Hosila ( cheksiz hosilalar, bir tomonli hosilalar ) - Algebra - Referatlar

Hosila ( cheksiz hosilalar, bir tomonli hosilalar )

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165 KB

Ko'chirib olish

Hosila Reja: 1. Funksiya hosilasining ta’rifi. 2. Hosilaga ega bo‘lgan funksiyaning uzluksizligi 3. Bir tomonli hosilalar 4. Cheksiz hosilalar.

Aytaylik f(x) funksiya ( a,b ) intervalda aniqlangan bo‘lsin. Bu intervalga tegishli x 0 nuqta olib, unga shunday  x orttirma beraylikki, x 0 + x  ( a,b ) bo‘lsin. Natijada f ( x ) funksiya ham x 0 nuqtada  y=f(x 0 +  x)- f(x 0 ) orttirmaga ega bo‘ladi. Ta’rif . Agar  x  0 da x y   nisbatning limiti x ) x(f )x x(f lim x y lim x x         0 0 0 0 mavjud va chekli bo‘lsa, bu limit f(x) funksiyaning x 0 nuqtadagi hosilasi deyiladi va f’(x 0 ), yoki y’(x 0 ), yoki dx ) x( dy 0 orqali, ba’zan esa 0x x|'y  yoki 0x x dx dy  kabi belgilanadi. Bu holda funksiya x 0 nuqtada hosilaga ega deb ham aytiladi. Demak, x ) x(f )x x(f lim x y lim ) x('f x x          0 0 0 0 0 . Bunda x 0 +  x=x deb olaylik. U holda  x=x-x 0 va  x  0 bo‘lib, natijada 0 0 0 0 0 0 0 х x ) x(f )x(f lim x ) x(f )x x(f lim x y lim x x x x             bo‘ladi. Demak, f(x) funksiyaning x 0 nuqtadagi hosilasi x  x 0 da 0 0 x x ) x(f )x(f   nisbatning limiti sifatida ham ta’riflanishi mumkin: 0 0 0 0 x x ) x(f )x(f lim ) x('f x x     Yuqoridagi limit mavjud bo‘lgan har bir x 0 ga aniq bitta son mos keladi, demak f’(x) - bu yangi funksiya bo‘lib, u yuqoridagi limit mavjud bo‘lgan barcha x nuqtalarda aniqlangan. Bu funksiya f(x) funksiyaning hosila funksiyasi, odatda, hosilasi deb yuritiladi. Endi hosila ta’rifidan foydalanib, y=f(x) funksiya hosilasini topishning quyidagi algoritmini berish mumkin: 1 0 . Argumentning tayinlangan x qiymatiga mos funksiyaning qiymati f(x) ni topish. 2 0 . Argument x ga f(x) funksiyaning aniqlanish sohasidan chiqib ketmaydigan  x orttirma berib f(x+  x) ni topish.

3 0 . Funksiyaning  f(x)=f(x+  x)-f(x) orttirmasini hisoblash. 4 0 . x )x(f   nisbatni tuzish. 5 0 . x )x(f   nisbatni ng  x  0 dagi limitini hisoblash. Misollar . 1. y=kx+b funksiyaning hosilasini toping. Yechish. Hosila topish algoritmidan foydalanamiz. 1 0 . Argument x ni tayinlab, funksiya qiymatini hisoblaymiz: f(x)=kx+b . 2 0 . A rgument ga  x orttirma beramiz, u holda f(x+  x)=k(x+  x) +b=kx+k  x+b . 3 0 . Funksiya orttirmasi  f(x)=f(x+  x)-f(x)=(kx+k  x+b)-( kx+b)=k  x. 4 0 . x )x(f   = k x x k    . 5 0 . 0xlim x )x(f   = 0xlim k=k . Demak, ( kx+b)’=k ekan. Xususan, y=b o‘zgarmas funksiya (bu holda k =0) uchun ( b )’=0; y=x ( k =1) funksiya uchun x’ =1 bo‘ladi. 2. y= x 1 funksiyaning hosilasini toping. Yechish. 1 0 . f(x)= x 1 . 2 0 . f(x+  x) = x x  1 . Bu erda umumiylikni cheklamagan holda x >0 va |  x |< x deb hisoblaymiz. 3 0 .  f(x)=f(x+  x)-f(x)= x x  1 - x 1 = )x x(x x    . 4 0 . x )x(f   x )x(f  = x x x x )x x(x x        2 1 . 5 0 . 0xlim x )x(f   = 0xlim ( x x x    2 1 )= 2 1 x  . Demak, ' x   1 = 2 1 x  .

2. Hosilaga ega bo‘lgan funksiyaning uzluksizligi. f(x) funksiyaning hosilasi faqat bu funksiya uzluksiz bo‘lgan nuqtalardagina mavjud bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatamiz. Oldin ushbu teoremani qaraylik. Teorema. Agar f(x) funksiya x nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda funksiya shu nuqtada uzluksiz bo‘ladi. Isboti. Faraz qilaylik, f(x) funksiya x nuqtada hosilaga ega bo‘lsin. Demak, ushbu x )x(f)xx(f lim x    0 limit mavjud va f’(x) ga teng. Bizga agar funksiya chekli limitga ega bo‘lsa, uni limit va cheksiz kichik yig‘indisi ko‘rinishda ifodalash mumkinligi ma’lum ( ). Bizning holimizda limitga ega bo‘lgan funksiya deb funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbatini olamiz. U holda ushbu tenglik o‘rinli bo‘ladi:x )x(f )x x(f    = f’(x)+  , bu erda  =  (  x ) va 0xlim  =0. Bundan funksiya orttirmasi  y=f(x+  x)-f(x) ni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkinligi kelib chiqadi:  y=f’(x)  x+  x (2.1) Bu tenglikdan, agar  x  0 bo‘lsa, u holda  y  0 bo‘lishi kelib chiqadi. Bu esa f(x) funksiyaning x nuqtada uzluksizligini bildiradi. Teorema isbot bo‘ldi. Bu teoremaning teskarisi o‘rinli emas, ya’ni funksiyaning nuqtada uzluksizligidan uning shu nuqtada hosilasi mavjudligi kelib chiqavermaydi. Masalan, y=| x | funksiya x ning barcha qiymatlarida, xususan x =0 nuqtada uzluksiz, ammo x =0 nuqtada hosilaga ega emas. Bu funksiyaning x =0 nuqtadagi orttirmasi  y=|  x| bo‘lib, undan , x y limx 1 0     , x y limx 1 0      va x y   nisbatning  x  0 dagi limiti mavjud emasligi kelib chiqadi, demak f ( x )=| x | funksiya x =0 nuqtada hosilaga ega emas. 3. Bir tomonli hosilalar.

Ta’rif . Agar  x  +0 (  x  -0) da x y   nisbatning limiti                       0 0 0 0 0 0 0 0 x ) x(f )x x(f lim x y lim x ) x(f )x x(f lim x y lim x x x x mavjud va chekli bo‘lsa, bu limit f ( x ) funksiyaning x 0 nuqtadagi o‘ng (chap) hosilasi deb ataladi va f ’( x 0 +0) ( f ’( x 0 -0) ) kabi belgilanadi. Odatda funksiyaning o‘ng va chap hosilalari bir tomonli hosilalar deb ataladi. Yuqoridagi misoldan, f ( x )=| x | funksiyaning x =0 nuqtadagi o‘ng hosilasi 1 ga, chap hosilasi - 1 ga tengligi kelib chiqadi. Funksiyaning hosilasi ta’rifi va bir tomonli hosila ta’riflardan hamda funksiya limiti mavjudligining zaruriy va yyetarli shartidan quyidagi teoremaning o‘rinli ekanligi kelib chiqadi: Teorema . Aytaylik f(x) funksiya x 0 nuqtaning biror atrofida uzluksiz bo‘lsin. U holda f(x) funksiya x 0 nuqtada f’(x 0 ) hosilaga ega bo‘lishi uchun f’(x 0 +0), f’(x 0 -0) lar mavjud va f’(x 0 +0)=f’(x 0 -0) tenglikning o‘rinli bo‘lishi zarur va yyetarli bo‘ladi. Bu teoremaning isbotini o‘quvchiga mashq sifatida qoldiramiz. 4. Cheksiz hosilalar. Ba’zi nuqtalarda x y limx    0 limiti +  (-  ) ga teng bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda shu nuqtalarda funksiya cheksiz hosilaga ega yoki funksiyaning hosilasi cheksizga teng deyiladi. Ushbu 3x y funksiya uchun  y/  x nisbatning  x  0 dagi limitini qaraylik. Funksiyaning 0 nuqtadagi orttirmasini hisoblaymiz:  y=  f(0) = f(0+  x)- f(0)=f(0+  x)=f(  x) = 3 x . Funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbati x x x ) (f      3 0 = 3 2 1 )x ( va bu nisbatning  x  0 dagi limiti +  ga teng. Demak, 3x y funksiya x =0 nu q tada cheksiz hosilaga ega ekan. Cheksiz hosila uchun ham bir tomonli cheksiz hosila tushunchasini h am qarash mumkin.

Agar y=f(x) funksiya x=x 0 nuqtada +  (-  ) hosilaga ega bo‘lsa, u holdax ) x(f )x x(f limx     0 0 0 = x ) x(f )x x(f limx     0 0 0 =+  (-  ) munosabatning o‘rinli ekanligini isbotlash mumkin. Bu tasdiqning teskarisi ham o‘rinli ekanligi o‘z-o‘zidan ravshan. Berilgan x 0 nuqtada f’(x 0 -0)=-  , f’(x 0 +0)=+  , (f’(x 0 -0)=+  , f’(x 0 +0)=-  ) bo‘lishi ham mumkin. Bunday holda f(x) funksiya x=x 0 nuqtada hosilaga (xatto cheksiz hosilaga ham) ega emas deb hisoblanadi. Misol tariqasida y = 3 2x funksiyaning x =0 nuqtadagi bir tomonli hosilalarini aniqlaylik. Bu funksiyaning x =0 nuqtadagi orttirmasi  y(0)= 3 2)x ( ga teng va x ) (y   0 = 3 1 x ekanligini ko‘rish qiyin emas. Shu sababli x y limx    0 =+  va x y limx    0 =-  bo‘ladi. Demak, y’(-0)=-  , f’(+0)=+  bo‘lib, funksiya x =0 nuqtada cheksiz hosilaga ega emas. Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yuqori tartibli hosilalar

Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari

Cheksiz kichik deformatsiya

Hosilaning geometrik va fizik ma’nolari. Urinma va normal tenglamalari

Tengsizlikda limitga o’tish. Cheksiz kichik va cheksiz katta miqdorlarning limiti