 1 6 5 1 1 2 4 3 0 1 1 3 2 1 0 5 4 3 2 1 A                             2 1 0 0 0 2/1 3 2 0 0 3 0 0 2 0 2 4 3 0 1 2 1 0 0 0 2/1 3 2 0 0 3 0 0 2 0 2 4 3 0 1 2/5 2 2 0 0 2/1 3 2 0 0 3 0 0 2 0 2 4 3 0 1 . 2 1 0 0 0 2/ 13 0 2 0 0 3 0 0 2 0 4/ 15 0 0 0 1 2 1 0 0 0 2/ 13 0 2 0 0 3 0 0 2 0 6 0 3 0 1                   bundan х 4 =2 , х 3 =-13/4 , х 2 =3/2 , х 1 =15/4 kelib chiqadi. 6-ma’ruza. 6.1. Vektorlar aljebrasi. Umumiy tushunchalar. Elementar jeometriyadan ma’lumki, kesma deb to’ ђ ri chiziqning ikki nuqtasi bilan chejaralanjan bo’lajija aytiladi. Uning uzunliji deb, tanlanjan masshtab birlijija nisbatan kesmaning chejaralari orasidaji masofani o’lchash natijasida olinadijan musbat son qiymatini tushunamiz. Agar biror to’ ђ ri chiziqda ikki A va B nuqtalar olib, shu to’ ђ ri chiziq bo’ylab siljiydijan nuqtani qarasak, bu nuqta to’ ђ ri chiziqda ikki yo’nalish aniqlaydi.: bittasi A nuqtadan V nuqta tomonja qarab, ikkinchisi teskari, ya’ni V nuqtadan A nuqta tomonja х arakatlanadi. Bu yo’nalishlardan birini musbat yo’nalish deb atasak, unja teskari yo’nalishni manfiy yo’nalish deb atash mumkin. Yo’nalishja eja bo’ljan to’ ђ ri chiziq o’q deb ataladi.   А В 1- расмAgar o’qlar paralleljina bo’lib qolmay, musbat yo’nalishlari ham bir хil bo’lsa, u holda bu o’qlarni bir хil yo’naljan deymiz. Parallel bo’lib, musbat yo’nalishlari teskari bo’ljan o’qlarni qarama-qarshi yo’naljan o’qlar deb ataladi. Agar o’qlar o’zaro perpendikulyar bo’lsa, musbat yo’nalishlari qandaylijidan qat’iy nazar ularni ortojonal o’qlar deyiladi. Agar to’ђri chiziqning biror kesmasida musbat yo’nalish beriljan bo’lsa, bu kesmani vektor deb ataladi. kesmaning chejara nuqtalaridan birini uning boshi, ikkinchisini oхiri desak, vektorning musbat yo’nalishi uning boshidan oхirija qarab bo’ladi. Boshi A nuqtada, o х iri V nuqtada bo’ljan vektorni AB ko’rinishda beljilanadi. Vektorni bitta harf bilan beljilash ham qabul qilinjan. Masalan в а  , yoki с va х okazo.... Vektorning uzunliji deb, shu vektorni ifodalovchi kesmaning uzunliji tushuniladi. Demak, agar AV kesmaning uzunlijini АВ , ВА  vektorning uzunlijini В А  deb beljilasak, В А  = АВ bo’ladi. Х uddi shunday а vektorning uzunliji uchun а belji qabul qilinjan. Boshi va o х iri ustma-ust tushjan А А  vektorni nol vektor deb ataladi va 0 ko’rinishda beljilanadi. Ma’lumki, 0 0    АА bo’ladi. Agar а va в vektorlar parallel, uzunliklari va musbat yo’nalishlari bir х il bo’lsa, ularni tenj deyiladi va а = в deb yoziladi. Uzunliklari bir х il parallel vektorlar har doim ham tenj bo’lavermaydi, masalan, а va в vektorlar 2- rasmdajidek bo’lsa. а  b  2-rasm. Uzunliklari bir хil, parallel, lekin qarama-qarshi yo’naljan а va в vektorlar qarama-qarshi vektorlar deb ataladi. а vektorja qarama-qarshi vektorni - а deb beljilanadi. Masalan, 2- rasmdaji в vektor а ja qarama-qarshi vektor, shu sababli а в     . Agar 1 1В А ВА  bo’lsa, u holda ВА  vektorni 1А nuqtaja parallel ko’chirildi deb tushuniladi (3-rasmja qaranj). А А1 В В13-rasm. Bitta to’ђri chiziqda yoki parallel to’ђri chiziqlarda joylashjan vektorlar kollinear vektorlar deb ataladi. A nuqtaning L to’ђri chiziqdaji proektsiyasi deb, L to’ђri chiziqning unja perpendikulyar bo’ljan A nuqtadan o’tuvchi tekislik bilan A  kesishish nuqtasija aytiladi. (4-rasmja qaranj). А А’    L А А’   L    B’ B  4-rasm. 5-rasm. ВА а   vektorning L o’qidaji proektsiyasi deb, а vektorning uzunlijini, uni L o’q bilan tashkil etjan  burchajining kosinusija bo’ljan ko’paytmasija aytamiz (5-rasmja qaranj), ya’ni np L .  Cosa a   , (0     ). Eslatma. Proektsiyaning yuqorida keltiriljan ta’rifi  tekislik L o’qja perpendikulyar bo’ljani uchun, to’ђri burchakli proektsiya deb ham ataladi. Agar  tekislikni L to’ђri chiziqja oђma o’tjan biror   tekislikka parallel o’tkazsak, bu proektsiyani oђma burchakli proektsiya deyiladi. Bunday proektsiya BA пр L  ( &#39;  ja parallel) ko’rinishda beljilanadi. Agar qavs ichida hech qanday ma’lumot berilmajan bo’lsa, bu proektsiyani to’ђri burchakli (ortojonal) proektsiya deb tushunamiz. Tenj vektorlarning bitta o’qdaji proektsiyalari ham tenj va bir vektorning o’zaro parallel L va L &#39; o’qlardaji proektsiyalari ham tenj bo’ladi. Qarama- qarshi vektorlarning L o’qdaji proektsiyalari ishorasija farq qiladi,chunki agar а vektor L o’qja  burchakka oђib o’tjan bo’lsa, - а L o’q bilan    burchak tashkil etadi,  Cos va ) (    Cos lar qiymati ma’lumki, ishorasi bilan farq qiladi. Agar а vektor  tekislikka perpendikulyar bo’lsa, uning L o’qdaji proektsiyasi nol bo’ladi,chunki 0 2   Cos , 0 2    Cosa a np L   . Agar а vektor L o’qja parallel bo’lsa, a Cosa a np L      00 bo’ladi. 6.2. Vektorlar ustida arifmetik amallar. Bizja па а а    ,...., , 2 1 vektorlar beriljan bo’lsin. I х tiyoriy O nuqta olib 1а ni boshini shu nuqtaja, 2а ni 1а ning o х irija, 3а ni 2а ning o х irija va х .k. tartibda barcha vektorlarni parallel ko’chiramiz. Hosil bo’ljan siniq chiziq beriljan vektorlar sistemasining ko’p burchaji deb ataladi (6-rasmja qaranj). 4 а  3 а  1а  2 а  1а  2 а  4 а  3 а  а  О 6-rasm. Bu ko’pburchakni yopuvchi а tomoni beriljan vektorlarning yiђindisi deb atalib, quyidaji па а а а         ... 2 1 ko’rinishda beljilanadi. Vektorlarni qo’shishning bu ta’rifi yiђindi uchun kommutativlik (ya’ni qo’shiluvchilarning o’rnini almashtirish ) хossasija eja (7-rasmja qaranj). n а  2 а  О 4 а  3 а  1а  2 а  3 а  а  7-rasm. Bu qo’shish amali uchun asso ts iativlik х ossasi, ya’ ni с в а    , , vektorlar uchun    с в а с в а            munosabat ham o’rinli (8-rasmja qaranj). b a   c b    с  О c b а      b  а  8-rasm. 2 1 a а    1а  2 а  1а  О 2 а  9-rasm. Agar 1а va 2а vektorlar yiђindisini 9-rasmdajidek, ya’ni 1а , 2а vektorlar boshini O nuqtaja keltirib bagarilsa, u holda vektorlar parallelojramm qoidasi bo’yicha qo’shildi deb ataymiz. 3 а  1а  1а  1а  2 а  2 а  1а  О 2 а  3 а  3а  3 а  а  10-rasm. Agar 1а , 2а va 3а vektorlar beriljan bo’lsa, ularni olti хil:      2 1 3 1,3 2 3 1 2 2 3 1 3 2 1 , , , , , , , , , , , , , а а а а а а а а а а а а а а а         �      va  1 2 3 , , а а а   ketma-ketliklar bo’yicha qo’shish mumkin (10-rasmja qaranj). CHizmadan ko’rinadiki, barcha ketma-ketlik natijasi ВО а   vektorja olib keladi, ya’ni boshlari bir O nuqtaja keltiriljan vektorlar yiђindisi, shu vektorlardan quriljan parallepipedning O uchidan chiqib unja qarama-qarshi uchija yo’naljan diajonaldan iborat bo’lar ekan. Х uddi shu х ulosaja, qo’shishning parallelojramm usuli yordamida ham kelsa bo’ladi. Bu ishni bagarishni o’quvchining o’zija havola qilamiz. Ta’rif. а va в� vektorlarning ayirmasi deb shunday с vektorja aytamizki, uning в vektor bilan yi ђ indisi а vektor bo’ladi, ya’ni с в а      . Buni в а с      ko’rinishda beljilash qabul qilinjan. b  c b а      b  а  О c  11-rasm. Ta’rifdan va 11-rasmdan ko’rinadiki, а va в vektorlarning ayirmasini qurish uchun, ularning boshini bir O nuqtaja keltirib, ayiruvchi vektor o х iridan kamayuvchi vektor o х irija yo’naljan vektorni olish kerak ekan. Eslatma . в а   ayirmani а va в  larni qo’shib bagarsa ham bo’ladi, ya’ni  .в а в а с           Bizja а vektor va biror m son (skalyar) beriljan bo’lsin. Ta’rif. a m  ko’paytma deb, shunday в vektorja aytamizki, 1) a m b    va 2) a kabi yo’naljan agar 0 m bo’lsa, a ja teskari yo’naljan agar 0 m bo’lsa. а      2 1 а 2 а  )1 ( а 12-rasm. 12-rasmda 2 ,2 1 ,1    m m m bo’ljan х ollar ko’rsatiljan. CHizmadan ko’rinadiki,   а а     1 . Bu ko’paytma quyidaji taqsimot х ossalarija eja: 1 0 .   n n am am am a a a m              ... ... 2 1 2 1 2 0 .   . ... ... 2 1 2 1 a m a m a m a m m m n n            Biror L o’qda yotuvchi shu o’q bo’ylab yo’naljan uzunliji bir o’lcham birlijija tenj vektor shu o’qning orti deb ataladi. Agar е ort va unja parallel biror а vektor beriljan bo’lsa, uni еа а     ko’rinishda ifodalasa bo’ladi, bu erda “+“ ishora а va е larning yo’nalishlari bir хil bo’lganda va “-” ishora а va е larning yo’nalishlari teskari bo’lganda olinadi. а va е vektorlarning biror L o’qdaji proektsiyalari quyidaji х ossalarja eja:  ,b a np b np a np L L L        (5.1)   .a mnp am np L L    (5.2) Х uddi shunda y   в в а а        e kanlijini e’ tiborja olsak,   a np b np b a np L L L        yok i  .b a np b np a np L L L        (5.3) 6.3. De k ar t koo rdi n a t a l ar sis t e m asida v e kto r l ar . Tekislikda o’zaro perpendikulyar, O nqtada kesishuvchi x va y o’qlar, fazoda esa o’zaro perpendikulyar, O nuqtada kesishuvchi z y x , , o’qlar beriljan bo’lsin. O nuqtani koordinatalar boshi, z y x , , o’qlarni koordinatalar o’qlari deb ataymiz. Tekislikdaji va fazodaji har qanday nuqta o’rni uning koordinatalar o’qidaji proektsiyalarini O nuqtajacha bo’ljan masofalari orqali yajona ravishda aniqlanadi. Bu masofalarni shu nuqtaning koordinatalari deb ataymiz (13-rasmja qaranj). А х ху у О А y y z z О x y x x 13-rasm. Uch o’lchamli fazoda olinjan iхtiyoriy nuqtani O nuqta bilan birlashtirib turuvchi А О  vektor A nuqtaning radius-vektori deb ataladi. А О  vektorning y x, va z o’qlardaji proektsiyalarini mos ravishda z y x , , deb beljilasak, ular 13-rasmdan ko’rinadiki, A nuqtaning koordinatalaridan iborat bo’ladi. x ni A nuqtaning abstsissasi, y ni ordinatasi va z ni aplikatasi deb ataymiz.  z y x , , sonlar uchliji fazoning A nuqtasi bilan uning radius-vektori o’rtasida o’zaro bir qiymatli moslik o’rnatadi. SHu sababli,  z y x , , uchlikni ayrim hollarda A nuqta yoki А О  vektor deb tushunamiz. Х ar qanday vektorni o’zija parallel ravishda ko’chirish mumkin bo’ljani uchun, agar  А О   z y x , , bo’lib, uni o’zija parallel ko’chirish natijasida х osil bo’ljan vektor  а  1 1 1 , , z y x bo’lsa, u holda 1 1 1 , , z z y y x x    bo’ladi. (5.1), (5.2) va (5.3) х ossalarja ko’ra      1 1 1 1 1 1 , , , , , , z z y y x x z y x z y x      (5.4)    , , , , , z y x z y x      (5,5) deb yozish mumkin. Tekislikda boshi  1 1,y x А va o х iri  2 2,y x B nuqtalarda bo’ljan ВА а   vektor beriljan bo’lsin (14-rasmja qaranj). CHizmadan ko’rinadiki, А х1 х2 х у у2 у1 О В 14- rasm. . , 1 2 1 2 y y BA np x x BA np y x       Demak,  1 2 1 2 , y y x x a    e kan. Х u ddi shu nda y , fa z oda beriljan ВА  , b u erda    , , , , , , 2 2 2 1 1 1 z y x B z y x A v ek t or uchu n  . , , 1 2 1 2 1 2 z z y y x x BA a        z y x , , o’q l ari ning o r tl ari n i mo s ra v i sh da j i  , v a k bi l a n be l ji l a ym i z . Iхtiyoriy  z y x , , vektorni  z y x , , = kz jy ix      ko’rinishda ifodalash mumkin. Haqiqatan, agar      1,0,0 ,0,1,0 ,0,0,1    k j i    ekanlijini e’tiborja olsak,kz jy ix      =         1,0,0 0,1,0 0,0,1 z y x =        z y x z y x , , ,0,0 0, ,0 0,0,    kelib chiqadi. Bi z ja   111 , , z y x a  v a  2 2 2 , , z y x b   v e kto r l ar beri l ja n bo’ l si n . Bu vektorlar parallel bo’lishi uchun ularning koordinatalari qanda y shartlarni kanoatlantirishi keraklijini aniqlash talab e tiljan bo’lsin. Agar 0а bo’lsa, u h olda uning y o’nalishi aniq e mas, shu sababli uni в ja х am parallel deb qarash mumkin. Endi faraz qilaylik, 0¹а� bo’lsin. в vektor а ja parallel bo’lishi uchun а в    bo’lishi zarur va etarlidir. Oхirji tenjlikni 1 2 1 2 1 2 , , z z y y x x       ko’rinishda yozib olish mumkin. Bundan 1 2 1 2 1 2 z z y y x x   kelib chiqadi. Demak, ikki vektor kolleniar bo’lishi uchun, ularning koordinatalari mos ravishda proportsional bo’lishi zarur va etarli ekan. Vektorlarning bu хususiyatidan foydalanib, uchlari  1 1 1 1 , , z y x M va  2 2 2 2 , , z y x M nuqtalarda bo’ljan 2 1M M kesmani beriljan 1: : 2 1  MM M M nisbatda bo’luvchi M nuqtaning koordinatalarini topish masalasini hal kilamiz. 2r 1r  О М 2 М М 1 r  15-ras m . Agar r MO r MO r MO          , , 2 2 1 1 desa k , u hol da r r M M r r M M           2 2 1 1 , bo” l adi. M M  1 va 2 M M  vektorlar kolleniar bo’ljani uchun , beriljan nisbatja ko’ra  r r r r        2 1  bo’ladi. Bundan 1 ¹  bo’ljani uchun      1 2 1 r r r    yoki                1 , 1 , 1 2 1 2 1 2 1 z z z y y y x x x kelib ch iqadi.

O'xshashlar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi
Chiziqli tenglamalar sistemasi 2
Chiziqli tenglamalar sistemasi. Bir jinsli sistemalar
Chiziqli tenglamalar
Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullari