Yer osti quvurlarni qurulmalar guruhi yordamida himoyasini loyihalash - Geologiya - Kurs ishlari

Yer osti quvurlarni qurulmalar guruhi yordamida himoyasini loyihalash

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

304.72265625 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 3 I. ASOSIY QISM ....................................................................................................... 5 1.1. Yer osti quvurlardagi korroziya va uning turlari ............................................ 5 1.2. Yer osti quvurlarining himoyasi uchun qurilmalarning tasnifi ..................... 10 1.3. Loyihalash jarayoni va hisoblash usullari .................................................... 17 II. HISOB QISMI .................................................................................................... 25 XULOSA ................................................................................................................. 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 32

KIRISH Hozirgi vaqtda yer osti quvurlaridan foydalanish sanoat, kommunal xo‘jalik va transport infratuzilmasining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu tizimlar yordamida neft, gaz, suv va boshqa turdagi suyuqliklarni samarali yetkazib berish amalga oshiriladi. Biroq yer osti quvurlari turli mexanik, kimyoviy va ekologik ta’sirlarga duch keladi, bu esa ularning ishlash muddatini qisqartirishi, shikastlanishiga va texnologik jarayonlarning buzilishiga olib kelishi mumkin. Ushbu muammolarni hal etish quvurlarni maxsus himoya qurilmalari yordamida himoya qilishni talab qiladi. Yer osti quvurlarining himoya vositalarini loyihalash masalasi dolzarb bo‘lib, zamonaviy materiallar va texnologiyalarni jalb etish bilan birga ekologik va iqtisodiy talablarni inobatga oladi. Bu borada yangi texnologiyalarni joriy etish va ilmiy yondashuvlar asosida samaradorlikni oshirish imkoniyatlari mavjud. Shu sababli, ushbu mavzuni o‘rganish nafaqat quvurlarni uzoq muddatli va xavfsiz ekspluatatsiya qilishni ta’minlaydi, balki resurslarni tejash va ekologik xavfsizlikni oshirishga ham xizmat qiladi. Yer osti quvurlari atrof-muhitning agressiv ta’siriga ko‘proq duchor bo‘ladigan muhim muhandislik inshootlaridir. Ularning asosiy muammolaridan biri korroziya, ya’ni quvurlar materialining kimyoviy va elektroximik ta’sirlar natijasida yemirilishidir. Korroziya jarayoni quvurlarni ekspluatatsiya qilish muddatini qisqartiradi, bu esa ko‘p hollarda avariya holatlarini yuzaga keltiradi. Bundan tashqari, tuproqning mexanik bosimi, suvning eroziya xususiyatlari, seysmik ta’sirlar va tuproq tarkibidagi biologik jarayonlar ham quvurlarni shikastlanishiga olib keladigan omillar qatoriga kiradi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun quvurlarni maxsus izolyatsion materiallar, himoya qoplamalari va katodik himoya tizimlari bilan jihozlash zarur. Shuningdek, loyiha ishlari davomida tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlarini hisobga olish va ekologik standartlarga muvofiq chora-tadbirlar ishlab chiqish 3

muhim ahamiyatga ega. Ushbu chora-tadbirlarning yetarlicha amalga oshirilmasligi quvurlarni ekspluatatsiya qilishdagi uzilishlar, iqtisodiy zararlar va ekologik xavflarga olib keladi. Shu bois, quvurlarni samarali himoya qilish tizimlarini loyihalash nafaqat texnologik, balki strategik masala sifatida qaraladi. 4

I. ASOSIY QISM 1.1. Yer osti quvurlardagi korroziya va uning turlari Korroziya metall materiallarning atrof-muhitning kimyoviy yoki elektrokimyoviy ta’siri natijasida yemirilish jarayonidir. Ushbu jarayon yer osti quvurlarining mexanik mustahkamligi va ekspluatatsion xususiyatlarini sezilarli darajada pasaytiradi, bu esa uzoq muddatli ishlashda turli avariya holatlariga olib kelishi mumkin. Korroziya jarayoni ikki asosiy turga bo‘linadi: kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya. Kimyoviy korroziya atmosfera gazlari, suv bug‘lari yoki boshqa kimyoviy moddalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri reaksiyalar natijasida sodir bo‘ladi. Masalan, kislorod bilan reaktsiya natijasida metall yuzasida oksid qatlami hosil bo‘ladi, bu qatlamning davomiy o‘sishi materialning yemirilishiga sabab bo‘ladi. Elektrokimyoviy korroziya esa metall sirtida anod va katod sohalarining hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib, bunday jarayon tuproqdagi ionlarning ishtirokida kuchayadi. Ushbu turdagi korroziya odatda quvurlarda eng ko‘p uchraydi, chunki tuproq elektrolit sifatida harakat qiladi va korroziya jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi. Korroziya — bu metallar va boshqa materiallarning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’siri natijasida kimyoviy yoki elektroximik jarayonlar orqali asta-sekin buzilishi hisoblanadi. Bu jarayon natijasida metallarning mexanik mustahkamligi, o‘lchamlari va boshqa xususiyatlari o‘zgaradi. Korroziya tabiati bo‘yicha murakkab jarayon bo‘lib, u metallning tashqi muhitdagi kimyoviy birikmalar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida sodir bo‘ladi. Ushbu jarayonning asosiy sababi metallning kimyoviy energiyasi yuqoriligi va uning muvozanat holatiga erishishga intilishidir. Korroziya tabiati muhitning kimyoviy tarkibi, metallar orasidagi potensial farq va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Metall korroziyasining ikki asosiy turi mavjud: kimyoviy va elektroximik. Kimyoviy korroziya metallning gazsimon yoki suyuq muhit bilan kimyoviy reaksiyaga kirishishi natijasida yuzaga keladi. Masalan, metallning kislorod bilan 5

o‘zaro ta’siri oksidlanish jarayoniga olib keladi va bu metall yuzasida oksid qavatining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunday jarayonlar asosan yuqori haroratli sharoitlarda, masalan, gazlarni qayta ishlash yoki pechlarda yuzaga keladi. Elektroximik korroziya esa suyuqlik yoki elektroleit muhitda sodir bo‘ladi. Bu jarayonda metallning atomlari ionlarga aylanib, anod va katodlar orasida elektr toki oqimi yuzaga keladi. Elektroximik korroziya, asosan, dengiz suvi, kislota eritmalari yoki boshqa elektroleitlarda ko‘proq kuzatiladi. Korroziya jarayonining intensivligi va tabiati bir qator tashqi omillarga bog‘liq. Tashqi muhitning kimyoviy tarkibi eng muhim omillardan biridir. Masalan, agressiv muhit (kislota yoki asoslar) metall yuzalarining tezroq buzilishiga olib keladi. Harorat oshishi bilan korroziya jarayonining tezligi ham oshadi, chunki yuqori harorat reaksiyalarni faollashtiradi. Namlik esa, ayniqsa, elektroximik korroziyada muhim omil hisoblanadi, chunki suv elektroleit sifatida harakat qiladi va elektrokimyoviy jarayonlarni tezlashtiradi. Bundan tashqari, tashqi muhitdagi kislorod va boshqa gazlarning miqdori, atmosfera bosimi va boshqa omillar ham korroziya jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, metall yuzalarini himoya qilishda ushbu omillarni inobatga olish muhimdir. Korroziyaning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar keng qamrovli bo‘lib, ularga tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlari, atrof-muhit sharoitlari va metallning tarkibi kiradi. Tuproqning namligi, ionlarning kontsentratsiyasi va pH darajasi quvurlar yuzasidagi kimyoviy reaksiyalarning intensivligini belgilovchi asosiy omillardir. Shuningdek, atmosfera harorati va namligi ham korroziya jarayoniga bevosita ta’sir qiladi. Metallning o‘zi esa struktura va tarkibdagi homogenlik darajasi bilan korroziyaga chidamliligini belgilaydi. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun zamonaviy korroziyaga qarshi himoya vositalaridan foydalanish zarur. Himoya qoplamalari, katodik himoya tizimlari va maxsus izolyatsiya materiallari korroziya jarayonini sekinlashtirish yoki butunlay oldini olishda samarali hisoblanadi. Korroziyani o‘rganish va boshqarish texnologiyalarni ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytirish bilan bir qatorda 6

iqtisodiy samaradorlikni ham ta’minlaydi. Shu sababli, korroziya masalalarini chuqur tadqiq qilish va samarali yechimlarni qo‘llash yer osti quvurlarining ishonchli ishlashida muhim ahamiyat kasb etadi. Atmosfеra muhitida mеtallar korroziyasini tеzlashtiruvchi omillardan biri atmosfеra namligi hisoblanadi. Quruq atmosfеra (nisbiy namlik 60% gacha)da mеtall sirti oksidlanishi ro`y bеradi va sirtda korroziya jarayonlarini sеkinlashtiruvchi oksid himoya qoplamalari hosil bo`ladi. Atmosfеra namligi 60%dan oshganda mеtall sirtida adsorbtsion va namlikning fazaviy qatlamlari hosil bo`lib, atmosfеrani ifloslantiruvchi qo`shimchalar (SO 2 , NH 3 , NO 2 ) bu qatlamda eriydi va elеktrolit hosil qilib korrozion jarayonlarni tеzlashtiradi. Korrozion jarayon kimyoviy turdan elеktrokimyoviy turga o`tadi. Хlorli muhitda korroziya m еtallning Cl 2 va HCl bilan reaksiyalari natijasida sodir bo`ladi. Reaksiya natijasida MеSl 2 yoki MеSl 3 turlaridagi mеtall хloridlari hosil bo`ladi. Bu reaksiya ekzotеrmik tavsifda bo`lganligi uchun mеtall sirti yonishi mumkin. Bunday reaksiyalar alyuminiyda (160 0 S), tеmirda (300 0 S), misda (300 0 S) sodir bo`ladi va korroziya juda tеzlashadi. Suyuq mеtall muhitlarda korroziya asosan ishqoriy mеtallar eriganda (Li, Na, K) va og`ir mеtallarda (Pv, Bi, Mg) sodir bo`ladi. Bu korroziya turi juda murakkab holatda kеchadi va maхsus usullar yordamida o`rganiladi. Elеtrokimyoviy korroziya gеtеrogеn elеktrokimyoviy reaksiyalar bo`lib, unga suvli eritmalarda, nam gazlarda, tuz va ishqoriy eritmalarda sodir bo`ladigan jarayonlar kiradi va mеtallning muhit bilan o`zaro ta`siri natijasida elеktr toki hosil bo`lishi kuzatiladi. Elеktrokimyoviy korroziya sodir bo`lish sharoiti, muhitning hossalari va boshqa turlarga ko`ra turli ko`rinishlarda bo`ladi. Korroziya jarayoni kimyoviy, elеktrokimyoviy va ularning birgalikda sodir bo`lishidan tashqari, tashqi mexanik omillar ta`sirida kеskin o`zgaradi. Bu mexanik omillarga kuchlanish, dеformatsiya, ishqalanish va boshqa shu kabilar kiradi. Bu omillarning har birining ta`siri jihozlardan foydalanish sharoitiga bog`lik ravishda har хil ko`rinishlarga o`zgaradi. 7

Bulardan eng ko`p uchraydigani korrozion charchash, korrozion darz kеtish va ishqalanish davridagi korroziyalardir. Metallarni tashqi muxit bilan o‘zaro ta’sirlarini harakteriga ko‘ra, ularning korroziyalanish jarayonlari bir biridan farq qiladi, ya’ni kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya mexanizmilari asosida sodir bo‘ladi. Metallarning kimyoviy korroziyasi yuqori haroratda gazlar va tok o‘tkazmaydigan suyuqliklar ta’sirida amalga oshadi. Kimyoviy korroziyada sodir bo‘ladigan oksidlanish va qaytarilish jarayonlari (bir vaqtda) geterogen muhitda, ya’ni metall bilan tashqi muhitning o‘zaro ta’sir chegarasida amalga oshadi. Natijada, metallarning oksidlari (korroziya mahsulotlari) hosil bo‘ladi. Masalan: Fe2O3, Al2O3, ZnO, Cyo va boshqalar. Metallarning elektrokimyoviy korroziya mexanizmi asosidagi yemirilishlari elektrolitlar ta’sirida sodir bo‘ladi. Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari metall yuzasini turli uchastkalarida amalga oshadi va korroziya mahsulotlari (metall gidroksidlari) faqat anod uchastkalarida hosil bo‘ladi. Umuman, metallarning elektrokimyoviy korroziya asosidagi yemirilishi quyidagi korroziya jarayonlararida sodir bo‘ladi: elektrolitlardagi korroziya; tuprok korroziyasi; elektrokorroziya; atmosfera korroziyasi; biokorroziya va kontrakt korroziyasi (o‘zaro ta’sir korroziyasi). Metallardagi korroziya yemirilishlari (jaroxatlari) umumiy va mahalliy ko‘rinishda bo‘ladi. Umumiy yemirilish metallning xamma yuzasi bo‘yicha sodir bo‘lib, tekis va notekis ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Maxalliy yemirilish metallning ma’lum bir joyida sodir bo‘lib, u dog‘, yara, yuza osti, teshik, ip, kristallararo ko‘rinishida bo‘ladilar. Ularning umumiy tarzdagi chizmalari 1- rasmda keltirilgan. Korroziya jarayonining mexanizmiga koʻra korroziyaning ikkita asosiy turi mavjud: kimyoviy va elektrokimyoviy. Bir turni boshqasidan qatʻiy ajratish qiyin, baʻzan esa imkonsizdir. 8

Kimyoviy korroziya deganda metall yuzaning atrof-muhit bilan oʻzaro taʻsiri tushuniladi, bu fazalar chegarasida elektrokimyoviy (elektrod) jarayonlarning paydo boʻlishi bilan birga boʻlmaydi. Bu metall va agressiv reaktiv oʻrtasidagi reaksiyaga asoslangan. Ushbu turdagi korroziya asosan metallning butun yuzasi boʻylab teng ravishda oqadi. Shu munosabat bilan kimyoviy korroziya elektrokimyoviy korroziyaga qaraganda kamroq xavflidir. Kimyoviy korroziyaga temirning zanglashi va bronza patina qoplamasi misol boʻla oladi. Sanoat ishlab chiqarishida metallar koʻpincha yuqori haroratgacha qiziydi. Bunday sharoitda kimyoviy korroziya tezlashadi. Koʻpchilik biladiki, issiq metall boʻlaklarini aylantirishda shkalalar hosil boʻladi. Bu kimyoviy korroziyaning odatiy mahsulotidir. Elektrokimyoviy korroziya metallning elektrolit muhiti bilan o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan yemirilish jarayonidir. Ushbu korroziya turi yer osti quvurlarida keng tarqalgan bo‘lib, ularning uzoq muddatli ishlash qobiliyatiga jiddiy xavf tug‘diradi. Elektrokimyoviy korroziya jarayoni anod va katod sohalarining hosil bo‘lishi bilan bog‘liq. Anod sohasida metallning oksidlanishi sodir bo‘ladi, bunda metall ionlarga aylanadi va elektrolitga o‘tadi. Katod sohasida esa tuproqdagi ionlar ishtirokida qaytarilish reaktsiyalari amalga oshadi. Bu jarayon natijasida anod qismida metall yemiriladi, bu esa quvurlar sirtida chuqurchalar yoki yorilishlarga olib keladi. Tuproqning namligi va tarkibidagi ionlarning ko‘pligi elektrokimyoviy korroziya jarayonini tezlashtiruvchi omillar hisoblanadi. Ayniqsa, quvurlarni loyihalash va o‘rnatishda tuproqning elektrolit xususiyatlari hisobga olinmasa, bu jarayon yanada faollashadi. Elektrokimyoviy korroziya bilan kurashish uchun katodik himoya tizimlari, qoplamalar va izolyatsiya materiallaridan foydalanish talab etiladi. Ushbu chora-tadbirlar tuproqdan kelib chiqadigan elektr oqimlarini cheklash va metallni yemirilishdan himoya qilishga qaratilgan. Biologik korroziya metall yuzasida mikroorganizmlarning faoliyati natijasida yuzaga keladi. Tuproqdagi mikroorganizmlar, xususan, sulfatni qaytaruvchi 9

bakteriyalar, metall bilan o‘zaro ta’sirga kirishib, kimyoviy jarayonlarni qo‘zg‘atadi. Ushbu bakteriyalar sulfatlarni sulfidga aylantirib, metallar yuzasida korroziyani kuchaytiradi. Biologik korroziya jarayoni odatda quvurlar joylashgan tuproqning namlik darajasi va tarkibiga bog‘liq. Nam tuproqdagi kislorod miqdori va organik moddalar ko‘pligi mikroorganizmlarning tez o‘sishi uchun qulay muhit yaratadi. Tuproqning zichligi va strukturasi ham korroziyaga sezilarli ta’sir qiladi, chunki u quvurlar bilan tuproq orasidagi gaz va suyuqlikning almashinuv jarayonini belgilaydi. Biologik korroziya muammosini hal qilish uchun tuproq tarkibini chuqur tahlil qilish, quvurlarni izolyatsiyalovchi materiallar bilan qoplash va maxsus kimyoviy moddalar yordamida mikroorganizmlarni zararsizlantirish usullari qo‘llaniladi. Yer osti quvurlari seysmik faol hududlarda joylashgan bo‘lsa, ularga yer qimirlashi, tuproq siljishi yoki boshqa mexanik ta’sirlar natijasida katta zarar yetishi mumkin. Bunday sharoitlar quvurlarning mexanik shikastlanishiga olib kelib, korroziya jarayonlarini tezlashtiradi. Seysmik ta’sirlar natijasida quvurlarning izolyatsion qoplamalari yorilib, tuproqning namlik va kimyoviy komponentlari quvurlar sirtiga bevosita ta’sir qila boshlaydi. Bundan tashqari, tuproq siljishi quvurlar yuzasida kuchlanish va deformatsiyalar hosil qiladi, bu esa korroziyaning mahalliy rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Tashqi ta’sirlar orasida yer usti suvlarining o‘zgarishi, tuproqning muzlashi yoki erishi kabi jarayonlar ham korroziyani kuchaytiruvchi omillar qatoriga kiradi. Ushbu xavflarni minimallashtirish uchun quvurlarni loyihalash bosqichida seysmik bardoshli materiallardan foydalanish, tuproq sharoitlarini tahlil qilish va maxsus mustahkamlovchi tizimlarni qo‘llash talab etiladi. Shuningdek, quvurlar joylashgan hududdagi seysmik monitoring tizimlarini joriy etish orqali xavflarni oldindan baholash va zaruriy chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin. 1.2. Yer osti quvurlarining himoyasi uchun qurilmalarning tasnifi Yer osti quvurlarining korroziyaga qarshi himoyasini ta’minlashda himoya qoplamalari muhim ahamiyatga ega. Ushbu qoplamalar quvurlar sirtini atrof- 10

muhitning agressiv ta’siridan, xususan, namlik, tuproqdagi ionlar va biologik faol moddalardan himoya qilish uchun mo‘ljallangan. Himoya qoplamalari quvurlarni himoya qilishning passiv usuli bo‘lib, ular metall bilan atrof-muhit o‘rtasida mustahkam to‘siq yaratadi. Bunday qoplamalar kimyoviy, fizik yoki mexanik usullar bilan quvurlar yuzasiga qo‘llanadi va materialning yemirilish jarayonini sekinlashtirish yoki butunlay to‘xtatish imkonini beradi. Ularning asosiy afzalliklari orasida uzoq muddatli ekspluatatsion barqarorlik, ekologik xavfsizlikni oshirish va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish kiradi. Himoya qoplamalari turli xususiyatlarga ega bo‘lgan materiallardan tayyorlanadi. Masalan, izolyatsion qoplamalar tuproqning namligi va elektrolitik xususiyatlaridan kelib chiqadigan korroziyaga qarshi samarali himoya qiladi. Bu turdagi qoplamalar odatda asfalt, bitum yoki sintetik polimer materiallar asosida ishlab chiqariladi. Ular suv o‘tkazmaydigan xususiyatga ega bo‘lib, quvurlar sirtini tuproqdan keluvchi zararli ionlar bilan aloqadan butunlay himoya qiladi. Shuningdek, epoksidli qoplamalar kimyoviy agressiv muhitlarga chidamli bo‘lib, kislotali yoki ishqorli sharoitda quvurlarni samarali himoya qilishda keng qo‘llaniladi. Epoksidli qatronlardan tayyorlangan qoplamalar sirtga yuqori yopishish xususiyati bilan ajralib turadi va mexanik shikastlanishlarga chidamli hisoblanadi. 11

1- rasm . Katodli himoya sxemasi Bundan tashqari , uch qatlamli polietilen qoplamalar ham quvurlarni himoya qilishda keng qo ‘ llaniladigan zamonaviy usullardan biridir . Ushbu qoplamalar birinchi qatlamda epoksidli astar , ikkinchi qatlamda yopishtiruvchi qatlam va uchinchi qatlamda zich polietilendan iborat bo ‘ lib , yuqori mustahkamlik va uzoq muddatli himoyani ta ’ minlaydi . Polietilen qoplamalar , ayniqsa , yuqori mexanik ta ’ sirlar yoki yuqori harorat sharoitida quvurlarni ishonchli himoya qiladi . Himoya qoplamalarining to ‘ g ‘ ri tanlanishi quvurlar joylashgan hududning tabiiy - geologik sharoitlari va quvurlarning foydalanish xususiyatlariga bog ‘ liq bo ‘ lib , loyiha bosqichida alohida e ’ tiborni talab etadi . Shu sababli , himoya qoplamalari nafaqat quvurlarni yemirilishdan himoya qilish , balki ularning umumiy ishlash muddatini uzaytirishda ham asosiy vosita hisoblanadi . Yer osti quvurlarini korroziyadan himoya qilishning faol usullaridan biri katodik va anodik himoya tizimlaridir. Bu usullar metall quvurlarni atrof-muhit bilan kimyoviy yoki elektrokimyoviy ta’sirdan himoya qilish uchun ishlatiladi va ular quvurlar yuzasida elektr potensialini boshqarish orqali korroziya jarayonlarini sekinlashtirish yoki to‘xtatishga qaratilgan. Ushbu tizimlar odatda korroziyaga eng ko‘p duchor bo‘ladigan joylarda yoki murakkab tabiiy-geologik sharoitlarda quvurlarni himoya qilish uchun qo‘llaniladi. Katodik himoya tizimi quvurlarni anod sifatida ishlashdan himoya qilish uchun ularning potensialini sun’iy ravishda pasaytirish prinsipi asosida ishlaydi. Bu usulda quvurlar sirtiga elektr toki manbai ulanadi yoki tashqi anod elektrodlar o‘rnatiladi. Elektr toki quvurlar orqali oqib, korroziya jarayonini to‘xtatadi, chunki anod reaktsiyalari tashqi anodga o‘tkaziladi. Katodik himoya tizimlari ikkiga bo‘linadi: galvanik (sodda) va tashqi tok manbai asosidagi tizimlar. Galvanik tizimlar korroziyaga chidamli metallarni kamroq inert materiallar bilan ulash orqali ishlaydi, bunda quvurlar passiv himoyaga ega bo‘ladi. Tashqi tok manbai tizimlari esa elektr stansiyalari yordamida quvurlar yuzasiga o‘zgarmas tokni uzatadi, bu esa quvurlarni to‘liq himoya qilish imkonini beradi. Katodik himoya tizimlari uzoq 12

muddatli va yuqori samaradorligi sababli, ayniqsa gaz va neft quvurlari tizimida keng qo‘llaniladi. Anodik himoya tizimi esa korroziyaning maxsus sharoitlarda, masalan, passivatsiya jarayonida, kechishini ta’minlash uchun ishlatiladi. Ushbu tizimda quvurlar anod sifatida ishlaydi, lekin ular maxsus tashqi tok orqali nazorat qilinadi, bu esa quvurlar yuzasida passiv qoplama hosil qilishga imkon beradi. Passiv qoplama sifatida odatda oksid qatlamlari shakllanadi, bu qatlamlar metall sirtini atrof-muhit bilan bevosita aloqadan himoya qiladi. Anodik himoya odatda yuqori agressiv muhitlarda, masalan, kislotali yoki ishqorli sharoitlarda joylashgan quvurlar uchun qo‘llaniladi. Ushbu tizim ancha murakkabroq boshqaruvni talab qiladi va odatda kichik hajmdagi quvurlar yoki maxsus inshootlarda ishlatiladi. Katodik va anodik himoya tizimlari birgalikda yoki alohida qo‘llanilishi mumkin bo‘lib, ular quvurlar joylashgan hududning tabiiy-geologik sharoitlari va ishlash xususiyatlariga mos ravishda tanlanadi. Ushbu tizimlarning samaradorligini ta’minlash uchun loyihalash jarayonida tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlarini, atrof-muhitning elektrokimyoviy ta’sir darajasini va quvurlar materialining xossalarini hisobga olish muhimdir. Bunday tizimlar quvurlarni uzoq muddatli ekspluatatsiya qilishni ta’minlash, texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish va ekologik xavfsizlikni oshirish uchun samarali vosita hisoblanadi. 13

2- rasm . Protektorli himoya usuli sxemasi Yer osti quvurlarining samarali va xavfsiz ishlashi uchun nafaqat quvurlarni korroziyadan himoya qilish , balki tuproqning barqarorligini ta ’ minlash ham muhim ahamiyatga ega . Tuproq barqarorligi tuproq massasi va quvurlar o ‘ rtasida mustahkam va xavfsiz muvozanatni ta ’ minlashni anglatadi . Tuproqning mexanik o ‘ zgarishlari , suv eroziyasi , seysmik faoliyat yoki boshqa tashqi omillar quvurlarni shikastlanishiga olib kelishi mumkin . Shu sababli , tuproq barqarorligini ta ’ minlashga qaratilgan maxsus uskunalar va texnologiyalar qo ‘ llaniladi . Tuproq barqarorligini ta’minlashda eng keng tarqalgan uskunalar qatoriga geosintetik materiallar kiradi. Geosintetik materiallar tuproqni mustahkamlash, eroziyaga qarshi himoya qilish va suvning tuproqdan oqib ketishini boshqarish uchun ishlatiladi. Masalan, geotekstil va geomembranalar tuproq qatlamlarini mustahkamlash va quvurlarni tuproqning kuchlanish ta’siridan himoya qilish uchun qo‘llaniladi. Geosintetik materiallar tuproqning zichligini oshirish va uning 14

harakatlanishini cheklashga yordam beradi, shu bilan birga suvni tuproqning bir qismidan ikkinchi qismiga o‘tishini boshqaradi. Bundan tashqari, tuproq barqarorligini ta’minlovchi mexanik uskunalar, masalan, tayanch devorlar, quvurlarni mahkamlovchi mustahkam ramkalar va murakkab geotexnik strukturalar keng qo‘llaniladi. Tayanch devorlar quvurlar atrofida tuproqning sirpanish xavfini kamaytiradi va ular quvurlarga mexanik bosimni teng taqsimlaydi. Bunday devorlar odatda beton, metall yoki boshqa mustahkam materiallardan tayyorlanadi. Drenaj tizimlari ham tuproq barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Drenaj tizimlari tuproqdagi ortiqcha suvni chiqarib tashlash orqali tuproqning zichligini oshiradi va suv oqimi tufayli tuproqning yumshashiga yo‘l qo‘ymaydi. Suvning quvurlar atrofida to‘planishi tuproqni eroziyaga olib kelishi va quvurlarni shikastlashi mumkin, shu sababli drenaj tizimlari quvurlarni himoya qilishda muhim element hisoblanadi. Shuningdek, tuproqni mustahkamlashning kimyoviy usullari ham mavjud. Bu usullar tuproq tarkibiga maxsus kimyoviy birikmalar qo‘shishni o‘z ichiga oladi, bu esa tuproqning mexanik xususiyatlarini yaxshilaydi va uning harakatlanishini cheklaydi. Bunday usullar odatda quvurlar joylashgan tuproqning tabiiy tarkibi zaif yoki qiyin geologik sharoitlarda ishlatiladi. Tuproq barqarorligini ta’minlash uskunalari va texnologiyalarini tanlash tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlariga, quvurlarni joylashtirish sharoitlariga va loyiha talablari bo‘yicha belgilangan xavfsizlik me’yorlariga bog‘liq. Tuproqning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha to‘g‘ri choralar ko‘rilishi quvurlarni uzoq muddatli ekspluatatsiya qilishni kafolatlaydi va texnologik jarayonlar xavfsizligini oshiradi. Shu sababli, tuproq barqarorligi masalasi quvurlarni himoya qilish bo‘yicha loyihalarning ajralmas qismi sifatida qaraladi. Yer osti quvurlarini korroziyadan himoya qilishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash ularning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. 15

Hozirgi kunda texnologik rivojlanish natijasida quvurlarni himoya qilish uchun yuqori samarali materiallar, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari va monitoring usullari ishlab chiqilgan. Ushbu texnologiyalar quvurlarni uzoq muddatli va ishonchli ekspluatatsiya qilishni ta’minlash bilan birga, ekspluatatsiya xarajatlarini kamaytirishga ham yordam beradi. Birinchi navbatda, intellektual katodik himoya tizimlari zamonaviy texnologiyalarning yorqin misolidir. Bunday tizimlar quvurlarni korroziyadan himoya qilish jarayonini real vaqt rejimida boshqarish va monitoring qilish imkonini beradi. Intellektual tizimlar elektr tokini avtomatik ravishda quvurlar yuzasining korroziya holatiga moslashtirib boshqaradi. Masalan, tok ta’sirini aniq hisoblab, kerakli kuchlanish darajasini saqlab turish orqali energiya tejaladi va himoya samaradorligi oshadi. Ushbu tizimlar maxsus sensorlar va dasturiy ta’minot yordamida quvurlarni har tomonlama nazorat qilish imkonini beradi, bu esa korroziya jarayonining boshlanishini o‘z vaqtida aniqlashga va oldini olishga yordam beradi. Nanoqoplamalar texnologiyasi ham quvurlarni himoya qilishda keng qo‘llanilmoqda. Nanoqoplamalar maxsus nanopartikullardan tashkil topgan bo‘lib, ular metall yuzasida ingichka, ammo yuqori chidamli qatlam hosil qiladi. Bu qoplamalar nafaqat korroziyadan himoya qiladi, balki quvurlarni mexanik shikastlanishlardan ham samarali himoya qiladi. Nanoqoplamalarning asosiy afzalliklari orasida yuqori yopishish qobiliyati, past massali struktura va uzoq muddatli barqarorlik kiradi. Ushbu texnologiya, ayniqsa, kislotali va ishqorli muhitda joylashgan quvurlarni himoya qilish uchun juda samarali hisoblanadi. Robotlashtirilgan inspeksiya va ta’mirlash tizimlari quvurlarni himoya qilish sohasidagi yana bir muhim texnologiyadir. Yer osti quvurlarining uzoq va murakkab tarmoqlari bo‘ylab inspeksiya ishlarini o‘tkazish uchun maxsus robotlar ishlab chiqilgan. Ushbu robotlar quvurlarni ichki va tashqi tomonlardan tekshirish, korroziya va mexanik shikastlanishlarni aniqlash, shuningdek, ularni zudlik bilan ta’mirlash imkonini beradi. Robotlarning ishlashi avtomatlashtirilgan bo‘lib, ular 16

sun’iy intellekt yordamida ma’lumotlarni tahlil qiladi va zarur chora-tadbirlarni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Zamonaviy texnologiyalardan yana biri aqlli qoplamalar bo‘lib, ular o‘z- o‘zini tiklash qobiliyatiga ega. Aqlli qoplamalar maxsus mikrokapsulalardan tashkil topgan bo‘lib, ular quvurlar yuzasida mikroshikastlanish yuzaga kelganida o‘z ichidagi himoya moddalarini chiqarib, zarar yetgan qismni tiklaydi. Bu texnologiya korroziya jarayonlarini avtomatik ravishda to‘xtatadi va quvurlarni qo‘shimcha xizmat ko‘rsatmasdan himoya qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, big data va sun’iy intellekt texnologiyalari quvurlarni boshqarish va monitoring qilishda keng qo‘llanilmoqda. Ushbu tizimlar katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash orqali quvurlarni korroziyaga qarshi himoya qilish jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi. Masalan, quvurlar joylashgan hududning tabiiy-geologik sharoitlarini, tuproqning kimyoviy tarkibini va atrof-muhit ta’sirlarini hisobga olgan holda oldindan prognozlar tuzish mumkin. Bu texnologiyalar yordamida korroziya xavfini oldindan aniqlash va quvurlarni samarali himoya qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish osonlashadi. Umuman olganda, zamonaviy texnologiyalarning qo‘llanilishi quvurlarni korroziyadan himoya qilish jarayonini ancha samarali, tejamli va ekologik xavfsiz qiladi. Ushbu texnologiyalar quvurlarni ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytirish, avariya xavfini kamaytirish va texnik xizmat ko‘rsatish jarayonlarini avtomatlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, quvurlarni himoya qilishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsion texnologiyalardan foydalanish dolzarb va istiqbolli hisoblanadi . 1.3. Loyihalash jarayoni va hisoblash usullari Yer osti quvurlarini korroziyadan va boshqa zararli ta’sirlardan himoya qilish uchun samarali qurilmalarni loyihalash muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon murakkab va ko‘p bosqichli bo‘lib, quvurlarni joylashtirish sharoitlari, tabiiy- 17

geologik omillar va texnik talablarga mos yechimlarni ishlab chiqishni talab etadi. Himoya qurilmalari loyihalash quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: Birinchi bosqich muammo va talablarni aniqlash bo‘lib, bunda loyiha uchun quvurlar joylashadigan hududning tabiiy-geologik sharoitlari va quvurlarni ekspluatatsiya qilish xususiyatlari o‘rganiladi. Bu bosqichda tuproqning fizik- kimyoviy xususiyatlari, namlik darajasi, ionlarning konsentratsiyasi, harorat va boshqa tashqi ta’sirlar tahlil qilinadi. Shuningdek, quvurlarni ekspluatatsiya qilish muddatiga qo‘yiladigan talablar, atrof-muhit xavflarini boshqarish zaruriyati va iqtisodiy omillar aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlar himoya qurilmasining turini, materiallarini va dizaynini tanlash uchun asos bo‘ladi. Ikkinchi bosqich loyiha dizaynini ishlab chiqish hisoblanadi. Ushbu bosqichda quvurlarni korroziyadan himoya qilish uchun qo‘llaniladigan usullar va texnologiyalar tanlanadi. Masalan, katodik yoki anodik himoya tizimlarini o‘rnatish, izolyatsiya qoplamalarini qo‘llash yoki tuproqni mustahkamlash texnologiyalarini tatbiq etish bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi. Ushbu bosqichda loyiha chizmalarini yaratish va texnologik jarayonlarning texnik parametrlarini aniqlash amalga oshiriladi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar, masalan, intellektual monitoring tizimlari yoki o‘z-o‘zini tiklaydigan materiallardan foydalanish masalalari ham ko‘rib chiqiladi. Uchinchi bosqich hisoblash va modellashtirish jarayonidir. Bu bosqichda quvurlarni himoya qilish tizimining samaradorligini baholash uchun kompyuter modellashtirish usullari qo‘llaniladi. Tuproq va quvurlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, korroziya jarayonining rivojlanish dinamikasi va himoya materiallarining bardoshliligi tahlil qilinadi. Shuningdek, tuproqning mexanik bosimidan yoki seysmik ta’sirlardan kelib chiqadigan xavflar ham hisobga olinadi. Modellashtirish jarayonida loyihaning barcha texnik parametrlarini optimallashtirish va xavflarni minimallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. 18

To‘rtinchi bosqich sinov va baholash bosqichidir. Loyiha ishlab chiqilganidan so‘ng, uning samaradorligi laboratoriya sharoitida yoki sinov poligonida tekshiriladi. Himoya qoplamalarining bardoshliligi, katodik himoya tizimining samaradorligi va tuproq barqarorligini ta’minlash uskunalarining ishonchliligi sinovdan o‘tkaziladi. Ushbu bosqich natijalariga ko‘ra loyiha texnik ko‘rsatkichlari aniqlanadi va zarurat bo‘lsa, qo‘shimcha o‘zgartirishlar kiritiladi. Oxirgi bosqich loyiha amalga oshirilishi va monitoring bosqichidir. Himoya qurilmalari loyiha asosida quvurlar atrofida o‘rnatiladi va texnik xizmat ko‘rsatish tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Monitoring tizimlari yordamida quvurlarni korroziyadan himoya qilish samaradorligi va boshqa texnik parametrlar muntazam ravishda kuzatib boriladi. Agar loyiha davomida muammolar aniqlansa, ularni bartaraf etish uchun texnik xizmat ko‘rsatish ishlari amalga oshiriladi. Himoya qurilmalari loyihalash jarayonida har bir bosqichning aniq va izchil bajarilishi quvurlarni xavfsiz va uzoq muddatli ekspluatatsiya qilishni ta’minlaydi. Ushbu bosqichlarning barchasi loyiha samaradorligini oshirish va ekologik xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, ular muhandislik-texnologik jarayonlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Yer osti quvurlarining samarali ishlashi va uzoq muddat davomida mustahkamligini ta’minlash uchun tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlari va quvurlar materiallarining mexanik hamda kimyoviy parametrlarini hisobga olish muhimdir. Ushbu usullar quvurlarni loyihalash jarayonida xavfsizlikni oshirish, korroziyaga qarshi himoya chora-tadbirlarini tanlash va texnologik jarayonlarning uzluksizligini ta’minlashga yordam beradi. Tuproq va quvurlar materiallarini hisobga olish bosqichma-bosqich o‘tkaziladi va ularning har biri alohida ahamiyatga ega. Tuproqning xususiyatlarini hisobga olish birinchi navbatda uning fizik parametrlarini aniqlashdan boshlanadi. Tuproqning zichligi, namlik darajasi, qattiqligi va granulometrik tarkibi quvurlarni loyihalash uchun asosiy parametrlar 19

hisoblanadi. Ushbu parametrlarni aniqlash uchun tuproq namunalaridan laboratoriya sinovlari o‘tkaziladi. Tuproqning qattiqlik va bosimga chidamlilik xususiyatlari quvurlarni mexanik bosimdan himoya qilish usullarini aniqlashda yordam beradi. Namlik darajasi esa tuproqdagi suv miqdorini va uning quvurlarga elektrolitik ta’sirini aniqlash uchun muhimdir. Shu bilan birga, tuproqning eroziya xususiyatlari, harakatlanuvchanligi va seysmik barqarorligi ham tahlil qilinadi. Kimyoviy tahlil tuproqning ion tarkibini, pH darajasini va agressiv moddalar, masalan, sulfat va xlorid ionlarining kontsentratsiyasini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Ushbu parametrlar tuproqdagi kimyoviy reaksiyalarning quvurlar materiallariga ta’sirini bashorat qilish imkonini beradi. Tuproqning korroziyaga moyilligi baholanadi va shu asosda himoya qoplamalari yoki katodik himoya tizimlarini tanlash bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi. Masalan, yuqori xlorid kontsentratsiyasiga ega tuproqlarda epoksidli qoplamalar yoki galvanik katodik tizimlar samarali bo‘ladi. Quvurlar materiallarini hisobga olishda metallning fizik-mexanik va kimyoviy xususiyatlari tahlil qilinadi. Metallning qattiqligi, elastikligi, termal kengayish koeffitsienti va kimyoviy chidamliligi asosiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar quvurlarni bosim, harorat o‘zgarishlari va kimyoviy ta’sirlardan himoya qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Misol uchun, yuqori haroratga chidamli metallar issiq suv yoki bug‘ quvurlarida ishlatiladi, korroziyaga chidamli qotishmalar esa kimyoviy agressiv muhitlarda samarali bo‘ladi. Bundan tashqari, quvurlarni materialiga tuproq bilan o‘zaro ta’sir qilish qobiliyati ham baholanadi. Tuproqdagi ionlarning metall bilan elektrokimyoviy reaksiyaga kirishishi korroziyaning tezligini belgilaydi. Ushbu jarayonni tushunish va nazorat qilish uchun elektrokimyoviy sinovlar o‘tkaziladi. Bunda metallning anod va katod potensiallari aniqlanadi va quvurlarni himoya qilish uchun zarur bo‘lgan elektr tok parametrlari hisoblab chiqiladi. 20

Tuproq va quvurlar materiallarini hisobga olishda kompyuter modellashtirish usullari ham keng qo‘llaniladi. Ushbu texnologiya quvurlarni tuproq bilan o‘zaro ta’sirini, korroziya jarayonining rivojlanish dinamikasini va himoya tizimlarining samaradorligini oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Tuproqning tabiiy- geologik sharoitlarini va quvurlar materiallarining xususiyatlarini birlashtirib, optimal loyihalash qarorlarini qabul qilishga yordam beradi. Shunday qilib, tuproq va quvurlar materiallarini hisobga olish usullari nafaqat texnik talablarni qondirish, balki xavfsizlikni ta’minlash va quvurlarni ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytirish uchun muhim vositadir. Ushbu jarayonni chuqur va tizimli yondashuv asosida amalga oshirish loyihalarning samaradorligi va ishonchliligini oshirishga xizmat qiladi. Yer osti quvurlarini loyihalashda ularning joylashuvi parametrlari muhim o‘rin tutadi. Ushbu parametrlar quvurlarning xavfsizligi, samaradorligi va uzoq muddatli ekspluatatsiyasi uchun asosiy texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlarni belgilaydi. Quvurlar joylashuvi parametrlari bo‘yicha hisoblash usullari quvurlarni tabiiy-geologik sharoitlarga moslashtirish, tashqi ta’sirlardan himoya qilish va texnologik jarayonlarni optimallashtirishga qaratilgan. Bunday hisoblashlar murakkab matematik modellarga va texnik tahlil usullariga asoslanadi. Birinchi bosqichda quvurlarni joylashadigan hududning geologik xususiyatlari tahlil qilinadi. Bu jarayonda tuproq qatlamining zichligi, eroziyaga moyilligi, suv o‘tkazuvchanligi va harakatlanuvchanligi kabi parametrlar o‘lchanadi. Tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlari, masalan, namlik darajasi va ion tarkibi, quvurlarni korroziyadan himoya qilish tizimlarini tanlashda muhim ahamiyatga ega. Geologik tahlil natijalariga ko‘ra quvurlar joylashuvi uchun eng qulay chuqurlik va yo‘nalish aniqlanadi. Masalan, quvurlar suv havzalari yaqinida joylashganda, ularning chuqurligi tuproqning namlik bilan to‘yingan qismidan yuqoriroq qilib belgilanadi. 21

Ikkinchi bosqichda quvurlar o‘zaro masofasini hisoblash amalga oshiriladi. Quvurlarni o‘zaro joylashtirishda xavfsizlik me’yorlari, texnik talablar va xizmat ko‘rsatish qulayligi hisobga olinadi. Masalan, quvurlar orasidagi masofa tuproqning zichligiga va harorat o‘zgarishlariga qarab aniqlanadi. Qattiq va zich tuproqlarda quvurlar orasidagi masofani qisqartirish mumkin bo‘lsa, yumshoq va nam tuproqlarda bu masofa kengaytiriladi. Bundan tashqari, quvurlar orasidagi masofani hisoblashda ularning bir-biriga termal ta’siri va tuproq deformatsiyasidan kelib chiqadigan mexanik bosimlar ham e’tiborga olinadi. Uchinchi bosqichda quvurlarni chuqurlik bo‘yicha joylashtirish aniqlanadi. Quvurlar chuqurligi tuproqning muzlash chegarasidan pastroq bo‘lishi zarur, chunki muzlash tuproqning kengayishi va quvurlarga bosim o‘tkazishi mumkin. Muzlamaydigan hududlarda esa chuqurlik tuproqning seysmik barqarorligiga asoslanib belgilanadi. Quvurlarni chuqurlik bo‘yicha joylashtirish shuningdek, tuproqdagi suv oqimlariga bog‘liq bo‘lib, drenaj tizimlarini to‘g‘ri loyihalashni talab qiladi. To‘rtinchi bosqichda quvurlar yo‘nalishining gidrodinamik hisoblari amalga oshiriladi. Bu jarayonda quvurlar ichidagi oqimning bosimi va tezligi, shuningdek, ichki diametr o‘lchamlari hisobga olinadi. Oqimning barqarorligini ta’minlash uchun quvurlar yo‘nalishi iloji boricha to‘g‘ri chiziqli bo‘lishi kerak. Egri chiziqli yo‘nalishlarda esa bosim yo‘qotilishi va oqimning turbulentligi kabi parametrlar aniqlanadi. Bu ma’lumotlar asosida quvurlar yo‘nalishini optimallashtirish va transport tizimining samaradorligini oshirish mumkin. So‘nggi bosqichda quvurlar joylashuvi bo‘yicha loyiha qog‘ozga tushiriladi va texnologik talablar bilan mosligi tekshiriladi. Loyiha chizmalarida quvurlar joylashgan chuqurlik, yo‘nalish, o‘zaro masofa va drenaj tizimlari aniq ko‘rsatiladi. Ushbu loyihalar quvurlarni o‘rnatish va ekspluatatsiya qilish jarayonida muhandislar uchun asosiy yo‘riqnoma bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, loyihani yakunlashdan oldin quvurlar joylashuvi parametrlarini kompyuter modellashtirish orqali sinovdan o‘tkazish tavsiya etiladi. 22

Quvurlar joylashuvi parametrlari bo‘yicha hisoblash usullari nafaqat ularning xavfsizligini ta’minlash, balki loyihaning iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratilgan. Ushbu usullarning izchil qo‘llanilishi quvurlarni ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytiradi, avariya xavfini kamaytiradi va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarini optimallashtiradi. Shu sababli, quvurlarni joylashtirish masalasi har tomonlama chuqur tahlil va ilmiy asoslangan qarorlarni talab qiladi. Yer osti quvurlarini loyihalashtirishda xavfsizlik me’yorlari va standartlarga rioya qilish ularning uzoq muddatli, xavfsiz va samarali ishlashini ta’minlashning asosiy shartidir. Ushbu me’yorlar xalqaro va milliy standartlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, quvurlarni loyihalashtirish, o‘rnatish va ekspluatatsiya qilish jarayonlarini tartibga soladi. Standartlarga rioya qilish avariya xavfini kamaytirish, texnologik jarayonlarning barqarorligini ta’minlash va atrof-muhitga zararli ta’sirni minimallashtirishga imkon beradi. Birinchi navbatda, loyihalash jarayonida quvurlarni o‘rnatish hududining tabiiy-geologik va ekologik xususiyatlari inobatga olinishi kerak. Xavfsizlik me’yorlariga ko‘ra, quvurlar joylashadigan hududlar tuproqning barqarorligi, suv oqimlari, seysmik faoliyat va boshqa tabiiy xavflar nuqtai nazaridan baholanadi. Tuproqning qattiqligi, namlik darajasi va eroziya xavfi hisobga olinib, quvurlarni xavfsiz chuqurlikda joylashtirish bo‘yicha qaror qabul qilinadi. Muzlash chegarasi yuqori bo‘lgan hududlarda quvurlarni chuqurroq joylashtirish tavsiya etiladi, chunki muzlash tuproqning kengayishi va quvurlarga mexanik bosimning oshishiga olib kelishi mumkin. Quvurlarni loyihalashtirishda xavfsizlik standartlari o‘lchovlari ichki va tashqi bosimga bardoshlikni, quvurlar materiali va qoplamalarining mustahkamligini nazarda tutadi. Masalan, xalqaro ISO va API standartlariga ko‘ra, quvurlar materiali harorat va bosimning keskin o‘zgarishlariga bardosh berishi kerak. Metallarning qattiqligi, korroziyaga chidamliligi va termal kengayish koeffitsienti texnologik xavfsizlikni ta’minlash uchun muhim hisoblanadi. 23

Shuningdek, quvurlarni izolyatsiyalash uchun ishlatiladigan materiallar xalqaro ekologik talablarni qondirishi va toksik moddalar ajratmasligi kerak. Xavfsizlik standartlari quvurlar o‘rtasidagi masofa, drenaj tizimlarini tashkil etish va xizmat ko‘rsatish yo‘llarining mavjudligini ham belgilaydi. Masalan, gaz quvurlari va suv quvurlari orasidagi minimal masofa odatda tuproqning zichligi va xavflilik darajasiga qarab belgilanadi. Ushbu masofani to‘g‘ri hisoblash orqali bir quvurdagi avariya boshqa quvurlarga zarar yetkazish xavfini kamaytirish mumkin. Shuningdek, xavfsizlik me’yorlariga muvofiq quvurlar atrofida qo‘shimcha drenaj tizimlari va tayanch konstruktsiyalar o‘rnatilishi zarur. Bu choralar suv oqimlari va tuproq siljishidan kelib chiqadigan xavflarni minimallashtiradi. Quvurlarni o‘rnatish jarayonida xavfsizlik me’yorlariga muvofiq nazorat ishlari amalga oshirilishi talab etiladi. Qurilish maydonchasida texnik inspektsiya o‘tkazilib, quvurlar va himoya tizimlarining sifatini tekshirish amalga oshiriladi. Shuningdek, maxsus monitoring tizimlari orqali quvurlarni ekspluatatsiya qilish davomida korroziya, mexanik bosim va boshqa xavfli jarayonlarning rivojlanishi kuzatib boriladi. Ushbu tizimlar xavfsizlik standartlariga muvofiq ishlashni ta’minlashga yordam beradi va quvurlarda paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan muammolarni o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi. Loyihalash jarayonida xavfsizlik standartlariga muvofiqlikni ta’minlash nafaqat quvurlarni himoya qilish va xavfsizligini oshirish, balki loyihaning iqtisodiy samaradorligini oshirishga ham yordam beradi. Me’yorlarga rioya qilinishi texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash xarajatlarini kamaytiradi, avariya holatlarini bartaraf etish uchun ketadigan mablag‘larni tejash imkonini beradi. Shu sababli, quvurlarni loyihalashtirishda xalqaro va milliy xavfsizlik standartlari asosida harakat qilish zarur. Ushbu standartlarga mos yondashuv quvurlarni ekspluatatsiya qilish jarayonini barqaror va samarali qilishning kafolatidir. 24

II. HISOB QISMI Katodli himoya - bu metall buyumlarni zang va korroziyadan elektrokimyoviy himoya qilishning maxsus usuli. Asosiy printsip - himoyalangan metall obʻektga salbiy elektr potentsiali qoʻllanilishi. Bu metallning tashqi ionlar va elektr zaryadli moddalar bilan aloqasini kamaytiradi. Texnologiya taxminan 200 yil oldin ingliz olimi Xamfri Deyvi tomonidan ishlab chiqilgan. Oʻz nazariyasini tasdiqlash uchun u hukumatga taqdim etilgan bir nechta hisobotlarni tuzdi. Ushbu hisobotlarga asoslanib, dunyodagi birinchi yirik sanoat kemasining katodli himoyasi amalga oshirildi. 2-rasm. Katodli himoya oqimining sxemasi 25

3-rasm. Korroziyadan himoyasining sxematik diagrammasi 9-rasm . Protektor himoyachining quvur liniyasiga ulanish sxemasi. 1 - quvur liniyasi; 2 – drenaj kabeli; 3 – nazorat-oʻlchov ustuni; 4 – himoyachi (Mg, Zn, Al); 5 – faollashtiruvchi. Katodli himoyani yaratishning yana bir texnologiyasi elementni tashqi oqim manbalariga ulashdir. Koʻpgina hollarda, ushbu maqsadlar uchun bir nechta elementlardan - asosiy oqim manbai, anodli yer oʻtkazgich, alohida konstruktiv elementlarni va yordamchi nuqtalarni bogʻlaydigan turli xil kabellar va simlardan iborat boʻlgan maxsus katodli himoya stantsiyalari (KHS) quriladi, ular mexanik yoki kompyuter boshqaruviga ega. parametrlarini nazorat qilish imkonini beradi. Koʻpincha, ushbu texnologiya elektr uzatish liniyalari yaqinida joylashgan obʻektlar uchun ishlatiladi - bu quvurlar, turli zavod binolari va boshqalar boʻlishi mumkin. KHS koʻp tarmoqli rejimda ishlashi mumkin - bu holda ular bir vaqtning oʻzida bir nechta himoya tizimlariga xizmat qiladi. Quvurlarda oqimni yanada samarali taqsimlash uchun quvurlarga bir nechta alohida bloklar qoʻyilgan amaliyot keng tarqaldi. Gap shundaki, uzun quvurlar boʻlsa, quvurlar oqim manbalariga ulangan joylarda elektr maydon kuchlanishining yuqori darajasi boʻlgan maxsus nuqtalar hosil boʻladi - buning natijasida quvurlar shikastlanishi mumkin. Bunday bloklardan foydalanish elektr energiyasini butun himoya sxemasi boʻylab teng ravishda taqsimlash imkonini beradi. 26

Berilgan: 1. Quvurlarni yotqizish chuqurligini hisoblash Quvurlarni mexanik zarar va sovuqdan himoya qilish uchun minimal chuqurlik aniqlanadi. Minimal chuqurlik quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: 27

Shunday qilib, quvurlarni xavfsiz joylashtirish uchun ularni 2.0 m chuqurlikda yotqizish tavsiya etiladi. 2. Katod himoya tizimini hisoblash Katod himoya tizimi tuproq orqali quvurlarga keladigan elektr tokini boshqaradi va korroziya jarayonini kamaytiradi. Tokning zarur miqdorini hisoblash uchun quvurning yuzasi va tuproqning elektrolitik o‘tkazuvchanligi hisobga olinadi. Yuzasi : Quvurning umumiy yuzasi quyidagicha hisoblanadi: bu yerda, Himoya uchun tok zarurati : Tok zichligi i=0.02 A/m2 (standart bo‘yicha). Himoya uchun umumiy tok: Tuproqning o‘tkazuvchanligi κ =0.01 Sm/m, shuning uchun quvurlarning yuzasida kerakli anod materiali tanlanadi. Galvanik tizimda alyuminiy anod samarali hisoblanadi. 3. Gidravlik hisoblash: bosim yo‘qotilishi 28

Ish bosimi va quvurning uzunligi bo‘yicha bosim yo‘qotilishi hisoblanadi. Darci-Weisbach tenglamasi ishlatiladi: 4. Quvurlarni o‘zaro joylashtirish masofasi Quvurlar orasidagi minimal masofa: Shunday qilib, quvurlar orasidagi masofa 1.5 m dan kam bo‘lmasligi lozim. Ushbu hisoblashlar quvurlarni xavfsiz va samarali ishlashini ta’minlash uchun zarur. Keyingi bosqichlarda bu natijalar asosida loyiha chizmalarini tayyorlash va monitoring tizimlarini loyihalash mumkin. 29

XULOSA Yer osti quvurlarini himoya qilish zamonaviy muhandislikning muhim masalalaridan biri bo‘lib, bu jarayon texnologik jarayonlarning uzluksizligini ta’minlash, iqtisodiy samaradorlikni oshirish va ekologik xavflarni kamaytirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida quvurlarni himoya qilishning nazariy asoslari, hisoblash usullari va amaliy yechimlar yoritildi. Hisoblash natijalari quvurlarni xavfsiz va samarali ekspluatatsiya qilish uchun muhim bo‘lgan parametrlarni belgilashda asosiy o‘rinni egalladi. Tuproq va quvurlar materiali o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni chuqur tahlil qilish va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish quvurlarni korroziya va tashqi ta’sirlardan himoya qilishda dolzarb ahamiyatga ega. Tuproqning fizik-kimyoviy va geologik xususiyatlarini hisobga olish quvurlarni xavfsiz joylashtirish chuqurligini aniqlash, ularning mexanik barqarorligini ta’minlash va tabiiy xavflarni minimallashtirish imkonini beradi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, quvurlarni 2 metr chuqurlikda yotqizish va ularni zamonaviy izolyatsion materiallar bilan qoplash optimal yechim sifatida tanlandi. Bu nafaqat mexanik zararlarni oldini olishga, balki korroziya jarayonini sekinlashtirishga ham yordam beradi. Katod himoya tizimining hisob-kitoblari orqali quvurlarni himoya qilish uchun zarur bo‘lgan elektr tok miqdori va anod materialining turi aniqlandi. Ushbu tizim, ayniqsa, yuqori o‘tkazuvchanlikka ega tuproqlarda quvurlarni samarali himoya qiladi. Hisoblashlar shuni ko‘rsatadiki, 62,8 amperlik elektr toki talab etiladi va galvanik tizim uchun alyuminiy anod ishlatish eng maqbul variant hisoblanadi. Bu yondashuv quvurlarni korroziya jarayonlaridan ishonchli himoya qilish bilan birga, energiya sarfini optimallashtiradi. Quvurlarni gidravlik hisoblash natijalari ularning ichki bosim va oqimning barqarorligini ta’minlashdagi samaradorligini tasdiqladi. Darci-Weisbach tenglamasiga asoslangan hisob-kitoblar quvur ichida bosim yo‘qotilishi 60 kPa ekanligini ko‘rsatdi, bu esa transport tizimining samarali ishlashi uchun maqbul 30

hisoblanadi. Bunday natijalar quvurlarni optimal diametr, uzunlik va oqim tezligini tanlashda yordam beradi. Shuningdek, quvurlarni o‘zaro joylashtirish masofasini hisoblash ularning bir- biriga mexanik va termal ta’sirini minimallashtirishda muhim rol o‘ynadi. Hisob- kitoblar quvurlar orasidagi minimal masofa 1,5 metr bo‘lishi kerakligini ko‘rsatdi. Ushbu parametr xizmat ko‘rsatish qulayligini ta’minlash va avariya xavfini kamaytirishga yordam beradi. Yuqorida keltirilgan barcha hisob-kitoblar va tahlillar quvurlarni himoya qilish tizimini zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish orqali ularning samaradorligini oshirish mumkinligini ko‘rsatdi. Intellektual katod himoya tizimlari, nanoqoplamalar va monitoring tizimlarini joriy etish quvurlarni xavfsiz ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytiradi va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytiradi. Ushbu yondashuvlar quvurlarni korroziya, mexanik bosim va boshqa tashqi ta’sirlardan ishonchli himoya qilish imkonini beradi. Xulosa qilib aytganda, quvurlarni himoya qilishni loyihalash nafaqat texnologik, balki iqtisodiy va ekologik jihatdan ham strategik masala hisoblanadi. Ushbu kurs ishida ko‘rsatilgan nazariy yondashuvlar va amaliy yechimlar quvurlarni xavfsiz ishlatish bo‘yicha muhim tavsiyalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Hisob-kitoblar asosida ishlab chiqilgan himoya choralari uzoq muddat davomida quvurlarni samarali va xavfsiz ekspluatatsiya qilishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu loyiha texnologik jarayonlarning uzluksizligi va atrof-muhitni muhofaza qilishga o‘z hissasini qo‘shadi. 31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov A., Ergashev R. "Korroziyani oldini olish texnologiyalari". Toshkent: "Fan" nashriyoti, 2015. – 250 b. 2. Toshmurodov O. "Quvurlar texnologiyasi va ekspluatatsiyasi". Toshkent: "Universitet" nashriyoti, 2017. – 300 b. 3. Usmonov B., Qodirov H. "Elektroxavfsizlik va elektr maydonlarning ta’siri". Toshkent: "Texnika" nashriyoti, 2016. – 220 b. 4. "Energiya resurslarini xavfsiz tashish tizimlari", ilmiy to‘plam. Toshkent Davlat Texnika Universiteti, 2018. – 150 b. 5. "Katodik va anod himoya tizimlari", O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2019. – 180 b. 6. Shukurov R. "Atrof-muhit va sanoat xavfsizligi". Toshkent: "Ekologiya" nashriyoti, 2016. – 270 b. 7. "Quvurlarni ekspluatatsiya qilishda innovatsiyalar", ilmiy maqolalar jurnali. O‘zbekiston sanoat va texnologiya universiteti, 2019. – 200 b. 8. Nabiev A. "Sanoat korroziyasi: oldini olish usullari". Toshkent: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2017. – 240 b. 9. Mahmudov I. "Elektr maydonlar va ularning texnologik tizimlarga ta’siri". Toshkent: "Energetika" nashriyoti, 2018. – 210 b. 10. "Quvurlarni nazorat qilish va xavfsizlikni ta'minlash tizimlari", O‘zbek texnik nashriyoti, 2020. – 190 b. 32

O'xshashlar

Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash

Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoyasini

Gorizontal rezervuarlarning maxsulot osti suvi orqali korroziyasidan

Aktiv gaz hajmi 600 mln m3 bo’lgan yerosti gaz omborini suvli

Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m3 bo’lgan yerosti gaz omborini tuzilishi