Hosila yordamida funksiyani tekshirish - Algebra - Referatlar

Hosila yordamida funksiyani tekshirish

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

379 KB

Ko'chirib olish

H osila yordamida funksiyani tekshirish Reja: 1 . Egri chiziqning qavariqligi va botiqligi. Egri chiziqning burilish nuqtasi. 2. Asimptotalar 3. Funksiyani to‘la tekshirish va grafigini yasash

1. Egri chiziqning qavariqligi va botiqligi. Aytaylik f(x) funksiya x=x 0 nuqtada f’(x 0 ) hosilaga ega, ya’ni funksiya grafigining M(x 0 ,f(x 0 )) nuqtasidan novertikal urinma o‘tkazish mumkin bo‘lsin. Ta’rif. Agar x=x 0 nuqtaning shunday atrofi mavjud bo‘lib, y=f(x) egri chiziqning bu atrofdagi nuqtalarga mos bo‘lgan bo‘lagi shu egri chiziqqa M(x 0 ,f(x 0 )) nuqtasidan o‘tkazilgan urinmadan pastda (yuqorida) joylashsa, u holda f(x) funksiya x=x 0 nuqtada qavariq (botiq) deyiladi. Agar egri chiziq biror intervalning barcha nuqtalarida qavariq (botiq) bo‘lsa, u holda bu chiziq shu intervalda qavariq (botiq) deyiladi. 33-rasmda qavariq va 34- rasmda botiq egri chiziqlar chizilgan. Egri chiziq nuqtasining ordinatasini y bilan, shu egri chiziqqa M(x 0 ,f(x 0 )) nuqtasida o‘tkazilgan urinmaning x ga mos ordinatasini Y bilan belgilaylik. Ravshanki, agar x 0 nuqtaning biror atrofidan olingan barcha x lar uchun y-Y 0 ( y-Y  0) tengsizlik o‘rinli bo‘lsa, u holda egri chiziq x=x 0 nuqtada qavariq (botiq) bo‘ladi. (35-,36- rasmlar) 1-teorema. Faraz qilaylik, f(x) funksiya X oraliqda aniqlangan va x 0  X nuqtada ikkinchi tartibli hosilasi mavjud bo‘lsin. Agar f’’(x 0 ) >0 bo‘lsa, u holda funksiya grafigi x 0 nuqtada botiq; agar f’’(x 0 ) <0 bo‘lsa, u holda funksiya grafigi x 0 nuqtada qavariq bo‘ladi. Isboti. Faraz qilaylik f’’(x 0 ) >0 bo‘lsin. Quyidagicha yordamchi funksiya kiritamiz: F(x)=y-Y , ya’ni F(x)=f(x)-f(x 0 )- f’(x 0 )(x-x 0 ). Ravshanki F(x 0 )=0, F’(x)=f’(x)-f’(x 0 ), F’’(x)=f’’(x) bo‘ladi. Bundan F’(x 0 )=f’(x 0 )-f’(x 0 ) =0 va F’’(x 0 )=f’’(x 0 ) >0 ekanligi kelib chiqadi. Demak, (ekstremum mavjudligining yetarli shartiga ko‘ra) x 0 nuqta F(x) funksiyaning minimum nuqtasi bo‘ladi, ya’ni x 0 nuqtaning biror atrofida F(x)  F(x 0 )= 0 bo‘ladi. F(x)=y-Y bo‘lganligidan y  Y tengsizlik o‘rinli bo‘ladi. Bu esa x 0 nuqtaning aytilgan atrofida funksiya grafigi urinmadan yuqorida joylashishini, ya’ni funksiya grafigi x 0 nuqtada botiq bo‘ladi. Teoremaning ikkinchi qismi shunga o‘xshash isbotlanadi. Agar biror intervalda f’’(x) >0 ( f’’(x) <0 ) bo‘lsa, u holda y = f(x) egri chiziq shu intervalda botiq (qavariq) bo‘ladi.

Misol . Ushbu y=x 5 funksiya grafigining botiqlik, qavariqlik oraliqlarini aniqlang. Yechish. Funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasini topamiz: y’’=20x 3 . Bundan, agar x>0 bo‘lsa, y’’>0, agar x<0 bo‘lsa y’’<0 bo‘ladi. Demak, (-  ;0) oraliqda egri chiziq qavariq, (0;+  ) oraliqda esa botiq bo‘ladi. 2. Egri chiziqning burilish nuqtasi. Endi egri chiziqning burilish nuqtasi tushunchasini kiritamiz. Ta’rif. Agar x 0 nuqtaning shunday ( x 0 - ;x 0 +  ) atrofi topilib, f(x) funksiya (x 0 -  ;x 0 ) oraliqda botiq (qavariq), (x 0 ;x 0 +  ) oraliqda esa qavariq (botiq) bo‘lsa, u holda x 0 nuqta y=f(x) egri chiziqning burilish nuqtasi deyiladi. Agar burilish nuqtasida urinma mavjud bo‘lsa, u egri chiziqni kesib o‘tadi. (37-rasm) 2-teorema . Aytaylik y=f(x) funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi bo‘lsin. Agar x=x 0 nuqta funksiyaning grafigining burilish nuqtasi bo‘lsa, u holda shu nuqtada funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasi mavjud va nolga teng yoki mavjud bo‘lmaydi. Isbot . Faraz qilaylik x 0 nuqta f(x) ning burilish nuqtasi bo‘lsin. Teskarisini faraz qilamiz: f’’(x 0 ) mavjud va f’’(x 0 )  0 . U holda f’’(x 0 ) <0 yoki f’’(x 0 ) >0 bo‘ladi. f’’(x 0 )<0 (f’’(x 0 )>0) bo‘lgan holda 1-teoremaga binoan x 0 nuqtaning biror (x 0 -  ;x 0 +  ) atrofi topilib, bunda f(x) funksiya qavariq (botiq) bo‘ladi. Bu x 0 ning burilish nuqta bo‘lishiga zid. Demak, burilish nuqtada f’’(x 0 ) nolga teng bo‘ladi yoki mavjud bo‘lmaydi. f’’(x 0 )=0 bo‘lishi yoki f’’(x) ning mavjud bo‘lmasligi burilish nuqtasi mavjudligiinng faqat zaruriy sharti bo‘lib, yetarli shart bo‘la olmaydi. Masalan, y=x 4 funksiya uchun y’=4x 3 , y’’=12x 2 va y’’ (0)=0 bo‘ladi. Lekin, x =0 burilish nuqtasi emas. Endi burilish nuqtasi mavjudligining yetarli shartini tayinlovchi teoremani keltiramiz. 3-teorema . Aytaylik f(x) funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi va x 0 nuqtaning shunday ( x 0 -  ; x 0 +  ) atrofi topilib, ( x 0 -  ;x 0 ) va ( x 0 ; x 0 +  ) intervallarda f’’(x) mavjud, hamda har bir intervalda f’’(x) ishorasi o‘zgarmas bo‘lsin. Agar x 0

nuqtaning chap va o‘ng tomonlarida f’’(x) har xil ishorali bo‘lsa, x 0 nuqta f(x) funksiyaning burilish nuqtasi bo‘ladi; agar f’’(x) bir xil ishorali bo‘lsa, u holda x 0 nuqtada burilish bo‘lmaydi. Isboti . Haqiqatan ham, x 0 - <x<x 0 bo‘lganda f’’(x)<0 (f’’(x)>0) bo‘lsa, x 0 <x<x 0 +  bo‘lganda esa f’’(x)>0 (f’’(x)<0) bo‘lsa, 1-teoremaga ko‘ra x 0 dan chapda f(x) funksiya qavariq (botiq), x 0 dan o‘ngda esa botiq (qavariq) bo‘ladi. Demak, x 0 nuqta f(x) funksiyaning burilish nuqtasi bo‘ladi. Agar ( x 0 -  ;x 0 ) va ( x 0 ; x 0 +  ) intervallarda f’’(x) bir xil ishorali, masalan f’’(x)< 0 bo‘lsa, u holda bu intervallarda f(x) funksiya qavariq bo‘lib, burilish bo‘lmaydi. Shunday qilib, f(x) funksiyaning burilish nuqtasini aniqlash uchun f’’(x)= 0 tenglamani yechamiz hamda f’’(x) mavjud bo‘lmagan nuqtalarni topamiz. Hosil qilingan har bir x 0 nuqtadan chapda va o‘ngda f’’(x) ning ishorasini tekshiramiz. 1-m isol. Ushbu 3 5x )x(f  funksiyaning burilish nu qtasini t oping. Yechish. Funksiyaning aniqlanish sohasi - (-  ;+  ). Birinchi va ikkinchi tartibli hosilalarini topamiz: f’(x)= 3 2 3 5 x , 3 1 9 10 x )x(''f   . Ikkinchi tartibli hosila x =0 nuqtadan boshqa barcha nuqtalarda mavjud. Bu nuqta atrofida 3-teorema shartlarini tekshiramiz. Agar x <0 bo‘lsa f’’(x)<0; x >0 bo‘lsa f’’(x)> 0 bo‘ladi. Demak, grafikning (0; f (0)) nuqtasi burilish nuqtasi bo‘ladi. 2- misol. , x ), a( a x lnх а у     0 0 funksiyaning burilish nuqtasini toping. Yechish. Bu funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasi ) a x (ln x a ''y 2 3 2 3   ga teng. Agar 0 2 3  a x ln bo‘lsa, u holda f’’(x)= 0 bo‘ladi. Demak, 2 3 ae x bo‘lganda y’’ =0. Bu nuqtadan chapda va o‘ngda y’’ ning ishorasini tekshiramiz: 0< x < 2 3 ae bo‘lganda y’’ <0, x > 2 3 ae bo‘lganda y’’ >0 bo‘ladi. Demak, grafikning ( 2 3 ae ; 2 3 2 3  e ) nuqtasi burilish nuqtasi bo‘ladi. 3-misol . Quyidagi funksiyalarning qavariqlik, botiqlik va burilish nuqtalarini toping: a) y=x 4 +x 3 -18x 2 +24x-15; b) y=x+x 5/3 Yechish. a) funksiyaning birinchi va ikkinchi tartibli hosilalarini topamiz: y’=4x 3 +3x 2 -36x+24, y’’=12x 2 +6x-36=12(x 2 +x/2-3). Ushbu y’’ =0 tenglamani yechib, x 1 =-2, x 2 =1,5 ekanligini topamiz. Bundan (-  ;-2) va (1,5;  ) orali qlarda y’’ >0, demak bu oraliqlarda grafik botiq bo‘ladi; (-2;1,5) oraliqda y’’ <0, demak bu oraliqda grafik qavariq bo‘ladi. x 1 = -2 va x 2 =1,5 nuqtalardan o‘tishda ikkinchi tartibli hosila ishorasini o‘zgartiradi. Shu sababli (-2;-127) va (1,5; -11,0625) nuqtalar burilish nuqtalari bo‘ladi. b) funksiyaning hosilalarini topamiz: y’ =1+ 3 2 3 5 х ,

y’’ =39 10 х ( x  0). x =0 bo‘lganda ikkinchi tartibli hosila mavjud emas. x <0 bo‘lganda y’’ <0, demak funksiya grafigi qavariq, x >0 bo‘lganda y’’ >0, demak grafik botiq bo‘ladi. Ikkinchi tartibli hosila x =0 nuqtadan o‘tganda ishorasini o‘zgartiradi, shu sababli (0;0) nuqta burilish nuqtasi bo‘ladi. 6 -§. Asimptotalar Funksiyani cheksizlikda, ya’ni x  +  va x  -  da, yoki uning ikkinchi tur uzilish nuqtasi atrofida o‘rganish ko‘p hollarda funksiya grafigi nuqtalari bilan biror to‘g‘ri chiziqning nuqtalari orasidagi masofa yetarlicha kichik bo‘lishini ko‘rsatadi. Bunday to‘g‘ri chiziq grafikning asimptotasi deyiladi. (-rasm) Ta’rif . Agar y=f(x) egri chizi qda olingan o‘zgaruvchi nuqta koordinatalar boshidan cheksiz uzoqlashganda shu nuqtadan biror to‘g‘ri chiziqqacha bo‘lgan masofa nolga intilsa, u holda bu to‘g‘ri chiziq egri chiziqning asimptotasi deyiladi. Asimptotalar vertikal (ordinatalar o‘qiga parallel) va og‘ma (ordinatalar o‘qiga parallel emas) bo‘lib ikkiga ajraladi. Og‘ma asimptotalar ichida abssissalar o‘qiga parallel bo‘lganlari ham mavjud bo‘lib, ular gorizontal asimptota deyiladi. 1. Vertikal asimptotalar Faraz qilaylik a nuqtadagi bir tomonli limitlarning kamida biri cheksizga teng bo‘lsin. U holda y=f(x) egri chiziqdagi M( x,y ) nuqta x  a da koordinatalar boshidan cheksiz uzoqlashadi, shu nuqtadan x=a to‘g‘ri chiziqqacha bo‘lgan masofa MN=| x-a | nolga intiladi. Demak, ta’rifga ko‘ra x=a to‘g‘ri chiziq y=f(x) egri chiziqning (funksiya grafigining) vertikal asimptotasi bo‘ladi. Ravshanki, haqiqiy sonlar to‘plamida uzluksiz bo‘lgan funksiyalar uchun vertikal asimptota mavjud emas. Vertikal asimptota faqat ikkinchi tur uzilish nuqtalarida bo‘lishi mumkin. Misol. Ushbu funksiyaning f(x)= 4 9 2 2   x х x vertikal asimptotalarini toping. Yechish. Funksiyaning aniqlanish sohasi, ravshanki x 2 -4=0 tenglama ildizlaridan boshqa barcha haqiqiy sonlar to‘plamidan iborat. Bu nuqtalarda funksiya ikkinchi tur uzilishga ega. Haqiqatan ham

0 2 xlim 4 9 2 2   x х x=-  ; 0 2 xlim 4 9 2 2   x х x =+  ; 0 2 xlim 4 9 2 2   x х x =-  ; 0 2xlim 4 9 2 2   x х x =+  , demak x=-2 va x=2 to‘g‘ri chiziqlar vertikal asimptota bo‘ladi. ( 39 -rasm) 2. Og‘ma asimptota. Og‘ma asimptota tenglamasini y=kx+b ko‘rinishda izlaymiz. Bir xil abssissali egri chiziq ordinatasi va asimptota ordinatasi orasidagi masofa 39-rasm x  +  yoki x  -  da nolga intilishini ko‘rsatamiz. Faraz qilaylik, M va N abssissasi x ga teng bo‘lgan egri chiziqdagi va asimptotadagi nuqtalar, (40-rasm) MP esa M nuqtadan asimptotagacha bo‘lgan masofa,  (  /2) asimptotaning Ox o‘qining musbat yo‘nalishi bilan hosil qilgan burchagi bo‘lsin. U holda  MNP uchburchakdan MP=MNcos  , bundan esa MN=MP/cos  tenglikkaegabo‘lamiz. Bu tenglikdan, agar MP nolga intilsa, 40-rasm u holda MN ham nolga intilishi, va aksincha, agar MN nolga intilsa, u holda MP nolga intilishi kelib chiqadi. Shunday qilib, agar x  +  yoki x  -  da f(x)-kx-b ayirma nolga intilsa , u holda y=kx+b to‘g‘ri chiziq y=f(x) funksiya grafigining asimptotasi bo‘lar ekan. Bundan xlim ( f(x)-kx-b )=0 shart y=kx+b to‘g‘ri chiziqning y=f(x) funksiya grafigining og‘ma asimptotasi bo‘lishi uchun zaruriy va yetarli shart ekanligi kelib chiqadi. Xususan, y=b gorizontal asimptota bo‘lishi uchun xlim ( f(x)-b )=0, ya’ni xlim f(x)=b shartning bajarilishi zarur va yetarli. Amalda og‘ma asimptotalarni topish uchun quyidagi teoremadan foydalaniladi. Teorema . y=f(x) funksiya grafigi y=kx+b og‘ma asimptotaga ega bo‘lishi uchun x )x(f lim k x   va b= ) kx )x(f( limx  

chekli limitlarning mavjud bo‘lishi zarur va yetarli. Isboti . Zaruriyligi . y=kx+b to‘g‘ri chiziq y=f(x) funksiya grafigining x  dagi asimptotasi bo‘lsin, ya’ni xlim (f(x)-kx-b)= 0. U holda f(x)-kx-b=  (x) tenglik o‘rinli, bu erda  (x) x  da cheksiz kichik funksiya. So‘ngi tenglikni kuyidagicha yozib olish mumkin: f(x)=kx+b+  (x). Demak, x )x(f limx  = ) x )x( x b k( limx    = k, ) kx )x(f( limx   = xlim ( b +  (x) ) = b tengliklar o‘rinli bo‘ladi. Yetarliligi. Aytaylik x )x(f lim k x   va b = ) kx )x(f( limx   chekli limitlar mavjud bo‘lsin. So‘ngi xlim (f(x)-kx)=b tenglikni quyidagicha yozib olish mumkin: f(x)-kx=b+  (x), bu erda  (x) x  da cheksiz kichik funksiya. Demak, f(x)-kx-b=  (x) , ya’ni xlim (f(x)-kx-b)= 0. Bu esa y=kx+b to‘g‘ri chiziq y=f(x) funksiya grafigining x  dagi asimptotasi ekanligini bildiradi. Misol . Ushbu )x e ln(x )x(f 1  funksiyaning asimptotalarini toping. Yechish. Avval bu funksiyainng ani q lanish sohasini topamiz. Buning uchun 0 1  x e tengsizlikni yechib, ) ; ( )e ; ( )y(D      0 1 ni hosil q ilamiz. Endi chegaraviy nu q talardagi funksiya holatini ani q laymiz. , )x e ln(x lim e x     1 0 1 x  0+ dagi limitni hisoblashda Lopital qoidasidan foydalanamiz: 0 1 1 11 1 1 1 2 2 000        x ) x( xe lim x ) xeln( lim) xeln(xlim xxx . Bulardan ko‘rinadiki, berilgan egri chizi q ning e x 1  vertikal asimptotasi mavjud. Endi og‘ma asimptotalar mavjudligini tekshiramiz. , )x e ln( lim x )x(f lim k x x 1 1       ) )x e (ln(x lim ) kx )x(f( lim b x x 1 1        =      x )x e ln( limx 1 1 1 = e x ) x ( x e limx 1 1 1 1 1 2 2      Demak, grafikning e x y 1  og‘ma asimptotasi mavjud.

Misol. Asimptotalarni toping. a) y=2x+3 2 х х ; b) y=xe 1/x Yechish. a) x =3 da f(x)=2x+ 3 2 х х 4 1 -rasm funksiya ikkinchi tur uzilishga ega va 0 3 xlim (2 x + 3 2 х х )=  bo‘lganligi sababli, x =3 vertikal asimptota bo‘ladi. Og‘ma asimptotalarni izlaymiz: k = x y limx  = xlim (2+ 3 2 х )=2; b= xlim (y-kx)= xlim (2x+ 3 2 х х -2x)=2. Demak, y=2x+2 og‘ma asimptota bo‘ladi. (4 1 – rasm) b) y=xe 1/x funksiyaning aniqlanish sohasi (-  ;0)  (0;+  ) t o‘plamdan iborat. x =0 nuqtada funksiyaning chap va o‘ng limitlarini hisoblaymiz. 0xlim xe 1/x =0; 0xlim xe 1/x = ( 1/x=t belgilash kiritamiz, u holda x  +0 da t  +  bo‘ladi)=   t e lim t t +  . ) Demak, x =0 to‘g‘ri chiziq vertikal asimptota bo‘ladi. 42-rasm Endi og‘ma asimptotalarni izlaymiz: k = x y limx  = xlim e 1/x = e 0 =1, b= xlim ( y-kx )= xlim ( xe 1/x -x )= = xlim x/ e x/ 1 1 1  = | 1/x=z, x  , z  0|= = 1 1 0    z e lim z z , shunday qilib y=x+1 og‘ma asimptota ekan. ( 42 -rasm) 7 -§. Funksiyani to‘la tekshirish va grafigini yasash Funksiyaning xossalarini tekshirish va uning grafigini yasashda q uyidagilarni bajarish ma q sadga muvofi q : 1) Funksiyaning aniqlanish sohasi va uzilish nuqtalari topiladi; funksiyaning chegaraviy nuqtalaridagi qiymatlari ( yoki unga mos limitlari) hisoblanadi. 2) Funksiyaning toq-juftligi, davriyligi tekshiriladi. 3) Funksiyaning nollari va ishora turg‘unlik oraliqlari aniqlanadi. 4) Asimptotalar topiladi. 5) Funksiya ekstremumga tekshiriladi, uning monotonlik oraliqlari aniqlaniladi. 6) Funksiya grafigining burilish nuqtalari, qavariqlik va botiqlik oraliqlari topiladi. Misollar

1. y=x(x 2 -1) funksiyani tekshiring va grafigini chizing. Yechish. 1) aniqlanish sohasi - haqiqiy sonlar to‘plami. Uzilish nuqtalari yo‘q. Funksiyaning chegaraviy qiymatlari: xlim x(x 2 -1)=+  ; xlim x(x 2 -1)=-  ; 2) funksiya davriy emas, toq funksiya 3) funksiyaning uchta noli bor: x =0; x =-1; x =1. Ushbu x(x 2 -1)> 0 tengsizlikni yechamiz, uning yechimi (-1,0)  (1,+  ) t o‘plamdan iborat. Demak, funksiya (- 1,0)  (1,+  ) to‘plamda musbat va (-  ,-1)  (0,1) to‘plamda manfiy qiymatlar qabul qiladi. 4) og‘ma asimptotaning burchak koeffitsientini topamiz: k = xlim x y = = xlim ( x 2 -1)=  . Demak, og‘ma asimptota mavjud emas. Vertikal asimtotalar ham mavjud emas (chunki, uzilish nuqtalari yo‘q). 5) Funksiya hosilasini topamiz: y’=3x 2 -1. Hosilani nolga tenglashtirib statsionar nuqtalarini topamiz: y’ =0 yoki 3x 2 -1=0, bundan x =-1/ 3 , x =1/ 3 . Ushbu ( 43 -a-rasm) sxemani chizamiz, va intervallar metodidan foydalanib funksiya h osilasining ishoralarini ani ы laymiz. Bundan funksiya (-  ,-1/ 3 ) va (1/ 3 ,+  ) intervallarda monoton o‘suvchi, ( -1/ 3 , 1/ 3 ) intervalda monoton kamayuvchi; x =-1/ 3 nuqtada maksimumga, x =1/ 3 nuqtada minimumga ega ekanligi kelib chiqadi. Ekstremum nuqtalarida funksiya qiymatlarini hisoblaymiz: agar x max =-1/ 3 bo‘lsa, u holda y max = 2/(3 3 ); agar x min = 1/ 3 bo‘lsa, u holda y min =-2/(3 3 ) bo‘ladi. 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: y’’=6x. Ikkinchi tartibli hosilani nolga tenglashtirib y’’=6x =0, x =0 ekanligini topamiz. Sxemani (43-b-rasm) chizamiz va hosil bo‘lgan intervallarda ikkinchi tartibli hosila ishoralarini aniqlaymiz. Bundan x =0 nuqtada burilish mavjud, (-  ;0) da funksiya grafigi qavariq, (0;+  ) da botiq ekanligini topamiz. Burilish nuqtasi ordinatasini topamiz: u (0)=0. Funksiya grafigi 43– c -rasmda keltirilgan. 43 -rasm

2. y =x x   4 funksiyani tekshiring va grafigini chizing. Yechish. 1) Aniqlanish sohasi – [0,4] kesma. Funksiyaning chegaraviy qiymatlarini topamiz: agar x =0 bo‘lsa, u holda u= 2; agar x =4 bo‘lsa, u =2. Funksiyaning uzilish nuqtalari yo‘q. 2) Funksiya toq ham, juft ham emas, davriy ham emas. 3) funksiyaning nollari yo‘q, 4) Og‘ma asimptotalari yo‘q, chunki aniqlanish sohasi kesmadan iborat. 5) Hosilasini topamiz: x x x x 'y      4 2 4 . Hosilani nolga tenglashtirib, kritik (statsionar) nuqtanitopamiz: x =2. 44-rasmdagi sxemani chizamiz. Bundan 44-rasm funksiya (0,2) intervalda o‘suvchi, (2,4) intervalda kamayuvchi, x =2 nuqtada funksiya maksimumga erishishi kelib chiqadi. Maksimum nuqtasining ordinatasi y max =2 2 . 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: 2323 2323 44 41 // // )x(x x)x( ''y    . (0,4) intervalda ikkinchi tartibli hosila manfiy, demak bu intervalda funksiya grafigi qavariq bo‘ladi. Funksiya grafigi 44–rasmda chizilgan. Shuni aytib o‘tish kerakki,    y limx 0 ,     y limx 04 bo‘lganligi sababli, funksiya grafigi (0,2) nuqtada ordinatalar o‘qiga, (4,2) nuqtada x =4 to‘g‘ri chiziqqa urinadi. 3. y=x x . funksiyani tekshiring va grafigini chizing. Yechish. Avval funksiyani quyidagicha yozib olamiz: y=x x =e xlnx .

1) funksiyaning aniqlanish sohasi 45-rasm barcha musbat sonlar to‘plami. Chegaraviy qiymatlari:  0 xlim e xlnx =1, xlim e xlnx =+  . Uzilish nuqtalari yo‘q. 2) Funksiya juft ham, toq ham, davriy ham emas. 3) Funksiyaning nollari mavjud emas. 4) Og‘ma asimptotasini izlaymiz: k = xlim x e xlnx =+  , demak og‘ma asimptota yo‘q. 5) Hosilasini topamiz: y’=x x (lnx+1). y’ =0 tenglamadan x=e -1  0,367. funksiya (0,1/e) intervalda kamayuvchi, (1/e,+  ) intervalda o‘suvchi bo‘ladi. x=e -1 nuqtada funksiya minimumga ega, uning ordinatasi y min =0,692 . 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: y’’=x x ((lnx+1) 2 +1/x). Ikkinchi tartibli hosila (0,+  ) intervalda musbat, demak funksiya bu intervalda botiq. Funksiyaning x =0 nuqta atrofida tekshiramiz.  0 xlim y’=  0 xlim x x (lnx+1)=-  , bundan funksiya grafigi (0,1) nuqtada ordinatalar o‘qiga urinishi kelib chiqadi. Funksiya grafigi 45 –rasmda berilgan. 4. f(x)=x+ln(x 2 -1) funksiyani to‘la tekshiring va grafigini chizing. Yechish. 1) Funksiya x 2 - 1>0, ya’ni (-  ;-1) va (1;+  ) oraliqlarda aniqlangan va uzluksiz. Funksiyaning chegaraviy qiymatlarini izlaymiz: 0 1xlim f(x)= 0 1xlim (x+ln(x 2 -1))=-  ; 01 xlim f(x)= 01 xlim (x+ln(x 2 -1))=-  . Demak, funksiya grafigi ikkita x =-1 va x =1 vertikal asimptotalarga ega. 2) funksiya toq ham, juft ham, davriy ham emas. 3) funksiya (-  ,-1) intervalda manfiy, (1,+  ) intervalda yagona noli mavjud, uni topish uchun taqribiy hisoblash metodlaridan foydalaniladi, natijada x 0  1,15 ekanligini aniqlashimiz mumkin. Demak, funksiya (1;1,15) intervalda manfiy, (1,15, +  ) oraliqda musbat. 4) Og‘ma asimptotalarini izlaymiz: k = x y limx  = xlim (1+ x ) x ln( 1 2 )=1, b= xlim ( y-kx )= xlim ln(x 2 - 1)=+  , demak og‘ma asimptota mavjud emas. 5) Funksiya hosilasi y’=1+2x/(x 2 -1) funksiyaning aniqlanish sohasida mavjud, shu sababli uning kritik nuqtalari faqat statsionar nuqtalardan iborat bo‘ladi. Bunda y’ =0 tenglama yechimlari x 1 =-1- 2 va x 2 =-1+ 2 bo‘lib, x 2 =-1+ 2 funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli emas. 46-rasm

Shunday qilib, yagona kritik nuqta mavjud va (-  ;-1) oraliqqa tegishli. (1;+  ) oraliqda y’ >0 va funksiya o‘suvchi bo‘ladi. x 1 =-1-2 nuqtada maksimum mavjud. Uning ordinatasi f (-1- 2 )=-1- 2 + ln( 2+2 2 )  -0,84 ga teng. 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: y’’ =- 2 2 2 1 1 2 ) x( ) x(   . Bundan y’’ <0, demak grafik qavariq. Funksiya grafigi 46-rasmda berilgan. Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz 7. www.nur.uz

O'xshashlar

Funksiyani hosila yordamida to`la tekshirish va uning grafigini chizish

Hosila hisoblash qoidalari

Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari

Statistik gipotezalarni tekshirish