logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Xususiy hosilali differentsial tenglamalar va ularning klassifikatsiyasi

Xususiy hosilali differentsial tenglamalar va ularning klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.5 KB
Ko'chirib olish
Xususiy hosilali differentsial tenglamalar va ularning klassifikatsiyasi Reja: 1. Xususiy hosilali differensial tenglamalar va ularning yechimi to’g’risida tushuncha. 2. Xarakteristik forma tushunchasi. 3. Ikkinchi tartibli differensial tenglamalarning klassifikatsiyasi va kanonik ko’rinishi. 1. Xususiy hosilali differensial tenglamalar va ularning yechimi to’g’risida tushuncha.n n E D x x x x    ) ,..., , ( 2 1 bo’lib D -ochiq bog‘limli soha bo‘lsin. n E -Evklid fazosi nx x x ,..., , 2 1 - ortogonal dekart koordinatalar sistemasidagi x nuqta- ning koordinatalari. Tartiblangan manfiy bo’lmagan n ta butun sonning ) ,..., , ( 2 1 n     ketma-ketligi n -tartibli mu’lteindeks deyiladi, n        ... 2 1 son mu’lteindeksning ug‘unligi deyiladi. ) ,..., , ( ) ( 2 1 nx x x u x u  funksiyaning D x nuqtadagi n        ... 2 1 tartibli hosilasini n n x x x u u D D D u D n n               , , , , , , 2 1 2 1 2 1 2 1   , ) (x u u D   Xususiy hoda ko‘rinishda belgilashimiz i   bo‘lganda i i ix u u D       , i i x u u D    , iixx i i u x u u D     2 2 2 ,...) ,... ( p x F F  funksiya D sohada x nuqtaning va u D p p p p n        , , , 2 1  , ,1,0i haqiqiy o’zgaruvchining berilgan funksiyasi bo’lib, kamida bitta mp F    max  m hosila noldan farqli bo’lsin. Ushbu 0 ) , , , (     u D x F  (1) tenglik noma’lum ) ,..., , ( ) ( 2 1 nx x x u x u  funksiyaga nisbatan  m tartibli xususiy hosilali differensial tenglama deyiladi. (1) tenglamaning o‘ng tomoni esa xususiy hosilali differensial operator deyiladi. Agar F barcha p  m, ,1,0    o’zgaruvchilarga nisbatan chiziqli funksiya bo’lsa, (1) tenglama chiziqli differentsial tenglama deyiladi. Agarda F , m   bo’lganda barcha p o‘zgaruvchilarga nisbatan chiziqli funksiya bo’lsa, (1) tenglama kvazichiziqli differentsial tenglama deyiladi. Misollar: 1) 0 1 22 2 2 1 2 21 3 21             u x u x u x x x x u x ) , ( 2 1 x x u u  - bu uchinchi tartibli ikki o’zgaruvchili chiziqli tenglama. 2) 0 3 2 2 21 2              ux x u x u u ) , , ( 3 2 1 x x x u u  - bu ikkinchi tartibli uch o’zgaruvchili kvazichiziqli tenglama. 3) 0 22 2 3 2 21 3              u x u x x u ) , ( 2 1 x x u u  - bu uchinchi tartibli ikki o’zgaruvchili chiziqli bo’lmagan tenglama. D sohada aniqlangan ) (x u funksiya (1) tenglamada ishtirok etuvchi barcha hosilalarri bilan uzluksiz bo’lib, uni ayniyatga aylantirsa, ) (x u ga (1) tenglamaning regulyar (klassik) echimi deyiladi. Xususiy hosilali  m tartibli chiziqli differensial tenglamani ushbu    m x f u D x a Lu    ) ( ) ( (2) ko’rinishda yozib olish mumkun. Barch D x lar uchun (2) tenglamaning o’ng tomoni ) (x f nolga teng bolsa, (2) tenglama bir jinsli, ) (x f funktsiya nolga teng bo’lmasa, bir jinsli bo’lmagan tenglama deyiladi. Agar ) (x u va ) (x v funktsiyalar bir jinsli bo’lmagan (2) tenglamaning echimlari bo’lsa, ravshanki ) ( ) ( ) ( x v x u x w   ayirma bir jinsli )0 ( f tenglamaning yechimi bo’ladi. Agarda ) (x ui , k i , ,2,1   funktsiyalar bir jinsli )0 ( f tenglamaning yechimlari bo’lsa,   k i ii x uc x u 1 ) ( ) ( funktsiya ham, bu erda ic haqiqiy o’zgarmaslar, shu tenglamaning yechimi bo’ladi. Xususiy hosilali ikkinchi tartibli chiziqli differensial tenglama             m ji n i i i j i ji x F u x C x u x B x x u x A 1 , 1 2 , ) ( ) ( ) ( ) ( (3) ko’rinishda yoziladi, bu erda jiA , , iB , C ,  F D sohada berilgan haqiqiy funktsiyalardir. (3) tenglamaning barcha jiA , , n j i , ,1 ,   koeffiisientlari nolga teng bo’lgan D x nuqtalarda tenglama ikkinchi tartibli bo‘lmay qoladi, ya’ni bu nuqtalarda tenglamaning tartibi buziladi. Bundan keyin barcha D x da   n ji ji x A 1 , 2, 0 ) ( deb hisoblaymiz. (3) tenglamada j i bo’lganda alohida-alohida jixx ji u A , , ijxx iju A , qo’shiluvchilar ishtirok etmay, balki ularning yig’indisi jixx ij ji u A A ) ( , ,  ishtirok etadi. Shu sababli ham umumiyatlika ziyon etkazmay hamma vaqt ij ji A A , ,  deb hisoblaymiz. Eslatib o’tamiz D sohada aniqlangan va  K tartibgacha xususiy hosilalri bilan uzluksiz bo’lgan haqiqiy ) (x u funksiyalarning to’plamini ) (D C K orqali belgilaymiz. 2. Xarakteristik forma tushunchasi. Faraz qilaylik (1) tenglamada ishtirok etayotgan ,...) ,... ( p x F F  funksiya, n p p    ,..., ,2 1  m   o’zgaruvchilar bo’yicha uzluksiz hosilaga ega bo’lsin. (1) tenglamalar nazariy asida n   , , , 2 1  haqiqiy o’zgaruvchilarga nisbatan ushbu     m n p F K        ) ,..., , ( 2 1 , nn        ,..., , 2 1 2 1  (4)  m tartibli forma m darajali bir jinsli ko’phad muhim ro’l o’ynaydi. Bu forma (1) tenglamaga mos bo’lgan xarakteristik forma deyiladi. 3. Ikkinchi tartibli differensial tenglamalarning klassifikatsiyasi va kanonik ko’rinishi. Ikkinchi tartibli kvazichiziqli       n ji x x x j i ji n u u u u x x x u x A 1 , 2 , 0 ) ,..., , , , ( ) ( 2 1 (5) differensial tenglama uchun (4) forma    n ji j i ji n x A Q 1 , , 2 1 ) ( ) ,..., , (      (6) kvadratik formadan iborat. (5) tenglamani erkli o’zgaruvchilarni almashtirib uni soddaroq ko’rinishga keltirishga harakat qilamiz. ) ,..., , ( 2 1 nx x x x o‘rniga ) (x y y ya‘ni ) ,..., , ( 2 1 n k k x x x y y  n k ,1 ya’ni n k k k k x x x y n        ... 2 1 2 1 n k ,1 ) ( ) ( 2 D C x yk  va ushbu yakobian 0 ) ,..., , ( ) ,..., , ( 2 1 2 1  n n x x x D y y y D deb hisoblaymiz. U holda i j k n ek n k k i k j e k e i j n k i k k x x y y u x y x y y y u x x u x y y u x u                               2 1 , 1 2 2 1 1 Buni (5) tenglamaga qo’yib ushbu tenglamaga kelamiz 0 ) ,..., , , ( ) ( 1 0 1 , 2 1, 1 2 ,                             ny y n ji i j k n ek n k k i k j e k e ji u u u y x x y y u x y x y y y u x A Yoki 0 ) ,..., , , ( ) ( 1 1 , 1 2 ,        ny y n ek k e ek u u u y y y u y A (7) Bu erda       n ji i k j e ji ek x y x y x A y A 1 , , , ) ( ) ( (8) ) ,..., , , ( ) ( ) ,..., , , ( 1 1 0 2 1 , , 1 1 n n y y i j k n ji ji n k k y y u u u y x x y x A y u u u u y              (5) tenglama tekshirilayotgan D sohada 0x nuqtani olamiz, va ushbu belgilashlarni kiritamiz. ) ( 0 0 x y y  , i k ki x x y    ) ( 0  U holda (8) forma 0x nuqtada quyidagicha yoziladi   n ji ik je ji ek x A y A 1 , , , , 0 , ) ( ) (   (9) (6) kvadratik formani 0x nuqtada yozib olamiz    n ji j i ji x A Q 1, 0 , ) (   (10) Maxsus bo’lmagan ushbu   n k k ik i 1 ,   , 0 ) det( ,  ik (11) affin almashtirish yordamida (10) kvadratik forma                               n ji n ek n ji ej ki ji e k n e e ie n k k ik ji x A x A Q 1 , 1, 1 , 0 , 1 , 1 , 0 , ) ( ) (           n ek e k ke y A 1 , 0) (   (12) ga keladi. Bu kvadratik formaning koeffitsientlari ham (9) formula bilan aniqlanadi. Shunday qilib, (5) tenglamani 0x nuqtada x o’zgaruvchilar o’rniga yangi ) (x y y o’zgaruvchilar kiritib soddalashtirish uchun shu nuqtada (10) kvadratik formani maxsus bo’lmagan (11) chiziqli almashtirish yordami bilan soddalashtirihs yetarlidir. Algebra kursida isbot qilinadiki, hamma vaqt shunday maxsus bo’lmagan (11) almashtirish mavjud bo’lib, uning yordami bilan (10) kvadratik forma quyidagi ko’rinishga olib kelinadi.   n k k k Q 1 2   (13) bu erda k n k , ,1  koeffitsientlar 1,-1,0 qiymatlarni qabul qiladi. Shu bilan birga masbat (manfiy) koeffitsientlar soni (inertsiya indeksi) va nolga bo’lgan koeffitsiyentlar soni (forma defekti) affin almashtirishga nisbatan invuriant, ya’ni bu sonlar faqat (10) forma bilan aniqlanib, (11) almashtirishning tanlab olinishiga bog’liq bo’lmaydi. Bu narsa (5) differensial tenglama ) (, x A ji koeffitsiyentlarning 0x nuqtada qabul qiladigan qiymatlariga qarab, klassifikatsiya qilish imkonini beradi. Yuqorida aytilganlarga asosan (7) tenglama    n k y y yy k n kk u u u y u 1 0 ) ,..., , , ( 1  (14) ko’rinishda yoziladi. Ikkinchi tartibli differensial tenglamaning aralash hosilalar qatnashmagan bunday ko’rinishi, odatda uning kanonik korinishi deyiladi. (5) tenglamani bitta nuqtada emas, xech bo’lmaganda D x 0 nuqtaning biror kichik atrofida kanonik ko’rinishga olib keluvchi mumkinmi degan savol tug’uladi. Bu savolga ijobiy javob faqat 2n bo’lgandagina ma’lum. Bu xolni biz alohida ko’ramiz. Agar barcha 1k yoki barcha 1k n k , ,1  bolsa yani Q forma mos ravishda musbat yoki manfiy aniqlangan (gefinit) bo’lsa, (5) tenglama D x nuqtada elliptik tipdagi yoki elliptik tenglama deyiladi. Agar k koyffisientlardan bittasi manfiy, qolganlari musbat (yoki aksincha) bo’lsa, (5) tenglama D x nuqtada giperbolik tenglama deb ataladi. k koyffisientlardan ikkitasi, 1 2 1    n , musbat, qolgan 2n tasi manfiy bo’lsa, (5) tenglamaga ultragiperbolik tipdagi tenglama deyiladi. Agar koyffisientlardan kamida bittasi nolga teng bo’lsa, (5) tenglama keng manoda D x nuqtada parabolik tenglama deb ataladi. Agar (5) tenglama D sohaning xar bir nuqtasida elliptik, giperbolik yoki parabolik bo’lsa, u xolda D sohada mos ravishda elliptik, giperbolik yoki parabolik tipdagi tenglama deb ataladi. Eslatib o’tamiz, A matritsaning xarakteristik sonlar ushbu 0 ) det(   E A  Algebraik tenglamaning ildizlaridan iborat, bu erda E - birllik matritsa (5) tenglama berilgan D sohaning ixtiyoriy x nuqtaning A matritsa xarakteristik sonlarning ishorasini aniqlab, (5) tenglamani qaysi tipga tegishli ekanligini aniqlab olish mumkin. Ushbu 0 ) ( 1 , ,       n ji i j ji x x x A  tenglama (5) differentsial tanglama xarakteristik tenglamasi deyiladi. Agar ) ,..., , ( 2 1 nx x x  funktsiya xarakteristikalar tenglamasini qanoatlantirsa c x x x n ) ,..., , ( 2 1  const c tenglama bilan aniqlangan sirt berilgan (5) differentsial tenglamani xarakteristik sirti yoki xarakteristikasi deyiladi. O’zgaruvchlar soni ikkita bo’lganda xarakteristik egri chiziq haqida so’z boradi.

O'xshashlar

Hususiy hosilali differensial tenglamalar uchun asosiy masalalarning qo‘yilishi
Differentsial
Differensial tenglamalar haqida tushuncha
Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi
Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi