Hisoblash matematikasi fanining axamiyati. Masalani ehmda echish bosqichlari - Algebra - Referatlar

Hisoblash matematikasi fanining axamiyati. Masalani ehmda echish bosqichlari

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Hisoblash matematikasi fanining axamiyati. Masalani ehmda echish bosqichlari Reja: 1. Hisoblash matematikasining qisqacha tarixi, predmeti va metodi. 2. Hozirgi zamon hisoblash mashinalari va sonli metodlar nazariyasi, ularning o`zaro aloqasi va ta`siri. 3. Matematik modelni qurish printsiplari. 4. Masalani echish uchun boshlang’ich ma`lumotlar. 5. Matematik modellarni echish algoritmini qurish yo`llari.

HISOBLASH MATEMATIKASINING QISQACHA TARIXI, PREDMETI VA METODI Matematika turmush masalalarini echishga bo`lgan ehtiyoj, ya`ni yuzalar va hajmlarni o`lchash, kema harakatini boshqarish, yuldo`zlar harakatini ko`zatish va boshqalar tufayli vujudga kelganligi uchun ham u hisoblash matematikasi bo`lib, uning maqsadi masala echimini son shaklida topishdan iborat. Bu fikrga ishonch hosil qilish uchun matematika tarixiga nazar tashlash kifoya. Bobil olimlarining asosiy faoliyati matematik jadvallar tuzishdan iborat bo`lgan. Shu jadvallardan bizgacha etib kelganlaridan biri miloddan 2000 yil avval tuzilgan bo`lib, unda 1 dan 60 gacha bo`lgan sonlarning kvadratlari keltirilgan. Miloddan avvalgi 747 yilda tuzilgan boshqa bir jadvalda Oy va Quyoshning tutilish vaqtlari keltirilgan. Qadimiy misrliklar ham faol hisobchilar bo`lganlar. Ular murakkab kasrlarni surati birga teng bo`lgan oddiy kasrlar yig’indisi (masalan: 66 1 11 1 6 1 11 3    ) shaklida ifodalovchi jadvallar tuzishgan va chiziqli bo`lmagan algebraik tenglamalarni echish uchun vatarlar usulini yaratishgan. Yunon matematiklariga kelsak, miloddan avval 220 yillar atrofida Arximed  soni uchun 7 13 71 103   tengsizlikni ko`rsatdi. Diofant III asrda aniqmas tenlamalarni echishdan tashqari kvadrat tenglamalarni sonli echish usulini yaratgan. IX-X asrlarda O`rta Osiyoda matematika, astranomiya va boshqa tabiiy fanlar rivojlana boshladi. Bu erda al-Xorazmiydek buyuk alloma dunyoga keldi. Hisoblash matematikasining mutaxassisi ingliz matematigi e.But o`zini «Sonli metodlar» kitobining kirish qismida «Hisoblash metodlarini sistemaga solganligi uchun birinchi arab matematigi Muxammad ibn – Muso al – Xorazmiydan minnatdormiz» deb yozgan edi. Abu Abdullo Muxammad ibn-Muso al-Xorazmiy 780 yilda Xivada tug’ilib, 85 yilda Bog’dodda olamdan utgan yoshligidanoq ilm-fanga qiziqqan. O`sha davrda katta ilmiy va madaniy markaz hisoblangan Xalifatning poytaxti - Bog’dodga taklif qilingan. U Sharqning birinchi akademiyasi — Bog’doddagi "Bayt-ul xikmat" ("Donishmandlar uyi")da faol ish olib borgan. U "Donishmandlar uyi"ning kutubxonasini boshqargan. Bu erda uning raxbarligida arablar va boshqa xalqlar bilan bir qatorda Axmad Fargoniy va Axmad ibn Marvaziy kabi O`rta Osiyolik olimlar tadqiqot olib borishgan. Al-Xorazmiy O`rta Osiyoning islomdan

oldingi o`ziga xos ilmiy merosiga, qo`shni Xindiston va Yaqin Sharqdagi ellinistik davlatlaridagi ilmiy g’oyalarga tayanib ishladi. Al-Xorazmiy "Xind sanog’i to`g’risida"gi arifmetik risolasida o`nlik sanoq, sistemasini va bu sistemada to`rtta arifmetik amallarni bajarish qoidalarini birinchi bo`lib bayon qilgan. Bu risola XII asrda lotin tiliga tarjima qilingan va u Osiyoda ham, Evropada ham unlik sanok, sistemasini qo`llanilishiga va tarqalishiga poydevor bo`lgan. Evropada bunday qoidalar al-Xorazmiy nomi bilan atalib, "Algorizmi" deyilgan. Keyinchalik u Algorithm va Algorithmus ko`rinishlarini olib, oxirida "algoritm" so`ziga aylangan. Hozirgi vaktda algoritm deb ma`lum bir tipga oid xamma masalalarni echishda qo`llaniladigan barcha amallar sistemasining muayyan tartibda bajarilishi haqidagi aniq qoidaga aytiladi. Al-Xorazmiyning "Kitob al-muxtasar fi hisob aljabr va muqobala" nomli algebraik risolasida birinchi marta algebra matematikaning mustaqil bo`limi sifatida qaraladi. Unda algebraik miqdorlar ustida amallar bajarish qoidalari, 1- va 2-darajali algebraik tenglamalarni echish usullari va bunday tenglamalarga keladigan hayotiy masalalar keltirilgan. Risola lotinchaga tarjima qilinganda "val- muqobala" tushurib qoldirilgan va "algebra" nomi bilan jahonga tarqalgan (shuning uchun bo`lsa kerak o’rta asrlarda Evropa davlatlarida singan qo`l-oyoqni tiklaydigan tabibni algebrist deb atashgan). Xorazmiyning bizgacha etib kelgan ilmiy merosi, shu davrda Yaqin va O’rta Sharkda xalkaro til vazifasini bajargan arab tilida yozilgan. Shuning uchun ham Yaqin va O’rta Sharkdagi olimlarni Evropada arab olimlari deb bilishgan. Ingliz matematigi e. But al-Xorazmiyni arab matematigi va Evropada hind raqamlari 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 larni arab raqamlari deyishga ham sabab shu. Aytilganlardan tashqari, al-Xorazmiy  = 3,1416 qiymatni aniqladi, matematik jadvallar tuzishda faol qatnashdi. Abul Vafo al-Bo`zjoniy 960 yilda sinuslar jadvalini hisoblash metodini ishlab chikdi, sin(l/2)° ning qiymatini tuqqizta ishonchli raqam bilan berdi. Bundan tashqari, u tg funktsiyasidan foydalandi va uning qiymatlari jadvalini to`zdi. XV asrda Amir Temur saltanatining markazi - Samarqandda ilm-fan, madaniyat yuqori darajada rivojlandi. Shu paytda Ulug’bekning madrasayu rasadxonasi barpo etildi. Bu erda Ulug’bek bi lan bir qatorda Ulug’bekning ustozi - zamonasining mashhur mate matigi va astronomi Qozizoda Rumiy hamda

G’iyosiddin Jamshid Koshiy, Mansur Koshiy, Muxammad Birjondiy va Ulugbekning shogirdi Ali Kushchilar madrasada daryo berib, rasadxonada yuldo`zlarni ko`zatish va ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ayrim tadqiqotchilar Ulugbek madrasasi bilan rasadxonasini birgalikda Ulugbek akademiyasi deyishsa, avstriyalik matematika tarixchisi X. Zemanek buni H isoblash markazi (XM) deydi. U aytadiki, XM bo`lishi uchun ikkita shart: 1) olimlarning jamoa bo`lib birga likda ishlashlari va 2) hisoblashning yuqori darajadagi aniqlikda olib borilishi zarur. Bu erda har ikkala shart bajariladi. Shunday qilib, jaxonda birinchi Hisoblash markazi (XM). Ulugbek raxbarligida Samarqandda barpo etildi. Bu XMda qilingan ishlar to`g’risida kiskacha to`xtalib o`tamiz: 1. Riyosiddin Ko shiy unli kasrlar arifmetikasini yaratdi. 2. ax 3 + b x + s = 0 ko`rinishidagi uchinchi darajali algebraik tenglamani echishning iteratsion usuli ishlab chiqildi. 3. Trigonometrik funktsiyalar jadvali 17 xona aniqdikda to`zildi. 4. G’iyosiddin Koshiy  sonining qiymatini 17 xona aniqlik bilan topdi, ya`ni  = 3,14159265358927932 XVI-XVII asrlarda Evropada matematika, mexaniqa, astrono miya rivojlana boshladi va XIX asrga kelib hozirgi zamon matematikasining asosi yaratildi. Matematika bilan bir paytda hisoblash matematikasi ham rivojlandi. Hisoblash matematikasining tarixida logarifmik jadvallarining tuzilishi katta axamiyatga ega edi. Ingliz matematigi U. Neper (1614,1619), shveytsariyalik I. Byurgi (1620), ingliz Brige (1617), gollandiyalik Vlakk (1628) va boshqalar tomonidan yaratilgan logarifmik jadvallar buyuk frantso`z matematigi va mexanigi P.S. Laplasning so`zi bilan aytganda: "...hisoblashlarni soddalashtirib, astronomlarning umrini o`zaytirdi". Laplas hozirgi zamon komp’yuterlarining ishlashini ko`rganda nima der ekan? 1845 yilda Adams va 1846 yilda Lever’elar hisoblashlar natijasida Neptun sayyorasining mavjudligi va fazodagi o`rnini oldindan aytishlari hisoblash matematikasining buyuk galabasi edi. Neptunii "qalam uchida topilgan sayyora" ham deyishadi. Tatbiqiy masalalarni sonli echish matematiklar e`tiborini doim o`ziga tortar edi. Shuning uchun ham o`tgan zamonning buyuk matematiklari o`z tadqiqotlarida tabiat jarayonlarini o`rganish, ularning modellarini tuzish, modellarni tadqiq etish ishlarini birga kushib olib borishgan. Ular bu modellarni tekshirish uchun maxsus

hisoblash metodlarini yaratishgan. Bu metodlarning ayrimlari N’yuton, eyler, Lobachevskiy, Gauss, CHebishev, ermit nomlari bilan bog’liqdir. Bu shundan dalolat beradiki, hisoblash metodlarini yaratish bilan o`z zamonasining buyuk matema tiklari shugullanishgan. Shuni ham aytish kerakki, limitlar nazariyasi yaratilgandan so`ng matematiklarning asosiy diqqat-e`tibori matematik metodlarga kat`iy mantiqiy zamin tayyorlashga, bu metod qo`llaniladigan ob`ektlar sonini orttirishga, matematik ob`ektlarni sifat jihatidan o`rganishga qaratilgan edi. Natijada, matematikaning juda muxim va ayni paytda ko`pincha kiyinchilik tugdiradigan soxasi: matematik tadqiqotlarni so`nggi sonli natijalargacha etkazish, ya`ni hisoblash metodlari yaratishga kam e`tibor berilar edi, bu soxa esa matematikaning tatbiqlari uchun juda zarurdir. Hisoblash matematikasining predmeti. Matematikaning hozirgi zamon fan va texnikasining xilma-xil soxalaridagi tatbiqlaridan, odatda, shunday tipik matematik masalalarga duch kelinadiki, ularni klassik metodlar bilan echish mumkin emas yoki echish mumkin bo`lgan taqdirda ham echim shunday murakkab ko`rinishda bo`ladiki, undan samarali foydalanishning iloji bo`lmaydi. Bunday tipik matematik masalalarga algebra (odatda, tartibi juda katta bo`lgan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini echish, matritsalarning teskarisini topish, matritsalarning xos sonlarini topish, algebraik va trantsendent tenglamalar hamda bunday tenglamalar sistemasini echish) matematik analiz (sonli integrallash va differentsiallash, funktsiyani yaqinlashtirish masalalari) hamda oddiy va xususiy hosilaviy differentsial tengla malarni echish masalalari va boshqalar kiradi. Fan va texnikaning jadal ravishda rivojlanishi atom yadrosidan foydalanish, uchuvchi apparatlar (samolyot, raketa)ni loyixalash, kosmik uchish dinamikasi, boshqariladigan termoyadro sintezi muammosi munosabati bilan plazma fizikasini o`rganish va shunga o`xshash ko`p masalalarni echishni taqozo qilmokda. Bunday masalalar, o`z navbatida matematiklar oldiga yangidan-yangi hisoblash metodlarini yaratish vazifasini kuyadi. Ikkinchi tomondan, fan va texnika yutuklari matematiklar ixtiyoriga kuchli hisoblash vositalarini bermokda. Buning natijasida esa mavjud metodlarni yangi mashinalarda qo`llash uchun kaytadan kurib chiqish extiyoji tugilmokda.

Matematikada tipik matematik masalalarning echimlarini etarlicha aniqlikda hisoblash imkonini beruvchi metodlar yara tishga va shu maqsadda hozirgi zamon hisoblash vositalaridan foy dalanish yo`llarini ishlab chiqishga bag’ishlangan soxa H isoblash matematikasi deyiladi. Hisoblash matematikasining metodi. Hisoblash matematikasida uchraydigan ko`p masalalarni u = Ax shaklida yozish mumkin, bu erda x va u berilgan R 1 va R 2 funktsio nal fazolarining elementlari bo`lib, A — operator yoki xususiy holda funktsionaldir. Agar A operator va x e lement xaqida ma`lumot berilgan bo`lib, u ni topish lozim bo`lsa, bunday masala to`g’ri masala deyiladi. Aksincha, A va u xakida ma`lumot berilgan bo`lib, x ni topish kerak bo`lsa, bunday masala teskari masala deyiladi. Odatda, teskari masalani echish ancha murakkabdir. Bu masalalar har doim ham aniq, echilavermaydi. Bunday xollarda hisoblash matematikasiga murojaat qilinadi. Ba`zan masalani aniq echish ham mumkin, lekin klassik mate matika metodlari bilan kerakli sonli qiymat olish uchun juda ko`p hisoblashlar talab qilinadi. Shuning uchun ham hisoblash ma tematikasi zimmasiga konkret masalalarni echish uchun oqilona va tejamkor metodlar ishlab chiqishi yuklanadi (masalan, chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini echishda Kramer formulalariga nisbatan Gauss metodi ancha tejamkor metoddir). Hisoblash matematikasida yuqoridagi masalalarni hal qilishning asosiy moxiyati R 1 , R 2 fazolarni va A operatorini hisoblash uchun qulay bo`lgan mos ravishda boshqa2 1,R R fazolar va A operatori bilan almashtirishdan iboratdir. Ba`zan faqat R 1 va R 2 fazolar yoki faqatgina ulardan birortasini, ba`zan esa fakdt A operatorni almashtirish kifoyadir. Bu almashtirishlar shunday bajarilishi kerakki, natijada hosil bo`lgan yangi ) , ( 2 1 R y R x xA y    masalaning echimi biror ma`noda berilgan (1) masalaning echimiga yaqin bo`lsin va bu echimni nisbatan ko`p mexnat sarflamasdan topish mumkin bo`lsin. Bunga misol sifatida shuni ko`rsatish mumkinki, odatda mate matik fizika tenglamalari u yoki bu strukturaga ega bo`lgan algebraik tenglamalar sistemasiga keltirilib echiladi. Demak, hisoblash matematikasi oldidagi asosiy masala funk tsional fazolarda to`plamlarni va ularda aniqlangan operatorlar (funktsionallar)ni yaqinlashtirish

hamda hozirgi zamon hisoblash mashinalari qo`llaniladigan sharoitda masalalarni echish uchun oqilona va tejamkor algoritm va metodlar ishlab chiqishdan ibo ratdir. 2. HOZIRGI ZAMON HISOBLASH MASHINALARI VA SONLI METODLAR NAZARIYASI, ULARNING O`ZARO ALOQASI VA TA`SIRI Konkret matematik masalani u yoki bu hisoblash metodi bilan echish uchun hisoblovchi ixtiyorida bo`lgan hisoblash mashinalarining imkoniyatlari e`tiborga olinishi kerak. Hozirgi zamon hisoblash mashinalari informatsiyani tasvirlash usuliga va ishlash printsipiga ko`ra ikki sinfga bo`linadi: 1. Analogli yoki modellovchi hisoblash mashinalari. Bu mashinalarda informatsiya uzluksiz ravishda o`zgaradigan fizik miqdorlar (chiziqning uzunligi, valning aylanish burchagi, elektr tokining quvvati, kuchlanishi va h.k.) yordamida tasvirlanadi. Ular, odatda biron fizik jarayon yordamida u yoki bu matematik masala ni modellaydi. Bunday mashinaga hozirgacha keng tarqalgan logarifmik lineyka misol bo`la oladi. EHMda analogli mashinalardan planimetrlar, integraflar, garmonik va differentsial analizatorlar, elektro va gidro - analizatorlar ishlatiladi. Analogli mashinalarning aniqligi odatda katta bo`lmaydi va ular tor sinfdagi maxsus masalalarni echish uchun muljallanadi. 2. Rakamli hisoblash mashinalari. Bularda informatsiya biror fizik miqdorning diskret qiymatlari yordamida tasvirlanadi va bu mashinalar biror sanok, sistemasi (ikkilik, uchlik, unlik va x.k.) da tasvirlangan sonlar ustida amallar bajaradi; hisob natijasi yana biror sanok, sistemasida yoziladi. Hisobning aniqligi mashina so`zi razryadlarining miqdorlariga bog’liq.. Tarixda birinchi rakamli hisoblash vositasi oddiy chutdir. Eng sodda rakamli hisoblash mashinalariga hisoblash jarayoni kul bilan boshqariladigan mashinalar - arifmometr, klavishli yarim avtomat va avtomat mashinalar kiradi. Bu mashina lar dastlab elektromexaniq elementlarda kurilgan bo`lsa, so`nggi vaktda ular elektron elementlarda kuriladigan buldi. Bu mashinalarda arifmetik amallar nisbatan tez bajarilishiga karamasdan, hisoblash jarayoni mexaniq printsipga asoslangani sababli hisoblash tezligi uncha katta bo`lmaydi. Shuningdek turli statis tik, buxgalterlik va moliyabank hisoblashlari uchun h isob anali tik mashinalari ishlatiladi. Bunday mashinalar o`zida doimiy joylashtirilgan ma`lumotlar orqali hisoblashlarni avtomatik ravishda bajaradi.

Hozirgi vaktda keng qo`llaniladigan rakamli hisoblash ma shinalari - bu universal elektron-hisoblash mashinalari (kiskacha EHM)dir. Bu mashinalarda hisoblash jarayoni boshqarish programmasi yordamida avtomatik ravishda olib boriladi. EHMlar insonning ilmiy faoliyatidagi katta mexnat talab kiladigan jarayonlarni avtomatlashtirishning eng mukammal namunasidir. EHM jarayonlarni turli arifmetik va mantikiy amallarda, kat ta tezlikda va katta aniqlikda bajaradi. Programmalashtirish va avtomatlashtirish uchun bu mashinalarda katta imkoniyatlar mavjud bo`lib, dastlabki ma`lumotlarni, programmalarni, oraliq va oxirgi natijalarni saklash uchun katta xajmdagi xotira qurilmalari mavjuddir. EHMlarning rivojlanishi elektron texnikaning muvaffakiyatlari bilan chambarchas bog’liqdir. Birinchi EHMlar elekt ron lampalar yordamida kurilgan bo`lib, ular birinchi avlod hisoblash mashinalari deyiladi. Radioelektronikaning rivojlanishi tufayli asosan yarim o`tkazgichli elementlar (tranzistorlar)dan kurilgan ikkinchi av lod hisoblash mashinalari bunyodga kelib, ular birinchi avlod mashinalaridan har tomonlama ustundir. Uchinchi avlod mashinala ri esa integral sxemalarda kurilgan bo`lib, bunday mashinalar ning har bir moduli unlab tranzistorlardan iboratdir. Ularning kurilish texnologiyasi avvalgilardan katta farq. kiladi. Bu EHMlar programmadan programmaga utish jarayonini operatsion sistema yordamida, insonning ishtirokisiz, uzluksiz ra vishda bajara oladilar. To`rtinchi avlod EHMlari katta integral sxemalarning qo`llanishiga asoslangan, bu sxemalar bitta massivda yarim o`tkazgichli materialdan qurilgan o`nlab elektr zanjirlar birlashmasi ko`rinishida bo`lgan va ichki boshanishlar bilan birlashtirilgan yagona funktsional blokdir. Ularni hisoblash tezligi bir sekundda bir necha un million amallar bajarilishiga muljallangan. Beshinchi avlod EHMlari ul’trakatta integral sxemalar (UIKS-ULSI-Ultra Large Scale Integration) va optik elektron elementlarga asoslangan bo`lib, ularning hisoblash tezligi bir se kundda bir milliarddan ko`prok amallar bajarilishiga muljal - langan. Bu avlod mashinalarini ko`p xollarda super EHM (super komp’yuterlar) va ko`p protsessorli (mul’tiprotsessorli) hisoblash sistemalari (KXS) sinfiga kiritadilar. Super komp’terlarga misol tariqasida AQSHning Cray Research firmasi (hozirgi paytda u Silicon Graphics firmasi tarkibida) komp’yuterlarini keltirish mumkin. Ulardan Origin-2000 KXSI 45 GB (Giga byte- Gigabayt) ichki xotira va 128 ta R-10000 turdagi pro tsessor elementlarga ega bo`lib, har bir protsessor 64

MIPS (Million Instruction Per Second Bir sekundda million komandani bajarish) tezkorlikka ega. Bu super komp’yuterning eng yuqori umumiy samaradorligi 25 GFHOP sec (Giga Floating point Operation Per Second)ra tengdir, ya`ny bir sekund ichida 25 milliard amalni 64 bitli so`zuvchan nuqtali sonlar ustida bajarish demakdir. Katta va ul’trakatta integral sxemalarining rivojlanishi mikroprotsessorlarni (MP) paydo bo`lishiga olib keldi. MP katta integral sxema bo`lib, markaziy protsessor funktsiyasini bajaradi. Mikroprotsessorlar majmui asosida hisoblash mashinalarining yangi sinfi - shaxsiy EHM (SHEHM, shaxsiy komp’yuter lar) ishlab chikarildi. Shaxsiy komp’yuterlar boshqa EHMlardan o`zining arzonligi, ixchamligi, elektr energiyasini kam sarflashi, kushimcha qurilmalarga juda oson boglanishi va ishlashga qulayligi bilan farq kiladi. Hozirgi paytda 64-razryadli 2-3,2 Ggts (giga gerts) shakli chastotasiga va 512 Mb (mega bayt)dan ko`p tezkor xotiraga ega bo`lgan SHEHMlarni paydo bo`lishi ularni super komp’yuterlarga yaqinlashtirdi. Bularga misol kilib, IBM PC oilasiga mansub (urindosh) shaxsiy komp’yuterlar va SUN firmasining ishchi stantsiyalarini keltirish mumkin. Shuning uchun SHEHMlar fan va texnikaning turli soxalarida qo`llanilmokda. Yuqorida ta`kidlanganidek, matematiklar ixtiyoridagi bunday hisoblash mashinalari echilishi kerak bo`lgan masalalar sinfini va ularni echish uchun hisoblash metodlarini tanlashni takozo etadi. Ma`lumki, rakamli hisoblash mashinalari arifmetik va mantikiy amallarni bajaradi. Demak, har bir matematik masalani echish uchun shunday metod tanlashimiz kerakki, u berilgan masalani biz ega bo`lgan mashina bajara oladigan amallar ketma-ketligiga keltirilsin. Bundan tashqari, mashinaning tezligi va xotirasining sigimiga qarab, amalda bajarilishi mumkin bo`lgan hisoblashlar xajmini ham aniqlash mumkin. Hisoblash mashinasi kanchalik mukammal bo`lsa, u shunchalik murakkab masalani echishga imkon beradi. Shuni ham ta`kidlab utish kerakki, EHMlarning tarakkiyoti bilan hisoblash matematikasi juda tez rivojlanmokda. Uning yangi bulimlari, masalan, uyinlar nazariyasi, ommaviy xizmat ko`rsatish nazariyasi, kombinatorika, mantikiy funktsiyalarni minimallashtirishga doyr hisoblash metodlari vujudga kelmokda. Bular esa o`z navbatida, yanada mukammalrok. hisoblash mashinalarini loyixalash uchun xizmat kilmokda.

Yangi va mukammal EHMlarni loyixalashda faqat hisoblash qurilmalarining tezkorligini oshirish, o`lchovlarini ixchamlash va signal utishi tezligini kuchaytirish asosida ish kursak printsipial muammolarga duch kelamiz. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. EHMning utgan asrning 40-yillarida paydo bo`lishida pro tsessor bir amalni 10 -1 sekundda bajargan bo`lsa, hozirgi paytda 10 -9 sekunddan kamrok. vaktda ijro etadi. elektr signali 10 -9 sekundda 30 smga tarqaladi. Ammo bu tezlikni yanada kuchaytirish signallarni o`zatishning fizik jarayoni va texnologiyasi bilan chegaralanadi va murakkablashadi. Shuning uchun EHM tezkorligini oshirishning asosiy yo`llaridan biri hisoblash qurilmalarini (protsessorlarni) sonini ko`paytirish va mul’tiprotsessorli hisoblash sistemalarini yaratish va ularda parallel hisoblashni tashkil qilishdir. Bu sistemalar tuzilishi EHMning Fon Neyman, ya`ni klassik arxitekturasidan quyidagilar bilan farq kiladi:  bir yoki bir nechta bir jinsli (bir jinsli emas) protsessorlar mavjudligi;  xamma protsessorlar uchun umumiy va har bir protsessor bi lan bog’liq tezkor xotira ishlatilishi;  yagona integrallashgan operatsion sistema boshqaruvida bo`lishi;  protsessorlarni parallel’ ishini hisoblash jarayonini maxsus programma yordamida parallellashtirish asosida tashkil kilinishi. Mul’tiprotsessorli hisoblash sistemalarining paydo bo`lishi matematiklardan parallel hisoblash metodlarini ishlab chiqishni, parallel algoritmlarni yaratishni talab kildi paral lel tillar va programmalarni tuzishni yanada rivojlantirdi. 3. MATEMATIK MODELNI QURISH PRINTSIPLARI Matematik modellar k o` p davrlardan buyon iqtisodiyotda ishlatilmoqda. Masalan, iqtisodiyotda q o` llanilgan model–F.Kene (1758 y.) tomonidan yaratilgan takror ishlab chiqarish modelidir. Matematik model deganda bu masalaning asosiy shartlari va maqsadining matematik formulalar yordamidagi tasviriga aytiladi. Umumiy holda matematik dasturlash masalasining matematik modeli quyidagi k o` rinishda b o` ladi:) ,...,1 ( ) ,..., , ( 2 1 m i b x x x g i n i  

shartlarni q anoatlantiruvchi f(x 1 , x 2 ,…, x n ) funktsiyaning ekstremumi topilsin. Bu erda: f,g i – berilgan funktsiyalar, b i – ixtiyoriy ha q i q iy sonlar. Agar f,g i funktsiyalarning hammasi chiziqli funktsiyalardan iborat b o` lsa, berilgan masala chiziqli dasturlash masalasi b o` ladi. Agar f va g i funktsiyalardan birortasi nochiziq q funktsiya b o` lsa, u holda berilgan model chiziqsiz dasturlash masalasini ifodalaydi. Agar f yoki g i funktsiyalar tasodifiy miqdorlarni o` z ichiga olsalar, u holda model stoxastik dasturlash masalasini ifodalaydi. Agar f va g i funktsiyalar vaqtga bog’liq b o` lib, masalani echish k o` p bosqichli jarayon sifatida qaralsa, u holda berilgan model dinamik dasturlash masalasidan iborat b o` ladi. Hisoblash masalalari ichida eng yaxshi o` rganilgani chiziqli dasturlashdir. CHiziqli dasturlash usullari bilan ishlab chiqarishni rejalashtirish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni optimal taqsimlash, optimal aralashmalar tayyorlash, optimal bichish, sanoat korxonalarini optimal joylashtirish va hokazo boshqa k o` plab masalalarni echish mumkin. Har qanday masalani hisoblash usullarini q o` llab echishdan avval, ularning matematik modelini tuzish kerak, boshqacha aytganda berilgan iqtisodiy masalaning chegaralovchi shartlarini va maqsadini matematik formulalar orqali ifodalab olish kerak. Har qanday masalaning matematik modelini tuzish uchun: 1. masalaning iqtisodiy ma`nosini o` rganib, undagi asosiy shart va maqsadni aniqlash; 2. masaladagi noma`lumlarni belgilash; 3. masalaning shartlarini algebraik tenglamalar yoki tengsizliklar orqali ifodalash; 4. masalaning maqsadini funktsiya orqali ifodalash kerak. 4. MASALANI ECHISH UCHUN BOSHLANG’ICH MA`LUMOTLAR Masalani EHMlarda echishning o`ziga xos tomonlari bor. Shuning uchun ularga bir oz tuxtalib utamiz. Har bir hisoblash ishi puxta planlashtirishni talab kiladi, ya`ni hisoblash jarayonining shunday sxemasini tuzish kerakki, u oraliqdagi va oxirgi natijalarni nazorat qilish uchun imkon bersin. Aks xolda turli xatolarga yo`l qo`yilishi mumkin, hozirgi EHMlar soatiga un milliardlab amal bajaradi va bu hisoblashlar avtomatik ravishda, hisoblovchining ishtirokisiz bajariladi. Shuning

uchun ham hisoblovchi hisoblash mashinasining barcha ishini shunday planlashtirishi kerakki, masalani echish jarayonida uchraydigan har bir maxsus xollarga mashina e`tibor beradigan bo`lsin. U kerakli algoritmning bajarilishini ta`minlashi kerak, ya`ni masalani echishning programmasini tuzishi kerak. Xatto elementar amallarni kaysi tartibda bajarilishi katta axamiyatga ega. Bunga izox berib utamiz. Hisoblash jarayonida, odatda, yaxlitlash amali bajariladi, uning natijasida hisoblash xatosi vujudga keladi. Rakamli hisoblash mashinalarida, umuman aytganda, ko`paytirish va bo`lish amallari faqat olingan natijaning yaxlitlanishi bilan birga urinli bo`ladi. Shuning uchun ham, aslidagi x·y ko`payti - rish va x/u bo`lish amallari "psevdoko`paytirish" x*u va "psevdobo`lish" x:u amali bilan almashtiriladi. Bunday "psevdoamallar" uchun assotsiativlik va distributivlik kjnunlari bajarilmaydi. Masalan, verguldan keyin uch xona aniqlikda hisoblaydigan bo`lsak, (0,642 + 0,439) * 0,275 = 0,297 bo`lib, shu bilan birga 0,642 * 0,275 + 0,439 * 0,275 = 0,298 bo`ladi, ya`ni har xil natijaga ega bo`lamiz. 5. MATEMATIK MODELLARNI ECHISH ALGORITMINI QURISH YO`LLARI Bugungi ishlab chiqarish jarayonining tobora murakkablashib, bozor munosabatlarining kengayib borish jarayonida har bir ishni taxlil qilib, ulardan to`g’ri xulosa chiqarishga asos beruvchi ilmiy nazariyalar juda zarur bo`lmokda. Bunday nazariyaning asosini matematik algoritmlarni tuzish va dasturlash tashkil etadi. Algoritm deganda masalanipg echimlarini ketma-ket hosil qilish jarayonini tushunish kerak. Bu shunday jarayonki, unda eng avval boshlangich echim topiladi, so`ngra bu echim kadam-bakadam yaxshilanib boriladi. Bu jarayon eng yaxshi natija topilguncha davom ettiriladi. Har bir boskichda maxsus ko`rsatkichlar yordamida qanday ish tutish kerakligi, optimal echimga qanday yaqinlashish kerakligi ko`rsatib boriladi. EHMlarning murakkab masalalarni echishga qo`llanilishi algoritmlarning turgunligini talab kiladi. Buning ma`nosi shundan iboratki, odatda biror natijani olish uchun ko`rsatilgan metod bilan ketma-ket hisoblashlarni bajarish kerak, agar aniqlikni orttirsak, bu hisoblashlar ketma-ketligi yanada kattalashadi. Hisoblashning biror kadamida yo`l qo`yilgan xato keyingi kadamlarda ham o`z ta`sirini ko`rsatadi. Bu ta`sir turli algoritm uchun turlichadir.

Agar hisoblashning dastlabki kadamlarida yo`l qo`yilgan xato, keyingi kadamlarda hisoblash aniq, bajarilganda ortmasa yoki xech bulmaganda bir xil tartibda bo`lsa, u xolda hisoblash algoritmi dastlabki xatoga nisbatan turgun deyiladi. Agarda kadamdan-kadamga utganda xato ortib borsa, u vaktda algoritm noturgun deyiladi. Masalan, hisoblash quyidagi,......)2,1 ( 2 10 1 1       n y y y n n n rekurrent formula yordamida olib borilsin. Faraz kilaylik, u n+1 hisoblanayotganda e xatoga yo`l qo`yilgan bo`lib (bu yaxlitlash hisobidan bo`lishi mumkin), y n aniq topilgan bo`lsin. Keyingi hisoblashlar aniq, olib borilgan deb faraz kilsak, e xatoning ta`siri natijasida u p+1 - 2 e xato bilan, u p+2 - 20 e xato bilan, u p+3 e sa 204 e xato bilan aniqlanadi va bundan keyingi kadamlarda xato tez usib boradi. Demak, formula bilan bo`ladigan hisoblash jarayoni noturgun e kan, bunday formula bilan hisoblash kat`iyan may qilinadi. Turgun bulmagan algoritmga olib keladigan hisoblash metodlari masalani taqribiy echish uchun yaroksizdir. Hozirgi vaktda, hisoblash metodlari va algoritmlarining turli xatolarga, shu jumladan, yaxlitlash xatosiga nisbatan turgunligini tekshirish hisoblash matematikasining muxim yunalishlaridan biri bo`lib koldi. Ikkinchidan, EHMlarda echiladigan masalalarning algoritmlari shunday bir jinsli va tsiklik jarayonlarning ketma-ketligi shaklida yozilishi kerakki, unda natija soddarok. algoritmni ko`p marta qo`llash yuli bilan hosil bo`lsin. Har bir konkret mashina tilida programma tuzish juda ko`p mexnat talab kiladi. Shuning uchun ham odam bilan konkret ma shina o’rtasida vositachi vazifasini bajaradigan tillar yaratish katta axamiyat kasb etadi. Bu tillarda yozilgan programmalarni maxsus - translyatorlar konkret mashina tiliga utkazadi. Hozirgi vaktda keng tarqalgan programmalash tillaridan Beysik, Paskal’, Si, Delphi va Java hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

1. Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 2. Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 3. Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. 4. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989. 5. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. 6. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. 7. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001. 8. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: www.exponenta.ru www.lochelp.ru www.math.msu.su www.colibri.ru www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Chiziqli bo`lmagan algebraik tenglamalar tizimini echish usullari. Ketma-ket yaqinlashish usuli

Xatoliklar nazariyasi

O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi

Qadimgi Misr va Bobilda matematik bilimlar Misr matematikasi

Matematikaning rivojlanish davrlari