Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari - Algebra - Referatlar

Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

331.5 KB

Ko'chirib olish

Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari. Bo’linma va yig`indi hamda ko’paytmaning hosilasi Reja: 1. Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar 2. Funksiya hosilasining ta’rifi. 3. Hosilaning geometrik va fizik ma’nolari. Urinma va normal tenglamalari 4. Hosila hisoblash qoidalari

1. Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar. Siz aylananing urinmasi tushunchasi bilan tanishsiz. Aylanaga o‘tkazilgan urinma shu aylana bilan yagona umumiy nuqtaga ega, shuningdek aylana to‘g‘ri chiziqning bir tomonida joylashgan bo‘lar edi. Endi tekislikda ixtiyoriy egri chiziq berilgan bo‘lsa, unga o‘tkazilgan urinmani qanday aniqlash mumkin degan masalani qaraylik. Urinmani egri chiziq bilan yagona umumiy nuqtaga ega bo‘lgan to‘g‘ri chiziq sifatida aniqlash mumkin emas, chunki, masalan y=ax 2 parabolaning o‘qi parabola bilan faqat bitta umumiy nuqtaga ega, lekin parabolaga urinmaydi. Egri chiziq urinma to‘g‘ri chiziqning bir tomonida joylashishi muhim xususiyat emas, chunki y=ax 3 egri chiziqqa abssissa o‘qi (0;0) nuqtada urinadi, lekin egri chiziq bu o‘qni shu nuqtada kesib o‘tadi. Urinmaning egri chiziq bilan yagona umumiy nuqtaga ega bo‘lishi ham uning muxim xususiyati bo‘la olmaydi. Masalan x =1 to‘g‘ri chiziq y=sinx sinusoida bilan cheksiz ko‘p umumiy nuqtaga ega, ammo u sinusoidaga urinadi. (1-rasm) Urinmaga ta’rif berish uchun limit tushunchasidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Faraz qilaylik G biror egri chiziq yoyi, M 0 shu egri chiziqning nuqtasi bo‘lsin. Egri chiziqqa tegishli N nuqtani tanlab, M 0 N kesuvchi o‘tkazamiz. Agar N nuqta egri chiziq bo‘ylab M 0 nuqtaga yaqinlashsa, M 0 N kesuvchi M 0 nuqta atrofida buriladi. Shunday holat bo‘lishi mumkinki, N nuqta M 0 nuqtaga yaqinlashgan sari M 0 N kesuvchi biror M 0 T limit

vaziyatga intilishi mumkin. Bu holda M 0 T to‘g‘ri chiziq G egri chiziqning M 0 nuqtasidagi urinmasi deyiladi. (2-rasm) Agar kesuvchining limit holati mavjud bo‘lmasa, u holda M 0 nuqtada urinma o‘tkazish mumkin emas deyiladi. Bunday hol M 0 nuqta egri chiziqning qaytish nuqtasi (3,4-rasmlar), yoki sinish (o‘tkirlanish) nuqtasi (5-rasm) bo‘lganda o‘rinli bo‘ladi. Egri chiziq urinmasining burchak koeffitsientini topish masalasi. Endi G egri chiziq biror oraliqda aniqlangan uzluksiz y=f(x) funksiyaning grafigi bo‘lgan holda urinmaning burchak koeffitsientini topaylik. Qaralayotgan f(x) funksiya grafigini ifodolovchi G chiziqqa tegishli M 0 nuqtaning abssissasi x 0 , ordinatasi f(x 0 ) va shu nuqtada urinma mavjud deb faraz qilaylik. G chiziqda M 0 nuqtadan farqli N( x 0 +D x , f ( x 0 + D x )) nuqtani olib, M 0 N kesuvchi o‘tkazamiz. Uning Ox o‘qi musbat yo‘nalishi bilan tashkil etgan burchagini a bilan belgilaymiz (6-rasm). Ravshanki, a burchak D x ga bog‘liq bo‘ladi: a = a ( D x ) va tg a = x y B M BN D D  0 o‘rinli. 6-rasm Urinmaning abssissa o‘qining musbat yo‘nalishi bilan hosil qilgan burchagini q bilan belgilaymiz. Agar q¹p /2 bo‘lsa, u holda tg a funksiyaning uzluksizligiga ko‘ra k urinma =tg q = atg lim M N 0 , va N nuqtaning M 0 nuqtaga intilishi D x

yning 0 ga intilishiga teng kuchli ekanligini e’tiborga olsak, k urinma =x y limx D D D 0 tenglikka ega bo‘lamiz. Shunday qilib, y=f(x) funksiyaning abssissasi x 0 bo‘lgan nuqtasida novyertikal urinma o‘tkazish mumkin bo‘lishi uchun shu nuqtada x y limx D D D 0 limitning mavjud bo‘lishi zarur va yetarli, limit esa urinmaning burchak koeffitsientiga teng bo‘lar ekan. Harakatdagi nuqta tezligini topish haqidagi masala. Faraz qilaylik moddiy nuqta s=s(t) qonuniyat bilan to‘g‘ri chiziqli harakatlanayotgan bo‘lsin. Ma’lumki, fizikada nuqtaning t 0 va t 0 + D t vaqtlar orasida bosib o‘tgan D s=s(t 0 + D t)-s(t 0 ) yo‘lining shu vaqt oralig‘iga nisbati nuqtaning o‘rtacha tezligi deyilar edi: v o‘rta = t ) t(s )t t(s t s D  D  D D 0 0 . Ravshanki, D t qancha kichik bo‘lsa, t s D D o‘rtacha tezlik nuqtaning t 0 paytdagi tezligiga shuncha yaqin bo‘ladi. Shuning uchun nuqtaning t 0 paytdagi oniy tezligi deb [ t 0 ;t 0 + D t ] vaqt oralig‘idagi o‘rtacha tezlikning D t nolga intilgandagi limitiga aytiladi. Shunday qilib, v oniy = t s limt D D D 0 . Yuqoridagi ikkita turli masalani yechish jarayoni bitta natijaga (odatda matematikada bunday holda bitta matematik modelga deb aytiladi) - funksiya orttirmasining argument orttirmasiga bo‘lgan nisbatining argument orttirmasi nolga intilgandagi limitini hisoblashga keltirildi. Ma’lum bo‘lishicha, ko‘pgina masalalar yuqoridagi kabi limitlarni hisoblashni taqoza qilar ekan. Shu sababli buni alohida o‘rganish maqsadga loyiqdir. 2 . Funksiya hosilasining ta’rifi.

Aytaylik f(x) funksiya ( a,b ) intervalda aniqlangan bo‘lsin. Bu intervalga tegishli x 0 nuqta olib, unga shunday D x orttirma beraylikki, x 0 +D x Î ( a,b ) bo‘lsin. Natijada f ( x ) funksiya ham x 0 nuqtada D y=f(x 0 + D x)- f(x 0 ) orttirmaga ega bo‘ladi. Ta’rif . Agar D x  0 da x y D D nisbatning limiti x ) x(f )x x(f lim x y lim x x D  D  D D D D 0 0 0 0 mavjud va chekli bo‘lsa, bu limit f(x) funksiyaning x 0 nuqtadagi hosilasi deyiladi va f’(x 0 ), yoki y’(x 0 ), yoki dx ) x( dy 0 orqali, ba’zan esa 0x x|'y  yoki 0x x dx dy  kabi belgilanadi. Bu holda funksiya x 0 nuqtada hosilaga ega deb ham aytiladi. Demak, x ) x(f )x x(f lim x y lim ) x('f x x D  D  D D  D D 0 0 0 0 0 . Bunda x 0 + D x=x deb olaylik. U holda D x=x-x 0 va D x  0 bo‘lib, natijada 0 0 0 0 0 0 0 х x ) x(f )x(f lim x ) x(f )x x(f lim x y lim x x x x    D  D  D D  D D bo‘ladi. Demak, f(x) funksiyaning x 0 nuqtadagi hosilasi x  x 0 da 0 0 x x ) x(f )x(f   nisbatning limiti sifatida ham ta’riflanishi mumkin: 0 0 0 0 x x ) x(f )x(f lim ) x('f x x     Yuqoridagi limit mavjud bo‘lgan har bir x 0 ga aniq bitta son mos keladi, demak f’(x) - bu yangi funksiya bo‘lib, u yuqoridagi limit mavjud bo‘lgan barcha x nuqtalarda aniqlangan. Bu funksiya f(x) funksiyaning hosila funksiyasi, odatda, hosilasi deb yuritiladi. Endi hosila ta’rifidan foydalanib, y=f(x) funksiya hosilasini topishning quyidagi algoritmini berish mumkin: 1 0 . Argumentning tayinlangan x qiymatiga mos funksiyaning qiymati f(x) ni topish. 2 0 . Argument x ga f(x) funksiyaning aniqlanish sohasidan chiqib ketmaydigan D x orttirma berib f(x+ D x) ni topish.

3 0 . Funksiyaning D f(x)=f(x+ D x)-f(x) orttirmasini hisoblash. 4 0 . x )x(f D D nisbatni tuzish. 5 0 . x )x(f D D nisbatning D x  0 dagi limitini hisoblash. Misol. y=kx+b funksiyaning hosilasini toping. Yechish. Hosila topish algoritmidan foydalanamiz. 1 0 . Argument x ni tayinlab, funksiya qiymatini hisoblaymiz: f(x)=kx+b . 2 0 . A rgument ga D x orttirma beramiz, u holda f(x+ D x)=k(x+ D x) +b=kx+k D x+b . 3 0 . Funksiya orttirmasi D f(x)=f(x+ D x)-f(x)=(kx+k D x+b)-( kx+b)=k D x. 4 0 . x )x(f D D = k x x k  D D . 5 0 . 0Dxlim x )x(f D D = 0Dxlim k=k . Demak, ( kx+b)’=k ekan. Xususan, y=b o‘zgarmas funksiya (bu holda k =0) uchun ( b )’=0; y=x ( k =1) funksiya uchun x’ =1 bo‘ladi. 2. y= x 1 funksiyaning hosilasini toping. Yechish. 1 0 . f(x)= x 1 . 2 0 . f(x+ D x) = x x D 1 . Bu yerda umumiylikni cheklamagan holda x >0 va | D x | < x deb hisoblaymiz. 3 0 . D f(x)=f(x+ D x)-f(x)= x x D 1 - x 1 = )x x(x x D D  . 4 0 . x )x(f D D = x x x x )x x(x x D   D D D  2 1 . 5 0 . 0Dxlim x )x(f D D = 0Dxlim ( x x x D   2 1 )= 2 1 x  . Demak, ' x   1 = 2 1 x  .

Hosilaga ega bo‘lgan funksiyaning uzluksizligi. f(x) funksiyaning hosilasi faqat bu funksiya uzluksiz bo‘lgan nuqtalardagina mavjud bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatamiz. Oldin ushbu teoremani qaraylik. Teorema. Agar f(x) funksiya x nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda funksiya shu nuqtada uzluksiz bo‘ladi. Isboti. Faraz qilaylik, f(x) funksiya x nuqtada hosilaga ega bo‘lsin. Demak, ushbu x )x(f)xx(f lim x D D D 0 limit mavjud va f’(x) ga teng. Bizga agar funksiya chekli limitga ega bo‘lsa, uni limit va cheksiz kichik yig‘indisi ko‘rinishda ifodalash mumkinligi ma’lum ( ). Bizning holimizda limitga ega bo‘lgan funksiya deb funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbatini olamiz. U holda ushbu tenglik o‘rinli bo‘ladi:x )x(f )x x(f D  D = f’(x)+ a , bu yerda a = a ( D x ) va 0Dxlim a =0. Bundan funksiya orttirmasi D y=f(x+ D x)-f(x) ni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkinligi kelib chiqadi: D y=f’(x) ×D x+ a×D x (2.1) Bu tenglikdan, agar D x  0 bo‘lsa, u holda D y  0 bo‘lishi kelib chiqadi. Bu esa f(x) funksiyaning x nuqtada uzluksizligini bildiradi. Teorema isbot bo‘ldi. Bu teoremaning teskarisi o‘rinli emas, ya’ni funksiyaning nuqtada uzluksizligidan uning shu nuqtada hosilasi mavjudligi kelib chiqavyermaydi. Masalan, y=| x | funksiya x ning barcha qiymatlarida, xususan x =0 nuqtada uzluksiz, ammo x =0 nuqtada hosilaga ega emas. Bu funksiyaning x =0 nuqtadagi orttirmasi D y=| D x| bo‘lib, undan , x y limx 1 0  D D D , x y limx 1 0   D D D va x y D D nisbatning D x  0 dagi limiti mavjud emasligi kelib chiqadi, demak f ( x )=| x | funksiya x =0 nuqtada hosilaga ega emas. Bir tomonli hosilalar.

Ta’rif : Agar D x  +0 ( D x  -0) da x y D D nisbatning limiti       D  D  D D D  D  D D D D D D 0 0 0 0 0 0 0 0 x ) x(f )x x(f lim x y lim x ) x(f )x x(f lim x y lim x x x x mavjud va chekli bo‘lsa, bu limit f(x) funksiyaning x 0 nuqtadagi o‘ng (chap) hosilasi deb ataladi va f’(x 0 +0) ( f’(x 0 -0) ) kabi belgilanadi. Odatda funksiyaning o‘ng va chap hosilalari bir tomonli hosilalar deb ataladi. Yuqoridagi misoldan, f ( x )=| x | funksiyaning x =0 nuqtadagi o‘ng hosilasi 1 ga, chap hosilasi - 1 ga tengligi kelib chiqadi. Funksiyaning hosilasi ta’rifi va bir tomonli hosila ta’riflardan hamda funksiya limiti mavjudligining zaruriy va yetarli shartidan quyidagi teoremaning o‘rinli ekanligi kelib chiqadi: Teorema . Aytaylik f(x) funksiya x 0 nuqtaning biror atrofida uzluksiz bo‘lsin. U holda f(x) funksiya x 0 nuqtada f’(x 0 ) hosilaga ega bo‘lishi uchun f’(x 0 +0), f’(x 0 -0) lar mavjud va f’(x 0 +0)=f’(x 0 -0) tenglikning o‘rinli bo‘lishi zarur va yetarli bo‘ladi. Bu teoremaning isbotini o‘quvchiga mashq sifatida qoldiramiz. Cheksiz hosilalar. Ba’zi nuqtalarda x y limx D D D 0 limiti + ¥ (- ¥ ) ga teng bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda shu nuqtalarda funksiya cheksiz hosilaga ega yoki funksiyaning hosilasi cheksizga teng deyiladi. Ushbu 3x y funksiya uchun D y/ D x nisbatning D x  0 dagi limitini qaraylik. Funksiyaning 0 nuqtadagi orttirmasini hisoblaymiz: D y= D f(0) = f(0+ D x)- f(0)=f(0+ D x)=f( D x) = 3 xD . Funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbati x x x ) (f D D  D D 3 0 = 3 2 1 )x (D va bu nisbatning D x  0 dagi limiti + ¥ ga teng. Demak, 3x y funksiya x =0 nuqtada cheksiz hosilaga ega ekan. Cheksiz hosila uchun ham bir tomonli cheksiz hosila tushunchasini ham qarash mumkin. Agar y=f(x) funksiya x=x 0 nuqtada + ¥ (- ¥ ) hosilaga ega bo‘lsa, u holda

x ) x(f )x x(f limx D  D D 0 0 0= x ) x(f )x x(f limx D  D D 0 0 0 =+ ¥ (- ¥ ) munosabatning o‘rinli ekanligini isbotlash mumkin. Bu tasdiqning teskarisi ham o‘rinli ekanligi o‘z-o‘zidan ravshan. Berilgan x 0 nuqtada f’(x 0 -0)=- ¥ , f’(x 0 +0)=+ ¥ , (f’(x 0 -0)=+ ¥ , f’(x 0 +0)=- ¥ ) bo‘lishi ham mumkin. Bunday holda f(x) funksiya x=x 0 nuqtada hosilaga (xatto cheksiz hosilaga ham) ega emas deb hisoblanadi. Misol tariqasida y = 3 2x funksiyaning x =0 nuqtadagi bir tomonli hosilalarini aniqlaylik. Bu funksiyaning x =0 nuqtadagi orttirmasi D y(0)= 3 2)x (D ga teng va x ) (y D D 0 = 3 1 xD ekanligini ko‘rish qiyin emas. Shu sababli x y limx D D D 0 =+ ¥ va x y limx D D D 0 =- ¥ bo‘ladi. Demak, y’(-0)=- ¥ , f’(+0)=+ ¥ bo‘lib, funksiya x =0 nuqtada cheksiz hosilaga ega emas. 5. Hosilaning geometrik va fizik ma’nolari. Urinma va normal tenglamalari Yuqorida biz, agar y=f(x) funksiya grafigining M 0 (x 0 ;f(x 0 )) nuqtasida urinma o‘tkazish mumkin bo‘lsa, u holda urinmaning burchak koeffitsienti k urinma = x y limx D D D 0 ekanligini ko‘rsatgan edik. Bundan hosilaning geometrik ma’nosi kelib chiqadi: y=f(x) funksiya grafigiga abssissasi x=x 0 bo‘lgan nuqtasida o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsienti hosilaning shu nuqtadagi qiymatiga teng k urinma =f’(x 0 ). Faraz qilaylik y=f(x) funksiya x=x 0 nuqtada uzluksiz va f’(x 0 )=+ ¥ bo‘lsin. U holda funksiya grafigi abssissasi x=x 0 nuqtada vyertikal urinmaga ega bo‘lib, unga nisbatan funksiya grafigi 7–rasmda ko‘rsatilgandek joylashadi.

7-rasm 8-rasm Xuddi shu kabi f ’( x 0 )=-¥ bo‘lganda ham x = x 0 nu qtada funksiya grafigi vyertikal urinmaga ega bo‘ladi, funksiyaning grafigi urinmaga nisbatan 8–rasmda ko‘rsatilgandek joylashadi. Agar f ’( x 0 +0)=+ ¥ va f ’( x 0 -0)=- ¥ b o‘lsa, u holda funksiya grafigining x = x 0 nu qta atrofida 4 -rasmda tasvirlan gandek b o‘ladi. Xuddi shunga o‘xshash, f’(x 0 + 0 )= - ¥ va f’(x 0 -0)=+ ¥ bo‘lganda, funksiya grafigi x=x 0 nuqta atrofida 3– rasmdagidek ko‘rinishda bo‘ladi. Bunday hollarda ( x 0 ,f(x 0 ) ) nuqtada urinma mavjud, ammo hosila mavjud emas. Agar x=x 0 nuqtada chekli bir tomonli hosilalar mavjud, lekin f’(x 0 +0) ¹ f’(x 0 - 0) bo‘lsa, u holda funksiya grafigi 5–rasmdagiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘ladi. ( x 0 ,f(x 0 ) ) nuqta grafikning sinish nuqtasi bo‘ladi. Hosilaning fizik ma’nosi. Hosila tushunchasiga olib keladigan ikkinchi masalada harakat qonuni s=s(t) funksiya bilan tavsiflanadigan to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning t vaqt momentidagi oniy tezligi v oniy = t s limt D D D 0 ekanligini ko‘rgan edik. Bundan hosilaning fizik (mexanik) ma’nosi kelib chiqadi. s=s(t) funksiya bilan tavsiflanadigan to‘g‘ri chiziqli harakatda t vaqt momentidagi harakat tezligining son qiymati hosilaga teng: v oniy =s’(t). Hosilaning mexanik ma’nosini qisqacha quyidagicha ham aytish mumkin: yo‘ldan vaqt bo‘yicha olingan hosila tezlikka teng.

Hosila tushunchasi nafaqat to‘g‘ri chiziqli harakatning oniy tezligini, balki boshqa jarayonlarning ham oniy tezligini aniqlashga imkon beradi. Masalan, faraz qilaylik y=Q(T) jismni T tempyeraturaga qadar qizdirish uchun uzatilayotgan issiqlik miqdorining o‘zgarishini tavsiflovchi funksiya bo‘lsin. U holda jismning issiqlik sig‘imi issiqlik miqdoridan tempyeratura bo‘yicha olingan hosilaga teng bo‘ladi: C=T Q lim dT dQ T D D   D 0 . Umuman olganda, hosilani f(x) funksiya bilan tavsiflanadigan jarayon oniy tezligining matematik modeli deb aytish mumkin. Urinma va normal tenglamalari. Faraz qilaylik y=f(x) funksiya x 0 nuqtada hosilaga ega, M(x 0 ;f(x 0 )) funksiya grafigiga tegishli nuqta bo‘lsin. Funksiya grafigiga berilgan nuqtada o‘tkazilgan urinma tenglamasini tuzaylik. Bu tenglamani y=kx+b ko‘rinishda izlaymiz. Izlanayotgan to‘g‘ri chiziq M(x 0 ;f(x 0 )) nuqtadan o‘tishi ma’lum, shu sababli f(x 0 )= kx 0 +b tenglik o‘rinli. Bundan b=f(x 0 )-kx 0 ekanligini topamiz. Demak, urinma tenglamasini y=kx+ f(x 0 )- kx 0 yoki y= f(x 0 )+k(x- x 0 ) ko‘rinishga ega bo‘ladi. Agar urinmaning k burchak koeffitsienti hosilaning x 0 nuqtadagi qiymatiga tengligini e’tiborga olsak, y=f(x) funksiya grafigiga M(x 0 ;f(x 0 )) nuqtasida o‘tkazilgan urinma tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: y= f(x 0 )+f’(x 0 )(x-x 0 ) (3.1) Ma’lumki, agar k urinma ¹ 0 bo‘lsa, urinma va normalning burchak koeffitsientlari pyerpendikulyarlik sharti k normal × k urinma =-1 bilan bog‘langan bo‘ladi. Bundan y=f(x) funksiya grafigiga M(x 0 ;f(x 0 )) nuqtasida o‘tkazilgan normal tenglamasini y= f(x 0 )- ) x('f 0 1 (x-x 0 ) (3.2) keltirib chiqarish mumkin. Misol. Abstsissasi x =1 bo‘lgan nuqtada y=1/x gipyerbolaga o‘tkazilgan urinma va normal tenglamalarini tuzing.

Yechish. Bu misolda x 0 = 1 , f(x 0 )= 1 , f’(x)=-2 1 x , f’(1) =-1. Bu qiymatlarni ( 3. 1) formulaga qo‘yib urinma tenglamasi ni hosil qilamiz: y =1-( x -1), ya’ni y= 2 -x ; ( 3. 2) formuladan foydalanib, normal tenglamasini yozamiz: y =1+( x -1), ya’ni y=x . Misol. y=x 2 parabolaning A(0;-4) nuqtadan o‘t uvchi urinma tenglamasini yozing. Yechish. Berilgan nuqta y=x 2 parabolaga tegishli emasligi ko‘rinib turibdi. Faraz qilaylik x=x 0 nuqta urinish nuqtasining abssissasi bo‘lsin. U holda f(x 0 )=x 0 2 , f’(x)= 2 x , f’(x 0 )= 2 x 0 . (3.1) formuladan foydalansak y= x 0 2 + 2 x 0 (x-x 0 ) ya’ni y= 2 x 0 x- x 0 2 (3.3) tenglamaga ega bo‘lamiz. Shartga ko‘ra urinma (0;-4) nuqtadan o‘tishi kerak. (3.3) tenglamada x va y o‘rniga 0 va -4 qiymatlarini qo‘yib x 0 ga nisbatan -4=- x 0 2 tenglamaga ega bo‘lamiz. Bundan x 0 =2, x 0 =-2 bo‘lishini topamiz. Agar x 0 =2 bo‘lsa, u holda urinma tenglamasi y =4 x -4; agar x 0 =-2 bo‘lsa, y =- 4 x -4 b o‘ladi. Shunday qilib, ko‘rsatilgan shartni qanoatlantiruvchi ikkita y =4 x -4, y =-4 x -4 urinma tenglamasini hosil qildik. Ikki chiziq orasidagi burchak . Urinmalar yordamida ikki egri chiziq orasidagi burchak tushunchasi ta’riflanadi. Ikki egri chiziq orasidagi burchak deb ularning kesishish nuqtasida shu chiziqlarga o‘tkazilgan urinmalari orasidagi burchakka aytiladi. Bu ta’rifdan foydalanib ikki chiziq orasidagi burchak tangensini topish mumkin. Faraz qilaylik y=f 1 (x) va y=f 2 (x) chiziqlar M 0 (x 0 ;y 0 ) nuqtada kesishsin, hamda y=f 1 (x) chiziqqa M 0 nuqtada o‘tkazilgan urinma abssissa o‘qi bilan a

burchak, y=f 2 (x) chiziqqa M 0 nuqtada o‘tkazilgan urinma esa b burchak tashkil qilsin. (3-rasm) Agar g urinmalar orasidagi burchak bo‘lsa, u holda g = b - a bo‘ladi. Bundan esa tg g =tg( b - a )= a b a b tg tg tg tg ×   1 tenglikka ega bo‘lamiz. 9-rasm Ammo hosilaning geometrik ma’nosiga ko‘ra tg a =f 1 ’(x 0 ) va tg b =f 2 ’(x 0 ), demak ikki chiziq orasidagi burchak uchun tg g = ) x('f ) x('f ) x('f ) x('f 0 1 0 2 0 1 0 2 1 ×   (3.4) formula o‘rinli bo‘ladi. Misol. y=x 2 parabola va x y 1  gipyerbolalar orasidagi burchakni toping. Yechish. Avvalo parabola va gipyerbolaning kesishish nuqtasini topamiz. Buning uchun ushbu   x y , x y 12 sistemani yechamiz. Bundan x x 1 2 , x 3 =1, x =1 bo‘lishi kelib chiqadi. Demak, sistemaning yolg‘iz (1,1) yechimi mavjud. ( x 2 ) ’=2x bo‘lgani uchun f 1 ’ (1)=2, shuningdek, 2 1 1 х х '      bo‘lgani uchun f 2 ’ (1)=-1 bo‘ladi.

Demak, (3.4) formulaga ko‘ra 3 1 2 1 2 1  ×     ) ( tgg bo‘lib, bundan burchak kattaligi uchun g =arstg3 tenglikning o‘rinli ekani kelib chiqadi. (9 -rasm). Biz oldingi paragraflarda hosila tushunchasini turli fizik masalalarni yechishda, urinma tenglamasini yozishda foydalandik. Hosilaning boshqa tatbiqlarini kelgusida o‘rganamiz. Bu degani har xil masalalarda uchrashishi mumkin bo‘lgan turli xil funksiyalarning hosilalarini hisoblashni bilish zarurligini anglatadi. Ushbu paragrafda u(x) va v(x) funksiyalarning hosilalarini bilgan holda ularning yig‘indisi, ko‘paytmasi va bo‘linmasining hosilalarini topishni o‘rganamiz. 6. Hosila hisoblash qoidalari Quyida keltirilgan teoremalar isbotida hosila topish algoritmidan, limitga ega bo‘lgan funksiyalar ustida arifmetik amallar haqidagi teoremalardan foydalanamiz. Shuningdek D u=u(x+ D x)-u(x) va D v=v(x+ D x)-v(x) ekanligini hisobga olgan holda, u(x+ D x)=u(x)+ D u , v(x+ D x)=v(x)+ D v tengliklardan foydalanamiz. u(x) va v(x) funksiyalar ( a,b ) intervalda ani q langan bo‘lsin. Yig‘indining hosilasi. 1-teorema . Agar u(x) va v(x) funksiyalarning x Î ( a,b) nuqtada hosilalari mavjud bo‘lsa, u holda f(x)=u(x)+v(x) funksiyaning ham x nuqtada hosila s i mavjud va f’(x)=u’(x)+v’(x) (4.1) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isboti . 1 0 . f(x)=u(x)+v(x) . 2 0 . f(x+ D x)= u(x+ D x)+ v(x+ D x)= u(x)+ D u+ v(x)+ D v. 3 0 . D y= f(x+ D x)- f(x)= D u+ D v. 4 0 . x v x u x v u x y D D  D D D D D D D .

5 0 . )x('v )x('u x v lim x u lim x v u lim x y lim x x x x   D D  D D  D D D  D D D D D D 0 0 0 0 . Shunday qilib, (4.1) tenglik o‘rinli ekan. Isbot tugadi. Misol. (x 2 +1/x)’=(x 2 )’+(1/x)’=2x-1/x 2 . Matematik induksiya metodidan foydalanib, quyidagi natijani isbotlash mumkin: Natija . Agar u 1 (x), u 2 (x), ... ,u n (x) funksiyalarning x nuqtada hosilalari mavjud bo‘lsa, u holda f(x)= u 1 (x)+ u 2 (x+ ...+u n (x) funksiyaning ham x nuqtada hosilasi mavjud va quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi: f’(x)=( u 1 (x)+ u 2 (x+ ...+u n (x)) ’= u’ 1 (x)+ u’ 2 (x+ ...+u’ n (x) . Ko‘paytmaning hosilasi. 2-teorema . Agar u(x) va v(x) funksiyalar x Î (a,b) nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda ularning f(x)=u(x) × v(x) ko‘paytmasi ham x Î (a,b) nuqtada hosilaga ega va f’(x)=u’(x)v(x)+u(x)v’(x) (4.2) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isboti. 1 0 . f(x)=u(x) × v(x) . 2 0 . f(x+ D x)=u(x+ D x) × v(x+ D x)=(u(x)+ D u) × (v(x)+ D v)= =u(x)v(x)+ D uv(x)+ D vu(x)+ D u D v. 3 0 . D y= f(x+ D x)- f(x)= D uv(x)+ D vu(x)+ D u D v. 4 0 . v x u )x(ux v )x(vx u x x u )x( vu )x( uv x y D D D D D D D  D D D D D  D D . 5 0 . x y limx D D D 0 = v lim x u lim )x(u)x v lim( )x(v)x u lim( x x x x D × D D  × D D  × D D D D D D 0 0 0 0 = = u’(x) × v(x)+u(x) × v’(x)++u’(x) × 0Dxlim D v. Bunda v(x) funksiyaning uzluksizligini e’tiborga olsak 0Dxlim D v=0 va natijada ( 4. 2) formulaga ega bo‘lamiz. 1-natija . Quyidagi (Cu(x))’=C × u’(x) formula o‘rinli. Isboti . Ikkinchi teoremaga ko‘ra (Cu(x))’=C’ × u(x)+C × u’(x ). Ammo C’= 0, demak (Cu(x))’=C × u’(x).

Misollar. 1. (6 x 2 )’=6( x 2 ) ’=6 × 2 x =12 x . 2. ( x 4 )’=(( x 2 )( x 2 ))’=( x 2 )’( x 2 )+( x 2 )( x 2 )’= 2x(x 2 )+(x 2 )× 2x=4x 3 . 3. (0,25x4-3x2)’=(0,25x 4 )’+(3x 2 )’=0,25 × 4x 3 +3 × 2x= x 3 +6x . 2-natija . Agar u 1 (x), u 2 (x), ... ,u n (x) funksiyalar x nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda ularning ko‘paytmasi f(x)= u 1 (x) × u 2 (x) × ... × u n (x) ham x nuqtada hosilaga ega va quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi: f’(x)= ( u 1 (x) × u 2 (x) × ... × u n (x) )’= u’ 1 (x) × u 2 (x) × ... × u n (x)+ u 1 (x) × u’ 2 (x) × ... × u n (x) +...+ u 1 (x) × u 2 (x) × ... × u’ n (x) . Bo‘linmaning hosilasi . 3-teorema . Agar u(x) va v(x) funksiyalar x Î ( a,b) nuqtada hosilaga ega , v(x) ¹ 0 bo‘lsa, u holda ularning f(x)=u(x)/v(x) bo‘linmasi x Î ( a,b) nuqtada hosilaga ega va f’(x)= )x( v )x('v)x(u )x(v)x('u 2  ( 4. 3) formula o‘rinli bo‘ladi. Isboti . 1 0 . f(x)= )x(v )x(u . 2 0 . f(x+ D x)= )x x(v )x x(u D D = v )x(v u )x(u D D . 3 0 . D y= f(x+ D x)- f(x)= v )x(v u )x(u D D - )x(v )x(u = )x(v)v )x(v( )x(u v )x(v u D × D × D 4 0 . x y D D =  D D × D × D x )x(v)v )x(v( )x(u v )x(v u v )x(v )x( v x v )x(u )x(vx u D  ×    D D  D D 2 1 5 0 . D x  0 da limitga o‘tamiz, limitga ega funksiyalarning xossalari va 2- teorema isbotidagi kabi 0Dxlim D v= 0 tenglikdan foydalansak x y limx D D D 0 = 0Dxlim v )x(v )x( v x v )x(u )x(vx u D  ×    D D  D D 2 1 = )x( v )x('v)x(u )x(v)x('u 2  natijaga yerishamiz , ya’ni ( 4. 3) formula o‘rinli ekan. Misol. Ushbu f(x) = 4 5 7 3   x x funksiyaning h osilasini toping.

Yechish.2 2 2 ' )4 5( 47 )4 5( )7 3(5 )4 5(3 )4 5( )'4 5( )7 3( )4 5()'7 3( 4 5 7 3           ×    ×         x x x x x x x x x x x Shunday qilib biz ushbu paragrafda hosilani hisoblashning quyidagi qoidalarini keltirib chiqardik: 1. Ikkita, umuman chekli sondagi funksiyalar yig‘indisining hosilasi hosilalar yig‘indisiga teng. 2. O‘zgarmas ko‘paytuvchini hosila belgisi oldiga chiqarish mumkin. 3. Ikkita u(x) va v(x) funksiyalar ko‘paytmasining hosilasi u’v+uv’ ga teng. 4. Ikkita u(x) va v(x) funksiyalar bo‘linmasining hosilasi (u’v-uv’)/v 2 ga teng. 1- va 2-teorema natijalaridan foydalangan holda quyidagi qoidaning ham o‘rinli ekanligini ko‘rish qiyin emas: 5. Chekli sondagi differensiallanuvchi funksiyalar chiziqli kombinatsiyasining hosilasi hosilalarning aynan shunday chiziqli kombinatsiyasiga teng, ya’ni agar f(x)=c 1 u 1 (x)+ c 2 u 2 (x)+...+ c n u n (x) bo‘lsa, u holda f’(x)=c 1 u’ 1 (x)+ c 2 u’ 2 (x)+...+ c n u’ n (x ). Bu qoidaning isbotini o‘quvchilarga havola qilamiz. Eslatma. Yuqoridagi teoremalar funksiyalar yig‘indisi, ko‘paytmasi, bo‘linmasining hosilaga ega bo‘lishining yetarli shartlarini ifodalaydi. Demak, ikki funksiya yig‘indisi, ayirmasi, ko‘paytmasi va nisbatidan iborat bo‘lgan funksiyaning hosilaga ega bo‘lishidan bu funksiyalarning har biri hosilaga ega bo‘lishi har doim kelib chiqavyermaydi. Masalan, u(x)=|x |, v(x)=|x| deb, ularning ko‘paytmasini tuzsak, y=x 2 ko‘rinishdagi funksiya hosil bo‘ladi. Bu funksiyaning " x Î (- ¥ ;+ ¥ ) nuqtada, xususan, x =0 nuqtada hosilasi mavjud. Ammo, ma’lumki y=|x | funksiyaning x= 0 nuqtada hosilasi mavjud emas.

O'xshashlar

Funksiya, hosila, integral funksiya va uning berilish usullari, xossalari

Differensiallanuvchi funksiyaning uzluksizligi

Funksiyani hosila yordamida to`la tekshirish va uning grafigini chizish

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari

Hosila hisoblash qoidalari