Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m3 bo’lgan yerosti gaz omborini tuzilishi - Geologiya - Kurs ishlari

Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m3 bo’lgan yerosti gaz omborini tuzilishi

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

548.5810546875 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 2 II. ASOSIY QISM ..................................................................................................... 5 2.1. Ishlatilgan gaz konlarida yerosti gaz omborining tuzilishi va funksiyalari .... 5 2.2. Gaz va gazkondensat konida tashkil etilgan gaz omborlari tasnifi .............. 10 2.3. Gaz omborlarini ishlatilgan gaz konlarida tashkil etishning texnik asoslari 18 2.4 Gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlik va samaradorlik masalalari ........... 28 III. HISOB QISMI ................................................................................................... 32 XULOSA ................................................................................................................. 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. 35 2

KIRISH Energiya resurslaridan samarali foydalanish va ularni uzoq muddatli saqlash masalalari bugungi kunda iqtisodiy rivojlanish va milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, gaz resurslarini zahiralash va iste’mol talablari bo’yicha moslashtirilgan holda taqsimlash davlatlarning barqaror rivojlanishi uchun muhimdir. Ushbu nuqtada yerosti gaz omborlari juda katta ahamiyatga ega, chunki ular mavsumiy yoki qisqa muddatli ortiqcha gazni saqlash, taqchillik yuzaga kelganda esa ehtiyojlarni qondirish imkonini beradi. Yerosti gaz omborlarini ishlatilgan gaz konlarida tashkil etish texnik va iqtisodiy jihatdan samarador hisoblanadi. Bunday uslub tabiiy gazni saqlash uchun qo’shimcha inshootlar qurilishiga bo’lgan ehtiyojni kamaytiradi va ekologik jihatdan xavfsiz variantlardan biri sifatida tan olinadi. Ushbu tadqiqotda aktiv gaz hajmi 2 mlrd m³ bo’lgan yerosti gaz omborini ishlatilgan gaz konida loyihalash jarayoni va asosiy nazariy tamoyillar tahlil qilinadi. Loyihalash jarayonida texnik parametrlar, xavfsizlik masalalari va xalqaro standartlarga mos keluvchi texnologik yondashuvlar kiritiladi. Mazkur ishda yerosti gaz omborlarining nazariy asoslari, ularning ishlash prinsiplari va loyihalash texnologiyalari batafsil o’rganiladi. Ishning birinchi bobida gaz omborlarining ahamiyati va ularning ishlatilish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Shuningdek, gaz omborini ishlatilgan gaz konlarida tashkil etish texnik talablari, xavfsizlikni ta’minlash usullari va samaradorlikni oshirish bo’yicha asosiy chora-tadbirlar o’rganiladi. Shu tariqa, ushbu ilmiy tadqiqot yerosti gaz omborini ishlatilgan gaz konida loyihalash bo’yicha nazariy asoslarni shakllantirish, texnologik talablarga mos yondashuvlarni ishlab chiqish va amaliyotda qo’llash uchun tavsiyalar berishga qaratilgan. Zamonaviy energetika sohasida tabiiy gaz resurslarini saqlash va taqsimlash masalasi global miqyosda dolzarb muammolardan biriga aylangan. Tabiiy gaz iste'moli mavsumiy va mintaqaviy farqlar bilan ajralib turadi, bu esa gaz 3

zahiralarini vaqtincha saqlashni talab qiladi. Ayniqsa, energiya resurslariga bo’lgan talabning o’sishi va barqaror ta'minotni ta’minlash zarurati energiya xavfsizligini yanada kuchaytirishni talab qiladi. Shu bois, ishlatilgan gaz konlarini yerosti gaz omborlari sifatida qayta tiklash orqali energiya resurslarini samarali boshqarish imkoniyati paydo bo’ladi, bu esa iqtisodiy va ekologik jihatdan juda qulay yechimdir. Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m³ bo’lgan yerosti gaz omborlarini tashkil etish nafaqat O’zbekiston energetika tizimining barqarorligini oshiradi, balki mintaqaviy energetika xavfsizligiga ham hissa qo’shadi. Mazkur tadqiqotning maqsadi aktiv gaz hajmi 2 mlrd m³ bo’lgan yerosti gaz omborini ishlatilgan gaz konida loyihalash bo’yicha nazariy asoslarni ishlab chiqish va texnologik yondashuvlarni tavsiflashdan iborat. Ushbu maqsad yerosti gaz omborlarini ishlatilgan konlarda tashkil etish orqali gaz resurslarini samarali boshqarish va xavfsiz saqlash imkoniyatlarini aniqlashga yo’naltirilgan. Vazifalar Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Yerosti gaz omborlarining iqtisodiy va strategik ahamiyatini o’rganish va ularning energetika tizimiga qo’shadigan hissasini aniqlash. 2. Ishlatilgan gaz konlarini yerosti gaz omborlari sifatida tashkil etishning texnik asoslarini tadqiq etish. 3. Gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlik va samaradorlik masalalarini tahlil qilish va xalqaro tajribani o’rganish. 4. Gaz omborlarini ishlatilgan konlarda loyihalashda qo’llaniladigan zamonaviy texnologiyalar va innovatsion yondashuvlarni tavsiflash. 5. Gaz saqlash jarayonlarida ekologik xavfsizlik va resurslarni samarali saqlash chora-tadbirlari yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish. Mazkur vazifalar bajarilishi orqali yerosti gaz omborini ishlatilgan gaz konida loyihalashning nazariy va amaliy jihatlari chuqur tahlil qilinadi hamda sohaga oid muammolarni hal qilish bo’yicha takliflar ishlab chiqiladi. 4

II. ASOSIY QISM 2.1. Ishlatilgan gaz konlarida yerosti gaz omborining tuzilishi va funksiyalari Yerosti gaz omborlari tabiiy gazni uzoq muddatli saqlash va energetika tizimlarining uzluksiz ishlashini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Tabiiy gaz iste’moli mavsumiy tebranishlarga ega bo’lib, qish mavsumida yuqori darajada o’sadi va issiq mavsumda pasayadi. Shuning uchun, gazning barqaror ta’minotini saqlab qolish va istalgan vaqtda ta’minlashni kafolatlash uchun yerosti gaz omborlari qulay yechim hisoblanadi. Ular mavsumiy talab o’zgarishlarini qondirish, energetik xavfsizlikni ta’minlash va tabiiy gaz transporti tizimiga yuklama oshgan davrda zarur hajmdagi gaz zahiralarini to’plash imkonini beradi. Yerosti gaz omborlari mamlakatlar va mintaqalar energetika tizimlarida bir necha asosiy vazifalarni bajaradi: 1. Energiya xavfsizligini ta’minlash: Gaz omborlari mamlakatlarning energetika tizimini barqarorlashtirish va energiya xavfsizligini ta’minlash uchun muhim rol o’ynaydi. Ular favqulodda vaziyatlarda gaz ta’minotida uzilishlarning oldini olish va gazni har doim iste’molchilarga yetkazib berish imkoniyatini yaratadi. 2. Mavsumiy tebranishlarni qoplash: Gaz iste’molining mavsumiy farqlari energiya manbalarining zaxiralarini to’plashni talab qiladi. Yerosti gaz omborlari qish oylarida gazning yuqori talabini qoplashda katta ahamiyatga ega bo’lib, ortiqcha gazni yoz oylarida saqlash va qish mavsumida yetkazib berish imkonini beradi. 3. Narx barqarorligini saqlash: Gaz omborlari gaz narxining o’zgaruvchanligiga ta’sir qilish orqali barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Ular yuqori talab davrida narxlarning keskin o’zgarishining oldini oladi va gaz ta’minotini barqarorlashtirish orqali narx siyosatini me’yorida ushlab turishga yordam beradi. 5

4. Ta’minot tizimining barqarorligini oshirish: Tabiiy gazning transport va yetkazib berish tizimiga yuklama oshgan davrlarda yerosti gaz omborlari yordamida zaxira gazdan foydalanish orqali ta’minotni barqarorlashtirish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, uzoq masofalardan gaz yetkazib berishda transport tizimining muammolari yuzaga kelgan holatlarda muhim ahamiyatga ega. 5. Strategik zahira sifatida foydalanish: Yerosti gaz omborlari mamlakatlar uchun strategik zahira sifatida xizmat qiladi. Ular, milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan, favqulodda holatlarda foydalanish uchun zarur bo’lgan energiya resurslarini saqlash imkonini beradi. Yerosti gaz omborlari mamlakatlar va korxonalar uchun iqtisodiy jihatdan ham foydali. Bunday omborlar tabiiy gaz ta’minotida uzluksizlikni ta’minlash, iste’molchilar uchun barqaror energiya manbaini yaratish va energetika tizimida iqtisodiy samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga, ekologik xavfsizlik nuqtai nazaridan yerosti gaz omborlari energiya resurslarini saqlashning eng xavfsiz va samarali usullaridan biri bo’lib, tabiatga minimal zarar yetkazadi va uzoq muddat davomida foydalanish uchun qulaydir. Yer osti gaz omborlari asosan ishlatilgan gaz konlarida yoki maxsus joylarda quriladi va ular tabiiy sharoitlardan foydalangan holda gazni uzoq vaqt davomida xavfsiz saqlash imkoniyatini yaratadi. Yer osti qatlamlarida gaz saqlashning asosiy afzalligi — bu yer ustida qo’shimcha qurilmalar qurish zaruriyatining kamayishi va yer maydonlaridan tejamkor foydalanish imkoniyatidir. Suvli qatlamlarda yoki ishlatilgan gaz konlarida tashkil etilgan gaz omborlari odatda tuproq qatlamlari va tog’ jinslari bilan himoyalangan bo’lib, bu gazning atmosferaga chiqib ketishini oldini olishda katta rol o’ynaydi. Shu bilan birga, yer osti gaz omborlari zamonaviy monitoring va xavfsizlik tizimlari bilan jihozlanishi tufayli, ombordagi gaz holati doimiy kuzatilib boriladi va xavfsizlik choralari kuchaytiriladi. Gaz omborlari mavsumiy gaz talabi keskin ortgan paytlarda, masalan, qishda, aholiga uzluksiz gaz ta'minotini ta’minlash uchun katta ahamiyat kasb etadi. Gaz omborlaridagi zaxiralar energetika tarmoqlarini barqaror ishlashiga hissa qo’shadi va gaz yetkazib berish tizimini rejalashtirishda muhim rol o’ynaydi. Shu bilan 6

birga, gaz omborlari orqali ortiqcha gazni saqlash imkoniyati gaz ishlab chiqarish va iste'mol o’rtasidagi muvozanatni saqlashda yordam beradi. Bu esa gaz narxlarining barqarorligiga va energetika tizimining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Umuman olganda, yer osti gaz omborlari nafaqat gaz ta'minoti barqarorligini ta’minlaydi, balki iqtisodiy jihatdan ham foydali hisoblanadi. Gazni yer ostida saqlash uchun foydalaniladigan tabiiy sharoitlar energetika tarmog’i uchun qo’shimcha iqtisodiy yuklarni kamaytiradi va resurslardan tejamkor foydalanishni ta’minlaydi. Shu sababli, gaz omborlari ko’plab davlatlar uchun strategik ahamiyatga ega bo’lib, energetika sohasidagi xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda asosiy omil sifatida qaraladi. Dastlabki kon-geologiya ma'lumotlarida quyidagilar ko'rsatiladi: a) qidiruv ishiari hududi to’g’risida umumiy ma’lumotlar joyga bog’lanish, orogidrografiya. aholi yashaydigan joylar va h.k.); b) geologik tadqiqotlarning qisqacha tahlili, seysmik tasvirga olish. burg’ilash ishiari va kon-geofizik oichovlar natijalari, geokimyoviy tasvirga olish; d) qidiruv o’tkazilgan maydon doirasida kesimning litologik-stratigrafik tavsifi; e) yerosti gaz ombori uchun, shuningdek nazorat gorizontlari yoki ikkilamchi (avariya) gaz to'planish akkumulatorlari sifatida foydalanish mumkin bo’lgan barcha suvli qatlamlarning geologik-fizik tavsifi; f) qidiruv o'tkazilgan maydonning tektonik tuzilishi va strukturaviy tutgichlarning tavsifi; g) kollektor-qatlamlar ustida joylashgan qopqoq-qatlamlar va zich jinslaming litologik-fizik tavsifi; h) asosiy va yordamchi qopqoq-qatlamlarning germetikligini baholashga doir kon-geologiya ma'Iumotlari; i) barcha burg'ilangan quduqlar fondining texnik holati; j) tanlangan gaz haydash obyektlarining hajmiy va filtratsiya xususiyatlarini baholash; 7

k) qidiruv ishiari o'tkazilayotgan yoki yondosh maydonda foydali qazilmalar joylashishi mumkinligi haqidagi ma’lumotlar; 1) sanoat oqovalarini tashlash mumkin bo’lgan yutuvchi gorizontlar. Qidiruv ishiari o’tkazilgan maydon bo'yicha dastlabki kon-geolo giya ma’Iumotlari quyidagi grafik materiallar ilova qilingan hisobot bi lan rasmiylashtiriladi: a) hududning qidiruv maydoni ajratib ko'rsatilgan va gaz transporti tizimining sxemasi tushirilgan vaziyatlar rejasi; b) quduqlarni burg'ilash natijalari asosida tuzilgan, tanlangan obyektlarning osti va usti bo'yicha struktura xaritalari; d) maydonning umumiy stratigrafik kesimi; e) strukturaviv tutgichlarning bo'ylama va kesishma geologik profillari; f) tanlangan bir xil qalinlikdagi obyektlar va ularning ustidagi qopqoq- qatlamlar xaritasi; g) kollektor qatlamining samarali qalinligi xaritasi; h) quduqlar kesimining korrelatsiya sxemasi; i) maydonli gidroqidiruvda kuzatuv quduqlaridagi suv bosimi va sathining o'zgarish grafiklari; j) maydonning gaz tasviri xaritalari. Qidiruv tashkiloti hisobotining xulosa qismida gazga to'yingan zonaning ruxsat etilgan chegarasi ko'rsatilgan holda maydonning yerosti gaz ombori uchun foydalanishga yaroqliligi to'g'risida asosiy xulosa va takliflar kiritilgan bo'lishi kerak. 8

Maydonda qidiruv ishlarini o'tkazishda aniqlangan suvli qatlamlarning geologik tuzilishining murakkabligi, joylashish xususiyatlariga qarab, yerosti gaz omborini texnologik loyihalash uchun boshlang'ich kon-geologiya ma'lumotlari ro'yxati loyihalovchi tashkilotning taklifiga ko'ra o'zgartirilishi yoki to'ldirilishi mumkin. Suvlangan qatlamlarda yerosti gaz omborlarining tashkil etilishda, bu saqlagichlarda na gaz, na neft konlari mavjud bo'lmaganligi uchun, gaz uchun qatlam-kollektor tomining zichligi, ya’ni gazni o'tkazmasligi, suv tazyiqli qatlam tizimining o'lchami va shakli, qatlam-kollektorning geologo-fizik parametrlari aniqlanmagan bo'ladi. 1-rasm. Yerosti gaz omborlarini tashkil etish va ishlatish usulini amalga oshirish sxemasi: 1- erigan gazli suvli gorizont va AVPD: 2 ekspluatatsion quduq; 3 yerosti gaz omborini hosil qilish uchun moijallangan suvli gorizont; 4 suv gorizontining qobig'i; 5 yerosti gaz omboridagi haydash quduqlari; 6 yerosti gaz omboridagi ekspluatatsion quduqlar; 7 YOGO gaz uyumi; 8 YOGOdagi pyezometrik kuzatuv quduqlari; 9 yopish-boshqarish tizimlari; 10 iste’molchilarga yerosti gaz omboridan gazni uzatish uchun gaz quvuri 9

Bunday omborning tomidan. quduq kolonna orti sement toshidagi kanallardan, tog' jinslarining buzilishi va gaz ko'chishining boshqa mumkin bo'lgan yo'llaridan yo'qotilish xavfi mavjud bo'lishi bilan birga, qatlam-kollektorning geologo-fizik parametrlari talablarga javob bermaganda katta miqdordagi pul mablag'lari sarflanishini ham talab etadi. Bu parametrlar: o'tka zuvchanlik va g'ovaklik koeffitsiyentiarining kichikligi, kollektorning bo'shoqligi ( рыхлый ) yoki darzligi, kollektor g'ovakli bo'shlig'ida suv hajmining cheklanganligi. Shuning uchun qidiruv va sinovli gaz haydash jarayonlarida quyidagilar aniqlanishi kerak:  saqlagich tomi zichligi (germetikligi)ning isboti;  suvlangan kollektoming o’tkazuvchanlik koeffitsiyentini hisoblash;  gaz bilan suvni siqib chiqarishda qoldiq suvlanganlikni aniqlash;  gazni olishda suvlangan hududning hajmiy gazlanganligini o’lchash yoki hisoblash;ishlab chiqarish quduqlarining mahsuldorlik tasnifini aniqlash;  gazlashgan kollektor xossalarining mustahkamligini o’rganish va quduq tubi hududlarini mustahkamlash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish. 2.2. Gaz va gazkondensat konida tashkil etilgan gaz omborlari tasnifi Gaz va gazkondensat konlarida tashkil etilgan gaz omborlari bir nechta asosiy tasnifiy turlarga ajratiladi. Bu tasnif gazning tabiiy xususiyatlari, saqlash sharoiti, bosim va hajm o’zgarishlariga qarab amalga oshiriladi. Quyida gaz omborlarining asosiy turlari ko’rsatilgan: 1. Tabiiy gaz omborlari . Tabiiy gaz omborlari asosan tabiiy gaz zahiralari tugagan yoki foydali qazilmalar konining tugallangan qismida tashkil etiladi. Bunday omborlar ko’pincha gazni katta hajmda saqlashga mo’ljallangan bo’ladi, chunki tabiiy gaz kondensat konlari yoki boshqa qazilma boyliklari tarkibidagi tabiiy g’ovakli qatlamlarda bosimni tabiiy saqlash imkoniyati mavjud bo’ladi. 10

2. Sun'iy gaz omborlari . Sun'iy gaz omborlari erkin qatlam bosimi va boshqa sharoitlarni yaratish uchun texnologik usullardan foydalangan holda yaratiladi. Bunday omborlar asosan maxsus texnologiyalar yordamida mavjud gaz yoki neft konida hosil qilinadi. Bu turdagi omborlar, odatda, tabiiy xususiyatlari tufayli yuqori bosim va zichlikni talab qiladigan gaz mahsulotlari uchun ishlatiladi. 3. Qattiq tog’ jinslaridagi gaz omborlari . Qattiq tog’ jinslarida tashkil etilgan omborlar, odatda, gazni yuqori bosim ostida saqlash uchun qulay hisoblanadi. Bu omborlarda gazni saqlash uchun tabiiy sharoitlar bo’lmasa, qattiq tog’ jinslari orasida maxsus saqlash joylari yaratiladi. Bu esa gazning yuqori bosim ostida xavfsiz saqlanishini ta'minlaydi. 4. Suvli qatlamlarda tashkil etilgan gaz omborlari . Suvli qatlamlarda tashkil etilgan omborlar asosan tuzli yoki boshqa suv bilan to’ldirilgan geologik qatlamlar ichida tashkil etiladi. Bunday omborlar, odatda, suv bosimini va qatlam bosimini nazorat qilish uchun ishlatiladi. Suv qatlamlari gazni yuqori bosim ostida saqlash imkoniyatini yaratadi, ammo bu omborlar tashkil etilishi uchun maxsus geologik va gidrogeologik sharoitlar talab etiladi. 5. Qatlam bosimi o’zgaruvchan gaz omborlari. Bu omborlar gazni qatlam bosimi o’zgaruvchan sharoitlarda saqlash uchun mo’ljallangan. Odatda, gaz qazib olinayotgan paytda omborda bosim pasayadi, va bu omborlar shu jarayonni nazorat qilish uchun ishlatiladi. Suvli qatlamlar tabiiy gazni saqlash uchun qulay bo’lgan yer osti geologik strukturasi hisoblanadi. Suvli qatlamlar odatda yuqori porozlik va o’tkazuvchanlik xususiyatlariga ega bo’lib, bu ularni gaz saqlash uchun mos rezervuarlar sifatida ajratib turadi. Suvli qatlamlarning asosiy geologik xususiyatlari gazni katta hajmda va uzoq muddat davomida xavfsiz saqlash imkonini beradi, chunki bu qatlamlar gazni atrof-muhitdan izolatsiya qiladigan tabiiy to’siqlar bilan himoyalangan. Suvli qatlamlarning tuzilishi va o’tkazuvchanligi gazning qatlam ichida to’g’ri taqsimlanishiga imkon beradi. Porozlik suvli qatlamlarning gazni saqlash imkoniyatini belgilaydigan muhim omil bo’lib, bu qatlamlardagi mayda teshiklar gazning ichkariga kirib to’planishiga imkon yaratadi. Suvli qatlamlarda gaz bosimi 11

qatlamdagi suv bilan muvozanatda saqlanadi, bu esa gazni uzoq vaqt davomida tabiiy sharoitda saqlash imkonini beradi. Qatlamning yuqori bosimi gazni saqlashda tabiiy himoya vazifasini bajaradi va gazning atrof-muhitga chiqib ketishini oldini oladi. Bundan tashqari, suvli qatlamlarda gaz saqlash uchun qatlamlarning qalinligi va geologik holati ham katta ahamiyatga ega. Qatlamlar qalinroq bo’lsa, gaz omborida ko’proq miqdorda gaz saqlash mumkin bo’ladi. Shu bilan birga, qatlamlarning strukturasi va ichki tuzilishi gaz oqimini boshqarishga imkon beradi, bu esa gazni maqsadli ravishda saqlash va chiqarishni osonlashtiradi. Suvli qatlamlar odatda qatlamlararo to’siqlar bilan o’ralgan bo’lib, bu qatlamlar gazning yuqoriga yoki yon tomonlarga chiqib ketishini oldini oladi. Shunday qilib, gaz suvli qatlamlarda xavfsiz va izolyatsiyalangan holda saqlanadi. Yerosti gaz omborini loyihalashda konning o'tmishdagi ekspluatatsiya tarixi va undagi mavjud holat ham katta ahamiyatga ega. Agar kon ilgari tabiiy gaz qazib olish uchun ishlatilgan bo’lsa, uning qatlamlari va tuzilmalari ma'lum darajada o’zgargan bo’lishi mumkin, bu esa gaz ombori sifatida foydalanishda o’ziga xos xavfsizlik choralarini qo’llashni talab etadi. Shuningdek, konning tabiiy holatidan kelib chiqqan holda, gaz omborida zarur bosim va harorat darajasini saqlash uchun maxsus uskunalar va texnologik echimlardan foydalanish zarur. Bu, bir tomondan, omborning xavfsiz ishlashini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, gazning saqlanish sifatini oshiradi. Yerosti gaz omborini loyihalashda gaz saqlash hajmi va uning ta'minot tarmog’i bilan uzviy bog’liqligi ham muhim omillardir. Loyihalash jarayonida gazni quyish va chiqarish tizimlari, saqlash hajmi va omborning texnik xususiyatlari e'tiborga olinadi. Agar ombor katta hajmdagi gazni saqlashga mo’ljallangan bo’lsa, unda foydalaniladigan texnologik uskunalar va nazorat tizimlari ham shunga mos bo’lishi lozim. Shuningdek, loyihalashda gaz omborining gazni saqlash qobiliyatini oshirish uchun qatlamlarning mustahkamligi va zichligini to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega. 12

Bundan tashqari, ishlatilgan gaz konidan gaz ombori sifatida foydalanishda ekologik xavfsizlik ham muhim o’rin tutadi. Loyihalash jarayonida kon atrof- muhitga zarar yetkazmaslik uchun maxsus chora-tadbirlar qo’llaniladi. Masalan, gaz oqimining yer ostidan chiqishiga yo’l qo’ymaslik uchun kon strukturalarini mustahkamlash, gaz oqimining xavfsiz saqlanishi uchun qatlamlarda zarur bosimni ta’minlash lozim. Shuningdek, yerosti suvlariga zarar yetkazmaslik uchun qatlamlar o’rtasidagi tabiiy to’siqlarni saqlab qolish talab etiladi. Shu tariqa, gaz omborini loyihalashda nafaqat texnologik va iqtisodiy jihatlar, balki ekologik xavfsizlik ham hisobga olinishi kerak. 2-rasm. Qatlamning umumiy kolrinishi Loyihalash jarayonida yana bir asosiy tamoyil — bu monitoring va nazorat tizimini o’rnatishdir. Ombordagi gaz miqdorini, bosimni va boshqa parametrlarni doimiy kuzatib borish uchun zamonaviy monitoring uskunalaridan foydalanish zarur. Bu nafaqat xavfsizlikni ta’minlash, balki gazni samarali saqlash va 13

taqsimlash imkonini ham beradi. Ayniqsa, ishlatilgan gaz konida gaz ombori loyihalashda monitoring tizimi yordamida gazni ombordan chiqarish va qayta saqlash jarayonlarini avtomatlashtirish ham mumkin, bu esa loyiha samaradorligini oshiradi. Umuman olganda, ishlatilgan gaz konlarida yerosti gaz omborlarini loyihalashda yuqorida ko’rsatilgan tamoyillarga amal qilish zarur. Bu nafaqat gaz omborining xavfsiz va samarali ishlashini ta'minlaydi, balki uzoq muddatda iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Shu bilan birga, ekologik xavfsizlik va texnologik talablarni hisobga olish orqali omborning atrof-muhitga ta’sirini minimallashtirish ham ta’minlanadi. Odatda ishiab bo'lgan konlarda tashkil etilgan yerosti gaz omborlari hududning geologik tuzilishi to'g'risida yetarli ma’lumotga ega bo'lishi kerak. Ushbu konlar, odatda, ekspluatatsiya bosqichidan o'tdi, rezer vuarning suv ombori xususiyatlarining yetarlicha tavsifiga ega. Maydonlarda yerosti gaz ombori inshootlarini ehtiyotkorlik bilan loyihalashda barcha toifadagi quduqlarning texnik holati, tabiatini o'r ganish kerak. Quduqni tugatish usulini tanlash uchun sinish barqarorligi va quduqning jihozlari, suv omborining rivojlanish rejimi va suv ombo rining suv bosishi xususiyati inobatga olinadi. Qatlamni qo'shimcha tadqiq qilish va zarur bo'ladigan ishlar haqida unutmaslik kerak. Texnik va iqtisodiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ilmiy tadqiqot ishlari yerosti gazlari ko'rsatkichlari va hatto yaratish imkoniyati qurilmalariga bog'liqdir. Bunday ish, odatda. mav jud ma’lumotlardan foydalanish mumkin bo'lmagan hollarda talab qilinadi. Bu omborni yaratishda asosiy masalalarni oxirgacha hal qilishga imkon beradi. Gazni haydash uchun tanlangan inshootlar quyidagi parametrlar bo'yicha baholanadi: faol va bufer hajmlarga; maksimal va minimal qatlam bosimiga. Loyihalash quduqlarining mahsuldorligi aniqlanadi. 14

Suv va gaz qatlamlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir yer osti gaz omborlarining samarali ishlashi va gazni xavfsiz saqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida suv va gaz o’rtasidagi tabiiy muvozanat saqlanishi kerak, chunki bu muvozanat gaz omborining barqaror ishlashini ta’minlaydi. Qatlam ichida gaz va suvning bir-biriga nisbatan joylashishi, bosim va harorat o’zgarishlari gazning holatiga, uning saqlanishi va ombordan chiqarish jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Yer osti gaz omborlarida gaz yuqori qatlamlarda, suv esa pastki qatlamlarda joylashadi. Suv va gaz bir-biriga siqilgan holda turgan bo’lib, gaz qatlamining yuqori bosimi tufayli suv qatlamida tabiiy to’siq sifatida harakat qiladi. Gazning yuqori bosimi suv qatlamini pastga siqadi va bu orqali gaz o’z holatini saqlaydi. Shuningdek, suv gazni yon tomonlardan va pastdan bosib turadi, bu esa gazning chiqib ketishini oldini oladi va qatlam ichida tabiiy himoya tizimini yaratadi. Suv va gaz o’rtasidagi o’zaro ta’sir gaz omborlarining ishlash jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. Gaz omborga quyilganda suv qatlamida bosim ortadi va suvning bir qismi yon tomonlarga suriladi. Aksincha, gaz chiqarilganda suv qatlamining bosimi kamayadi va suv qayta o’z joyiga harakat qiladi. Bu tabiiy muvozanatni saqlash uchun gaz omborlarida bosim va oqim jarayonlarini doimiy nazorat qilish talab etiladi. Bosimdagi har qanday o’zgarish suv va gazning o’zaro ta’siriga ta’sir etishi va gazning qatlamdan chiqib ketish xavfini oshirishi mumkin. Suv va gaz o’rtasidagi o’zaro ta’sirni nazorat qilish uchun zamonaviy monitoring tizimlari qo’llaniladi. Ushbu tizimlar yordamida suv va gaz qatlamlaridagi bosim va harorat darajalari doimiy kuzatilib boriladi. Bu nafaqat omborning xavfsiz ishlashini ta’minlaydi, balki gazning saqlanish sifati va uzoq muddat davomida barqarorligiga ham hissa qo’shadi. Monitoring tizimlari orqali suv va gaz o’rtasidagi o’zaro ta’sirni kuzatish, gazning optimal saqlanishini ta’minlash va ekologik xavfsizlikni saqlash mumkin. Bundan tashqari, suv va gaz o’rtasidagi o’zaro ta’sir qatlamlarning strukturasi va o’tkazuvchanligiga ham bog’liqdir. Suv qatlamlari gazning yer ostidan chiqib ketishini oldini olish uchun tabiiy to’siq sifatida xizmat qiladi. Shu sababli, suv 15

qatlamining zichligi, o’tkazuvchanligi va fizik-geologik xususiyatlari gaz saqlash jarayonida katta rol o’ynaydi. Gaz omborini loyihalashda suv va gazning bir-biriga ta’sirini chuqur tahlil qilish va qatlamlarni to’g’ri baholash gaz omborining samaradorligini oshiradi va uzoq muddatli xavfsizlikni ta’minlaydi. Umuman olganda, suv va gaz qatlamlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir gaz omborining barqaror ishlashini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Bu o’zaro ta’sir orqali gazning qatlam ichida xavfsiz saqlanishi, bosimning barqarorligi va ekologik xavfsizlik talablarini bajarish mumkin bo’ladi. Shu sababli, gaz omborini loyihalashda suv va gaz qatlamlarining o’zaro ta’sirini tahlil qilish va nazorat qilish gaz omborining samaradorligi va xavfsizligini ta’minlashda asosiy tamoyillardan biri hisoblanadi. Suvli qatlamlarda bosim va harorat tabiiy gazni saqlash jarayonida muhim omillar hisoblanadi. Yer osti gaz omborlarida gaz saqlashda qatlamdagi bosim va haroratning darajasi gazning holati, zichligi va barqarorligini ta’minlashga ta’sir ko’rsatadi. Suvli qatlamlarda gaz omborlari bosim va harorat o’zgarishlariga qarab tashkil etiladi, chunki bu omillar gazning qatlam ichida xavfsiz saqlanishi va kerak bo’lganda ombordan chiqarilishi uchun zaruriy sharoitlarni yaratadi. Yer osti gaz omborlarida bosim darajasi gazni to’g’ri saqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Bosim darajasining yuqori bo’lishi gaz molekulalarini zichroq holatda ushlab turadi va gazning suyuqlik bilan birgalikda qatlam ichida barqaror saqlanishini ta’minlaydi. Suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida bosimni optimal darajada ushlab turish, gazning qatlam ichida to’g’ri taqsimlanishini va uning saqlanish sifatini oshiradi. Agar bosim darajasi yetarli bo’lmasa, gaz qatlamdan chiqib ketishi yoki bosim pasayishi natijasida gazning xossalari o’zgarishi mumkin. Shu sababli, omborda doimiy bosim monitoringi o’tkazilishi, bosimdagi o’zgarishlar kuzatilishi va zarurat tug’ilganda bosim darajasi moslashtirilishi talab etiladi. Harorat ham gaz saqlash jarayoniga ta’sir ko’rsatadigan muhim omillardandir. Qatlam ichidagi harorat gazning fizik xossalarini, shu jumladan, zichligi va harakatlanishini boshqaradi. Yer osti qatlamlari odatda barqaror haroratga ega 16

bo’lib, bu ombor ichida gazni uzoq muddat davomida saqlashga yordam beradi. Suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida haroratni nazorat qilish orqali gazning gaz holatida yoki kondensatsiyalangan holda saqlanishi mumkinligi belgilanadi. Agar harorat ko’tarilib ketsa, gazning zichligi kamayishi va uning o’zlashtirishi qiyinlashishi mumkin, bu esa gazning chiqib ketish xavfini oshiradi. Shu sababli, gaz omborlarini loyihalashda harorat nazoratiga katta e’tibor qaratiladi. Bosim va haroratning birgalikdagi ta’siri gazning qatlam ichidagi xatti- harakatini ham aniqlaydi. Yuqori bosim va mos harorat sharoitida gaz qatlamda siqilgan holatda saqlanib, uni saqlash va chiqarish jarayonlari barqaror amalga oshiriladi. Bosim va harorat darajalaridagi keskin o’zgarishlar esa gazning qatlamdan chiqib ketishiga olib kelishi yoki ombordagi gaz sifatini pasaytirishi mumkin. Shu sababli, suvli qatlamlarda gaz saqlash jarayonida bosim va haroratning optimal darajada ushlab turilishi gaz omborining uzoq muddat barqaror ishlashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Omborda bosim va haroratni nazorat qilish uchun zamonaviy monitoring tizimlaridan foydalaniladi. Ushbu tizimlar orqali ombordagi har qanday o’zgarish doimiy kuzatilib boriladi va zarur hollarda chora-tadbirlar qo’llaniladi. Bu gazning sifatini barqaror saqlash, xavfsiz saqlash jarayonini ta’minlash va ekologik xavfsizlik talablarini bajarish imkoniyatini yaratadi. Monitoring tizimlari yordamida bosim va haroratning optimal darajada saqlanishi nafaqat gazning xavfsizligini oshiradi, balki gaz omborining uzoq muddatli samaradorligini ham ta’minlaydi. 2.3. Gaz omborlarini ishlatilgan gaz konlarida tashkil etishning texnik asoslari Tabiiy gaz omborlarini tashkil qilishda ishlatilgan gaz konlari ko’pincha eng samarali variantlardan biri sifatida tanlanadi. Bu konlarda oldindan qazib chiqarilgan gaz joylashgan bo’lib, saqlash uchun zarur bo’lgan asosiy struktura shakllangan va to’ldirilgan, bu esa konlarni ombor sifatida qayta ishlatishga imkon yaratadi. Ishlatilgan gaz konlaridan foydalanish texnik, iqtisodiy va ekologik 17

jihatdan ko’p afzalliklarga ega, chunki mavjud strukturalardan qayta foydalanish mumkin, bu esa qo’shimcha infratuzilma qurilishi ehtiyojini kamaytiradi. Ishlatilgan gaz konlarini omborga aylantirish jarayoni Ishlatilgan gaz konlarini omborga aylantirish bir necha texnik bosqichlarni talab qiladi: 1. Konning geologik holatini tahlil qilish: Konning tuzilishi, qatlam bosimi, gaz qoldiqlari va toshqotgan gaz miqdorini o’rganish jarayoni amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda konning gazni saqlash uchun texnik jihatdan mosligi baholanadi. 2. Saqlash quduqlarini tayyorlash va qayta qurish: Kon ichidagi mavjud quduqlar gazni qayta saqlash uchun qayta ishlanadi yoki yangidan quduqlar quriladi. Ushbu quduqlarni gaz saqlash jarayoniga moslashtirish uchun mustahkamlash, izolyatsiya qilish va xavfsizlikni ta’minlash ishlari amalga oshiriladi. 3. Qatlam bosimini qayta tiklash: Konni omborga aylantirish uchun uning qatlam bosimini saqlash muhim ahamiyatga ega. Buning uchun dastlabki bosimni qayta tiklash uchun zarur hajmdagi gaz quduqlarga yuboriladi. 4. Gazni yetkazish va chiqarish texnologiyalari: Gaz omboridan gaz olish va saqlashni boshqarish uchun maxsus texnologiyalar o’rnatiladi. Bu texnologiyalar gazning bosimi va haroratini nazorat qilishga imkon beradi va xavfsizlikni ta’minlaydi. Gaz saqlash texnologiyalari va asosiy texnik parametrlar Gaz omborlari uchun bir nechta saqlash texnologiyalari va texnik parametrlar belgilangan bo’lib, ular gazni optimal sharoitlarda saqlashga yordam beradi:  Bosim nazorati: Gaz omborlari yuqori bosimda saqlanishi kerak, shuning uchun bosim darajasini barqarorlashtirish uchun kompressorlar ishlatiladi. Bosim ombor o’lchamlari va konning chuqurligiga bog’liq holda tanlanadi.  Inyeksiya va chiqarish tizimlari: Gaz omboriga gazni to’ldirish (inyeksiya) va uni chiqarish uchun maxsus quvurlar va inshootlar kerak bo’ladi. Ushbu tizimlar ombor quvvatiga va bosim darajasiga mos holda ishlab chiqiladi. 18

 Izolyatsiya va mustahkamlash: Gazning qochib ketmasligini ta'minlash uchun konning izolyatsiyasi juda muhim. Buning uchun maxsus materiallardan foydalanib quduqlar mustahkamlanadi va izolyatsiyalanadi.  Monitoring va xavfsizlik tizimi: Gaz omborlari atrof-muhitga zarar yetkazmasligi uchun doimiy monitoring va xavfsizlik tizimlari bilan ta’minlanadi. Bosim, harorat va boshqa parametrlarni kuzatish uchun sensorlar va signalizatsiya tizimlari o’rnatiladi. Ishlatilgan gaz konlarida saqlashni loyihalashning afzallik va kamchiliklari Afzalliklari: 1. Iqtisodiy tejamkorlik: Ishlatilgan gaz konlarini qayta ishlatish yangi infratuzilma qurish ehtiyojini kamaytiradi, bu esa xarajatlarni sezilarli darajada kamaytiradi. 2. Atrof-muhitga kam ta’sir: Yangi kon qazish o’rniga mavjud konlardan foydalanish ekologik jihatdan xavfsizroq bo’lib, tabiiy landshaftni saqlashga yordam beradi. 3. Texnik moslik: Ishlatilgan konlarda saqlash uchun zarur bo’lgan texnik sharoitlar mavjud bo’lgani uchun, gazni saqlash jarayoni nisbatan oddiy bo’ladi. 4. Mavjud infratuzilma: Ishlatilgan gaz konlarida transport quvurlari, quduqlar va boshqa infratuzilma qismi mavjud bo’lib, ularni qayta foydalanish omborlarni loyihalash jarayonini tezlashtiradi. Kamchiliklari: 1. Bosimni qayta tiklash zaruriyati: Ishlatilgan konlarda bosim pasaygan bo’lishi mumkin, shuning uchun gaz saqlash uchun uni qayta tiklash talab qilinadi, bu esa qo’shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. 2. Gazning qochib ketishi xavfi: Ishlatilgan konlarning izolyatsiyasi yaxshi saqlanmagan bo’lsa, gaz qochishi mumkin, bu esa xavfsizlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. 19

3. Geologik tuzilmalarning cheklovlari: Ba’zi ishlatilgan konlar saqlash uchun yetarli darajada mos bo’lmasligi mumkin, bu esa loyihalash jarayonini murakkablashtiradi va qo’shimcha tekshiruvlar talab qiladi. 4. Ekspluatatsiya muddati cheklanganligi: Ishlatilgan konlarning tabiiy eskirish jarayoni tufayli ularning ishlash muddati cheklangan bo’lishi mumkin, bu esa uzoq muddatli saqlashni qiyinlashtiradi. Yerosti gaz omborlarini ishlatilgan konlarda tashkil etish texnik va iqtisodiy jihatdan samarali yechim hisoblanadi. Bu omborlar energiya resurslarini saqlash va taqsimlash imkoniyatlarini oshirib, energetik xavfsizlikni ta’minlashga yordam beradi. 20

3- rasm . Yerosti gaz ombori sxemalari : P u quduq ustidagi bosim ; P t quduq tubidagi bosim ; h qatlam qalinligi ; GNTY gaz - neft ta ’ sir yuzasi ; SNTYsuv - neft ta ’ sir yuzasi ; GSTY gaz - suv ta ' sir yuzasi ; KS kompressor stansiyasi ; Iste ’ m iste ’ molchilar Suvli qatlamlar yer ostidagi bosim va harorat o ’ zgarishlariga moslashish qobiliyatiga ega , bu esa gaz saqlash jarayonida zarur bo ’ lgan sharoitlarni ta ’ minlaydi . Suvli qatlamlarning geologik xususiyatlari tufayli gaz omborlarida yuqori harorat va bosim darajasini saqlash imkoniyati mavjud bo ’ ladi . Bu ombor 21

ichidagi gazning sifatini barqaror saqlash va uni kerakli holatda uzoq vaqt davomida saqlashga yordam beradi . Umuman olganda , suvli qatlamlarning yuqori porozligi , o ’ tkazuvchanligi va tabiiy to ’ siqlar bilan himoyalanganligi ularni yer osti gaz omborlari uchun qulay geologik tuzilma sifatida belgilaydi . Shu sababli , suvli qatlamlar tabiiy gazni xavfsiz va samarali saqlash imkoniyatini yaratadi va energetika tizimi uchun muhim rezervuarlar sifatida strategik ahamiyatga ega bo ’ lib xizmat qiladi . Suvli qatlamlar tabiiy gazni saqlash uchun qulay geologik struktura hisoblanadi. Ularning tuzilishi gazning ichki qatlamlarda xavfsiz saqlanishi va kerak bo’lganda qayta foydalanishga yaroqli holatda bo’lishi uchun zarur shartlarni ta’minlaydi. Suvli qatlamlar yuqori porozlik va o’tkazuvchanlik xususiyatlariga ega bo’lib, gazni qatlam ichida to’plab saqlashga yordam beradi. Qatlamning porozligi, ya'ni undagi mayda bo’shliqlar va pufakchalar gazning qatlam ichida harakatlanishini va saqlanishini ta’minlaydi, bu esa gaz omborlari uchun muhim talab hisoblanadi. Porozlikning yetarli darajada bo’lishi gaz omborining hajmini oshirish imkonini beradi, bu orqali katta miqdordagi gazni saqlash mumkin bo’ladi. Gaz saqlash uchun suvli qatlamlar tarkibida joylashgan jinslar mustahkam bo’lishi kerak. Suvli qatlamlar ko’pincha qum, qumtosh yoki boshqa o’tkazuvchan jinslardan iborat bo’lib, ularning strukturasida gaz saqlash uchun tabiiy rezervuar sifatida foydalaniladi. Bu jinslarning mustahkamligi gazning yer ostida xavfsiz saqlanishiga yordam beradi va gazning yuqoriga yoki yon tomonga harakatlanishining oldini oladi. Suvli qatlamlarning yuqori qatlamlari suv bilan to’yingan bo’lganligi sababli, ular tabiiy gaz uchun tabiiy to’siq vazifasini bajaradi va gazning chiqib ketishini oldini olishga xizmat qiladi. Gaz saqlash uchun suvli qatlamlarda gaz va suv o’rtasidagi muvozanatni ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Suvli qatlamlarda gaz bosimi va suv bosimi muvozanatda bo’lishi kerak, chunki bosimdagi o’zgarishlar gazning holatiga va saqlanish sifatiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Qatlamning yuqori qismida gazning to’planishi uchun yetarli joy bo’lishi, pastki qismi esa suv bilan to’lgan bo’lishi 22

lozim, bu holatda gazning xavfsiz saqlanishi ta’minlanadi. Shuningdek, gaz omborlari uchun suvli qatlamlarning zichligi va qatlam ichidagi suvning tarkibi ham muhim omillar hisoblanadi, chunki bu omillar gazning harakati va qatlamda to’g’ri saqlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Suvli qatlamlarda gaz saqlash uchun ular yer osti suvlariga zarar yetkazmasligi kerak. Gazni saqlash jarayonida gaz qatlamdan suv qatlamlariga chiqib ketmasligi uchun qatlamlar o’rtasida mustahkam to’siqlar bo’lishi zarur. Suvli qatlamlar gazni uzoq muddat saqlash uchun ishonchli zamin yaratishi lozim. Shuning uchun loyihalash jarayonida qatlamlarning strukturasi, qatlamlararo to’siqlar va boshqa geologik sharoitlar batafsil tahlil qilinadi. Umuman olganda, suvli qatlamlarning tuzilishi va gaz saqlash uchun talablari qatlamning porozligi, jinslarning mustahkamligi va gaz bosimining muvozanatini ta’minlash orqali gazni xavfsiz saqlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Bu talablarning to’g’ri amalga oshirilishi yer osti gaz omborining samaradorligini oshiradi va uning uzoq muddat davomida xavfsiz ishlashini ta’minlaydi. 1. 4-rasm. Suvli qatlam saqlagichidagi gaz omborining sxematik qirqimi va struktura xaritasi Gaz omborlarini loyihalashda yuqoridagi tamoyillar va texnologik talablarni e'tiborga olish omborning xavfsiz, barqaror va iqtisodiy jihatdan samarali ishlashiga yordam beradi. Shu bilan birga, ombor atrof-muhitga zarar yetkazmasligi uchun ekologik xavfsizlik choralarini ko’rish ham muhimdir. Bu tamoyillar va texnologik talablar gaz omborlari orqali tabiiy gazni uzluksiz ta’minlash, ehtiyot zaxiralarni saqlash va energetika xavfsizligini ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. Gazni saqlagichga haydash boshlangunga qadar pyezograflar yordamida gaz haydash uchun tanlangan obyektni ochgan quduqlardagi suyuqlikning statik balandlik holati (yoki tazyiq, agar quduqlar toiib toshayotgan bo'lsa) va quduqlardagi suyuqlikning o’rtacha zichligi o’lchanadi. Agar bir xil 23

balandliklardagi suyuqlikning tazyiqlarining farqi. statik balandlik va zichliklarni o'lchashdagi xatoliklardan sezilarli darajada katta bo'lsa, unda qatlamlarni bir-biri bilan tutash emas deyish mumkin. Bu xulosani suyuqlikdagi tuzlar tarkibi, ularning suyuqlikning hajm birligidagi og’irligi va suvda erigan gaz tarkibining har xilligi ham tasdiqlaydi. Agar bir xil balandlikka keltirilgan suyuqlikning bosimlari, tuzli va gazli tarkiblari bir xil bo'lsa, unda bu qatlamlar bir-biri bilan tutash deyishda asos bor. Qopqoq (tom) germetikligi tashkil etilayotgan omborning taklif etilayotgan gaz saqlash maydoni uzra (2-rasmda shtrixlangan yuza) o’rnatilgan bo'lishi shart. Qopqoq germetikligi (o’tkazmasligi) to'g’risidagi aniq ma’lumotni, qatlamga gazsimon moddani haydash natijasida olish mumkin. Gazsimon modda sifatida havo, yaqinroq joydagi gaz koni yoki gaz quvuridan olingan gaz ishlatilishi mumkin. Havoni qatlamga haydash uchun qo'zg'aluvchan kompressor agregatlaridan foydalaniladi. Bu usulning afzalligi sezilarli darajada bo’lib, u quyidagilardan iborat: 1. Gaz uchun qopqoq germetikligi aniqlanadi; 2. Depressiya va repressiya ko'rsatkichlari suyuqlikni haydash va olishga qaraganda sezilarli darajada ko’p bo'lishi mumkin; 3. Gaz va suv qovushqoqligi va zichliklari o'rtasida farqning kattaligi sababli, haydalayotgan gaz, qatlam qalinligi bo'yicha kam, qatlam kengligi bo'yicha katta maydonga tarqaladi, bu vaqtda qopqoq germetikligini aniqlash uchun qatlam 1 ni ochgan kuzatuv quduqlari sonini kamaytirish, shu bilan birga tadqiqotni olib borish uchun ajratilgan vaqtni qisqartirishga erishish mumkin. Havoni 1, 3 va 5-quduqlarga (ketma-ket) haydash va olish vaqtida 2, 4, 6 va 7-quduqlardagi bosim o'zgarishi qayd etiladi. Agar 2, 4, 6 va 7-quduqlar qatlam II dagi bosim o'zgarishini o'zida aks etmasa, ushlagich qopqog'i germetik hisoblanadi. Tabiiy bo'lmagan holatlarda katta miqdordagi gazni zaxiralash uchun yaroqli tabiiy gaz konlarida. tabiiy ravishda suv bilan to’ldirilgan suvli qatlamlarga e’tibor beriladi. 24

Shunday qilib, suv qatiamidagi gaz ombori sun’iy ravishda yaratilgan gaz rezervuaridir. Saqlanadigan rezervuar gazni juda oson va kerakli hajmda olishi, uni uzoq vaqt saqlashi va kerak bo'lganda qaytarishi kerak. Agar suv ombori yaxshi. yetarlicha uzun rezervuar bilan ta’minlansa, suv o’tkazmaydigan jinslar bilan to'silib qolsa va uning tarkibida gi gaz o’z vaqtida sathini ko'tarib turadigan shaklga ega bo'ladi. Suv saqlash qatlami sifatida foydalanish uchun yaroqli deb hisoblash mumkin boigan suv xususiyatlarining sonli ko'rsatkichlari sezilarli darajada farq qiladi. O'rtacha uning o'tkazuvchanligi 0,2-0.3 D dan, quvvati 4-6 m dan kam bo'imagan, g'ovakligi esa 10-15% dan past bo'lmasligi qabul qilinishi mumkin. Odatda gildan iborat qobiqlarning o'tkazuvchanligi mD ning yuzdan ko'pidan ko'p bo'lmasligi kerak. Suv bosimi tizimining hajmi, agar uning oqim maydoni bo'lmasa, saqlash hajmidan bir necha yuz marta oshishi kerak. Aks holda, tizimning egiluvchanligi tufayli omborni gaz bilan to'Idirish qiyin bo'ladi. Ko'tarilishning amplitudasi suv omborining eng yuqori nuqtasi va ko’rib chiqilayotgan hududda yopiq bo’lgan eng chuqur izogips orasi dagi farqdir. Ko’tarilish amplitudasining kattaligi obyektni tekshirishning metodologiyasi va tafsilotlar darajasiga, omborni gaz bilan to’ldirish rejimiga va uning ishlash rejimiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Saqlash jarayoni siklning ishlashi, tekshirish va gazni sanoat inyeksiya qilishdan oldin ko'rib chiqiladi, chunki uning ishlash parametrlari yakuniy bo’lib, uni yaratishda uni olib qo'yish kerak. Saqlash joyini loyihalash uchun asosiy manba ma’lumotlari odatda uning faol hajmi va mak simal gaz iste’moli hisoblanadi. Ushbu qiymatlarni boshqa ko’rsatkichlarning turli xil kombinatsiyalari bilan olish mumkin saqlashdagi maksimal va minimal bosim, ishlab chiqarilgan suvning quyilish darajasi, quduqlar soni va boshqalar. Loyihada saqlash uchun eng maqbul operatsiya variantini topish kerak, u keyin batafsil ko'rib chiqiladi. Sikl operatsion qismida saqlash omborining texnologik sxemasi tanlanadi, shakllantirish, quduqlar, yerusti uskunalari va gidravlik suv omborlarining 25

birgalikdagi ishi hisoblab chiqiladi. jarayonlar nazorat qilinadi va tartibga solinadi, variantning texnik-iqtisodiy parametrlari aniqlanadi. Texnologik loyihalashda ushbu hududda qazilgan quduqlar to'g'risidagi ma’lumotlar katta ahatniyatga ega, ularning har biri keyingi foy dalanish nuqtayi nazaridan ham, interstratal gaz oqimlarining mumkin boMgan kanallari nuqtayi nazaridan ko'rib chiqiladi. Eski qidiruv qu duqlarining holatini ayniqsa diqqat bilan o'rganish va dastlabki ma’lumotlarda ta’kidlash kerak. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborining narxini pasaytirish omillari:  maqbul gaz bilan to'yinganlik strategiyasi;  qatlam bosimining maksimal o'sishi;  suv omboridagi minimal bosimning pasavishi;  minimal qatlam bosimining kamayishi;  bufer gaz hajmining bir qismini past qiymatli gazlarga almashtirish;  quduqlarning strukturadagi joylashishini optimallashtirish;  optimal ochilish oralig’ini tanlash;quduqlarning oqim tezligini oshirish;  suv oqimining pasayishi;  boshqarishda avtomatlashtirishdan foydalanish:  quduqlarning strukturadagi joylashishini maqbullashtirish;  ochish intervalining maqbulini tanlash;  quduqlarning mahsuldorligini oshirish; suv oqimining pasayishi; ishlatishda va nazorat qilishda avtomatizatsiyadan foydalanish. Gazni tajribaviy-sanoat miqyosida haydash. Suvli qatlamlarda yerosti gaz omborini hosil qilishda tajribaviy-sanoat miqyosida haydash juda muhimdir. Buni amalga oshirishda qatlam kollektorida yuz beradigan jarayonlarning maksimal nazoratini ta'minlash kerak bo’ladi. Tajribaviy-sanoat gazni haydash jarayonida ikki tomon mavjud: 1) razvedka masalalarining eng yaxshi yechimi nuqtayi nazaridan ko'rib chiqiladigan razvedka inspeksiyasi; 26

2) geologik tuzoqni gaz bilan to’ldirish asosan ishiab chiqarishning bevosita manfaatlaridan kelib chiqqan holda ishiab chiqilgan: ombomi yaratish vaqti. quyish va olish hajmi o'rtasidagi optimal nisbat, suvni gaz bilan to'ldirishning to'liqlik darajasi va boshqalar. Ikki tomonlar ham bir-birini toidiradi. Qayta rasmiylashtirish missiyalari:  suv ombori inspeksiyasini suv va gaz yordamida aniqlash;  gaz-suv interfeysi tabiati va harakatlanishining afzal vo'nalishlarini baholash;  quyi quduq zonasining gaz olish profllini aniqlashtirish;  rezervuarning gaz bilan to'yinganlik koeffitsiyentini aniqlash;  suv omborining gidrodinamik parametrlarini aniqlash;  qatlam kollektorining geterogenlik darajasini baholash;  qopqoqning germetiklik darajasini baholash. Gazni qidirish bosqichida ba’zi texnik muammolar hal qilinadi: filtrlardan foydalanish zaruriyati, ularni oqilona loyihalash, quduqlarda ta’mirlash ishiari, gaz qochqinlari bilan kurashish usullaridan foydala nish va boshqalar. Suv qatlamiga yuborilgan gaz juda notekis harakatlanadi, bunda ho sil bo'lgan gazning to'yinganligi pasayadi va gaz balandlikdan chiqib ketishi xavfi paydo bo'ladi. Gaz-suv interfeysi harakati tezligining nazariy hisob-kitoblari har doim ham tasdiqlanmaydi, shuning uchun gaz jabhasini oldinga surishning tabiati va afzal ko'rilgan yo'nalishlari haqiqiy ma’lumotlar asosida aniqlanishi kerak. Ushbu muammolarni lial qilish uchun kompleks monitoring tizimi rejalashtirilgan. Sinov-sanoat inyeksiyasining natijalariga ko'ra, agar kerak bo’lsa, saqlash dizayniga iloji boricha tuzatishlar kiritiladi. Suvli qatlamlardagi yerosti gaz omboridagi gazning qatlam yo ‘qotilishlari:  yuqori joylashgan gorizontlardagi gaz oqishi:  ichki qatlam yo’qotilishlari:  kam o’tkazuvchan kollektorlarning to'yinishi;  ushlangan gaz;  konlarning «o'tish» zonasi; 27

 erigan gaz;  adsorbsiyalangan gaz. 2.4 Gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlik va samaradorlik masalalari Yerosti gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlik va samaradorlik birlamchi ahamiyatga ega. Tabiiy gazning yuqori yonuvchanligi va portlash xavfi tufayli omborlarni loyihalashda xavfsizlik talablariga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Shu bilan birga, samaradorlikni ta’minlash omborlarni uzoq muddat davomida barqaror ishlatish imkonini beradi. Gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlik talablarini inobatga olish Gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlikni ta’minlash uchun quyidagi asosiy talablar inobatga olinadi: 1. Bosim va harorat nazorati: Gaz omboridagi bosim va harorat doimiy ravishda kuzatilishi kerak, chunki bosimning ortishi yoki haroratning yuqoriligi portlash xavfini keltirib chiqaradi. Buning uchun maxsus sensorlar o’rnatiladi, ular orqali o’zgarishlar kuzatiladi va xavf yuzaga kelganda ogohlantirish tizimi ishga tushiriladi. 2. Izolyatsiya va mustahkamlash ishlari: Gaz omborining barcha quvurlari, qoplamalari va boshqa qismlari izolyatsiya qilinishi va mustahkamlanishi kerak. Bu gazning qochishini oldini olish va atrof-muhitga zarar yetkazmaslik uchun zarurdir. Shuningdek, omborning geologik qatlamlari gazni saqlashga mos va izolyatsiyalangan bo’lishi lozim. 3. Yong’inga qarshi xavfsizlik choralari: Gaz omborlarida yong’inga qarshi xavfsizlik choralari alohida o’rin tutadi. Yong’in sodir bo’lgan taqdirda darhol reaksiyaga kirishuvchi tizimlar (masalan, avtomatik o’chirish tizimlari) o’rnatiladi. Ombor hududida yong’inga qarshi maxsus moddalar va jihozlar saqlanishi zarur. 4. Favqulodda holatlar uchun rejalar: Omborda texnik nosozlik yoki favqulodda holat yuzaga kelganda xavfsizlikni ta’minlash uchun oldindan tayyorlangan favqulodda rejalar ishlab chiqilishi zarur. Ushbu rejalar xavfsizlik 28

xodimlari va ishchilar uchun zarur bo’lgan evakuatsiya va yong’inga qarshi choralarni o’z ichiga oladi. Samaradorlikni oshirish uchun zarur bo'lgan texnologik yechimlar Gaz omborlarining samaradorligini oshirish uchun turli texnologik yechimlar qo’llaniladi. Bular gazning saqlanish muddatini oshirish, energiya tejash va omborlarni samarali boshqarishga yordam beradi: 1. Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish: Gaz omborlaridagi energiya iste’molini kamaytirish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalaridan, masalan, quyosh yoki shamol energiyasidan foydalanish samarali hisoblanadi. Bu usul omborning energiya sarfini kamaytiradi va xarajatlarni optimallashtirish imkonini beradi. 2. Bosimni boshqarish tizimlari: Gaz omborlarida bosimni doimiy ravishda nazorat qilish va optimal darajada saqlash muhimdir. Kompressorlar va valflar kabi texnologiyalar orqali bosim samarali boshqariladi, bu esa gazning qochish xavfini kamaytiradi va samaradorlikni oshiradi. 3. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari: Omborlarda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari qo’llaniladi. Bu tizimlar gaz hajmini, bosimini, haroratini va boshqa texnik parametrlarni avtomatik tarzda boshqarishga imkon beradi. Avtomatlashtirish samaradorlikni oshiradi, xavfsizlikni ta’minlaydi va inson omilidan kelib chiqadigan xatoliklarni kamaytiradi. 4. Real vaqt rejimida monitoring tizimi: Gaz omborida o’rnatilgan monitoring tizimi real vaqt rejimida barcha o’zgarishlarni kuzatib borishga imkon beradi. Bu tizim yordamida gazning ichki harorati, bosimi va boshqa parametrlarni kuzatish mumkin, bu esa samaradorlik va xavfsizlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega. Xavfsizlik va samaradorlikni ta'minlash uchun xalqaro tajriba va standartlar Xalqaro tajriba va standartlar gaz omborlarini loyihalashda xavfsizlik va samaradorlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Dunyoda gaz omborlarini loyihalash bo’yicha bir qator xalqaro standartlar mavjud bo’lib, ular loyihalarni texnik jihatdan xavfsiz va samarali qilishga yordam beradi: 29

1. ISO 2790 standarti: Ushbu xalqaro standart gaz omborlarini loyihalashda bosim va haroratni nazorat qilish, izolyatsiya va xavfsizlik talablari haqida ko’rsatmalar beradi. ISO standartlari texnik jihatdan xavfsizlikni ta’minlash va xalqaro talablarga moslashish uchun qo’llaniladi. 2. API (American Petroleum Institute) standartlari: Amerika Neft Institutining standartlari gaz omborlarini loyihalash, qurish va foydalanish bo’yicha ko’plab tavsiyalarni o’z ichiga oladi. Ushbu standartlar xavfsizlik va samaradorlik masalalariga qaratilgan bo’lib, gaz omborlarini boshqarish jarayonlarini optimallashtiradi. 3. OSHA (Occupational Safety and Health Administration) xavfsizlik talablari: Bu tashkilot xavfsizlikni ta’minlash va ishchi kuchini himoya qilish uchun texnik ko’rsatmalar beradi. Gaz omborlarida xavfsizlik standartlarini ta’minlash va favqulodda vaziyatlarda xavf-xatarni kamaytirish uchun OSHA talablariga rioya qilinadi. 4. Evropa Ittifoqi direktivalari: Evropa Ittifoqida gaz omborlarini loyihalash va foydalanish bo’yicha bir qator talablar belgilangan. Bu talablar ekologik xavfsizlik, energiya samaradorligi va xavfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Xususan, "ATEX" direktivasi (Atmosphères Explosibles) portlovchi muhitda ishlaydigan jihozlarning xavfsizligini ta’minlash uchun qo’llaniladi. Gaz omborlarini loyihalashda xalqaro standartlar va tajriba xavfsizlik va samaradorlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Ushbu standartlar texnik yechimlarni va xavfsizlik choralarini takomillashtirishga imkon beradi, bu esa gaz omborlarini uzoq muddat davomida barqaror ishlatish imkonini yaratadi. 30

III. HISOB QISMI Masala. Yerosti gaz omboriga haydalishi mumkin bo'lgan gazning maksimal hajmini, haydash oxirida quduq tubi va ustidagi maksimal bosimlarni, haydash uchun zarur bo'lgan kompressorlar sonini aniqlang. Yerosti gaz ombori quyidagi parametrlarga ega:  yerosti gaz omboridagi boshlang'ich mavjud bo'lgan bosim P b = 29,2 kgk/sm 2 ;  ombor g'ovakli bo'shlig'ining hajmi Ω = 96*10 6 m³;  qatlamning o'tkazuvchi koeffitsiyenti k = 1,5 m/sm²;  g'ovaklik koeffitsiyenti m = 0,2;  gazning dinamik quvushqoqlik koeffitsiyenti µ = 0,012 sPz;₀  qatlam qalinligi h = 12 m;  qatlamni ochish xarakteri bo'yicha quduq radiusi R q = 0,1 m;  haydovchi quduqlar soni n=5;  haydalayotgan gazning doimiy sarfi N=3.4*10 6 m³/sut;  ruxsat etilgan maksimal bosim P max = 70,5 kgk/sm²;  quduq chuqurligi L=470 m;  ishlab chiqarish quvurining ichki diametri d ich = 132 mm;  quvurining gidravlik qarshilik koeffitsiyenti λ = 0,02;  gazning nisbiy zichligi Δ=0,6;  kompressor kollektorig а kirishdagi bosim P sov . = 17,3 kgk/sm²;  kompressor kollektorig а gazning harorati T sov . = 20°C;  kompressor porshenining geometrik hajmi V sil = 2665 m³/sut;  kompressor silindri zararsiz bo'shlig'ining hajmi C = 0,1;  kompressor silindrida gaz siqilish politropiya koeffitsiyenti n = 1,2. Quduqlar saqlovchi maydonda bir tekis joylashgan, filtrlash qarshilik koeffitsiyenti B = 0: gazning siqilish koeffitsiyenti z = 1 deb qabul qilamiz. Yechilishi: Yechish: 31

1. Bufer gaz hajmini quyidagi tenglama bo'yicha aniqlash mumkin: Q b = Ω k (pz a /zp a ) bu yerda: Ω k - gazga to'yingan kollektor g'ovakli bo'shlig'ining hajmi, m 3 ; p - yerosti omboridan gazni olish oxiridagi qatlam g'ovakli boshlig'i hajmi bo'yicha o'rtalashtirilgan bosim. kgk/sm 2 ; z - gazning siqilish darajasi. Z=0.86, Ω k =96 mln.m 3 , p ox = 29,2 kgs/ sm 2 Q b =96*10 6 * 29,2 *0.86/1*1= 2,4 *10 9 Q b = 2,4 mlrd .m 3 2. Gazni omborga haydash uchun zarur boigan kompressorlar sonini aniqlashda kompressor stansiyasi haydovchi quduqlar yaqinida joylashgan q — bitta kompressor orqali qatlamga haydalayotgan gaz miqdori. N=3.4*10 6 m 3 , q= 3*10 6 Pa, n ks =3.4/3, n ks =1.13 – 2 kompressor 3. Yerosti gaz omboriga haydalishi mumkin bo’lgan gazning maksimal hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi. Q x = 2 mlrd . m 3 4. Omborga gaz haydash vaqtini aniqlaymiz: t= 2 *10 9 /3.4 *10 6 t= 588 kun 5. Ombordagi gazning umumiy hajmni aniqlaymiz: Q um =2+2 , 4 Q um = 4,4 mlrd.m 3 Faol va bufer gazning nisbatini aniqlaymiz: Q x /Q b =2 *10 9 / 2 , 4 *10 9 =0.83 32

XULOSA Mazkur kurs ishida aktiv gaz hajmi 2 milliard m³ bo’lgan yerosti gaz omborini ishlatilgan gaz konida loyihalash jarayoni batafsil tahlil qilindi. Ishda yerosti gaz omborlarini loyihalashning nazariy asoslari, texnologik va texnik xususiyatlari o’rganildi hamda faoliyatning turli jihatlari, jumladan, omborlarning samaradorligini ta’minlash va resurslarni optimallashtirish usullari ko’rib chiqildi. Ishda ishlatilgan gaz konlarini yerosti gaz omborlari sifatida qayta foydalanish imkoniyatlari chuqur tahlil qilindi va iqtisodiy jihatdan foydali bo’lgan ushbu yondashuvning ekologik ahamiyati ham alohida ta’kidlandi. Loyihaning texnik ko’rsatkichlarini hisoblash jarayonida omborning har tomonlama barqaror va xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun eng muhim parametrlar, jumladan, konning strukturasi, bosim va harorat sharoitlari hisobga olindi. Ushbu kurs ishida olib borilgan izlanishlar va tahlillar natijasida aktiv gaz omborining texnologik loyihasini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan asosiy ko’rsatkichlar va parametrlar belgilab olindi. Ushbu yondashuv O’zbekistonning gaz sanoatida energiya resurslaridan samarali foydalanish, gaz ta’minoti tizimini mustahkamlash va iqtisodiy barqarorlikni oshirish borasida yangi istiqbollarni taqdim etadi. Ushbu kurs ishi natijasida aktiv gaz hajmi 2 milliard m³ bo’lgan yerosti gaz omborining ishlatilgan gaz konida loyihalash bo’yicha berilgan tavsiyalar iqtisodiy jihatdan foydali va texnik jihatdan asoslangan deb hisoblanadi. 33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Xabibullayev S.Sh., Murodov A.I. Yerosti gaz omborlarini ishlatishda kon-geologik nazorat tizimlari orqali maqbul bo’lishini ta’minlash. Geologik- qidiruv ishlarining zamonaviy muammolari va rivojlantirish istiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Qarshi, 2020-yil. 2. Турсунов Ж.А., Хабибуллаев С.Ш., Махмудов Х.Ф. Основные проблемы и решения создания ПХГ’ водоносных пластах. Актуальные проблемы геологического образования в республике и перспективы развития наук о Земле. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Toshkent, 2020-yil. 3. Хабибуллаев С.Ш.. Махмудов Х.Ф. Анализ причин плас товых потерь газа при эксплуатации ПХГ. Актуальные проблемы геологического образования в республике и перспективы развития наук о Земле. Respublika ilmiy - amaliy anjuman materillari . Toshkent , 2020- yil . 4. Farmonov Sh.B. Gazni yerostida saqlash. - Т .: Sano-standart. 2015. 5. Xabibullayev S.Sh., Bo'ronov M.D. Neft mahsulotlarini yig'ish, tay yorlash va jo'natish. - Т ., 2015. 6. Akromov B.Sh., Xabibullayev S.Sh. Neft va gaz sanoati asoslari. - Т ., 2014. 7. Xabibullayev S.Sh. va boshq. Magistral gaz quvurlariga xizmat ko'rsatish. - Т ., 2014. 8. Aftoreferat. Doktorlik dissertatsiyasi A.U. Nazarov. Tugab borayotgan gazkondensat-neft konlarida yaratiladigan yerosti gaz saqlash ombori siklik ekspluatatsiyasi tizimlarini loyihalashtirishni takomillashtirish va optimallashtirish (Gazli va Xo'jobod yerosti gaz saqlash ombori misolida). Toshkent, 2018-yil. 9. Арзунян A C . Сооружение нефтегазохранилищ. - М.: Недра. 1986. 10. Алиев Р.А. Сооружение и ремонт нефтегазопроводов, газохранилищ и нефтебаз. - М., 1987. 11. Правила создания и эксплуатации подземных хранилищ газа в пористых пластах. - М., 1986. 34

12. РНД Строительство скважин на подземных хранилища газа. РД 51- 98-85. 13. Американская техника и промышленность. Сборник рекламных материалов. Выпуск II, 1977. 14. Гридин B.A. и другие. Геологические основы проектирования и эксплуатации подземных хранилищ газа: практикум. - Ставрополь, 2017. 15. mailto:info@mineral.ru 16. SNIPpp.ru 35

O'xshashlar

Aktiv gaz hajmi 600 mln m3 bo’lgan yerosti gaz omborini suvli

Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash

Gorizontal rezervuarlarning maxsulot osti suvi orqali korroziyasidan

Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoyasini

Yer osti quvurlarni qurulmalar guruhi yordamida himoyasini loyihalash