Matematikaning rivojlanish davrlari - Algebra - Referatlar

Matematikaning rivojlanish davrlari

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.703125 KB

Ko'chirib olish

Matematikaning rivojlanish davrlari Reja: 1.Matematikaning rivojlanish davrlari 2. O’rta asr sharq allomalarining matematikaga qo’shgan hissalari 3. L.eyler j.venn r.dekart hayoti va ilmiy faoliyatini o’rganish

Ma’lumki, 8 asrda Yaqin Sharqda Arab xalifaligi shakllandi va rivoj topdi. 8 asr oxiri – 9 asrning o’rtalariga kelib Arab xalifaligi Sharqda yirik imperiyaga aylandi. Bu davrda Bog’dodda birinchi akademiya – “Donolik uyi” tashkil topdi. Bu yerda turli ilmiy , diniy muzokaralar uyushtirilib, turli millatlarga xos olimlar bilan birgalikda, ilmiy muhokamalar avj oldi. Yaqin va O’rta Sharqda yangi-yangi ilm maskanlari vujudga keldi, asarlar yozish, kitob ko’chirish, arab tiliga tarjima qilish uchun maxsus tarjimonlar maktabi tuzildi. Akademiya faoliyatida O’rta Osiyodan kelgan ko’pgina olimlar ham muhim o’rin egalladilar.9- 10 asrlarda tabiatshunoslik fanlarning rivojlanishida aniq va fundamental fanlar sohasida ijod etgan musulmon olami vakillarining alohida hissalari bor.Bu o’rinda: Abu Abdullo Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy (780-880), Abu Kasr Al-Farobiy (873-950), Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy (973-1050), Ahmad Farg’oniy, Abu Ali Xusayn ibn Sino (980-1037), Umar Xayyom (1048-1123), Mirzo Tarag’ay Ulug’bek (1394-1449) va boshqalarni aytib o’tish joizdir. O ’ rta asrlarda Sharqda ilm - fanda erishilgan yutuqlarning ayrimlarini ko ’ rib chiqaylik . Katta savdo - sotiq matematika masalalari uchun boy material bersa , uzoq yurtlarga sayohatlar esa astronomik bilimlarining rivojlanishini rag ’ batlantiradi , kasb - hunarning rivojlanishi esa amaliy san ’ antning rivojlanishiga olib keladi . Shuning uchun amaliy masalalarni hal qilishga qulay bo’lgan yangi matematika Sharqda paydo bo’ldi. Xalif al Mamun podsholigi davrida ijod etgan xorazmlik al- Xorazmiy Arifmetikava Algebra bo’yicha traktat” asarning muallifi edi. Yevropaliklar “Arifmetika” asari orqali arab sonlari, butun sonlar va kasrlar bilan o’tkaziladigan arifmetik amallar bilan tanishdilar. Al-Xorazmiyning arifmetik traktati matematikaning yangi yo’nalishi – algebra (“Al Jabr”) nomini berdi. Al- Xorazmiyning ishlarida birinchi marta chiziqli va kvadrat tenglamalar yechilgan. Xorazmiyning mashhur asari “Kitob suratil arz” (“Yer yuzining haritasi”) musulmon Sharqida geografiya ilmini boshlab bergan. Asarda, o’sha vaqtda insonlarga ma’lum bo’lgan geografik ob’ektlar tasvirlanadi. Osiyoni sxematik haritasi beriladi. Ahmad al-Farg’oniy (797-865 yillar) astronomiya, matematika, geografiya va boshqa ilmiy yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatgan qomusiy olim.

Sharqda al-Farg’oniy, Yevropada Alfraganus tahalluslari bilan mashhur bo’lgan. Uning astronomiya, geografiya va matematika sohasidagi asarlari bu fanlar taraqqiyotiga qo’shilgan salmoqli hissa bo’lgan va keyingi davrlarda o’tgan olimlar uchun amaliy qo’llanma bo’lib xizmat qilgan.Arab xalifaligi davrida Xorun ar-Rashid (786-809) va uning o’g’li al-Ma’mun davrida ikki rasadxona: biri Bog’dodda Shammosiya degan joyda , ikkinchisi Damashqda yaqin Kasiyun nomli tog’da qurildi. Al-Farg’oniy Bog’dod rasadxonasida ko’pgina kashfiyotlar qilgan. Jumladan, 812 yilgi Quyosh tutilishini oldindan bilgan va bu haqda ilmiy kuzatish olib borgan. Al-Farg’oniy Yerning dumaloqligini shunday dalillar bilan isbotlaydiki, ular o’z ilmiy qiymatini hali ham yo’qotgani emas. U Nil daryosidagi suv sathini o’lchaydigan yangi o’lchov asbobi “Miqyos jadidni” yaratdi. Al- Farg’oniy asarlari 11- asrdan boshlab Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilina boshladi. Ahmad al-Farg’oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitobi” dir. Olimning bu asarida astronomik asboblar va Quyosh soatlari bayon qilinadi. Bu asar “Astronomiya asoslari haqida kitob” nomi bilan ma’lum bo’lib, 1145-1175 yillarda Yevropada lotin tiliga tarjima qilingan va bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani bo’yicha asosiy darslik sifatida foydalanilgan. Asarning geografiyaga oid bo’limi “Yerdagi ma’lum mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida” deb ataladi. Asarda Yerning sharsimonligi, bir xil osmon yoritkichlarining turli vaqtda ko’tarilishi, tutilishi va bu tutilishning har bir joyda turlicha ko’rinishi, masofalar o’zgarishi bilan ularning ko’rinishini o’zgarishi to’g’risida ma’lumot beradi.Hozirgi kungacha Ahmad al-Farg’oniyning yetti asari saqlanib qolingan, ular Berlin , London, Parij, Tehron, Toshkent , Dushanbe, Mashhad, Panta, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik kutubxonalarda saqlanmoqda.Abu Nosir Farobiy (873-950 yillar) jahon ilm-faniga ulkan hissa qo’shgan qomusiy olim. O’z zamonasi ilmlarining barcha sohasini mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga katta hissa qo’shganligi, Yunon falsafasini sharhlab, dunyoga tanitganligi uchun ulug’lanib “Al-Muallim as-Soniy”, “Sharq Arastusi” deb atalgan. Farobiy boshlang’ich ma’lumotini ona yurtida oldi,

Toshkent, Buxoro, Samarqandda o’qidi. Eronning Isfaxon, Hamodon, Ray shaharlarida bo’ldi. So’ng, Bog’dodda uzoq yashab zamonasining olimlari bilan ilmiy muloqotda bo’lgan. Umrining oxirini Damashqda o’tkazgan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, u yetmishdan ortiq tilni bilgan va ilmni turli sohalariga oid 160 dan ortiq risolalar yozgan. Farobiy Antik davr olimlari – Platon, Aristotel, Evklid, Ptolemey, Porfiriy va boshqalar asarlariga sharhlar yozgan. Uning sharhlari O’rta va Yaqin Sharq ilg’or mutafakkirlarining dunyoqarashini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi.Abu Ali ibn Sino Farobiy sharhlarini o’qib, Aristotel asarlarini tushunganligini ta’kidlaydi.Farobiy falsafaning umumiy masalalariga , insonning bilish tomonlarining falsafiy bilish tomonlariga, materiyaning miqdori, fazoviy va hajmiy munosabatlarini o’rganishga, materiya xossalari va turlarini, noorganik tabiatning, hayvonlar va inson organizmining xususiyatlari , tilshunoslik, she’riyat, ijtimoiy-siyosiy hayot, davlatni boshqarish va boshqa masalalarga oid asarlar yozdi.Farobiyning tabiatshunoslikka oid “Hajm va miqdor haqida so’z”, “Fazo geometriyasiga kirish haqidagi qisqartma kitob”, “Astronomiya qoidalari haqida mulohazalarni to’g’irlash usuli haqida maqola”, “Fizika asoslari haqida kitob”, “Alkimyo ilmining zarurligi va uni inkor etuvchilarga raddiya haqida maqola”, “Inson a’zolari haqida risola”, “Hayvon a’zolari to’g’risida so’z” va boshqalar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotganalri yo’q.Farobiy asarlari 12-asrdan boshlaboq, lotin qadimiy yaxudiy, fors tillariga tarjima qilinib , Yevropada keng tarqaldi. Toshkentda Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Farobiyning 16 risolasi saqlanmoqda. Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) mashhur qomusiy olim Yevropada “Avitsenna” nomi bilan mashhur bo’lgan olim. Abu Ali ibn Sino o’z zamonasining nafaqat buyuk tabibi va faylasufi bo’lgan, balki atoqli tabiatshunos olim sanalgan. U matematika, kimyo, botanika, zoologiya va boshqa qator fanlar bilan ham shug’ullangan. U fizikaviy hodisalar, xususan mexanika, issiqlik , tovush va yorug’lik hodisalarini ham o’rgangan. Ibn Sino ijodida mexanik mashinalarni yasash g’oyasi ham o’z ifodasini topgan. Masalan, mexanika qonunlarini o’rganishda Ibn Sinoning “Donishnoma” kitobini keltirish mumkin. Ibn Sino bu asarida: “Agar kuch yo’qolsa shu sabab vujudga keltirgan

oqibat ham tura olmaydi, bir xil sharoitda nima kichik bo’lsa, tezroq harakat qilishi nima katta bo’lsa, sekinroq harakat qilishi kerak” – deb ta’kidlab, massa inersiya o’lchovi degan fikrni bildiradi. Keyinchalik ingliz olimi I. Nyuton massaga shunday ta’rif bergan. Shu bilan birgalikda Ibn Sino Nyutonning inersiya qonuni, hamda ikkinchi qonuniga mos keladigan mulohazalarni ham bergan. O’rta asr Sharqining buyuk olimlaridan biri Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy metallar va boshqa moddalarning solishtirma og’irliklarini tajribada katta aniqlik bilan o’lchagan. Hozirgi zamonaviy usullarda aniqlangan metallarning solishtirma og’irliklarni taqqoslaganda Beruniy tomonidan aniqlangan qiymatlarining aniqlik darajasiga ancha yuqori ekanligi ma’lum bo’ldi. Beruniy Yer radiusini o’lchashning usulini ishlab chiqdi. Uning o’lchashlari bo’yicha Yerning radiusi 1081,66 farsaxga, ya’ni 6490 km ga teng. Beruniy Quyosh tutilishi vaqtida Quyosh tojini kuzatdi va uni tushuntirib berdi. U Yerning Quyosh atrofida aylanish to’g’risida fikrni aytgan va geliotsentrik nazariyasini olg’a surdi. Globusni ixtiro qildi. Sharqning buyuk allomasi – astronom olim, davlat arbobi Mirzo Ulug’bek buyuk Amir Temurning nevarasi bo’lgan. U Samarqandda o’z davrida jahonda yagona hisoblangan observatoriyani qurgan. Mirzo Ulug’bekning butun jahonda unga shuhrat keltirgan asosiy asari “Ziji Ulug’bek”, “Ziji Ko’ragoniy” va “Ziji jadida Ko’ragoniy” nomlari bilan ma’lum. Samarqand ilmiy maktabining shoh asari bo’lgan “Zij” o’rta asr astronomiyasi va matematikasini o’z ichiga olgan. 16-arsdan boshlab hozirgi kungacha , Yevropada lotin va boshqa tillarga tarjima qilingan. “Ziji” da keltirilgan jadvallarning aniqligi va qo’llanilgan matematik usullariga ko’ra u o’rta asrlarda yozilgan astronomik asarlarning eng mukammali bo’lgan. Shunday qilib, Sharqning buyuk alomalari, tabiatshunos olimlari o’zlarining ilmiy ishlari bilan Yevropa, qolaversa jahon sivilizatsiyasining rivojlanishiga munosib hissa qo’shganlar. Markaziy Osiyolik matematik olimlar orasida eng mashxurlaridan biri А bu А bdullox Muxammad Muso al-Xorazmiy (783-850) yukorida zikr etilgan Bagdoddagi Donishmandlik uyida matematika bilan shugullandi. Uning matematika buyicha yozgan risolalari: «Kitob al-jabr val mukobala», «Xind xisobi

xakida kiskacha kitob», « А stronomik jadvallar», «Kitobul-suratul-arz». «Xind xisobi xakida kiskacha kitob» asari Ovrupoda xind pozitsion sistemasining tarkalishida muxim rol ь uynadi. «Kitob al-jabr val mukobala» asarida algebra mustakil fan sifatida (matematikaning bir bulimi) birinchi bulib urganib chikildi. А l- Xorazmiyning nomi dastlab matematika olamiga xind xisob sistemasiga asoslangan arifmetika muallifi sifatida tanilgan bulsa, sungra katʼiy koidalar asosida bajariladigan xar kanday xiso sistemasining umumiy nomi (algoritm) sifatida mashxurdir. А l- Xorazmiyning nomi bilan Oyning kurinmas tomonidagi krater ataladi. А bu Nasr Muxammad ibn Muxammad ibn Uzlug ibn Tarxon Forobiy (870- 950) –komuschi olim, shark fanining asoschilaridan biri. Forobiy taxallusini tugilgan joyi Farob (xozirgi Utror, Kozogiston) nomidan olgan. Umrining asosiy kismini Bagdod, Damashk va boshka madaniyat markazlarida utkazgan. А sosiy asarlari: «Ilmlarning sinflari va taʼriflari xakida kitob», «Xikmatning xulosalari», «Falsafa tushunchasining maxnosi xakida suz», «Tabiiy garmoniyalar kitobi», «Katta musika kitobi», «Ritorika xakida kitob», «Fazilatli xulklar», «Shaxarni boshkarish», «Baxt- saodatga erishuv xakida risola», «Fazo geometriyasiga kirish xakida kiskacha kitob» va boshkalar. Uning asosiy xizmati birinchi marta kadimgi va urta asr Sharki fanlari sinflarini xamda trigonometriya va geometriya buyicha ilmiy tadkikotlarni bayn etdi. Shuningdek , asarlarida matematikaning asosiy tushunchalarini asoslash va tugri bayon etish usullariga katta eʼtibor berdi. А bu Rayxon Muxammad ibn А xmad Beruniy (4.10.973- 13.12.1048) astronom, matematik va komuschi olim, Xorazmda tugilgan , asosiy asarlarini arab tilida yozgan. Bir necha yil Xindistonda bulgan. 1017 yilda asirga tushirilib, Gazna ( А fgoniston) ga olib ketilgan, umrining oxirigacha usha yerda yashagan. Beruniyning asosiy ishlari astronomiya , matematika, fizika, falsafa, tarix, botanika, geografiya mineralogiya va x.k.larga bagishlangan. Uning asarlaridan xind olimlari grek matematikasi va astronomiyasi yutuklari bilan tanishganlar (bu asarlarni u sanskrit tiliga tarjima qilgan).

А bu А li Xusayn ibn А bdullo ibn Sino (6.08.980-18.06.1037) faylasuf- tabiatshunos , tabib, matematik, shoir, Buxoroga yakin А fshona kishlogida tugilgan. Xorazm va Eronda ishlagan. А sosiy asarlari: «Tib konunlari», « А shshifo», «Najot», «Ishorat va tanbix», «Donishnoma» va «Urjuz». Bulardan « А sh-shifo» va «Donishnoma» da matematikaga bagishlangan maxsus bulimlar bor. «Donishnoma» (1030-1035 yillar) Isfaxon shaxrida yozilgan bulib, geometrik mazmunli materiallari planimetriya va steriometriyaga bagishlangan. Shoir, faylasuf , astronom va matematik Giyosiddin А bulfatx Umar ibn Ibroxim Xayyom (15.05.1048-14.12.1131) tugilgan. Uning otasi chodir (xayma) tikuvchi bulganligidan Xayyom taxallusini olgan degan taxmin bor. Usha davrning yuqori saviyasida taʼlim olib, yuksak qobilyaiti tufayli Buxoroga Shamsul-mulk Qoraxoniy saroyida ishlashga chaqirilgan. 1047 yilda saljuqiylar poytaxti- Isfaxonga o’tadi va u shox xizmatchisi buladi. 1076 yilda uning ixtiyoriga Isfaxondagi rasadxona beriladi va uni jixozlash uchun mablag’ ajratiladi. Uning boshchiligida olimlarga eski Eron quyosh takvimini islox qilish topshiriladi, 1079 yilda yangi taqvim tuzib chiqildi. U birinchi bo’lib uchinchi darajagacha bulgan tenglamalarni yechish nazariyasini yaratdi va barcha tenglamalarning umumiy sinflarini bayon etdi. Bu « А ljabr val mukobala masalalarining isbotlari xakida» asarida (B. А . Rozenfel ь d (1917 yilda tugilgan, Yakin va Urta Shark mamalakatlarida urta asrlarda matematika tarixi buyicha ishlar muallifi) rus tiliga tarjima qilgan) keltirilgan. Umar Xayyom birinchi marta geometriya bilan algebraning aloqasi tug’risidagi xamda algebraik tenglamalarni geometrik tushuntirish va yechish xaqidagi masalani quydi. Matematika tarixi matematikani rivojlanish tarixini, bunda xalqlarning, alohida olimlarning va olimlar kollektivining fan taraqqiyotiga qo’shgan hissalarini o’rganishni, matematik tushunchalarni, qonunlarni paydo bo’lish va ularning fandagi va hayotdagi rolini o’rganish bilan shug’ullanadi. Shuningdek matematika o’qituvchilari uchun hamda fan tarixi bilan qiziquvchilar uchun ham foydalidir. O’quvchilarni matematika tarixi, bu boradagi kashfiyotlar bilan tanishtirish,

matematik tushunchalarni va qonuniyatlarni ro’yobga kelishda ayrim olimlarning, olimlar jamoasining va xalqlarning roli bilan tanishtirish ularning dunyo qarashini shakllantirishda, matematikaga bo’lgan qiziqishlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega bo’lib, kasbiy tayyorgarliklarini shakllanishda muhim rol o’ynaydi. Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki bosqichlarda o’zaro muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham ta’sir eta boshladi Shulardan ba’zilarini qayd etib o’taylik. 1) Nyutonning (differentsial va integral xisobining ilk qadamlari) flyuksiyalarni hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi darajasigacha ko’tarildi. 2) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal qilish problemasini izlaganda tenglama ildizlarini “gruppalash masalalarini” qaragan edi. Keyinroq esa E. Galua gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi problemani hal etdi. So’ng XIX asrda A. Keli gruppaga ta’rif berdi. S. Li esa uzluksiz gruppalar nazariyasini yaratdi.1890 yilda E. S. Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga tatbiq etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga aylangan. Bulardan ko’rinadiki matematika nafaqat o’z-o’zini rivojlantiradi, balki boshqa fanlarning rivojlanishiga va aksincha boshqa fan yutuqlari asosida o’zi ham rivojlanadi. So’ngi yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi kibernetika, hisoblash texnikasi, ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya, meditsina va boshqa sohalarda matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning rivojlanish jarayonida ko’pdan - ko’p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong’u zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan, ham din peshvolari din ta’limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo’q qilishga intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari siljishi uchun imkoniyatlar yaratib bergan. Jumladan Kopernik va Galiley, Ulug’bek qismatlari. Yoki XVII asrda Leybnits va Nyuton asarlarida cheksiz kichiklar haqida ma’lumotlar paydo bo’lishi

bilan Episkop Berklining qattiq tanqidiga uchradi. Yoki limitlar nazariyasi XIX asr oxiriga qadar qattiq tortishuvlarga sabab bo’lib keldi. Hatto Koshining ishlari ham bunga barham bera olmagan edi. Yoki N. I. Lobachevskiy ishlari o’limidan so’ng XIX asr oxirida tan olindi. (Ya. Bolyai va Gauss ishlari). Matematikani sotsial- iqtisodiy sohalarga ta’sirini chuqurroq ko’rabilish uchun uning tarixini turli ijtimoiy formatsiyalar bilan birgalikda qarash kerak. O’rta asrlarda esa fan ko’p jihatdan boy-feodallarning manfaatiga, dinga bo’ysundirilgan (savdo ishlari, hosil bo’lish, meros bo’lish, o’zga yerlarni bosib olish, ta’sir doiralarni kengaytirish). Matematika fanida ilg’or va reaktsion kuchlarning kurashi har doim sinfiy xarakterga ega bo’lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol ko’rinib turadi Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan rivojlanishining asosiy faktlarini va qonunlarini to’g’ri bilish va talqin qilish imkonini beradi, sxolastikani bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Matematika tarixida o’zining xarakteri jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladigan davrlar mavjud bo’lib, bunday ajratishlar davlatlarda nisbatan, sotsial - iqtisodiy formatsiyalarga nisbatan, buyuk kashfiyotlarga nisbatan va hokazo qarab davrlarga bo’linishi mumkin. Shulardan biri A. N. Kolmogorov taklif etgan variantdir. U quyidagicha: I. Matematikaning ro’yobga kelishi. Bu davr eramizdan oldingi VI-V asrlargacha davom etib, bu paytga kelib matematika mustaqil fan sifatida shakllanadi. Bu davrning boshlanishi esa, o’tmish ibtidoiy davrga qarab boradi. Bu davrda matematika hali fan sifatida shakllanmagan bo’lib, qilingan ishlarning xarakteri asosan kuzatish va tekshirish natijalari asosida materiallar to’plashdan iborat bo’lgan. II. Elementar matematika davri. Bu davr eramizdan oldingi V-V asrlardan boshlanib, to hozirgi XVI asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda asosan o’zgarmas miqdorlarga oid masalalar atroflicha o’rganilgan bo’lib, bularning ba’zilari o’rta maktab kursiga kiritilgan, matematikaning bundan keyingi rivoji o’zgaruvchi miqdorlarning kiritilishi bilan bog’liq. III. O’zgaruvchi miqdorlar matematikasi. Bu davrning boshlanishi o’zgaruvchi miqdorlarning kiritilishi, Dekart analitik geometriyasi vujudga kelishi, Nyuton va Leybnits asarlarida differentsial va integral xisobi tushunchalari paydo bo’lishi bilan

xarakterlidir. XVI asrdan to XIX asrgacha davom etgan bu davrda matematika jadal sur’atlar bilan rivojlandi, yangi bo’limlar vujudga keldi. Barcha ilmiy yo’nalishlarning bunday rivoji matematikani hozirgi zamon ko’rinishiga olib kelinishiga sabab bo’ldi. Hozirda biz buni matematikaning klassik asoslari deb yuritamiz. IV. Hozirgi zamon matematikasi davri. Bu davrda yangi matematik nazariyalar, matematikaning yangidan -yangi tatbiqlari vujudga keldiki, u matematika predmetini mazmunini judayam boyitib yubordi. Bu esa o’z navbatida matematika asosini (aksiomalar sistemasini, isbotlashning mantiqiy usullarini va boshqalar) hozirgi zamon matematikasining yutuqlari asosida qayta ko’rib chiqishni taqozo etadi. Endi esa sonlarning paydo bo’lish tarixiga nazar solsak. Qadim tosh asrida (poleolit davri) odamlar hali g’orlarda yashagan va hayoti hayvon hayotidan deyarli farq qilmaydigan davrdan boshlab, odamlar ov qurollarini tayyorlash, o’zaro aloqa vositasi bo’lgan tilni vujudga keltirish borasida, keyinroq esa o’ziga e’tibor berishi (rasmlar, figuralar, bezaklar va boshqalar). Yashash uchun ne’matlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishi, yerni ishlay boshlashi boshqacha aytganda tabiatga nisbatan insonning aktivligini oshishi (neolit davri 15 ming yil) sonli miqdorlar va fazoviy munosabatlarni tushunishda ilgari qo’yilgan qadam bo’ldi. Yashashni o’troq holga o’tishi qishloqlar paydo bo’lishi, hayvonlarni o’rgatilishi, ekinlar ekish, mehnat qurollarini yaratilishi bu protsessni yanada tezlashtirdi. Albatta matematik bilimlarni shakllanishi turli xalqlarda o’ziga xos usullar bilan shakllandi. Lekin shunga qaramasdan asosiy matematik tushunchalar; son, figura, yuza, natural sonlarning cheksiz davom etishi va boshqalar asosan amaliyot natijasida vujudga keldi va rivojlanish bosqichining uzundan - uzun yo’lini bosib o’tdi. Alfavitli sanoq sistemasi (abjad hisobi). Eramizdan avvalgi V asrdan etib kelgan eng qadimgi grek - yunon alfavit sistemasi. 7 8 91 2 3 4 5 6,), дзета (), дигамма , , , , , ( 30 40 50 60 70 80 9010 20 , , q о , , , ,), каппа i, ( 100 200 300 400 500 600 700 800 900 ) самма , , , , (, , , Misol: ... ,444 ... , 1000, , 2000, Arab hisobi (abjad hisobi). Alif Be Jim Dol Ќ e Vov Ze Xe Itqi ط ه ز و ץ د ج ب ا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 yo Kof Lom Mim Nun Sin A’in Fe Sod ص ف غ س ن ح ل ك ى 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Qof Re Shin Te Se Xe

Zol Zod Izqi Ђ a’in ع ظ ض ذ ح ث ت ش ر ق 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Mas. 12 = ب ى avval 10 ni o’ng tomoniga 2 ni yoziladi 539 = ط لث 4000 = عد ) 4 va 1000 ko’rinishida) 50000 = عن 50 va 1000 ko’rinishda) O’nli bo’lmagan pozitsion sistemalar. Bularga Vavilon, indeetslar, mayya qabilasi, hindlarning ikkilik sistemasi kiradi. O’nli sanoq sistemasi nol bilan birga dastlab eramizdan 500 yil avval Hindistonda vujudga keldi. Hindlarning matematikaga oid eng qadimgi yodgorliklari eramizdan oldingi VIII - VII asrlarga to’g’ri kelib, bular sanskrit tilida yozilgan diniy kitoblardir. Bularda geometrik yasashlarga oid (saroylar qurish, ibodatxonalar qurish, buddalar yasash ...), doirani kvadratlashning dastlabki urinishlari, Pifagor teoremasining tatbiqlari va buning natijasida Pifagor sonlarini topishga doir arifmetik masalalar echish va boshqalar. Sanoq sistemasi avval boshdan o’nlik sistemada ishlatila boshladi. Xususan katta sonlarni tuzish va ular ustida amallar bajarish odat tusiga kirgan. Jumladan qadimiy afsonaga qaraganda Budda o’nli sanoq sistemasida 1054 gacha bo’lgan sonlarni tuzgan va ularning har bir razryadiga mos nomlar qo’ygan. Yoki boshqa bir afsona (yer xudosini ishqida musobaqalashgan Sarvatasidda) maxraji 100 bo’lgan geometrik progressiyaning 107+9*48 - hadini ya’ni 421 ta nol bilan tugaydigan sonni hosil qilganligi haqida so’z boradi. Yoki boshqa misol b1 = 3, q = 5, S = 22888183593 bo’lgan geometrik progressiyaning hadlari sonini topish masalasi (Bxaskara “Lilovati” asari). O’nli sanoq sistemasi (nol bilan) va sonli simvolikani ishlab chiqish va rivojlantirish bilan birga hindlar cheksiz katta sonlar haqida ham tasavvurga ega bo’lganlar. Jumladan Bxaskara Akarya 0 а ko’rinishdagi ifodaga izoh berib, uni son ekanligini, lekin unga qanday katta sonni qo’shganimizda yoki ayirganimizda ham o’zgarmaydi deb tushuntiradi. Xitoyda matematik tushunchalarni paydo bo’lishi Xitoy matematika tarixchisi Li Yanning tasdiqlashiga ko’ra e.o. XIV asrga to’g’ri keladi. Dastlabki matematikaga oid ma’lumotlar chjoubi (quyosh soati) va matematikaga oid 9 kitob (matematika v devyati knigax) asarlardir. Bu asarlar eramizning boshida (e.o. 152 y. olim Chjan Tsan) paydo bo’lib, bungacha bo’lgan Xitoydagi matematikaga oid barcha ma’lumotlar jamlangan. Jumladan bu asarda ieroglifli simvolika bilan berilgan

o’nli sanoq sistemasi haqida ham ma’lumotlar bor. Sonlar sinflarga bo’linib, har birida to’rttadan razryad bor. Nol esa yo’q bo’lib, faqat XII asrda paydo bo’lgan (hindlardan o’zlashtirilgan bo’lsa kerak). Arifmetik amallar esa sanoq taxtasida bajarilib, nolni o’rni bo’sh qoldirilib ketgan. Misrda matematikaga oid bo’lgan ma’lumotlar 1858 yili Raynda (Rhind) papirusining o’qilishidir. U Londonda saqlanayotgan bo’lib, taxminan uzunligi -5,5 metr eni - 32 sm bo’lib, 84 ta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan masala jamlangan. Ikkinchi katta yodgorlik Moskvada bo’lib, Axmes papirusi deb ataladi. Uzunligi o’shanday bo’lib, eni 8 sm ga teng, 25 ta masala bor. Birinchisi e.o. 1650 yilga tegishli bo’lib, 1882 yili V. V. Babinin ruscha sharxini bergan. Ikkinchisi e.o. 1850-yilga tegishli bo’lib, sovet akademiklari B. A. To’raev va V. V. Struve tomonidan o’qilgan va o’rganilgan. Ma’lum bo’lishicha Misrliklar e.o. 4000 yillar davomida matematikani amaliy ishlari bilan shug’ullanganlar. Ularga o’nlik va 60 lik sanoq sistemalari tanish bo’lgan. Jumladan o’nli sanoq sistemasi ieroglifli bo’lib, bog’lovchi sonlar 10k larga maxsus belgilar qo’yilgan. Algoritmik sonlar esa bog’lovchi sonlarning kombinatsiyasi asosida tuzilgan. Umuman olganda o’nli sanoq sistemasini paydo bo’lishi, shakllanishi va rivojlanishi turli xalqlarda turlicha kechdi. XULOSA O’nli sanoq sistemasining bundan keyingi rivoji ko’p jixatdan Islom dinining vujudga kelishi va 641 yili Bag’dod xalifaligini o’rnatilishi bilan bog’liq. Taxminan 773 yili al - Fazari xindlarning “Siddxanti” (300 – 400 yillar) asarini arab tiliga tarjima qiladi (saqlanib qolgan “Sur ь ya” qismi). Islom davri matematikasi turli - tuman kuchlar ta’siri ostida rivojlandi. Ayniqsa xalifa Abbosiylar davrida: al - Mansur (754 - 775), Xorun - al - Rashid (786 - 809), al – Ma’mun (813 - 833). Al-Ma’mun Bog’dodda kutubxonasi va observatoriyasi bo’lgan katta madrasa qurdiradi. Bu yerda ko’plab sharq olimlari ishlab ijod qilganlar. Xivalik Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy (825 yili) Xindistonga qilgan safaridan so’ng yozgan “Xind sonlari haqida” asari (XII asrda Lotin tiliga tarjimasi saqlangan) paydo bo’lgandan so’ng o’nli sanoq sistemasi tez tarqala boshladi. Bu davrga kelib savdo-sotiq keng yo’lga qo’yilgan turli xalqlardagi matematika yutuqlari umumlashtirilib yaxlit holga kelgan edi. Ana shunday holda u Yevropaga kirib keldi. (Algoritm - Algorifm – al-

Xorazmiy). Xulosa qilib aytganda islom dini tarqalishi bu yangidan-yangi o’lkalarni qamrab olish va natijada vujudga kelgan ulkan davlatni boshqarish uning ravnaqini ta’minlash fanni keng miqyosda davlat raxnamoligiga olishni taqozo etardi. Chunki savdo-sotiqni yo’lga qo’yish yangi shaxarlar barpo etish, meros masalalari va boshqalar bunga sabab bo’la oladi. Natijada davlat apparatida maxsus oylik bilan ishlovchi olimlar jamlana bordi. Ular turli mamlakatlardan keltirilgan asarlarni o’rganish, tarjima qilish, umumlashtirish va yangi kashfiyotlar bilan shug’ullanishgan. Shuning uchun ham al-Xorazmiyning “Xind sonlari haqida” asari o’ziga xos entsiklopedik asar bo’lib, berilgan sharxlar va Xorazmiy tomonidan rivojlantirilgan nazariyalar bizning hozirgi zamon o’nli sanoq sistemasiga juda yaqin keltirilgani uchun ham, u butun dunyoda qabul qilindi. Hind raqamlari: ٠٫١٫٢٫٣٫٤٫ ۵ ٫٦٫٧٫٨٫٩ . Shunday qilib butun joxonda matematika va sonlar shu zaylda rivojlandi. Al-Xorazmiyning matematikaning rivijlanishiga qo’shgan hissasi esa alohida o’ringa sazovordir.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Matematika tarixi predmeti

O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi

Sоn tushunchasi

Matеmatikaning asosiy rivojlanish bosqichlari. Hozirgi zamon matеmatikasining tarkibi, ahamiyati va tadbiqlari.doc

Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodlari