Chiziqsiz dasturlash masalalarini taqribiy yechish usullari - Algebra - Referatlar

Chiziqsiz dasturlash masalalarini taqribiy yechish usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

558.5 KB

Ko'chirib olish

Chiziqsiz dasturlash masalalarini taqribiy yechish usullari Reja: 1.Chiziqsiz dasturlash masalasining qo‘yilishi 2.Shartsiz optimallash masalasini yechish usullari 3.Lagranj aniqmas ko‘paytuvchilar usuli 4. Shartli optimallash masalasini yechish algoritmi 5.Gradient usullar 6.Excel dasturiy vositasida chiziqsiz dasturlash masalasini yechish

1.Chiziqsiz dasturlash masalasining qo‘yilishi Umumiy holda chiziqsiz dasturlash masalasining matematik modeli quyidagicha yoziladi min(max) ) ,..., , ( , 1 , ) ,..., , ( ........ .......... .......... , 1 , ) ,..., , ( ........ .......... .......... , 1 , ) ,..., , ( 2 1 2 2 1 2 1 2 1 1 1 2 1 1            n m n m i n i n x x x f m m i b x x x g m m i b x x x g m i b x x x g bu yerda x j - boshqarish parametrlari yoki chiziqsiz dasiturlash masalasi yechimi, j=1,2,…,n ; b i – fiksirlangan parametrlar, i=1,2,…,m ; f, g i - n ta o‘zgaruvchiga bog‘liq berilgan funksiyalar, i=1,2,…,m . Agar f va g i chiziqli bo‘lsa, u hoda masala chiziqli dasturlash masalasiga aylanadi. Chiziqsiz dasturlash masalasiningng matematik qo‘yilishi shundan iboratki, shunday x j - boshqarish parametrlari qiymatini topish kerakki matematik modelda keltirilgan cheklanishlar tizimi qanoatlantirilsin va maqsad funksiyasi maksimum yoki minimum qiymatga erishsin. Chiziqsiz dasturlash masalalarining maqsad funksiyalari va cheklanish shartlarida qatnashadigan funksiyalar izlanayotgan noma'lumlarning chiziqsiz funksiyalaridan iborat bo‘ladi. Agar bizga n o‘zgaruvchi, ya'ni Х=(х 1 , х 2 , … , х n ) ga bog‘lik bo‘lgan birorta funksiyaning cheklanish tenglamalari yoki tengsizliklari tizimini qanoatlantiradigan minimumni topish talab qilingan bo‘lsa, bu shartli minimallash masalasi shartsiz minimallash masalasiga keltiriladi. Bu funksiya minimumi mavjudligining birinchi tartibli zaruriy sharti quyidagicha bo‘ladi: 0 ) ( ) (     x х x f  . Bu shart funksiyaning statsionarlik sharti deyiladi. Chiziqsiz optimallash masalasi yechish usuli nuqtai nazaridan ikki sinfga bo‘linadi:  shartsiz optimallash masalasi;  shartli optimallash masalasi.

Shartsiz optimallash masalasi maqsad funksiyasining hech qanday qo‘shimcha shartlarsiz optimumini izlab topishni tasvirlayli va u quyidagicha yoziladi: F(x)  max(mun). Bunday masalalar amaliyotda juda kam uchraydi, uni yechish usuli esa amaliy optimallash masalalarini yechish uchun ososiy bo‘lib xizmat qiladi. Shartli optimallash masalasi umumiy holda quyidagicha yoziladi: F=f(x j )→max g i (x j )  B i d j  x j  D j i=1,2,…,m; j=1,2,…,n Optimallash masalasining bunday masalasi o‘z ichiga maqsad funksiyasini, hamda qo‘shimcha chegaralovchi shartlar va chegaraviy shartlarni ham oladi. 2.Shartsiz optimallash masalasini yechish usullari Chiziqsiz optimallash masalasi har xil usullarda yechiladi. Ixtiyoriy sonli o‘zgaruvchili funksiya ekstremumini izlab topish quyidagicha amalga oshiriladi. Avvalo izlash boshlang‘ich nuqta kooordinatasi n j xj ,1 ,0  beriladi. Izlash vaqtini qisqartirish uchun, iloji boricha boshlang‘ich nuqta n j xj ,1 ,0  izlanayotgan ekstremumga yaqin tanlash kerak bo‘ladi. Agar real (aniq) masala yechilayotgan bo‘lsa, u holda mutaxassis hamma vaqt ekstremum topiladigan kutilayotgan sohani biladi va boshlang‘ich nuqtani unga yaqin qilib tanlaydi. Agar yechilayotgan masalani shu soha mutaxassisi yechmayotgan bo‘lsa, u holda boshlang‘ich izlash nuqtasi yaxshi tanlanmasligi mumkin. Boshlang‘ich yaqinlashuv nuqtasini tanlashning eng asosiy talablaridan biri maqsad funksiyasi bu nuqtada noldan farqli bo‘lishi kerak, ya'ni 0 ) ( 0  jx f .

5.1 rasm Ekstremumni izlashning asosiy g‘oyasi quyidagidan iborat: 1. n j xj ,1 ,0  . Boshlang‘ich nuqtani berish. 2.Berilgan nuqtada birinchi qadamda b j harakat yo‘nalishini aniqlash. 3. t 1 qadam kattaligini qabul qilish. 4.Birinchi qadam oxiri koordinatasini aniqlash. 5.Birinchi qadamda ekstremum belgisi qiymatini hisoblash. 6.Ekstremum belgisi bajarilishini tekshirish. Agar shart belgisi bajarilsa, u holda shu nuqtada ekstremum topilgan bo‘ladi, aks holda esa keyingi qadam bajariladi. Izlash usuli deb shunday usulga aytiladiki, unda b yo‘nalishni va t qadam kattaligini aniqlash uchun faqat maqsad funksiyasi qiymati ishlatiladi. Haqiqiy maxTopilgan max Boshlang’ich nuqtaAniqlikF(x 1 ,x 2 ) x 2 x 1x 1 0 x 1 * x 2 * x 2 0

Bunday usullarga nolinchi tartibli usullar deyiladi. Gradient usullar ham mavjud bo‘lib, ularga birinchi tartibli usullar deyiladi va ular b yo‘nalishni va t qadam kattaligini aniqlashda maqsad funksiyasi birinchi tartibli differensiali qiymatini ishlatadi va uning gradienti aniqlanadi. N'yuton usuli ham mavjud bo‘lib, unga ikkinchi tartibli usullar deyiladi va ular b yo‘nalishni va t qadam kattaligini aniqlashda maqsad funksiyasi ikkinchi tartibli differensiali qiymatini ishlatadi. N'yuton usuli. x* nuqta f(x) funksiyaga minimum beruvchi nuqta bo‘lishi uchun shu nuqtada berilgan funksiyaning gradienti nolga teng bo‘lishi kerak, ya'ni 0 ) ( ) ( *     х x f x f grad Shunday qilib, f(x) funksiyaga minimum beruvchi nuqta mavjud bo‘lsa, u nuqta quyidagi 0 ) ( ) (     x х x f  tenlamaning yechimlari orasidan topiladi. Faraz qilaylik x 1 nuqta  (x)=0 tenglamaning taqribiy yechimi bo‘lsin.  (x) funksiyani (x- x 1 ) nuqta atrofida yoyamiz va undan iikita qo‘shiluvchi bilan chegaralanib, quyidagiga ega bo‘lamiz: 0 ) () ( ) ( ) ( 1 1 1       x x х x x x    va х x x x x     ) ( ) ( 1 1 1   . munosabatni hosil qilamiz. Maqsad х 1 , х 2 , … , х k ... yaqinlashuvchi ketma- ketliklarni topishdan iborat ekanligidan foydalanib, bu formulani quyidagicha rekurrent formula orqali yozamiz: х x x x x k k k k        ) ( ) ( 1 1 1   yoki ) ( ) ( 1 1 1       k k k k x x x x   Bu formula N'yuton formulasi deyiladi. N'yuton usuli bo‘yicha hisoblash oldindan berilgan aniqlik  >0 son uchun | x k - x k-1 | ≤  tengsizlik bajarilgunga qadar davom etadi.

Misol. x 2 -5=0 tenglamaning musbat yechimi  =0,00001 aniqlikda N'yuton usuli bilan topilsin. Yechish. Berilgan tenglamanieng yechimi 2 bilan 2,5 orasida bo‘lgani uchun dastlabki nolinchi yechim deb x 0 =2 ni olamiz. Berilgan misolda  (x)=x 2 -5 bo‘lgani uchun  э (x)=2x 2 . Demak, unda N'yuton formulasi quyidagicha bo‘ladi: ,...3,2,1 ; 2 1 21 1       k x x x x k k k k x 0 =2 bo‘lgani uchun 25,2 )2 5 2(2 1 1    x , 2361,2 ) 25,2 5 25,2(2 1 2    x 23605,2 ) 2361,2 5 2361,2(2 1 3    x , | x 3 - x 2 |= |2,23605 - 2,2361 | ≤  Demak, berilgan tenglamaning  =0,00001 aniqlikdagi yechimi x * =2,2361 ekan. Chiziqsiz tenglamalar tizimini yechish uchun N'yuton usuli. N'yuton usuli chiziqsiz tenglamalar tizimi uchun quyidagicha yoziladi. ,...3,2,1,0 ), ( ) (1 1       k X F X W X X k k k k Bu yerda                )( )(1 .. .. .. kn k k x x X ;                ) ( .. .. .. ) ( ) ( 1 k n k k X f X f X F ; 1 2 1 1 2 1 1 1 1 ) ( ... ) ( ) ( ... .......... .......... .......... .......... .......... .. .......... .......... .......... .......... .......... ) ( ... ) ( ) ( ) (                                n k n k n k n n k k k k x X f x X f x X f x X f x X f x X f X W

) (1 kX W matritsa Yakobi matritsasi deyiladi. N'yuton usulining modifikatsiyalangan varianti ham mavjud bo‘lib, unda funksiyaning hosilalaridan tuzilgan matritsa elementlari faqat dastlabki taqribiy yechim bo‘lgan ) , ..., , ( )0( )0(2 )0(1 nx x x nuqtalarda hisoblanadi. Bu esa arifmetik hisoblashlarni birmuncha kamaytiradi. U holda modifikatsiyalangan N'yuton usulini quyidagicha yozish mumkin. ,...3,2,1,0 ), ( ) ( 0 1 1       k X F X W X X k k k Lekin bu modifikatsiyalangan usulda aniq yechimga yaqinlashish tezligi sekinroq bo‘ladi. M i s o l. Boshlang‘ich taqribiy yechim 5.0 )0(3 )0(2 )0(1    x x x bo‘lganda 0 4 3 ) , , ( 0 4 2 ) , , ( 0 1 ) , , ( 23 2 21 3 2 1 3 3 22 21 3 2 1 2 23 22 21 3 2 1 1              x x x x x x f x x x x x x f x x x x x x f tenlamalar tizimining taqribiy yechimi N'yuton usulida hisoblansin. Yechish: Bu yerda              5.0 5.0 5.0 )0(3 )0(2 )0(1 0 xxx X ;                         0.1 25.1 25.0 25.0 2 75.0 2 25.0 5.0 1 25.0 25.0 25.0 ) ( 0X F ;                   40 1 40 7 40 11 20 3 20 1 20 7 8 1 8 1 8 3 ) ( 0 1 X W N 'yuton formulasiga asosan                        375.05.0875.0 0.125.125.0 4014074011 203201207 818183 5.05.05.0 )1(3)1(2)1(1 xxx Demak, 375.0 ;5.0 ; 875.0 )1(3 )1(2 )1(1    x x x . Endi )1(3 )1(2 )1(1 ; ; x x x lardan foydalanib )2(3 )2(2 )2(1 ; ; x x x larni hisoblaymiz. Unda

       375. 0 5. 0 875. 0 1 X ;        43750.0 25125.0 15625.0 ) ( 1X F ;                  75.1 25. 12 25. 19 625.9 625.2 625. 23 75.4 75.3 25. 15 75. 64 1 ) ( 1 1 X W N'yuton formulasiga asosan )2(3 )2(2 )2(1 ; ; x x x lar hisoblansa mos ravishda quyidagiga teng bo‘ladi            36993.049662.078981.0 )2(3 )2(2 )2(1 xxx Xuddi shu yo‘l bilan )3(3 )3(2 )3(1 ; ; x x x larni topsak,            36992.049662.078521.0 )3(3 )3(2 )3(1 xxx bo‘ladi. Agar uchinchi taqribiy yechim bilan chegaralansak, berilgan tizimning yechimini 36992.0 ; 49662.0 ; 78981.0 )3(3 )3(2 )3(1    x x x deb qabul qilamiz. 3.Lagranj aniqmas ko‘paytuvchilar usuli Faraz qilaylik, bizga ushbu f(x 1 , x 2 , …, x n ) chiziqsiz funksiyaning quyidagi g(x 1 , x 2 , …, x n )=0, i=1,2,…,m tenglamalar tizimini qanoatlantiruvchi minimumini topish talab qilingan bo‘lsin. Quyidagi    m i n i i n m n x x g x x f x x 1 2 1 2 1 0 2 1 0 2 1 ) ...,, , x( ) ...,, , x( ) ...,, , , , ...,, , F(x       yoki qisqacha ) ...,, , ( ), ...,, , x( ) ( ) ( ) , , F(X 2 1 2 1 1 0 0 m n m i i i x x X X g X f             

fnksiyani tuzamiz. Bu funksiya Lagranj funksiyasi deyiladi. m    ...,, , , 2 1 0 Lagranj aniqmas ko‘paytuvchilari deyiladi . Agar  0 =1 bo‘lsa Lagranj funksiyasi Lagranjning normal funksiyasi deyiladi. Logranj funksiyasidan x j ,j=1,2,..,n ва  x i ,i=1,2,..,m o‘zgaruvchilar bo‘yicha xususiy hosilalar olib nolga tenglashtirsak, quyidagi tenglamalar tizimini hosil qilamiz. m i n j X g X F x X g x X f x X F i i j i m i i j j ,...,2,1 , ,...,2,1 ,0 ) ( ) , ( 0 ) ( ) ( ) , ( 1                     Bu tenglamalar tizimini vektor formada yozamiz 0 ) ( ) , ( ,0 ) ( ) , ( ' '              X g X F X g X X F X X F     Shunday qilib, biz Lagranj usuli bilan n noma'lumli m+1 tenglamalar tizimini n+m noma'lumli n+m tenglamalar tizimiga keltirdik, yoki boshqacha qilib aytganda berilgan shartli minimallash masalasini shartsiz minimallash masalasiga keltirdik. Oxirgi tizimni qanoatlantiradigan X 0 nuqtaga normal minimum nuqta, qo‘yilgan masalaga esa normal shartli minimallash masalasi deyiladi. ) ...,, , , ...,, , (x 0 02 01 0 02 01 m nx x    nuqtaga –qo‘yilgan masalaning yechimi yoki Lagranj funksiyasining statsionar (kritik) nuqtasi deyiladi. 4. Shartli optimallash masalasini yechish algoritmi Ma'lumki optimallash masalasi umumiy holda quyidagicha yoziladi: F=f(x j )→max g i (x j )  B i d j  x j  D j i=1,2,…,m; j=1,2,…,n Biz bilamizki bu masala shartli optimallash masalasidir. Bu masalani yechishning bir qator usullari mavjud. Ma’lumki Lagranjning aniqmas ko‘paytuvchilar usulining asosiy g‘oyasi shartli optimallash masalasini shartsiz optimallash masalasiga keltirish bo‘lib, u quyidagicha amalga oshiriladi:

1.Chegaralanish tengsizligi tenglamaga o‘zgartiriladi V i (x j )=g i (x j )-B i , i=1,2,…,m; j=1,2,…,n 2.Chegaralanish quyidagicha yoziladi V i (x j )=0, i=1,2,…,m; j=1,2,…,n Xuddi shunday chegaraviy shartlar ham o‘zgartiriladi. U holda shartli optimallash masalasi quyidagicha bo‘ladi. F=f(x j )→max V i (x j ) =0, i=1,2,…,m; j=1,2,…,n 3.Masala Lagranj funksiyasi ko‘rinishida tasvirlanadi. n j m i x V x f m i j ii j i ,1 ; ,1 max; ) ( ) ( ) , L(x 1 j         bu yerda  i - Lagranj ko‘paytuvchisi. 4.Xususiy hosilalarni aniqlash va tenlamalar tizimini tuzish n j m i x L x x L i i j j i j ,1 ; ,1 0 /) , ( 0 /) , (            5.Bu tizimni  i larga nisbatan echish. 6.Topilgan  i qiymatlarini Lagranj fuksiyasiga qo‘yish va shartsiz optimallash masalasiga kelish. 7.Olingan shartsiz optimallash masalasini yuqorida berilgan N'yuton usulida yechish. Misol. Quyidagi shartli optimallash masalasini Lagranj ko‘paytuvchilari usulida shartsiz optimallash masalasiga keltiring. 1 min ) , ( 22 21 2 1 2 1      x x x x x x F 1.Tizimni quyidagi formada yozamiz 0 1 min ) ( 22 21 2 1       x x x x x F j Masalaning grafik interpritatsiyasi quyidagi 5.2 rasmda keltirilgan

5.2 rasm 2.Lagranj funksiyasini tuzamiz 2,1 ;1 min; )1 ( ) , L(x 22 21 1 2 1 j         j i x x x x i   3.Tenglamalar tizimini yozamiz 0 )1 ( / 0 2 1 / 0 2 1 / 22 21 1 21 2 11 1                 x x L x x L x x L    4.Tenglamalar tizimini yechib  1 ni topamiz 1 1 2 1 x   5.Topilgan  1 qiymatni Lagranj funksiyasiga qo‘yamiz min; )1 ( 2 1 ) , L(x 22 21 1 2 1 j       x x x x x i Shunday qilib shartli optimallash masalasini shartsiz optimallash masalasiga keltirdik. Amaliy mashg‘ulot uchun misollar Quyidagi masalaga Lagranj ko‘paytuvchilar usulini qo‘llab yeching. 1. 2.A x 1 *x 2 *F min F min

10 2 6 2 2 2 max ) , ( 2 1 2 1 2 1 21 2 1         x x x x x x xx x x F 1 max ) , ( 2 1 21 2 1     x x xx x x F 3. 4. max 3 22 21     x x x f f = x 1 x 2 + x 2 x 3 (max)       12 3 2 4 2 1 3 2 1 x x x x x      44 3 2 2 1 x x x x 4. 6. F max = 4х 1 +3х 2 F min = x 2 + y 2         21 0 34 2 2 21 2 22 1 21 xx x x x x 1/2 х + 1/3 у = 1. 5.Gradient usullar Chiziqsiz dasturlash masalalarini yechishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri gradient usullaridir. Funksiyalarning minimumini topishda qo‘llaniladigan gradient usullar dastlabki tanlab olingan X taqribiy yechimni tenglamaning aniq yechim yo‘nalashi bo‘yicha ketma-ket aniqligini oshirishga asoslangandir. T a ' r i f. n o‘lchovli R fazoda berilgan F(X) funksiyaning X nuqtadagi gradienti grad x X dF X F   ) ( ) ( 0 0 deb, F(X 0 +  X) – F(X 0 ) chekli orttirmaning chiziqli qismiga aytiladi, ya'ni F(X 0 +  X) – F(X 0 ) = grad F(X 0 )  X+0(  X). Gradient usullar chiziqli bo‘lmagan masalalarni yechishning taqribiy usullariga kiradi, chunki ular aniq qiymatni faqatgina cheksiz (faqatgina alohida hollarda chekli) qadamda beradi. Gradient usulda chiziqli bo‘lmagan dasturlashning ixtiyoriy masalasini yechish mumkin, buning uchun faqatgina lokal ekstremumni topish yetarli. Shuning uchun ularni qo‘llash qavariq dasturlash masalalarini yechishda ko‘proq samara beradi, chunki bu yerda lokal ekstremum bir vaqtning o‘zida global hamdir.

X ning o‘zgarish sohasida chegaralanmagan f(x) funksiyani maksimallashtirish masalasini ko‘rib chiqaylik. F(x) funksiyaning ekstremal qiymatini ixtiyoriy mavjud yechimdan, masalan ) ;...; ( 1 nk k k x x x  nuqtadan boshlab qidirish mumkin. F(x) funksiyaning kx nuqtadagi ) (x f  gradienti deb shunday vektorga aytiladiki, uning koordinatalari mos o‘zgaruvchi bo‘yicha olingan birinchi tartibli hosilalarning qiymatiga teng, ya'ni             nk k k x f x f x f ; ; ) ( 1  . Berilgan nuqtadagi funksiya gradienti f(x) funksiyaning tezroq o‘sish yo‘nalishini ko‘rsatadi. kx nuqtaning gradient bo‘ylab yangi nuqtaga ko‘chirilish tenglamasi 0 ) ( 1      k k k k x f x x  (5.1) ga teng bo‘lgan to‘g‘ri chiziq orqali amalga oshiriladi. Bu yerda k -shunday sonli o‘zgaruvchiki, unga qarab ) ( k k k x f x     ko‘chish qadamining kattaligi o‘zgaradi. Funksiya eng katta qiymatga erishadigan k kattaligi funksiya ekstremumining zaruriy shartidan topilishi mumkin:   0 ) ( ) ( ) ( 1       k k k k x f x f d f d   (5.2) k parametrni hisoblagandan so‘ng ( k ning qiymatini (5.1) ga qo‘yib) navbatdagi 1kx nuqta topiladi. 1kx nuqtada yana gradient topamiz, harakat esa ) ( 1 1 1 2        k k k k x f x x  to‘g‘ri chiziq orqali yangi ) ( 2  kx f gradient bo‘ylab funksiya ushbu yo‘nalishda eng katta qiymatga erishadigan 2kx nuqtagacha amalga oshiriladi va h.k. Yechish jarayoni funksiya gradienti nol'ga teng bo‘lgan *x nuqta topilguncha davom etadi. *x nuqtada f( *x ) maqsad funksiyaisi maksimal qiymatga erishadi. Misol . 22 21 2 1 4 2 x x x x f     funksiyaning masksimumini toping. Yechish jarayoni )4;4( 0 x nuqtadan boshlansin. Echish. f(x) funksiyaning har bir o‘zgaruvchisi bo‘yicha xususiy hosilalarni topamiz. 1 1 2 2 / x x f     ; 2 2 2 4 / x x f     . 0x nuqtadagi funksiya gradientlari

) ( 0x f =(2-2*4; 4-2*4)=(-6;-4) ga teng bo‘ladi. 0x nuqtadan ) ( 0x f  gradient bo‘ylab yangi 1x nuqtaga ko‘chiramiz: ). 4 4; )6 4( )4;6 ( )4;4( 0 0 0 1          x 1x nuqtadagi funksiya gradientlari   ). 8 4 ; 12 6 ( ) 4 4(2 4); 6 4(2 2( ) ( 0 0 0 0 1                x f Ekstremumning zaruriy sharti quyidagi tenglamani beradi   .0 26 13 )4 )( 8 4 ( )6 )( 12 6 ( ) ( ) ( 0 0 0 0 1 0                   x f x f d f d Bu yerdan kelib chiqadiki .5.0 *0  0 26 / 20 2    d f d bo‘lgani uchun, topilgan *0 qiymat ) ( 0 f funksiyaning maksimum nuqtasi bo‘ladi. Qidiruv traektoriyasidagi navbatdagi nuqta )2;1( )5.0 4 4;5,0 6 4( 1       x va ) ( 1x f  =(2-2*1; 4-2*2)=(0;0). Demak )2;1( 1 x shunday nuqtaki, unda funksiya o‘zining maksimal qiymatiga erishadi 5 4 1 2 4 1 2 ) (1        x f (boshlang‘ich nuqtada )8 ) ( 0   x f . 5.3 rasmda berilgan masalaning grafik ko‘rinishi keltirilgan. rasm 0 x x 1 -8x 1x ) ( 0x f   x

Endi chiziqli bo‘lmagan dasturlashning chegaralangan masalalarini yechishga o‘taylik. Masalaning mazmuni quyidagicha: quyidagi ) .;.;. ( ); .;.;. ( ,0 1 1 ni i i n i i a a a x x x x b x a     (5.3) chegarali f(x) funksiyaning maksimumi topilsin. Bu erda f(x) funksiya differensiallanuvchi botiq funksiyadir . Bu kabi masalalarni yechishda ikkita hol uchraydi: 1) maqsad funksiyasi yagona eksremumga ega va u mavjud yechimlar sohasining ichida joylashgan. Bu holda masalani yechish jarayoni ( 0x optimal nuqtani qidirish) yuqorida bayon etilgandan mutlaqo farq qilmaydi; 2) maqsad funksiyasi mavjud sohaning chegarasida joylashgan nuqtada ekstremal qiymat qabul qiladi. Bu holda masalani yechish ketma-ketligi quyidagicha bo‘ladi: Agar boshlang‘ich nuqta mavjud sohaning ichida joylashsa (hamma cheklanishlar qat'iy tengsizlik ko‘rinishida tasvirlansa), ko‘chishni gradient bo‘ylab amalga oshirish darkor. Lekin navbatdagi nuqtaning ) ( 1 k k k k x f x x      koordinatalari (5.3) dagi shartlarni qanoatlantirishi kerak, ya'ni quyidagi tengsizliklar bajarilishi shart           0 ) ( ); .,. ,.1 ( ) ( k k k i k k k i x f x m i b x f x a  (5.4) (5.4) tenglamalar tizimini yechish natijasida 1x nuqta mavjud oraliqqa tegishli bo‘lgan k o‘zgaruvchining mavjud qiymatlar oralig‘i  '' '; k k   topiladi. 0 ) ( ) ( (      k k k k x f x f x f  , (5.2) tenglamalarni yechish natijasida topilgan k qiymat  '' '; k k   oraliqqa tegishli bo‘lishi kerak. Agar k qiymat oraliqdan tashqarida yotsa, *k sifatida ''k olinadi. Jumladan qidiruv traektoriyasining navbatdagi nuqtasi (5.4) tizimning tengsizligiga mos keluvchi chegaraviy gipertekislikda yotadi, shuni hisobga olib, tizimni yechishda ''k topiladi. Agar boshlang‘ich kx nuqta chegaraviy gipertekislikda yotsa (yoki qidiruv traektoriyasining navbatdagi nuqtasi chegaraviy traektoriyada yotib qolsa), yo‘nalish matematik dasturlashning 1 ,   k i ki r b ra (5.5 )

tengliklar bajariladigan i lar uchun quyidagi yordamchi masalasini yechish orqali aniqlanadi: 0 (max); ) (    ki k k k r a r x f T (5.6 bu yerda    n j kj k kn k k r r r r r 1 2 1 ); .;.;. ( (5.6) va (5.5) shart kx nuqtaning mavjud soha cherasiga tegishli bo‘lish yoki bo‘lmasligini, ((5.6) shart kx nuqtadan kr vektor bo‘yicha ko‘chirish mavjud sohaning ichiga yoki chegarasi bo‘ylab yo‘nalganligini aniqlaydi, (5.5) shart esa kr kattalikni chegaralash uchun zarur). Qidiruv trayoktoriyasining keyingi kk k k r x x * 1    nuqtasi uchun *k o‘zgaruvchining qiymati topiladi. Bunda ekstremumning zaruriy sharti 0 ) ) ( ( *1    k k r x f hisobga olinadi. Yechish jarayoni 0 ) ( *1     k k k r x f T bo‘lishini ta'minlovchi *1kx nuqta olinganda to‘xtaydi. Misol. 0 ;0 ;6 2 3 ;1 2 1 2 1 2 1        x x x x x x cheklanishlarni hisobga olgan holda 22 21 2 1 2 6 8 x x x x f     ni maksimalllashtiring. Optimal qidiruv (1;0.5) nuqtadan boshlanada. Ye ch i sh. 0x =(1; 0.5) nuqta mavjud sohaning ichida yotadi va f( 0x )=1.75. Keyingi х 1 nuqtaga ko‘chish yo‘nalishi sifatida ) 2 6; 4 8( ) ( 2 1 x x x f     gradientning yo‘nalishini olamiz. 0x nuqtadagi gradient 0 )5;4( ) ( 0    x f ga teng. Bundan kelib chiqqan holda, navbatdagi nuqtaning koordinatalarini quyidagicha yozib olish mumkin: ). 5 5.0; 4 1( )5;4( )5.0;1( ) ( 0 0 0 0 0 0 1             x f x x х 1 nuqta mavjud sohaga tegishli bo‘ladigan 0 o‘zgaruvchining barcha qiymatlar oralig‘ini topamiz. Bu holda (5.4) tengsizliklar tizimining ko‘rinishi quyidagicha:               . 0 5 5. 0 ; 0 4 1 ; 6 10 1 12 3 ; 1 5 5. 0 4 1 0 0 0 0 0 0      

Bu tizimni yechish natijasida     09,0;1,0 ; ''0 '0     oraliq topiladi. 0 114 41 )5;4)( 10 5; 16 4( ) ( ) ( ) /( 0 0 0 0 1 0              x f x f d f d ni yechib, 36,0 0  ekanligini aniqlaymiz, ushbu qiymatda funksiya eng katta qiymatga erishadi. Lekin, qiymat     09,0;1,0 ; ''0 '0     oraliqqa tegishli emas. Shuning uchun 09.0 *0  deb olamiz. Yangi х 1 =(1,36; 0,95) nuqta ikkinchi cheklanish tengsizligi ( 09.0 *0  qiymat to‘g‘ri keluvchi tengsizlik) bilan aniqlanuvchi chegaraviy to‘gri chiziqda yotadi. х 1 nuqtada funksiyaning qiymati f( х 1 )=11,98>f(x 0 )=8.75. х 1 nuqta chegaraviy to‘g‘ri chiziqda yotgani uchun, keyingi 2x nuqtaga o‘tish yo‘nalishini 1r vektor bo‘yicha aniqlaymiz (gradient bo‘yicha harakat mavjud sohadan chiqib ketishga olib keladi). 1r vektorni aniqlash uchun yordamchi (5.5)-(5.6) masalasini yozib olamiz: ;0 2 3 ) ; )(2;3( 21 11 21 11 12     r r r r r a cheklanishlarni va 1 212 211 1    r r r ni hisobga olib 21 11 21 11111 1.456.2);)(1.4;56.2()( rrrrrxfT  ni maksimallashtiring. Berilgan masalaning tenglamalar tizimi ikkita yechimga ega: (0.5568; - 0,8352) va (-0,5568; 0,8352). Bu yechimlarni 1T funksiyaga qo‘yib, 0 1 T funksiyaning maksimal qiymatiga (-0,5568; 0,8352) da erishilishining guvohi bo‘lamiz, ya'ni x 1 nuqtadan 1r =(-0,5568; 0,8352) bo‘ylab, ikkinchi chegaraviy to‘g‘ri chiziq orqali ko‘chish kerak. Keyingi 2x nuqtaning koordinatalari ) 6704,1 1,4 ; 5568,0 36,1( 1 1 11 1 2         r x x . 1 o‘zgaruvchining mavjud qiymatlar oralig‘ini yana aniqlaymiz, unda 2x qiymat mavjud sohaga tegishli bo‘ladi. 2x qanaotlantirishi kerak bo‘lgan cheklanishlar tizimiga ikkinchi cheklanish kirmaydi, chunki bu nuqta ushbu cheklanish bilan aniqlangan chegaraviy to‘g‘ri chiziqda yotadi. Berilgan tizimni yechib oralig‘ni topamiz:     01,1;1,1 ; ''1 '1     . x 2  f(x 0 ) x 2 =x * x 0 12.68 11.98 8.75z 1 x 1

5.4 rasm Ekstremumning zaruriy sharti 0 ) 8352.0( ) 6704.1 1.4( ) 5568,0 ( ) 2272,2 56,2( ) ( 1 1 1 2 1               r x f f dan foydalanib, 1 =2,2 ekanligini aniqlaymiz. Lekin 1 =2.2   01,1;1,1  oraliqqa tegishli emas, shuning uchun 01,1 *1  deb olamiz. Yangi )8,1;8,0( 2 x nuqta cheklanishlar tizimining birinchi va ikkinchi tengsizligiga mos keluvchi ikkita chegaraviy to‘g‘ri chiziqlarning kesishmasida yotadi. Bu nuqtada funksiya f( х 2 )=12,68>f(x 1 )=11,98>f(x 0 )=8.75 х 2 nuqtadan ko‘chish yo‘nalishi ) ; ( 22 21 2 r r r  vektorni topamiz; 22 21 22 21 2 3,0 r r r r    cheklanishlarni hisobga olib 22 12 2 2 4.2 8.4 ) ( 2 r r r x f T    =0 ni maksimallashtiring 1 222 221 2    r r r . Masalaning tenglamalar tizimi r 2 =(0;0) yechimga ega. Olingan natijani T funksiyaga qo‘yib, maksimum T=0 ni hosil qilamiz, bu degani х 2 maqsad funksiyasining mavjud sohadagi maksimum nuqtasidir, ya'ni * 2 x x  max f(x * )=12.68. 5.4 rasmdan ko‘rinib turganidek f(x) ning chizig‘i mavjud sohaning chegaralariga х 2 nuqtada urinadi. Amaliy mashg‘ulot uchun misollar 12.68 11.98 8.75

Optimallashtirish jarayonini ko‘rsatilgan nuqtadan boshlab chiziqli bo‘lmagan dasturlash masalalarini gradient usulda yeching, yechimni grafik usulda ham tasvirlang. 1. 2. ).3;1( (min); 2 4 4 0 2 1 22 21      x x x x x f ).8;2( (min); 2 2 2 2 0 2 1 22 21      x x x x x f 3. 4. ).1;1( (min); 20 4 6 0 2 1 22 21       x x x x x f ).0;0( (max); 10 10 0 22 21 2 1      x x x x x f 5. 6. ).3;2( (max); 5 5 0 22 21 2 1      x x x x x f ) 1 ; 3 ( ; 0 ; 0 ; 10 2 ; 7 (max); 13 6 4 0 2 1 2 1 2 1 21 2 1               x x x x x x x x x x f 7. 8. )1;3( ;0 ;0 ; 12 2 3 ;8 2 (max); 2 2 8 5 0 2 1 2 1 2 1 22 21 2 1               x x x x x x x x x x x f ) 0 ; 0 ( ; 0 ; 0 ; 2 2 ; 6 2 (max); 2 2 0 2 1 2 1 2 1 1 22 21               x x x x x x x x x x f 9. 10.

) 1 ; 2 ( ; 0 ; 0 ; 3 2 ; 1 (max); 2 6 8 0 2 1 2 1 2 1 22 21 2 1                x x x x x x x x x x x f 0 , 2 2 2 min, 6 2 2 2 ) ( 2 1 2 1 2 1 2 1 22 21 21             x x x x x x x x x xx x x f 11. 12. 1 , 3 8 2 7 min 2 ) ( 2 1 2 2 1 2 1 2 1 2 1           x x x x x x x x x x x x f 0 , 4 2 3 min )2 ( )4 ( ) ( 2 1 2 1 2 1 2 2 2 1           x x x x x x x x x f 13. 14. 0 , 1 min )4/3 (2 1 )4/3 (2 1 )( 2 1 2 1 2 2 2 1         x x x x x x x f 0 1 2 ) ( 0 1 ) ( min 5 ) ( 2 1 1 22 1 1 2 1              x x g x x x g x x x f , 6.Excel dasturiy vositasida chiziqsiz dasturlash masalasini yechish Chiziqsiz dasturlash masalasini Excelda yechishni ko‘rsatish uchun quyidagi real masalani qaraymiz. 1 misol . Berilgan hajmli parallelopiped shakldagi bak o‘lchamini aniqlash talab etilsin. Bak hajmi V=abh

To‘liq sirti S=2(ab)+2(a+b)h=2(ab+(a+b)h) Ketadigan material bahosini quyidagicha qabul qilamiz c=kS, bu yerda k - bir birlik material yuzasi bahosi. Bu formulaga S ni qo‘yib quyidagiga ega bo‘lamiz c=2k(ab+(a+b)h). Bularni hisobga olib optimallash masalasini quyidagicha formulirovka qilamiz V=abh max 2k(ab+(a+b)h)≤c a,b,h>0 Bu masalaning qo‘yilishi shundan iboratki, bak a,b,h o‘lchamini shunday topish kerakki unga ketadigan material narxi c dan oshmasin va uning hajmi V maksimal bo‘lsin. Masalani yechish uchun quyidagi aniq qiymatlarni qabul qilamiz: k=10 ming so‘m/ м 2 , c=100 ming so‘m . U holda masalani yanada aniqroq qilib quyidagicha yozamiz V=abh  max 20(ab+(a+b)h)≤100 a,b,h>0 Bu masalani Excel dasturiy vositasida yechishni ko‘rib chiqamiz. Excel dasturiy vositasida chiziqsiz dasturlash masalasini yechish chiziqli dasturlash masalasidan quyidagilardan farq qiladi: -izlanayotgan o‘zgaruvchilar boshlang‘ich qiymati beriladi; -" Поиск решения " protsedurasi oynasining “ Параметры ” dialog oynasida “ Линейная модел ь ” belgilanmaslik (kiritmaslik) kerak. Ikkinchi farq tushuntirish talab etmaydi, birinchiga esa quyidagi tushuntirishni berish kerak. Boshlang‘ich x j 0 qiymat mumkin qadar optimal yechimga yaqinroq qilib tanlanishi kerak, bu o‘z navbatida masalani yechishni tezlatadi. Bu talab xohishga qarab, lekin asosiy talab maqsad funksiyasi bu

boshlang‘ich nuqtada nolga teng bo‘lmasligidir F(x j 0 )≠0 . Bu kerakli talabdir, chunki ∆F k qiymati nolga teng bo‘lib, hisoblashda nolga bo‘lish hosil bo‘lib qoladi. Yuqorida berilgan masalani Excelda yechishga o‘tamiz va uning Excelda qadamba-qadam bajarilish algoritmini bayon etamiz: 1.Berilgan chiziqsiz dasturlash masalasi berilishini kiritish: 1.1.Masala shartini kiritish uchun forma tayyorlash. 1.2.Kiritish Hajm va bahoni kiritish;  Boshlang‘ich x j 0 qiymatlarni kiritish;  B3,C3,D3,E3 yacheykalariga ( x j 0 )≠0 talabni qondirish uchun 1 qiymat kiritish. 2.Echish. 2.1.Natijalar chiqadigan yacheykalar formatiga son kasr qismi uchun son belgisini aniqlash. Masalan, bizning misolimizda bu yacheykalarga verguldan keyin 2 belgi kiritish yetarlidir. Buni amalga oshirish yacheykalar formatiga kirib amalga oshiriladi. 2.2.Menyudan “ Сервис ” va keyin -" Поиск решения " protsedurasi muloqot oynasiga kiriladi.

2.3.Masala shartlarini to‘ldirish. Quyidagilar to‘ldiriladi: -maqsad funksiyasiga C8; maksimallashtirish; -o‘zgaradigan yacheykalarga B3:D3; -chegaraviy shartlarga B3>=B4; C3>=C4; D3>=D4; -cheklanishlarga C9<=E9. 2.4.Masalani yechishga o‘tish. - " Поиск решения " protsedurasi muloqot oynasidan “ Параметры ” dialog oynasiga o‘tiladi. Bu oynada optimal yechimni izlash parametrlari belgilanadi. Bu parametrlar ma'nosini bilish uncha talab etilmaydi. Maksimal vaqt, sekundda avtomatik ravishda 100. Iteratsiya soni chegarasi, avtomatik ravishda 100. Agar bu parametrlar yechimni topishda yetarli bo‘lmasa ekranda mos ma'lumot chiqadi. Aniqlik qiymati avtomatik ravishda 0.000001. Bu yechimning yuqori darajada aniqligini ta'minlaydi. 2.5.Muloqot darchadagi keltirilgan parametrlar qiymatini belgilagandan so‘ng OK tugmasi bosiladi. 2.6.” Выполнить ” buyrug‘i beriladi. Ekranda natija chiqadi.

Olingan natija B3=C3=D3=1.29, ya'ni a=b=h=1.29. Demak, izlanayotgan bak formasi kub ko‘rinishda bo‘lishi kerak ekan. 2 misol. Quyidagi chiziqsiz dasturlash masalasini Excelda yeching 1 max ) , ( 22 21 2 1 2 1      x x x x x x F Masala shartini kiritamiz Chegaraviy shartlarni kiritamiz

" Поиск решения " protsedurasi muloqot oynasiga o‘tib “ В ы полнить ” buyrug‘ini beramiz va ekranda quyidagi natijaga ega bo‘lamiz Demak, echim x 1 =0,71; x 2 =0,71; F(x 1 ,x 2 ) max =1,41.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Акулич И.Л. Математическое программирование в примерах и задачах. - М.: Высшая школа, 1996. 2.Badalov F.B. Optimallash nazariyasi va mat е matik dasturlash. “ O ‘ q ituvchi”, T. 1989 y. 3.Кузнецов А.В., Новикова Г.И., Холод Н.И. Сборник задач по математическому программированию. Минск, Вышэйшая школа, 1985. 4.Курицкий Б.Я. Поиск оптимальных решений средствами Excel . “Санкт- Перербург”, 1997г. 5.Safaеva K., Bеknazarova N. Opеratsiyalarni tеkshirishning matеmatik usullari. “O‘qituvchi”, 1984y. 1 qism. 6.Лесин В.В., Лисовец Ю.П. Основы методов оптимизации. М. Изд. МАИ 1998. 7.Хазанова Л.Э. Математическое моделирование в эканомике. М. БЕК, 1998.

O'xshashlar

Chiziqli dasturlash masalalarini yechish usullari

Chiziqli dasturlash masalalarini yechish usullari

Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy echish usullari

Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullari

Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Eyler va runge-kutta usullari