Aktiv gaz hajmi 600 mln m3 bo’lgan yerosti gaz omborini suvli - Geologiya - Kurs ishlari

Aktiv gaz hajmi 600 mln m3 bo’lgan yerosti gaz omborini suvli

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

850.38671875 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISh ....................................................................................................................... 3 II. ASOSIY QISMI .................................................................................................... 5 2.1. Yerosti gaz omborlarining asosiy xususiyatlari va tuzilishi ........................... 5 2.2. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini loyihalash ...................................... 14 2.3. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini tashkil etish va ishlatish tahlili ...... 25 III. HISOB QISMI ................................................................................................... 31 XULOSA ................................................................................................................. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLARI ................................................................ 34 2

KIRISh Energiya resurslariga bo‘lgan talab ortib borayotgan hozirgi sharoitda gaz ta’minoti tizimining barqarorligi va ishonchliligini ta’minlash katta ahamiyat kasb etmoqda. Shu ma’noda, gazni mavsumiy va uzluksiz saqlash imkoniyatini beruvchi yerosti gaz omborlarini tashkil etish muhim hisoblanadi. Gaz omborlari yirik sanoat tarmoqlari, aholi ehtiyojlari va energiya ishlab chiqarish tizimlari uchun energiya zaxiralarini ta’minlashda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Yerosti gaz omborlari gaz ta’minoti tizimining barqarorligini oshirish bilan birga, gaz narxini barqarorlashtirish va favqulodda vaziyatlarda gaz bilan ta’minlash imkonini ham yaratadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — suvli qatlamlarda aktiv gaz hajmi 600 million kubometr bo‘lgan yerosti gaz omborini loyihalash va uning texnologik ko‘rsatkichlarini hisoblashdan iborat. Ushbu ishda yerosti gaz omborlarini suvli qatlamlarda joylashtirish jarayoni, gazni qatlamga to‘plash va saqlashning texnologik jihatlari o‘rganiladi. Suvli qatlamlarda gaz omborini loyihalash o‘ziga xos geologik va texnologik yondashuvlarni talab etadi, chunki bu qatlamlarda gazni xavfsiz saqlash va zaruriyat tug‘ilganda uni chiqarib olish alohida texnologik yechimlarni talab qiladi. Ish davomida quyidagi masalalarga e’tibor qaratildi:  yerosti gaz omborlari tashkil etishning asosiy texnologik ko‘rsatkichlari;  suvli qatlamlarning geologik va fizik xossalarini o‘rganish;  gaz bosimi va harorati kabi parametrlarni boshqarish usullari;  gaz saqlash jarayonida bosim va izolyatsiya talablarini ta’minlash. Ushbu kurs ishi nazariy bilimlarni mustahkamlash, yerosti gaz omborlarini tashkil etishning texnologik jarayonlarini o‘rganish va amaliyotda qo‘llash imkoniyatlarini chuqur o‘rganish uchun xizmat qiladi. Yerosti gaz omborlarining texnologik ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri hisoblash va loyihalash energiya ta’minoti tizimini barqaror saqlash hamda iqtisodiy samaradorlikka erishishga imkon beradi. 3

Mazkur tadqiqot natijalari kelajakda yirik energiya loyihalarini amalga oshirishda amaliy asos bo‘lib xizmat qilishi kutilmoqda. 4

II. ASOSIY QISMI 2.1. Yerosti gaz omborlarining asosiy xususiyatlari va tuzilishi Yer osti gaz omborlari mamlakat gaz ta’minot tizimining bir qis rni bo'lib, u gaz iste’moli notekisligini me’yorlash, uzoq muddatli va operativ gaz zaxiralarini hosil qilish uchun moljallangan. Ulami barpo etish jarayonida va ishlatishda gaz transporti tizimi taraqqiyoti, gaz ga ehtiyoj ko‘paygan davrda va boshqa sharoitlar bo‘yicha o‘zgarishi mumkin. Yerosti gaz omborida gazni qabul qilish, haydash, saqlash va olish ishlari amalga oshiriladi. Ekologik ekspertizadan o'tkazilgan va buyurtmachining vakili tomonidan tasdiqlangan texnologik sxema va texnik jihozlash loyiha si yangi yerosti gaz omborini qurish va faoliyat ko‘rsatayotganlarini kengaytirishda asosiy hujjatlar hisoblanadi. Tasdiqlangan texnologik sxemadan chetga chiqishga olib keladigan barcha o‘zgarishlar tegishli toldirishlar yoki tuzatishlarda yoritiladi hamda buyurtmachining va kili tomonidan tasdiqlanadi. Hududiy gaz transport qilish korxonalari yerosti gaz omborlarini loyihalashtirish va joylashtirish ishlarini amalga oshirish bo‘yicha buyurtmachi sifatida ishtirok etadi. Yerosti gaz omborlari quyidagilarga bolinadi: I. G'ovakli qatlamlarda hosil qilingan yerosti gaz omborlari maqsa diga qarab tezkor va zaxira gaz omborlariga bolinadi: a) tezkor gaz omborlari, o‘z navbatida, mavsumiy va cho‘qqili gaz omborlariga bolinadi: mavsumiy gaz omborlari gaz iste’molining mavsumiy notekis ligini me’yorlash uchun moljallangan bolib, texnologik alomatlari bo‘yicha gazni haydash va olishning nisbatan me’yoriy rejimlari bilan xarakterlanadi; cho'qq’lii gaz omborlari gaz iste’moli notekisligini qisqa muddatli me’yorlash uchun moljallangan; b) zaxira gaz omborlari umumiy gaz ta’minot tizimi miqyosida uzoq muddatli zaxiralarni tashkil etish hamda undan favqulodda holatlarda foydalanish uchun mo'ljallangan. 5

2. Sun’iy gaz uyumi hosil qilinayotgan g’ovakli muhitning turi bo'yicha quyidagilarga bo'linadi: a) suvli qatlamlardagi gaz omborlari; b) qurigan gaz, gazkondensat va neft konlaridagi gaz omborlari; 3. Gazni saqlash uchun tanlangan obyekt geologik tuzilishining murakkabligi bo'yicha: a) sodda geologik tuzilishga ega boigan, ya'ni qatlamning butun aniqlangan maydoni bo'yicha litologik tarkibi, kollektorlik xususiyati va mahsulot o'tkazuvchanligi nisbatan bir xilligini xarakterlaganda; b) murakkab geologik tuzilishga ega bo'lgan, ya’ni qatlam ishlatilishini murakkablashtiruvchi tektonik buzilishlaming mavjudligi, tog1 jinslari litologik tarkibining har xilligi, o'tkazuvchanlikni pasaytiruvchi hududlarning mavjudligi bilan xarakterlanadi. 4. G'ovakli muhitda tashkil topgan gaz omborlari qatlamning shakli bo'yicha qatlamli va katta qalinlikdagi massiv shaklli gaz omborlariga bo'linadi. O'rganilgan maydonda bir-biri bilan bog'lanmagan gorizontlaming mavjudligi bo’yicha bir qatlamli va ko'p qatlamli gaz omborla riga bo'linadi. 5. Qatlam yotish amplitudasi va saqlagich tuzilishining turiga qarab gaz omborlari quyidagilarga bo'linadi: a) monoklinal; b) kichik amplitudali antiklinal strukturada burg’ilash ma’lumotlariga bo'yicha aniqlangan saqlagich amplitudasi, qatlam qalinligiga teng yoki undan 2 martagacha katta bo'lganda; d) katta amplitudali amplituda qatlam qalinligidan 2 yoki undan yuqori bo'lganda; e) litologik ekranlangan saqlagichlarda. 6. Qatlam energiyasining yuzaga kelish darajasi bo'yicha: a) gazli rejimi bunda sof gazli rejimdan og'ish 10% gacha bo'lsa; b) suv tazyiqli rejim gazli rejimdan og'ish 10% dan ortiq bo'lsa; d) aralash rejimlarda 7. Qurigan kon (uyum)lardagi suyuq uglevodorodlarning mavjudligi bo'yicha: 6

a) neft hoshiyasisiz yoki sanoat ahamiyatiga ega bo'lmagan neft hoshiyali; b) sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan neft hoshiyali; d) qoldiq neftli; e) qoldiq gaz kondensatli. 8. Neft konlarida tashkil etilgan gaz omborlarida, sun’iy gaz uyumi konning quyidagi qismlarida hosil qilinishi mumkin: a) neft konining gaz qalpog'ida; b) neft uyumining qurigan qismida. Yerosti gaz omborlari asosan magistral gaz quvuri trassasi va iste’mol markazlariga yaqin hududlarda joylashtiriladi. Masalan, Fransiyadagi Beyn yerosti gaz ombori Parij shahridan 40 km va yuqori bosimli halqa gaz quvuridan 29 km uzoqlikda joylashgan. Mamlakatimizdagi yerosti gaz omborlari ham magistral gaz quvurlari va iste’mol hududlariga yaqin bo'lgan hududlarga joylashtirilgan. Jumladan, «Shimoliy So'x» va «Xojiobod» yerosti gaz omborlari respublikamizning aholisi eng zich bo'lgan hududida, ya’ni Farg'ona vodiysida, «Gazli» yerosti gaz ombori esa O'rta Osiyo-Markaz va O'zbekiston-Xitoy ma gistral quvurlar yaqinida barpo etilgan. 1-jadval. Yerosti gaz omborining geografik joylashuvi va sharoitlari Agar gaz iste’molining mavsumiy notekislik koeffitsiyenti 1,6 ga teng bo‘lgan hududda yerosti gaz ombori qurush zaruriyati mavjud boisa, bu yerosti gaz ombori uchun ketadigan nisbiy kapital qo'vilmalar sarfi, yerosti gaz ombori hajmi hamda 7

iste’molchilar va yerosti gaz ombori orasidagi masofaga bog’liq ravishda o‘zgaradi. Buni quyidagi 6-jadvaldan ham ko'rish mumkin. Agar biror-bir hududning geologik qirqimida yerosti gaz omborini tashkil etish mumkin boigan bir nechta qatlam mavjud bo'lsa, mavjud bo‘lgan qatlamlarning ma’qulini tanlash, ularning texnik-iqtisodiy koisatkichlarini solishtirish yo’l bilan aniqlanadi. Kollektor (sigim) qat lamning geologo-fizik parametrlari (tuzilish shakli va oMchamlari, qat lam qalinligi, o‘tkazuvchanligi va g‘ovakligi) bir xil deb qabul qilinadi. Quduq ustidagi bosim bir xil bo’lishini ta’minlovchi qatlamning yotish chuqurligi qancha kam boisa, qoldiq gazning hajmi, ishlab chiqarish quduqlarining soni shuncha ko‘p bo’lishi talab etiladi. Bunday hollarda, gazni qatlamga haydash uchun hamma vaqt ham kompressor stansiyani qurish shart emas, lekin gazni iste'molchilarga uzatish vaqtidagi kompessor stansiyasi bo'lishi kerak. Yerosti gaz omborini tashkil etishda har bir konkret holat uchun, faqat bittagina iqtisodiy jihatdan samarador bo‘lgan chuqurlik mavjud bo'ladi. Quyida keltirilgan grafikda gazni saqlash uchun ketadigan kapital qo'yilmalar va gazni saqlash tannarxining qatlam yotish chuqurligiga bog'liqligi ko'rsatilgan. Bunda 2 ta egri chiziq mavjud bo'lib, bu yerda: К nisbiy kapital qo'yilmalar; S gazni saqlash tannarxi; L yerosti gaz omborining joylashish chuqurligi keltirilgan. Grafikdan ko'rinib turubdiki, yerosti gaz omborini joylashtirish chuqurligi 400700 metrgacha bo'lganda iqtisodiy jihatdan eng samarali hisoblanar ekan. 8

1-rasm. Nisbiy kapital qo‘yilmalar (K) va gazni saqlash tannarxi (5)ning ornbor yotish chuqurligi (L)ga bog‘liqligi Yerosti gaz omborlari, asosan, gazni uzoq muddatli saqlash uchun ishlatiladi va gaz ta’minoti tizimida muhim rol o‘ynaydi. Yerosti gaz omborlari ishlatilgan neft yoki gaz konlari, tuzli tosh qatlamlari, suvli qatlamlar yoki maxsus qurilgan gumbaz shaklidagi tuz omborlarida tashkil qilinadi. Ularning asosiy xususiyatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Katta hajmni saqlash qobiliyati : Yerosti gaz omborlari katta hajmdagi gazni saqlashga imkon beradi, bu esa gazning mavsumiy iste'mol o‘zgarishlariga moslashishga yordam beradi. Omborlarning hajmi, odatda, milliard kubometrlar bilan o‘lchanadi. 2. Gazning qayta bosimlanishi : Gaz omborlari, odatda, gazni qayta bosimlab quyish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Bu omborlarga gaz to‘ldiriladi va zarurat tug‘ilganda chiqarib olinadi. Bosimni saqlash uchun har yili gaz bosimi kuzatilib turiladi. 3. Gazni izolyatsiya qilish imkoniyati : Yerosti omborlaridagi gaz izolyatsiya qilinadi, ya’ni uni yerosti qatlamlari yoki tosh qatlamlari bilan o‘rab olish orqali atmosfera bilan aloqasi to‘xtatiladi. Bu yondashuv gazning xavfsiz saqlanishini ta’minlaydi va gaz oqishini oldini oladi. 9

4. Tarkibiy struktura va loyihalash : Yerosti gaz omborlari gaz oqimini optimallashtirish va xavfsiz saqlash uchun maxsus loyihalashtirilgan. Tuzilgan omborning struktura va dizayni saqlanayotgan gazning turiga, yer qatlamlarining xususiyatlariga va foydalanish maqsadlariga qarab aniqlanadi. 5. Geologik xususiyatlari : Gaz omborlari tanlangan joyning geologik xususiyatlariga bog‘liq. Gaz to‘planadigan qatlamlar yuqori darajadagi porozlik va o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lishi kerak. Masalan, suvli qatlamlarda gazni to‘plashda gidrodinamik tavsiflar va suv-gaz interfeysiga alohida e'tibor qaratiladi. Yerosti gaz omborlarining tuzilishi odatda quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladi:  Gazni saqlash bo‘limi : Gazni saqlash uchun maxsus maydonlar yaratiladi. Bu joylar, odatda, tabiiy gazga mos ravishda shakllantirilgan gumbaz yoki kon shaklidagi bo‘limlar bo‘lib, gazning yuqori bosim ostida saqlanishiga yordam beradi.  Gaz bosim stansiyalari : Bu yerda gaz omborga quyiladi yoki chiqarib olinadi. Gaz quyish va chiqarib olish jarayonida gazning bosimi boshqariladi.  Nasos va quvurlar tarmog‘i : Gazni quyish va chiqarib olish uchun yerosti quvurlar tizimi hamda nasos uskunalari mavjud. Bu quvurlar va nasoslar orqali gaz omborga quyiladi yoki iste’molga yetkaziladi. Yerosti gaz omborlari yuqori xavfsizlik talablariga rioya qilgan holda loyihalanadi va muntazam kuzatib boriladi. Bu turdagi omborlarning qator afzalliklari bo‘lib, ular energiya ta’minotining uzluksizligini ta’minlashga yordam beradi. Yer osti gaz omborlari tabiiy gazni katta hajmda va uzoq muddat saqlash imkonini beradigan inshootlardir. Energetika sohasida gaz omborlari tabiiy gaz zahiralarini uzluksiz ta'minlash, talab va ta'minot o‘rtasidagi muvozanatni saqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Gaz omborlari orqali gazni mavsumiy yoki favqulodda ehtiyojlarga qarab zaxira qilish, energetika xavfsizligini ta’minlash va gazning eksport-import operatsiyalarini optimallashtirishga erishiladi. Shu sababli, ko‘pgina davlatlar gaz omborlariga katta e'tibor qaratadi va ularni rivojlantirishga doimiy ravishda investitsiya kiritadi. 10

Yer osti gaz omborlari asosan ishlatilgan gaz konlarida yoki maxsus joylarda quriladi va ular tabiiy sharoitlardan foydalangan holda gazni uzoq vaqt davomida xavfsiz saqlash imkoniyatini yaratadi. Yer osti qatlamlarida gaz saqlashning asosiy afzalligi — bu yer ustida qo‘shimcha qurilmalar qurish zaruriyatining kamayishi va yer maydonlaridan tejamkor foydalanish imkoniyatidir. Suvli qatlamlarda yoki ishlatilgan gaz konlarida tashkil etilgan gaz omborlari odatda tuproq qatlamlari va tog‘ jinslari bilan himoyalangan bo‘lib, bu gazning atmosferaga chiqib ketishini oldini olishda katta rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, yer osti gaz omborlari zamonaviy monitoring va xavfsizlik tizimlari bilan jihozlanishi tufayli, ombordagi gaz holati doimiy kuzatilib boriladi va xavfsizlik choralari kuchaytiriladi. Gaz omborlari mavsumiy gaz talabi keskin ortgan paytlarda, masalan, qishda, aholiga uzluksiz gaz ta'minotini ta’minlash uchun katta ahamiyat kasb etadi. Gaz omborlaridagi zaxiralar energetika tarmoqlarini barqaror ishlashiga hissa qo‘shadi va gaz yetkazib berish tizimini rejalashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, gaz omborlari orqali ortiqcha gazni saqlash imkoniyati gaz ishlab chiqarish va iste'mol o‘rtasidagi muvozanatni saqlashda yordam beradi. Bu esa gaz narxlarining barqarorligiga va energetika tizimining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, yer osti gaz omborlari nafaqat gaz ta'minoti barqarorligini ta’minlaydi, balki iqtisodiy jihatdan ham foydali hisoblanadi. Gazni yer ostida saqlash uchun foydalaniladigan tabiiy sharoitlar energetika tarmog‘i uchun qo‘shimcha iqtisodiy yuklarni kamaytiradi va resurslardan tejamkor foydalanishni ta’minlaydi. Shu sababli, gaz omborlari ko‘plab davlatlar uchun strategik ahamiyatga ega bo‘lib, energetika sohasidagi xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda asosiy omil sifatida qaraladi. Dastlabki kon-geologiya ma'lumotlarida quyidagilar ko'rsatiladi: a) qidiruv ishiari hududi to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar joyga bog’lanish, orogidrografiya. aholi yashaydigan joylar va h.k.); b) geologik tadqiqotlarning qisqacha tahlili, seysmik tasvirga olish. burg‘ilash ishiari va kon-geofizik oichovlar natijalari, geokimyoviy tasvirga olish; 11

d) qidiruv o‘tkazilgan maydon doirasida kesimning litologik-stratigrafik tavsifi; e) yerosti gaz ombori uchun, shuningdek nazorat gorizontlari yoki ikkilamchi (avariya) gaz to'planish akkumulatorlari sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan barcha suvli qatlamlarning geologik-fizik tavsifi; f) qidiruv o'tkazilgan maydonning tektonik tuzilishi va strukturaviy tutgichlarning tavsifi; g) kollektor-qatlamlar ustida joylashgan qopqoq-qatlamlar va zich jinslaming litologik-fizik tavsifi; h) asosiy va yordamchi qopqoq-qatlamlarning germetikligini baholashga doir kon-geologiya ma'Iumotlari; i) barcha burg'ilangan quduqlar fondining texnik holati; j) tanlangan gaz haydash obyektlarining hajmiy va filtratsiya xususiyatlarini baholash; k) qidiruv ishiari o'tkazilayotgan yoki yondosh maydonda foydali qazilmalar joylashishi mumkinligi haqidagi ma’lumotlar; 1) sanoat oqovalarini tashlash mumkin bo‘lgan yutuvchi gorizontlar. Qidiruv ishiari o‘tkazilgan maydon bo'yicha dastlabki kon-geolo giya ma’Iumotlari quyidagi grafik materiallar ilova qilingan hisobot bi lan rasmiylashtiriladi: a) hududning qidiruv maydoni ajratib ko'rsatilgan va gaz transporti tizimining sxemasi tushirilgan vaziyatlar rejasi; b) quduqlarni burg'ilash natijalari asosida tuzilgan, tanlangan obyektlarning osti va usti bo'yicha struktura xaritalari; d) maydonning umumiy stratigrafik kesimi; e) strukturaviv tutgichlarning bo'ylama va kesishma geologik profillari; f) tanlangan bir xil qalinlikdagi obyektlar va ularning ustidagi qopqoq- qatlamlar xaritasi; g) kollektor qatlamining samarali qalinligi xaritasi; h) quduqlar kesimining korrelatsiya sxemasi; 12

i) maydonli gidroqidiruvda kuzatuv quduqlaridagi suv bosimi va sathining o'zgarish grafiklari; j) maydonning gaz tasviri xaritalari. Qidiruv tashkiloti hisobotining xulosa qismida gazga to'yingan zonaning ruxsat etilgan chegarasi ko'rsatilgan holda maydonning yerosti gaz ombori uchun foydalanishga yaroqliligi to'g'risida asosiy xulosa va takliflar kiritilgan bo'lishi kerak. Maydonda qidiruv ishlarini o'tkazishda aniqlangan suvli qatlamlarning geologik tuzilishining murakkabligi, joylashish xususiyatlariga qarab, yerosti gaz omborini texnologik loyihalash uchun boshlang'ich kon-geologiya ma'lumotlari ro'yxati loyihalovchi tashkilotning taklifiga ko'ra o'zgartirilishi yoki to'ldirilishi mumkin. Suvlangan qatlamlarda yerosti gaz omborlarining tashkil etilishda, bu saqlagichlarda na gaz, na neft konlari mavjud bo'lmaganligi uchun, gaz uchun qatlam-kollektor tomining zichligi, ya’ni gazni o'tkazmasligi, suv tazyiqli qatlam tizimining o'lchami va shakli, qatlam-kollektorning geologo-fizik parametrlari aniqlanmagan bo'ladi. Bunday omborning tomidan. quduq kolonna orti sement toshidagi kanallardan, tog' jinslarining buzilishi va gaz ko'chishining boshqa mumkin bo'lgan yo'llaridan yo'qotilish xavfi mavjud bo'lishi bilan birga, qatlam-kollektorning geologo-fizik parametrlari talablarga javob bermaganda katta miqdordagi pul mablag'lari sarflanishini ham talab etadi. 13

Bu parametrlar: o'tka zuvchanlik va g'ovaklik koeffitsiyentiarining kichikligi, kollektorning bo'shoqligi ( рыхлый ) yoki darzligi, kollektor g'ovakli bo'shlig'ida suv hajmining cheklanganligi. 1-rasm. Yerosti gaz omborlarini tashkil etish va ishlatish usulini amalga oshirish sxemasi: 1erigan gazli suvli gorizont va AVPD: 2 ekspluatatsion quduq; 3 yerosti gaz omborini hosil qilish uchun moijallangan suvli gorizont; 4 suv gorizontining qobig'i; 5 yerosti gaz omboridagi haydash quduqlari; 6 yerosti gaz omboridagi ekspluatatsion quduqlar; 7 YOGO gaz uyumi; 8 YOGOdagi pyezometrik kuzatuv quduqlari; 9 yopish-boshqarish tizimlari; 10 iste’molchilarga yerosti gaz omboridan gazni uzatish uchun gaz quvuri Shuning uchun qidiruv va sinovli gaz haydash jarayonlarida quyidagilar aniqlanishi kerak: saqlagich tomi zichligi (germetikligi)ning isboti; suvlangan kollektoming o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini hisoblash; gaz bilan suvni siqib chiqarishda qoldiq suvlanganlikni aniqlash; 14

gazni olishda suvlangan hududning hajmiy gazlanganligini o‘lchash yoki hisoblash;ishlab chiqarish quduqlarining mahsuldorlik tasnifini aniqlash; gazlashgan kollektor xossalarining mustahkamligini o‘rganish va quduq tubi hududlarini mustahkamlash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish. 2.2. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini loyihalash Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini loyihalash murakkab geologik va texnologik yondashuvlarni talab etadi, chunki bu qatlamlarda gazni xavfsiz saqlash va uzluksiz ta’minotni ta’minlash uchun suv bilan o‘ralgan strukturalardan foydalaniladi. Ushbu loyihalash jarayonining asosiy bosqichlari va talablarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Qatlamning geologik va gidrologik tavsiflarini o‘rganish: o Suvli qatlamlarda gaz omborini loyihalash uchun avvalo qatlamning geologik va gidrologik tavsiflarini o‘rganish muhim. Suvli qatlamlarning porozligi va o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lishi kerak, chunki bu gazning qatlamga qulay joylashishi va saqlanishi uchun asosiy omillardan biridir. o Suv va gaz orasidagi interfeys yaxshi muhrlanishi kerak, shunda gaz suv bilan aralashmaydi va qatlam ichida saqlanadi. Bu interfeysni kuzatish va nazorat qilish zarur. 2. Omborning optimal bosim ostida ishlashini ta'minlash: o Omborning ishlashi davomida gaz yuqori bosimda qatlamga quyiladi. Gazning saqlanishi uchun optimal bosimni ta’minlash juda muhim, chunki agar bosim haddan tashqari oshsa, gaz chiqib ketishi yoki suvni siqib chiqarishi mumkin. o Bosimni saqlashda suv-gaz interfeysi (yuzasi)dagi gidrostatik bosim hisobga olinadi. Loyihalash bosqichida bu interfeysni kuzatib turish uchun maxsus uskunalar o‘rnatiladi. 3. Gazning joylashishini va harakatlanishini nazorat qilish: o Gaz omboriga quyilgandan keyin, gazning joylashishi va harakatlanishi alohida nazorat ostida bo‘lishi kerak. Suvli qatlamlarda gaz 15

omborlari loyihalanayotganda gazni qayerda saqlash, gaz oqimini kuzatib borish va omborga qayta quyish mexanizmlarini ishlab chiqish muhim hisoblanadi. o Gazning suv bilan aralashmasligi uchun suvli qatlamlarning fizik xossalariga mos bosim va o‘lchamdagi zonalar aniqlanadi va loyihalashtiriladi. 4. Izolyatsiyalash va muhrlash texnologiyalari: o Gazning suv bilan aralashmasligini ta’minlash uchun qatlamning yuqori va pastki qismlarini yaxshi izolyatsiyalash zarur. Bu izolyatsiya uchun maxsus materiallar va texnologiyalar qo‘llaniladi, masalan, yuqori qavatda tuzli qatlamlar yoki boshqa g‘ovak bo‘lmagan qatlamlardan foydalaniladi. o Qatlamning muhrlash qobiliyati yuqori bo‘lishi lozim, chunki gazning boshqa joylarga oqib ketishi xavfini kamaytirish lozim. 5. Quvurlar va quyish tizimlarini loyihalash: o Suvli qatlamlarda gaz omborini loyihalashda gazni saqlash va chiqarib olish uchun maxsus quvurlar va quyish tizimlarini o‘rnatish zarur. Gazni quyish va chiqarib olish tizimlari yuqori bosimga bardosh berishi lozim. o Gaz quyish va chiqarib olish jarayonida suvni siqib chiqarish va gazni qabul qilish uchun maxsus nasoslar va valflar bilan jihozlanadi. 6. Monitoring va xavfsizlik nazorati: o Suvli qatlamlarda gaz omborini loyihalashda xavfsizlikni ta’minlash uchun doimiy monitoring tizimi o‘rnatiladi. Bu tizim orqali gaz bosimi, harorati, suv va gaz interfeysi o‘zgarishlari muntazam kuzatib boriladi. o Xavfsizlik uchun muayyan uskunalar va dasturiy ta'minot yordamida gaz omborining ishlashi nazorat qilinadi va kerak bo‘lganda omborga ta'sir ko‘rsatiladi. 7. Energiya samaradorligini hisoblash va baholash: o Suvli qatlamlarda gaz omborini loyihalashda energiya samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega, chunki gazni quyish va chiqarib olish uchun ko‘p energiya sarflanadi. Bu jarayonni optimallashtirish uchun qatlam bosimi, harorat va boshqa parametrlar muntazam ravishda tahlil qilinadi. 16

o Energiya samaradorligini oshirish uchun iqtisodiy samaradorlikni ham hisobga olish kerak. Shu maqsadda texnologik va iqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi va loyihaning uzoq muddatli samaradorligi baholanadi. Umuman olganda, suvli qatlamlarda gaz omborini loyihalash texnologiyasi maxsus bilim va uskunalar talab qiladi, chunki u yer qatlamlarining xususiyatlari va gaz-suv interfeysi bilan bog‘liq muammolarni hal etishga qaratilgan. Suvli qatlamlar tabiiy gazni saqlash uchun qulay bo‘lgan yer osti geologik strukturasi hisoblanadi. Suvli qatlamlar odatda yuqori porozlik va o‘tkazuvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lib, bu ularni gaz saqlash uchun mos rezervuarlar sifatida ajratib turadi. Suvli qatlamlarning asosiy geologik xususiyatlari gazni katta hajmda va uzoq muddat davomida xavfsiz saqlash imkonini beradi, chunki bu qatlamlar gazni atrof-muhitdan izolatsiya qiladigan tabiiy to‘siqlar bilan himoyalangan. Suvli qatlamlarning tuzilishi va o‘tkazuvchanligi gazning qatlam ichida to‘g‘ri taqsimlanishiga imkon beradi. Porozlik suvli qatlamlarning gazni saqlash imkoniyatini belgilaydigan muhim omil bo‘lib, bu qatlamlardagi mayda teshiklar gazning ichkariga kirib to‘planishiga imkon yaratadi. Suvli qatlamlarda gaz bosimi qatlamdagi suv bilan muvozanatda saqlanadi, bu esa gazni uzoq vaqt davomida tabiiy sharoitda saqlash imkonini beradi. Qatlamning yuqori bosimi gazni saqlashda tabiiy himoya vazifasini bajaradi va gazning atrof-muhitga chiqib ketishini oldini oladi. Bundan tashqari, suvli qatlamlarda gaz saqlash uchun qatlamlarning qalinligi va geologik holati ham katta ahamiyatga ega. Qatlamlar qalinroq bo‘lsa, gaz omborida ko‘proq miqdorda gaz saqlash mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, qatlamlarning strukturasi va ichki tuzilishi gaz oqimini boshqarishga imkon beradi, bu esa gazni maqsadli ravishda saqlash va chiqarishni osonlashtiradi. Suvli qatlamlar odatda qatlamlararo to‘siqlar bilan o‘ralgan bo‘lib, bu qatlamlar gazning yuqoriga yoki yon tomonlarga chiqib ketishini oldini oladi. Shunday qilib, gaz suvli qatlamlarda xavfsiz va izolyatsiyalangan holda saqlanadi. 17

Yerosti gaz omborini loyihalashda konning o'tmishdagi ekspluatatsiya tarixi va undagi mavjud holat ham katta ahamiyatga ega. Agar kon ilgari tabiiy gaz qazib olish uchun ishlatilgan bo‘lsa, uning qatlamlari va tuzilmalari ma'lum darajada o‘zgargan bo‘lishi mumkin, bu esa gaz ombori sifatida foydalanishda o‘ziga xos xavfsizlik choralarini qo‘llashni talab etadi. Shuningdek, konning tabiiy holatidan kelib chiqqan holda, gaz omborida zarur bosim va harorat darajasini saqlash uchun maxsus uskunalar va texnologik echimlardan foydalanish zarur. Bu, bir tomondan, omborning xavfsiz ishlashini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, gazning saqlanish sifatini oshiradi. Yerosti gaz omborini loyihalashda gaz saqlash hajmi va uning ta'minot tarmog‘i bilan uzviy bog‘liqligi ham muhim omillardir. Loyihalash jarayonida gazni quyish va chiqarish tizimlari, saqlash hajmi va omborning texnik xususiyatlari e'tiborga olinadi. Agar ombor katta hajmdagi gazni saqlashga mo‘ljallangan bo‘lsa, unda foydalaniladigan texnologik uskunalar va nazorat tizimlari ham shunga mos bo‘lishi lozim. Shuningdek, loyihalashda gaz omborining gazni saqlash qobiliyatini oshirish uchun qatlamlarning mustahkamligi va zichligini to‘g‘ri baholash muhim ahamiyatga ega. 18

Bundan tashqari, ishlatilgan gaz konidan gaz ombori sifatida foydalanishda ekologik xavfsizlik ham muhim o‘rin tutadi. Loyihalash jarayonida kon atrof- muhitga zarar yetkazmaslik uchun maxsus chora-tadbirlar qo‘llaniladi. Masalan, gaz oqimining yer ostidan chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun kon strukturalarini mustahkamlash, gaz oqimining xavfsiz saqlanishi uchun qatlamlarda zarur bosimni ta’minlash lozim. Shuningdek, yerosti suvlariga zarar yetkazmaslik uchun qatlamlar o‘rtasidagi tabiiy to‘siqlarni saqlab qolish talab etiladi. Shu tariqa, gaz omborini loyihalashda nafaqat texnologik va iqtisodiy jihatlar, balki ekologik xavfsizlik ham hisobga olinishi kerak. 2-rasm. Qatlamning umumiy kolrinishi Loyihalash jarayonida yana bir asosiy tamoyil — bu monitoring va nazorat tizimini o‘rnatishdir. Ombordagi gaz miqdorini, bosimni va boshqa parametrlarni doimiy kuzatib borish uchun zamonaviy monitoring uskunalaridan foydalanish zarur. Bu nafaqat xavfsizlikni ta’minlash, balki gazni samarali saqlash va 19

taqsimlash imkonini ham beradi. Ayniqsa, ishlatilgan gaz konida gaz ombori loyihalashda monitoring tizimi yordamida gazni ombordan chiqarish va qayta saqlash jarayonlarini avtomatlashtirish ham mumkin, bu esa loyiha samaradorligini oshiradi. Umuman olganda, ishlatilgan gaz konlarida yerosti gaz omborlarini loyihalashda yuqorida ko‘rsatilgan tamoyillarga amal qilish zarur. Bu nafaqat gaz omborining xavfsiz va samarali ishlashini ta'minlaydi, balki uzoq muddatda iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Shu bilan birga, ekologik xavfsizlik va texnologik talablarni hisobga olish orqali omborning atrof-muhitga ta’sirini minimallashtirish ham ta’minlanadi. Odatda ishiab bo'lgan konlarda tashkil etilgan yerosti gaz omborlari hududning geologik tuzilishi to'g'risida yetarli ma’lumotga ega bo'lishi kerak. Ushbu konlar, odatda, ekspluatatsiya bosqichidan o'tdi, rezer vuarning suv ombori xususiyatlarining yetarlicha tavsifiga ega. Maydonlarda yerosti gaz ombori inshootlarini ehtiyotkorlik bilan loyihalashda barcha toifadagi quduqlarning texnik holati, tabiatini o'r ganish kerak. Quduqni tugatish usulini tanlash uchun sinish barqarorligi va quduqning jihozlari, suv omborining rivojlanish rejimi va suv ombo rining suv bosishi xususiyati inobatga olinadi. Qatlamni qo'shimcha tadqiq qilish va zarur bo'ladigan ishlar haqida unutmaslik kerak. Texnik va iqtisodiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ilmiy tadqiqot ishlari yerosti gazlari ko'rsatkichlari va hatto yaratish imkoniyati qurilmalariga bog'liqdir. Bunday ish, odatda. mav jud ma’lumotlardan foydalanish mumkin bo'lmagan hollarda talab qilinadi. Bu omborni yaratishda asosiy masalalarni oxirgacha hal qilishga imkon beradi. Gazni haydash uchun tanlangan inshootlar quyidagi parametrlar bo'yicha baholanadi: faol va bufer hajmlarga; maksimal va minimal qatlam bosimiga. Loyihalash quduqlarining mahsuldorligi aniqlanadi. 20

3-rasm. Yerosti gaz ombori sxemalari: P u quduq ustidagi bosim; P t quduq tubidagi bosim; h qatlam qalinligi; GNTY gaz-neft ta’sir yuzasi; SNTYsuv-neft ta’sir yuzasi; GSTY gaz-suv ta'sir yuzasi; KS kompressor stansiyasi; Iste’m iste’molchilar 21

Suvli qatlamlar yer ostidagi bosim va harorat o‘zgarishlariga moslashish qobiliyatiga ega, bu esa gaz saqlash jarayonida zarur bo‘lgan sharoitlarni ta’minlaydi. Suvli qatlamlarning geologik xususiyatlari tufayli gaz omborlarida yuqori harorat va bosim darajasini saqlash imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bu ombor ichidagi gazning sifatini barqaror saqlash va uni kerakli holatda uzoq vaqt davomida saqlashga yordam beradi. Umuman olganda, suvli qatlamlarning yuqori porozligi, o‘tkazuvchanligi va tabiiy to‘siqlar bilan himoyalanganligi ularni yer osti gaz omborlari uchun qulay geologik tuzilma sifatida belgilaydi. Shu sababli, suvli qatlamlar tabiiy gazni xavfsiz va samarali saqlash imkoniyatini yaratadi va energetika tizimi uchun muhim rezervuarlar sifatida strategik ahamiyatga ega bo‘lib xizmat qiladi. Suvli qatlamlar tabiiy gazni saqlash uchun qulay geologik struktura hisoblanadi. Ularning tuzilishi gazning ichki qatlamlarda xavfsiz saqlanishi va kerak bo‘lganda qayta foydalanishga yaroqli holatda bo‘lishi uchun zarur shartlarni ta’minlaydi. Suvli qatlamlar yuqori porozlik va o‘tkazuvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lib, gazni qatlam ichida to‘plab saqlashga yordam beradi. Qatlamning porozligi, ya'ni undagi mayda bo‘shliqlar va pufakchalar gazning qatlam ichida harakatlanishini va saqlanishini ta’minlaydi, bu esa gaz omborlari uchun muhim talab hisoblanadi. Porozlikning yetarli darajada bo‘lishi gaz omborining hajmini oshirish imkonini beradi, bu orqali katta miqdordagi gazni saqlash mumkin bo‘ladi. Gaz saqlash uchun suvli qatlamlar tarkibida joylashgan jinslar mustahkam bo‘lishi kerak. Suvli qatlamlar ko‘pincha qum, qumtosh yoki boshqa o‘tkazuvchan jinslardan iborat bo‘lib, ularning strukturasida gaz saqlash uchun tabiiy rezervuar sifatida foydalaniladi. Bu jinslarning mustahkamligi gazning yer ostida xavfsiz saqlanishiga yordam beradi va gazning yuqoriga yoki yon tomonga harakatlanishining oldini oladi. Suvli qatlamlarning yuqori qatlamlari suv bilan to‘yingan bo‘lganligi sababli, ular tabiiy gaz uchun tabiiy to‘siq vazifasini bajaradi va gazning chiqib ketishini oldini olishga xizmat qiladi. 22

Gaz saqlash uchun suvli qatlamlarda gaz va suv o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Suvli qatlamlarda gaz bosimi va suv bosimi muvozanatda bo‘lishi kerak, chunki bosimdagi o‘zgarishlar gazning holatiga va saqlanish sifatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Qatlamning yuqori qismida gazning to‘planishi uchun yetarli joy bo‘lishi, pastki qismi esa suv bilan to‘lgan bo‘lishi lozim, bu holatda gazning xavfsiz saqlanishi ta’minlanadi. Shuningdek, gaz omborlari uchun suvli qatlamlarning zichligi va qatlam ichidagi suvning tarkibi ham muhim omillar hisoblanadi, chunki bu omillar gazning harakati va qatlamda to‘g‘ri saqlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Suvli qatlamlarda gaz saqlash uchun ular yer osti suvlariga zarar yetkazmasligi kerak. Gazni saqlash jarayonida gaz qatlamdan suv qatlamlariga chiqib ketmasligi uchun qatlamlar o‘rtasida mustahkam to‘siqlar bo‘lishi zarur. Suvli qatlamlar gazni uzoq muddat saqlash uchun ishonchli zamin yaratishi lozim. Shuning uchun loyihalash jarayonida qatlamlarning strukturasi, qatlamlararo to‘siqlar va boshqa geologik sharoitlar batafsil tahlil qilinadi. Umuman olganda, suvli qatlamlarning tuzilishi va gaz saqlash uchun talablari qatlamning porozligi, jinslarning mustahkamligi va gaz bosimining muvozanatini ta’minlash orqali gazni xavfsiz saqlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Bu talablarning to‘g‘ri amalga oshirilishi yer osti gaz omborining samaradorligini oshiradi va uning uzoq muddat davomida xavfsiz ishlashini ta’minlaydi. Suv va gaz qatlamlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir yer osti gaz omborlarining samarali ishlashi va gazni xavfsiz saqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida suv va gaz o‘rtasidagi tabiiy muvozanat saqlanishi kerak, chunki bu muvozanat gaz omborining barqaror ishlashini ta’minlaydi. Qatlam ichida gaz va suvning bir-biriga nisbatan joylashishi, bosim va harorat o‘zgarishlari gazning holatiga, uning saqlanishi va ombordan chiqarish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. 23

Yer osti gaz omborlarida gaz yuqori qatlamlarda, suv esa pastki qatlamlarda joylashadi. Suv va gaz bir-biriga siqilgan holda turgan bo‘lib, gaz qatlamining yuqori bosimi tufayli suv qatlamida tabiiy to‘siq sifatida harakat qiladi. Gazning yuqori bosimi suv qatlamini pastga siqadi va bu orqali gaz o‘z holatini saqlaydi. Shuningdek, suv gazni yon tomonlardan va pastdan bosib turadi, bu esa gazning chiqib ketishini oldini oladi va qatlam ichida tabiiy himoya tizimini yaratadi. Suv va gaz o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir gaz omborlarining ishlash jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. Gaz omborga quyilganda suv qatlamida bosim ortadi va suvning bir qismi yon tomonlarga suriladi. Aksincha, gaz chiqarilganda suv qatlamining bosimi kamayadi va suv qayta o‘z joyiga harakat qiladi. Bu tabiiy muvozanatni saqlash uchun gaz omborlarida bosim va oqim jarayonlarini doimiy nazorat qilish talab etiladi. Bosimdagi har qanday o‘zgarish suv va gazning o‘zaro ta’siriga ta’sir etishi va gazning qatlamdan chiqib ketish xavfini oshirishi mumkin. Suv va gaz o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni nazorat qilish uchun zamonaviy monitoring tizimlari qo‘llaniladi. Ushbu tizimlar yordamida suv va gaz qatlamlaridagi bosim va harorat darajalari doimiy kuzatilib boriladi. Bu nafaqat omborning xavfsiz ishlashini ta’minlaydi, balki gazning saqlanish sifati va uzoq muddat davomida barqarorligiga ham hissa qo‘shadi. Monitoring tizimlari orqali suv va gaz o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni kuzatish, gazning optimal saqlanishini ta’minlash va ekologik xavfsizlikni saqlash mumkin. Bundan tashqari, suv va gaz o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir qatlamlarning strukturasi va o‘tkazuvchanligiga ham bog‘liqdir. Suv qatlamlari gazning yer ostidan chiqib ketishini oldini olish uchun tabiiy to‘siq sifatida xizmat qiladi. Shu sababli, suv qatlamining zichligi, o‘tkazuvchanligi va fizik-geologik xususiyatlari gaz saqlash jarayonida katta rol o‘ynaydi. Gaz omborini loyihalashda suv va gazning bir-biriga ta’sirini chuqur tahlil qilish va qatlamlarni to‘g‘ri baholash gaz omborining samaradorligini oshiradi va uzoq muddatli xavfsizlikni ta’minlaydi. 24

Umuman olganda, suv va gaz qatlamlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir gaz omborining barqaror ishlashini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘zaro ta’sir orqali gazning qatlam ichida xavfsiz saqlanishi, bosimning barqarorligi va ekologik xavfsizlik talablarini bajarish mumkin bo‘ladi. Shu sababli, gaz omborini loyihalashda suv va gaz qatlamlarining o‘zaro ta’sirini tahlil qilish va nazorat qilish gaz omborining samaradorligi va xavfsizligini ta’minlashda asosiy tamoyillardan biri hisoblanadi. Suvli qatlamlarda bosim va harorat tabiiy gazni saqlash jarayonida muhim omillar hisoblanadi. Yer osti gaz omborlarida gaz saqlashda qatlamdagi bosim va haroratning darajasi gazning holati, zichligi va barqarorligini ta’minlashga ta’sir ko‘rsatadi. Suvli qatlamlarda gaz omborlari bosim va harorat o‘zgarishlariga qarab tashkil etiladi, chunki bu omillar gazning qatlam ichida xavfsiz saqlanishi va kerak bo‘lganda ombordan chiqarilishi uchun zaruriy sharoitlarni yaratadi. Yer osti gaz omborlarida bosim darajasi gazni to‘g‘ri saqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Bosim darajasining yuqori bo‘lishi gaz molekulalarini zichroq holatda ushlab turadi va gazning suyuqlik bilan birgalikda qatlam ichida barqaror saqlanishini ta’minlaydi. Suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida bosimni optimal darajada ushlab turish, gazning qatlam ichida to‘g‘ri taqsimlanishini va uning saqlanish sifatini oshiradi. Agar bosim darajasi yetarli bo‘lmasa, gaz qatlamdan chiqib ketishi yoki bosim pasayishi natijasida gazning xossalari o‘zgarishi mumkin. Shu sababli, omborda doimiy bosim monitoringi o‘tkazilishi, bosimdagi o‘zgarishlar kuzatilishi va zarurat tug‘ilganda bosim darajasi moslashtirilishi talab etiladi. Harorat ham gaz saqlash jarayoniga ta’sir ko‘rsatadigan muhim omillardandir. Qatlam ichidagi harorat gazning fizik xossalarini, shu jumladan, zichligi va harakatlanishini boshqaradi. Yer osti qatlamlari odatda barqaror haroratga ega bo‘lib, bu ombor ichida gazni uzoq muddat davomida saqlashga yordam beradi. Suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida haroratni nazorat qilish orqali gazning gaz holatida yoki kondensatsiyalangan holda saqlanishi mumkinligi belgilanadi. 25

Agar harorat ko‘tarilib ketsa, gazning zichligi kamayishi va uning o‘zlashtirishi qiyinlashishi mumkin, bu esa gazning chiqib ketish xavfini oshiradi. Shu sababli, gaz omborlarini loyihalashda harorat nazoratiga katta e’tibor qaratiladi. Bosim va haroratning birgalikdagi ta’siri gazning qatlam ichidagi xatti- harakatini ham aniqlaydi. Yuqori bosim va mos harorat sharoitida gaz qatlamda siqilgan holatda saqlanib, uni saqlash va chiqarish jarayonlari barqaror amalga oshiriladi. Bosim va harorat darajalaridagi keskin o‘zgarishlar esa gazning qatlamdan chiqib ketishiga olib kelishi yoki ombordagi gaz sifatini pasaytirishi mumkin. Shu sababli, suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida bosim va haroratning optimal darajada ushlab turilishi gaz omborining uzoq muddat barqaror ishlashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Omborda bosim va haroratni nazorat qilish uchun zamonaviy monitoring tizimlaridan foydalaniladi. Ushbu tizimlar orqali ombordagi har qanday o‘zgarish doimiy kuzatilib boriladi va zarur hollarda chora-tadbirlar qo‘llaniladi. Bu gazning sifatini barqaror saqlash, xavfsiz saqlash jarayonini ta’minlash va ekologik xavfsizlik talablarini bajarish imkoniyatini yaratadi. Monitoring tizimlari yordamida bosim va haroratning optimal darajada saqlanishi nafaqat gazning xavfsizligini oshiradi, balki gaz omborining uzoq muddatli samaradorligini ham ta’minlaydi. 2.3. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini tashkil etish va ishlatish tahlili Tabiiy bo'lmagan holatlarda katta miqdordagi gazni zaxiralash uchun yaroqli tabiiy gaz konlarida. tabiiy ravishda suv bilan to‘ldirilgan suvli qatlamlarga e’tibor beriladi. Shunday qilib, suv qatiamidagi gaz ombori sun’iy ravishda yaratilgan gaz rezervuaridir. Saqlanadigan rezervuar gazni juda oson va kerakli hajmda olishi, uni uzoq vaqt saqlashi va kerak bo'lganda qaytarishi kerak. 26

Agar suv ombori yaxshi. yetarlicha uzun rezervuar bilan ta’minlansa, suv o‘tkazmaydigan jinslar bilan to'silib qolsa va uning tarkibida gi gaz o‘z vaqtida sathini ko'tarib turadigan shaklga ega bo'ladi. Suv saqlash qatlami sifatida foydalanish uchun yaroqli deb hisoblash mumkin boigan suv xususiyatlarining sonli ko'rsatkichlari sezilarli darajada farq qiladi. O'rtacha uning o'tkazuvchanligi 0,2-0.3 D dan, quvvati 4-6 m dan kam bo'imagan, g'ovakligi esa 10-15% dan past bo'lmasligi qabul qilinishi mumkin. Odatda gildan iborat qobiqlarning o'tkazuvchanligi mD ning yuzdan ko'pidan ko'p bo'lmasligi kerak. Suv bosimi tizimining hajmi, agar uning oqim maydoni bo'lmasa, saqlash hajmidan bir necha yuz marta oshishi kerak. Aks holda, tizimning egiluvchanligi tufayli omborni gaz bilan to'Idirish qiyin bo'ladi. Gaz qatlamlarini saqlash narxini oshiruvchi omillar (qurigan maydonlarga nisbatan): katta miqdordagi geologiya-qidiruv ishlariga ehtiyoj mos tuzilmani aniqlash; qo'shimcha bufer gaz hajmi uchun xarajatlar; omborni yaratish va ishlatish paytida qo'shimcha nazorat; suv quduqqa tushganda asoratlar; gaz yo'qotilishi mumkin bo'lgan yo'qotilishlar. Suvli gaz omborlarini tashkil etishning yuqori xarajati va geologik xavf mavjudligi saqlash bosqichining barcha qurilishini talab qiladi. Quyidagi beshta bosqichni ajratish mumkin: geologiya-qidiruv ishlari: batafsil geologik qidiruv ishlari; texnologik loyihalash; gazni sanoat-qidiruv haydash; gaz omborini siklik ekspluatatsiya qilish. Yerosti gaz ombori ostidagi suv qatlamini tadqiq qilishda qidiruv tashkiloti yerosti gaz omborini yaratish va ishlatish uchun texnologik sxemani tayyorlash uchun zarur bo'lgan ishonchli manbalarni taqdim etishi kerak. 27

Ushbu savollarning ro‘yxati mantiqiy miqdoriy baholar va javoblarni olish imkoniyatini beradigan dastlabki gidrogeologik ma’lumotlar va tavsiflarni o'z ichiga olishi kerak: gazni sanoat miqyosida to'plashga qodir, bo‘shliqning maydoni va hajmini aniqlay oladigan tarkibiy yoki ekranlangan chuqurlikning mavjudligi va yaxlitligi; o'rganilayotgan hududda joylashgan uchastkaning litologik va stratigrafik xususiyatlari; kollektor qatlamining chegaraviy shartlari; tanlangan obyektlarning sig‘im va filtrlash xususiyatlarini baholash: qopqoqlar va tektonik shakllanishlarning himoya xususiyatlarini aniqlashdagi qoidabuzarliklar; qatlamning mahsuldorlik xarakteristikasini aniqlash; yerosti suvlari va suv o‘tkazuvchi jinslarning fizik-kimyoviy xu susiyatlari; ikkilamchi gaz to'planishini saqlash va to'plashning qattiqligini nazorat qilish uchun nazorat gorizontlarini o‘rnatish; butun qirqim bo‘yicha qatlam suvining bosim va harorati; so'rilayotgan suvli qatlamlarning ko'rib chiqilayotgan hududi; hududda qazilgan barcha quduqlar zaxirasining texnik holati. Omborning potensial hajmini aniqlash bir qator omillar bilan bel gilanadi: yopiq izogipslardagi bo‘shliq hajmi; suv omboridagi ruxsat etilgan maksimal bosim darajasi; suv omboridagi minimal ruxsat etilgan bosim darajasi; qopqonni gaz bilan notekis to‘ldirish darajasi; hosil bo'lgan suvning harakatchanligi; sun’iy ravishda yaratilgan hajmdagi gaz bilan to'yinganlik qiymati; gaz bilan to'yinganlikning notekislik darajasi. Ko'tarilishning amplitudasi suv omborining eng yuqori nuqtasi va ko‘rib chiqilayotgan hududda yopiq bo‘lgan eng chuqur izogips orasi dagi farqdir. 28

Ko‘tarilish amplitudasining kattaligi obyektni tekshirishning metodologiyasi va tafsilotlar darajasiga, omborni gaz bilan to‘ldirish rejimiga va uning ishlash rejimiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Saqlash jarayoni siklning ishlashi, tekshirish va gazni sanoat inyeksiya qilishdan oldin ko'rib chiqiladi, chunki uning ishlash parametrlari yakuniy bo‘lib, uni yaratishda uni olib qo'yish kerak. Saqlash joyini loyihalash uchun asosiy manba ma’lumotlari odatda uning faol hajmi va mak simal gaz iste’moli hisoblanadi. Ushbu qiymatlarni boshqa ko’rsatkichlarning turli xil kombinatsiyalari bilan olish mumkin saqlashdagi maksimal va minimal bosim, ishlab chiqarilgan suvning quyilish darajasi, quduqlar soni va boshqalar. Loyihada saqlash uchun eng maqbul operatsiya variantini topish kerak, u keyin batafsil ko'rib chiqiladi. Sikl operatsion qismida saqlash omborining texnologik sxemasi tanlanadi, shakllantirish, quduqlar, yerusti uskunalari va gidravlik suv omborlarining birgalikdagi ishi hisoblab chiqiladi. jarayonlar nazorat qilinadi va tartibga solinadi, variantning texnik-iqtisodiy parametrlari aniqlanadi. Texnologik loyihalashda ushbu hududda qazilgan quduqlar to'g'risidagi ma’lumotlar katta ahatniyatga ega, ularning har biri keyingi foy dalanish nuqtayi nazaridan ham, interstratal gaz oqimlarining mumkin bo’lgan kanallari nuqtayi nazaridan ko'rib chiqiladi. Eski qidiruv qu duqlarining holatini ayniqsa diqqat bilan o'rganish va dastlabki ma’lumotlarda ta’kidlash kerak. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborining narxini pasaytirish omillari: maqbul gaz bilan to'yinganlik strategiyasi; qatlam bosimining maksimal o'sishi; suv omboridagi minimal bosimning pasavishi; minimal qatlam bosimining kamayishi; bufer gaz hajmining bir qismini past qiymatli gazlarga almashtirish; quduqlarning strukturadagi joylashishini optimallashtirish; optimal ochilish oralig‘ini tanlash;quduqlarning oqim tezligini oshirish; suv oqimining pasayishi; 29

boshqarishda avtomatlashtirishdan foydalanish: quduqlarning strukturadagi joylashishini maqbullashtirish; ochish intervalining maqbulini tanlash quduqlarning mahsuldorligini oshirish; suv oqimining pasayishi; ishlatishda va nazorat qilishda avtomatizatsiyadan foydalanish. Gazni tajribaviy-sanoat miqyosida haydash. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini hosil qilishda tajribaviy-sanoat miqyosida haydash juda muhimdir. Buni amalga oshirishda qatlam kollektorida yuz beradigan jarayonlarning maksimal nazoratini ta'minlash kerak bo‘ladi. Tajribaviy-sanoat gazni haydash jarayonida ikki tomon mavjud: 1) razvedka masalalarining eng yaxshi yechimi nuqtayi nazaridan ko'rib chiqiladigan razvedka inspeksiyasi; 2) geologik tuzoqni gaz bilan to’ldirish asosan ishiab chiqarishning bevosita manfaatlaridan kelib chiqqan holda ishiab chiqilgan: ombomi yaratish vaqti. Quyish va olish hajmi o'rtasidagi optimal nisbat, suvni gaz bilan to'ldirishning to'liqlik darajasi va boshqalar. Ikki tomonlar ham bir-birini toidiradi. Qayta rasmiylashtirish missiyalari: suv ombori inspeksiyasini suv va gaz yordamida aniqlash; gaz-suv interfeysi tabiati va harakatlanishining afzal vo'nalishlarini baholash; quyi quduq zonasining gaz olish profllini aniqlashtirish; rezervuarning gaz bilan to'yinganlik koeffitsiyentini aniqlash; suv omborining gidrodinamik parametrlarini aniqlash; qatlam kollektorining geterogenlik darajasini baholash; qopqoqning germetiklik darajasini baholash. Gazni qidirish bosqichida ba’zi texnik muammolar hal qilinadi: filtrlardan foydalanish zaruriyati, ularni oqilona loyihalash, quduqlarda ta’mirlash ishiari, gaz qochqinlari bilan kurashish usullaridan foydala nish va boshqalar. Suv qatlamiga yuborilgan gaz juda notekis harakatlanadi, bunda ho sil bo'lgan gazning to'yinganligi pasayadi va gaz balandlikdan chiqib ketishi xavfi paydo bo'ladi. 30

Gaz-suv interfeysi harakati tezligining nazariy hisob-kitoblari har doim ham tasdiqlanmaydi, shuning uchun gaz jabhasini oldinga surishning tabiati va afzal ko'rilgan yo'nalishlari haqiqiy ma’lumotlar asosida aniqlanishi kerak. Ushbu muammolarni lial qilish uchun kompleks monitoring tizimi rejalashtirilgan. Sinov-sanoat inyeksiyasining natijalariga ko'ra, agar kerak bo‘lsa, saqlash dizayniga iloji boricha tuzatishlar kiritiladi. Suvli qatlamlardagi yerosti gaz omboridagi gazning qatlam yo ‘qotilishlari: yuqori joylashgan gorizontlardagi gaz oqishi: ichki qatlam yo‘qotilishlari: kam o‘tkazuvchan kollektorlarning to'yinishi; ushlangan gaz; konlarning «o'tish» zonasi; erigan gaz; adsorbsiyalangan gaz. 31

III. HISOB QISMI 3.1. Yerosti gaz omborining texnologik hisobi Masala. Yerosti gaz omboriga haydalishi mumkin bo'lgan gazning maksimal hajmini, haydash oxirida quduq tubi va ustidagi maksimal bosimlarni, haydash uchun zarur bo'lgan kompressorlar sonini aniqlang. Yerosti gaz ombori quyidagi parametrlarga ega:  yerosti gaz omboridagi boshlang'ich mavjud bo'lgan bosim P b = 3 3,5 kgk/sm 2 ;  ombor g'ovakli bo'shlig'ining hajmi Ω = 12*10 6 m³;  qatlamning o'tkazuvchi koeffitsiyenti k = 1,5 m/sm²;  g'ovaklik koeffitsiyenti m = 0,2;  gazning dinamik quvushqoqlik koeffitsiyenti µ = 0,012 sPz;₀  qatlam qalinligi h = 12 m;  qatlamni ochish xarakteri bo'yicha quduq radiusi R q = 0,1 m;  haydovchi quduqlar soni n=5;  haydalayotgan gazning doimiy sarfi N=1,67*10 6 m³/sut;  ruxsat etilgan maksimal bosim P max = 70,5 kgk/sm²;  quduq chuqurligi L=470 m;  ishlab chiqarish quvurining ichki diametri d ich = 132 mm;  quvurining gidravlik qarshilik koeffitsiyenti λ = 0,02;  gazning nisbiy zichligi Δ=0,6;  kompressor kollektorig а kirishdagi bosim P sov . = 17,3 kgk/sm²;  kompressor kollektorig а gazning harorati T sov . = 20°C;  kompressor porshenining geometrik hajmi V sil = 2665 m³/sut;  kompressor silindri zararsiz bo'shlig'ining hajmi C = 0,1;  kompressor silindrida gaz siqilish politropiya koeffitsiyenti n = 1,2. Quduqlar saqlovchi maydonda bir tekis joylashgan, filtrlash qarshilik koeffitsiyenti B = 0: gazning siqilish koeffitsiyenti z = 1 deb qabul qilamiz. Yechilishi: 32

Q x = 6 00 mln m 3 – masala berilishi bo’yicha 1. Omborga gaz haydash vaqtini aniqlaymiz: t = Q x / N = 600 * 10 6 / 1,67 * 10 6 ≈ 359 sutka. 2. Ombordagi gazning umumiy hajmini aniqlaymiz: Q um = Q b + Q x Bunda Q x – faol, ( Ω * P b ) – bufer gaz bo‘ladi. Q um = 12*10 6 * 33,5 + 600 * 10 6 =1* 10 9 m³ 3. Faol va bufer gazning nisbatini aniqlaymiz: Q f / Q b =600 / 402 = 1,5 4. Haydash oxiridagi quduq tubidagi bosimni quyidagi formulada aniqlaymiz: p t =√ p max2 + N n ln R k R q A p = 6,98 kgk / sm 2 Bunda A p = π ∗ k ∗ h ∗ p a ∗ T st 116 μ 0 z 0 T 0 R k = √ Ω π ∗ m ∗ n ∗ h = 527,88 6. Haydash oxiridagi quduq ustidagi bosimini aniqlaymiz: p u = √ p t2 e −2S − 1,377 ∗ λ ∗ T 2 ∗ Q 2 d 5 ∗ ( e −2S − 1 ) = 3,87 kgk / sm 2 2S= 0,06833 ∆L zT =0,0657647 33

XULOSA Mazkur kurs ishida aktiv gaz hajmi 600 million kubometr bo‘lgan yerosti gaz omborining suvli qatlamlarda texnologik ko‘rsatkichlari hisob-kitob qilindi va ularning samaradorligini ta’minlashning muhim aspektlari o‘rganildi. Ishda yerosti gaz omborining suvli qatlamlarda tashkil etilishi uchun zarur bo‘lgan geologik va gidrologik parametrlar, qatlam xossalari, gazning bosim va harorat ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Bu jarayonlarda qatlamning struktura va fizik xossalari gazning optimal saqlanishi va iste’molga chiqish imkoniyatlarini belgilaydi. Loyihalashtirish davomida gazni saqlash jarayonida bosimni ushlab turish va uni qayta tiklash, gazning suv bilan aralashmasligini ta’minlash kabi asosiy texnologik va muhandislik yechimlari ko‘rib chiqildi. Shuningdek, bosimni optimal darajada ushlab turish orqali gazning ombordagi xavfsizligi va uning samarali boshqarilishi ta’minlandi. Kurs ishi davomida suvli qatlamlarda gazni izolyatsiya qilish va interfeys yuzasi orqali nazorat qilish metodlari hamda ularning texnologik ko‘rsatkichlarini yaxshilash imkoniyatlari o‘rganildi. Ushbu kurs ishida olib borilgan hisob-kitoblar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, yerosti gaz omborlarining samaradorligi va xavfsizligi uchun qatlam xossalarini chuqur o‘rganish va tegishli texnologik yechimlarni qo‘llash zarur. Loyihaning amalga oshirilishi yirik energetik ob’ektlarda gaz ta’minoti tizimini barqaror saqlash va mavsumiy talablarni qondirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, gaz omborlarini suvli qatlamlarda joylashtirish jarayonidagi texnologik ko‘rsatkichlarni yaxshilash energiya samaradorligini oshirish va iqtisodiy foyda olish imkoniyatini yaratadi. Mazkur ishda berilgan tavsiyalar va hisob-kitoblar kelgusida yerosti gaz omborlarini loyihalash va ularni samarali boshqarish uchun muhim ilmiy va amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. 34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLARI 1. Арзунян A C. Сооружение нефтегазохранилищ . М.: Недра. 1986. 2. Алиев Р.А. Сооружение и ремонт нефтегазопроводов, газохранилищ и нефтебаз. М., 1987. 3. Правила создания и эксплуатации подземных хранилищ газа в пористых пластах. М ., 1986. 4. Farmonov Sh.B. Gazni yerostida saqlash. Т .: Sano-standart. 2015. 5. РНД Строительство скважин на подземных хранилища газа. РД 51-98- 85. 6. Американская техника и промышленность. Сборник рекламных материалов. Выпуск III, 1977. 7. Xabibullayev S.Sh., Bo'ronov M.D. Neft mahsulotlarini yig'ish, tay yorlash va jo'natish. Т ., 2015. 8. Akromov B.Sh., Xabibullayev S.Sh. Neft va gaz sanoati asoslari. Т ., 2014. 9. Xabibullayev S.Sh. va boshq. Magistral gaz quvurlariga xizmat ko'rsatish. Т., 2014. 10. Гридин B.A. и другие. Геологические основы проектирования и эксплуатации подземных хранилищ газа: практикум. Ставрополь, 2017. 11. Aftoreferat . Doktorlik dissertatsiyasi A . U . Nazarov . Tugab borayotgan gazkondensat - neft konlarida yaratiladigan yerosti gaz saqlash ombori siklik ekspluatatsiyasi tizimlarini loyihalashtirishni takomillashtirish va optimallashtirish ( Gazli va Xo ' jobod yerosti gaz saqlash ombori misolida ). Toshkent , 2018- yil . 12. Xabibullayev S . Sh ., Murodov A . I . Yerosti gaz omborlarini ishlatishda kon - geologik nazorat tizimlari orqali maqbul bo ‘ lishini ta ’ minlash . Geologik- qidiruv ishlarining zamonaviy muammolari va rivojlantirish istiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Qarshi, 2020-yil. 13. Tvpcvnoe Ж.А., Хабибуллаев С.Ш., Махмудов Х.Ф. Основные проблемы и решения создания ПХГ’ водоносных пластах. Актуальные 35

проблемы геологического образования в республике и перспективы развития наук о Земле. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Toshkent, 2020-yil. 14. Хабибуллаев С . Ш .. Махмудов Х.Ф. Анализ причин плас товых потерь газа при эксплуатации ПХГ. Актуальные проблемы геологического образования в республике и перспективы развития наук о Земле. Respublika ilmiy - amaliy anjuman materillari . Toshkent , 2020- yil . 15. S.Sh. Xabibullayev, U.B. Farmanov, M.D. Buronov, Gazni saqlash obyektlarini loyihalash, qurish vaishlatish Toshkent «Donishmand ziyosi», 2022 y. 16. U.К.Urinоv, S.M.Turabdjanov, N.S.Аmirqulоv, M.Ya.Xo’jjiyev, Avtomobillarga yoqilg’i quyish shahobchalar va avtomobillarga gaz to’ldirish kompressor stansiyalarini qurish va ishlatish Tоshкеnt – 2022. 17. mailto:info@mineral.ru 18. SNIPpp.ru 36

O'xshashlar

Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m3 bo’lgan yerosti gaz omborini tuzilishi

Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash

Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoyasini

Gorizontal rezervuarlarning maxsulot osti suvi orqali korroziyasidan

Yer osti quvurlarni qurulmalar guruhi yordamida himoyasini loyihalash