Hosila hisoblash qoidalari

Hosila hisoblash qoidalari

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Hosila hisoblash qoidalari REJA: 1. Yig‘indining hosilasi. 2. Ko‘paytmaning hosilasi. 3. Bo‘linmaning hosilasi

Biz oldingi paragraflarda hosila tushunchasini turli fizik masalalarni yechishda, urinma tenglamasini yozishda foydalandik. Hosilaning boshqa tatbiqlarini kelgusida o‘rganamiz. Bu degani har xil masalalarda uchrashishi mumkin bo‘lgan turli xil funksiyalarning hosilalarini hisoblashni bilish zarurligini anglatadi. Ushbu paragrafda u(x) va v(x) funksiyalarning hosilalarini bilgan holda ularning yig‘indisi, ko‘paytmasi va bo‘linmasining hosilalarini topishni o‘rganamiz. Quyida keltirilgan teoremalar isbotida hosila topish algoritmidan, limitga ega bo‘lgan funksiyalar ustida arifmetik amallar haqidagi teoremalardan foydalanamiz. Shuningdek  u=u(x+  x)-u(x) va  v=v(x+  x)-v(x) ekanligini hisobga olgan holda, u(x+  x)=u(x)+  u , v(x+  x)=v(x)+  v tengliklardan foydalanamiz. u(x) va v(x) funksiyalar ( a,b ) intervalda ani q langan bo‘lsin. 1. Yig‘indining hosilasi. 1-teorema . Agar u(x) va v(x) funksiyalarning x  ( a,b) nuqtada hosilalari mavjud bo‘lsa, u holda f(x)=u(x)+v(x) funksiyaning ham x nuqtada hosila s i mavjud va f’(x)=u’(x)+v’(x) (4.1) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isboti . 1 0 . f(x)=u(x)+v(x) . 2 0 . f(x+  x)= u(x+  x)+ v(x+  x)= u(x)+  u+ v(x)+  v. 3 0 .  y= f(x+  x)- f(x)=  u+  v. 4 0 . x v x u x v u x y           . 5 0 . )x('v )x('u x v lim x u lim x v u lim x y lim x x x x                   0 0 0 0 . Shunday qilib, (4.1) tenglik o‘rinli ekan. Isbot tugadi. Misol . (x 2 +1/x)’=(x 2 )’+(1/x)’=2x-1/x 2 . Matematik induksiya metodidan foydalanib, quyidagi natijani isbotlash mumkin:

Natija . Agar u 1 (x), u 2 (x), ... ,u n (x) funksiyalarning x nuqtada hosilalari mavjud bo‘lsa, u holda f(x)= u 1 (x)+ u 2 (x+ ...+u n (x) funksiyaning ham x nuqtada hosilasi mavjud va quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi: f’(x)=( u 1 (x)+ u 2 (x+ ...+u n (x)) ’= u’ 1 (x)+ u’ 2 (x+ ...+u’ n (x) . 2. Ko‘paytmaning hosilasi. 2-teorema . Agar u(x) va v(x) funksiyalar x (a,b) nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda ularning f(x)=u(x)  v(x) ko‘paytmasi ham x  (a,b) nuqtada hosilaga ega va f’(x)=u’(x)v(x)+u(x)v’(x) (4.2) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isboti. 1 0 . f(x)=u(x)  v(x) . 2 0 . f(x+  x)=u(x+  x)  v(x+  x)=(u(x)+  u)  (v(x)+  v)= =u(x)v(x)+  uv(x)+  vu(x)+  u  v. 3 0 .  y= f(x+  x)- f(x)=  uv(x)+  vu(x)+  u  v. 4 0 . v x u )x(ux v )x(vx u x x u )x( vu )x( uv x y                 . 5 0 . x y limx    0 = v lim x u lim )x(u)x v lim( )x(v)x u lim( x x x x                 0 0 0 0 = = u’(x)  v(x)+u(x)  v’(x)++u’(x)  0xlim  v. Bunda v(x) funksiyaning uzluksizligini e’tiborga olsak 0xlim  v=0 va natijada ( 4. 2) formulaga ega bo‘lamiz. 1-natija . Quyidagi (Cu(x))’=C  u’(x) formula o‘rinli. Isboti . Ikkinchi teoremaga ko‘ra (Cu(x))’=C’  u(x)+C  u’(x ). Ammo C’= 0, demak (Cu(x))’=C  u’(x). Misollar. 1. (6 x 2 )’=6( x 2 ) ’=6  2 x =12 x . 2. ( x 4 )’=(( x 2 )( x 2 ))’=( x 2 )’( x 2 )+( x 2 )( x 2 )’= 2x(x 2 )+(x 2 )  2x=4x 3 . 3. (0,25x4-3x2)’=(0,25x 4 )’+(3x 2 )’=0,25  4x 3 +3  2x= x 3 +6x .

2-natija . Agar u 1 (x), u 2 (x), ... ,u n (x) funksiyalar x nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda ularning ko‘paytmasi f(x)= u 1 (x) u 2 (x)  ...  u n (x) ham x nuqtada hosilaga ega va quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi: f’(x)= ( u 1 (x)  u 2 (x)  ...  u n (x) )’= u’ 1 (x)  u 2 (x)  ...  u n (x)+ u 1 (x)  u’ 2 (x)  ...  u n (x) +...+ u 1 (x)  u 2 (x)  ...  u’ n (x) . 3. Bo‘linmaning hosilasi . 3-teorema . Agar u(x) va v(x) funksiyalar x  ( a,b) nuqtada hosilaga ega , v(x)  0 bo‘lsa, u holda ularning f(x)=u(x)/v(x) bo‘linmasi x  ( a,b) nuqtada hosilaga ega va f’(x)= )x( v )x('v)x(u )x(v)x('u 2  ( 4. 3) formula o‘rinli bo‘ladi. Isboti . 1 0 . f(x)= )x(v )x(u . 2 0 . f(x+  x)= )x x(v )x x(u   = v )x(v u )x(u   . 3 0 .  y= f(x+  x)- f(x)= v )x(v u )x(u   - )x(v )x(u = )x(v)v )x(v( )x(u v )x(v u      4 0 . x y   =        x )x(v)v )x(v( )x(u v )x(v u v )x(v )x( v x v )x(u )x(vx u            2 1 5 0 .  x  0 da limitga o‘tamiz, limitga ega funksiyalarning xossalari va 2- teorema isbotidagi kabi 0xlim  v= 0 tenglikdan foydalansak x y limx    0 = 0xlim v )x(v )x( v x v )x(u )x(vx u            2 1 = )x( v )x('v)x(u )x(v)x('u 2  natijaga erishamiz , ya’ni ( 4. 3) formula o‘rinli ekan. Misol . Ushbu f(x) = 4 5 7 3   x x funksiyaning h osilasini toping. Yechish. 2 4 5 4 5 7 3 4 5 7 3 4 5 7 3 ) x ( )' x () x ( ) x ()' x ( x x '                = = 2 2 4 5 47 4 5 7 3 5 4 5 3 ) x ( ) x ( ) x ( ) x (       .

Shunday qilib biz ushbu paragrafda hosilani hisoblashning quyidagi qoidalarini keltirib chiqardik: 1. Ikkita, umuman chekli sondagi funksiyalar yig‘indisining hosilasi hosilalar yig‘indisiga teng. 2. O‘zgarmas ko‘paytuvchini hosila belgisi oldiga chiqarish mumkin. 3. Ikkita u(x) va v(x) funksiyalar ko‘paytmasining hosilasi u’v+uv’ ga teng. 4. Ikkita u(x) va v(x) funksiyalar bo‘linmasining hosilasi (u’v-uv’)/v 2 ga teng. 1- va 2-teorema natijalaridan foydalangan holda quyidagi qoidaning ham o‘rinli ekanligini ko‘rish qiyin emas: 5. Chekli sondagi differensiallanuvchi funksiyalar chiziqli kombinatsiyasining hosilasi hosilalarning aynan shunday chiziqli kombinatsiyasiga teng, ya’ni agar f(x)=c 1 u 1 (x)+ c 2 u 2 (x)+...+ c n u n (x) bo‘lsa, u holda f’(x)=c 1 u’ 1 (x)+ c 2 u’ 2 (x)+...+ c n u’ n (x ). Bu qoidaning isbotini o‘quvchilarga havola qilamiz. Eslatma. Yuqoridagi teoremalar funksiyalar yig‘indisi, ko‘paytmasi, bo‘linmasining hosilaga ega bo‘lishining yyetarli shartlarini ifodalaydi. Demak, ikki funksiya yig‘indisi, ayirmasi, ko‘paytmasi va nisbatidan iborat bo‘lgan funksiyaning hosilaga ega bo‘lishidan bu funksiyalarning har biri hosilaga ega bo‘lishi har doim kelib chiqavermaydi. Masalan, u(x)=|x |, v(x)=|x| deb, ularning ko‘paytmasini tuzsak, y=x 2 ko‘rinishdagi funksiya hosil bo‘ladi. Bu funksiyaning x  (-  ;+  ) nuqtada, xususan, x =0 nuqtada hosilasi mavjud. Ammo, ma’lumki y=|x | funksiyaning x= 0 nuqtada hosilasi mavjud emas.

Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari

Hosila yordamida funksiyani tekshirish

Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar

Kombinatorikaning asosiy qoidalari

Hosila ( cheksiz hosilalar, bir tomonli hosilalar )