Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoyasini - Geologiya - Kurs ishlari

Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoyasini

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

478.341796875 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 3 I. ASOSIY QISM ....................................................................................................... 5 1.1. Korroziya jarayonining nazariy asoslari ......................................................... 5 1.2. Protektorli himoya qilish usuli va qo’llanilishi ............................................ 12 1.3. Protektorli himoyaning loyihalash printsipi ................................................. 17 II. HISOB QISMI .................................................................................................... 25 2.1. Protektor himoyasining asosiy parametrlarini hisoblash .............................. 25 XULOSA ................................................................................................................. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 31 2

KIRISH Hozirgi davrda sanoat, energetika va transport sohalarida keng miqyosda qo’llanilayotgan rezervuarlar turli kimyoviy moddalar, yoqilg’i-moy mahsulotlari hamda suv kabi suyuqliklarni saqlashda muhim rol o’ynaydi. Rezervuarlarning ishonchliligi va uzoq muddatli ekspluatatsiyasi ularning tashqi va ichki yuzalarining korroziyaga chidamliligiga bog’liqdir. Korroziya – bu metallarning tashqi muhit ta’sirida mexanik-kimyoviy yoki elektroximiyaviy buzilishi bo’lib, u rezervuarlarning konstruksiyasiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, korroziyadan himoya qilishning samarali usullarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq qilish nafaqat iqtisodiy jihatdan, balki ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun ham muhimdir. Rezervuarlarni tashqi korroziyadan himoya qilish bo’yicha zamonaviy texnologiyalardan biri protektorli himoya usuli hisoblanadi. Bu usul, ayniqsa, ko’miklarga ko’milgan va agressiv muhitlarda qo’llaniladigan rezervuarlar uchun samarali bo’lib, metall yuzalarni aktiv kimyoviy va elektroximiyaviy ta’sirlardan himoya qilishga yo’naltirilgan. Protektorli himoyada asosiy printsip – bu rezervuar yuzasini maxsus qurbonlik materiallar (protektorlar) yordamida himoya qilishdir. Protektorlar metall yuzasini o’zidan elektroximik reaksiyalarni tortib olish orqali uning anodlik yo’qolishlarini oldini oladi. Ushbu kurs ishining maqsadi – rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoya qilish jarayonining nazariy asoslarini o’rganish, protektorli himoya usulining texnik imkoniyatlarini tahlil qilish va samarali loyihalash yo’l- yo’riqlarini belgilashdan iborat. Bunda asosiy e’tibor protektorli himoya tizimini tanlash, hisoblash va loyihalash bo’yicha zamonaviy ilmiy yondashuvlarga qaratiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, mazkur ish natijalari rezervuarlarning ekspluatatsiya davomiyligini oshirish, ularning texnik holatini yaxshilash va iqtisodiy sarf-xarajatlarni kamaytirish imkoniyatini yaratishi 3

mumkin. Shuningdek, protektorli himoya tizimini qo’llash orqali korroziya oqibatlaridan kelib chiqadigan ekologik zararlarni kamaytirish ham imkoniyatga ega. Mazkur kirish bo’limida rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini himoyalashning dolzarbligi, protektorli himoya usulining ahamiyati hamda ushbu kurs ishining maqsad va vazifalari ta’riflab berildi. Asosiy qismda korroziya jarayonining nazariy asoslari, protektorli himoya usulining texnologik jihatlari va uning loyihalash printsiplari atroflicha yoritiladi. Xulosa bo’limda esa olingan natijalar tahlil qilinib, zarur xulosalar va takliflar keltiriladi. 4

I. ASOSIY QISM 1.1. Korroziya jarayonining nazariy asoslari Korroziya — bu metallar va boshqa materiallarning tashqi muhit bilan o’zaro ta’siri natijasida kimyoviy yoki elektroximik jarayonlar orqali asta-sekin buzilishi hisoblanadi. Bu jarayon natijasida metallarning mexanik mustahkamligi, o’lchamlari va boshqa xususiyatlari o’zgaradi. Korroziya tabiati bo’yicha murakkab jarayon bo’lib, u metallning tashqi muhitdagi kimyoviy birikmalar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida sodir bo’ladi. Ushbu jarayonning asosiy sababi metallning kimyoviy energiyasi yuqoriligi va uning muvozanat holatiga erishishga intilishidir. Korroziya tabiati muhitning kimyoviy tarkibi, metallar orasidagi potensial farq va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Metall korroziyasining ikki asosiy turi mavjud: kimyoviy va elektroximik. Kimyoviy korroziya metallning gazsimon yoki suyuq muhit bilan kimyoviy reaksiyaga kirishishi natijasida yuzaga keladi. Masalan, metallning kislorod bilan o’zaro ta’siri oksidlanish jarayoniga olib keladi va bu metall yuzasida oksid qavatining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bunday jarayonlar asosan yuqori haroratli sharoitlarda, masalan, gazlarni qayta ishlash yoki pechlarda yuzaga keladi. Elektroximik korroziya esa suyuqlik yoki elektroleit muhitda sodir bo’ladi. Bu jarayonda metallning atomlari ionlarga aylanib, anod va katodlar orasida elektr toki oqimi yuzaga keladi. Elektroximik korroziya, asosan, dengiz suvi, kislota eritmalari yoki boshqa elektroleitlarda ko’proq kuzatiladi. Korroziya jarayonining intensivligi va tabiati bir qator tashqi omillarga bog’liq. Tashqi muhitning kimyoviy tarkibi eng muhim omillardan biridir. Masalan, agressiv muhit (kislota yoki asoslar) metall yuzalarining tezroq buzilishiga olib keladi. Harorat oshishi bilan korroziya jarayonining tezligi ham oshadi, chunki yuqori harorat reaksiyalarni faollashtiradi. Namlik esa, ayniqsa, elektroximik korroziyada muhim omil hisoblanadi, chunki suv elektroleit sifatida harakat qiladi va elektrokimyoviy jarayonlarni tezlashtiradi. Bundan tashqari, 5

tashqi muhitdagi kislorod va boshqa gazlarning miqdori, atmosfera bosimi va boshqa omillar ham korroziya jarayoniga ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, metall yuzalarini himoya qilishda ushbu omillarni inobatga olish muhimdir. Mahalliy korroziya m е tall sirtlarining alohida qismlari е miriladi. Yemirilish bir х il darajada sodir bo`lmaydi. Mahalliy korroziya dog`, jarohatsimon, nuqtasimon, bo`ylama, sirt osti, ipsimon ko`rinishlarda va sirtning alohida qismlarida va qatlamida tarqalgan holda sodir bo`ladi (2-Rasm . ) 1-Rasm . Mahalliy korroziya ko`rinishlari: a–dog`simon; b – j arohatsimon; v – pittingli (nuqtasimon); g - sirt osti; d – bo`ylama; е – ipsimon. Po`lat va boshqa qotishmalar bir nеcha qattiq eritmali strukturalardan tashqil topganligi uchun tanlanma korroziya turiga moyildir. Tajavvuzkor muhitlarning va tashqi yoki qoldiq kuchlanishlarning birgalikda ta`sirida - korrozion darz kеtishi, o`zgaruvchan kuchlanishlar ta`sirida korrozion charchash hodisalari ro`y bеradi. Korrozion muhitlarda dеtallar sirtlarining o`zaro siljishi yoki ishqalanishlarning birgalikda ta`siri natijasida mеtall sirtlari yemirilishi hodisasi korrozion - eroziya dеyiladi. Korrozion erroziya ishqalanishdagi korroziya va frеtting - korroziya ko`rinishlarda bo`ladi. Atmosfеradagi korroziya mеtall konstruktsiyalardan normal еr atmosfеrasi sharoitida foydalanishda sodir bo`ladi. Korroziya tеzligi va yemirilish turlari mеtall 6

tabiatiga, namlik, atmosfеra muhitining ifloslanganlik darajasi va harorat kabi omillarga bog`liq. Atmosfеra muhitida mеtallar korroziyasini tеzlashtiruvchi omillardan biri atmosfеra namligi hisoblanadi. Quruq atmosfеra (nisbiy namlik 60% gacha)da mеtall sirti oksidlanishi ro`y bеradi va sirtda korroziya jarayonlarini sеkinlashtiruvchi oksid himoya qoplamalari hosil bo`ladi. Atmosfеra namligi 60%dan oshganda mеtall sirtida adsorbtsion va namlikning fazaviy qatlamlari hosil bo`lib, atmosfеrani ifloslantiruvchi qo`shimchalar (SO 2 , NH 3 , NO 2 ) bu qatlamda eriydi va elеktrolit hosil qilib korrozion jarayonlarni tеzlashtiradi. Korrozion jarayon kimyoviy turdan elеktrokimyoviy turga o`tadi. Хlorli muhitda korroziya m еtallning Cl 2 va HCl bilan reaksiyalari natijasida sodir bo`ladi. Reaksiya natijasida MеSl 2 yoki MеSl 3 turlaridagi mеtall хloridlari hosil bo`ladi. Bu reaksiya ekzotеrmik tavsifda bo`lganligi uchun mеtall sirti yonishi mumkin. Bunday reaksiyalar alyuminiyda (160 0 S), tеmirda (300 0 S), misda (300 0 S) sodir bo`ladi va korroziya juda tеzlashadi. Suyuq mеtall muhitlarda korroziya asosan ishqoriy mеtallar eriganda (Li, Na, K) va og`ir mеtallarda (Pv, Bi, Mg) sodir bo`ladi. Bu korroziya turi juda murakkab holatda kеchadi va maхsus usullar yordamida o`rganiladi. Elеtrokimyoviy korroziya gеtеrogеn elеktrokimyoviy reaksiyalar bo`lib, unga suvli eritmalarda, nam gazlarda, tuz va ishqoriy eritmalarda sodir bo`ladigan jarayonlar kiradi va mеtallning muhit bilan o`zaro ta`siri natijasida elеktr toki hosil bo`lishi kuzatiladi. Elеktrokimyoviy korroziya sodir bo`lish sharoiti, muhitning hossalari va boshqa turlarga ko`ra turli ko`rinishlarda bo`ladi. Korroziya jarayoni kimyoviy, elеktrokimyoviy va ularning birgalikda sodir bo`lishidan tashqari, tashqi mexanik omillar ta`sirida kеskin o`zgaradi. Bu mexanik omillarga kuchlanish, dеformatsiya, ishqalanish va boshqa shu kabilar kiradi. Bu omillarning har birining ta`siri jihozlardan foydalanish sharoitiga bog`lik ravishda har хil ko`rinishlarga o`zgaradi. Bulardan eng ko`p uchraydigani korrozion charchash, korrozion darz kеtish va ishqalanish davridagi korroziyalardir. 7

Metallarni tashqi muxit bilan o’zaro ta’sirlarini harakteriga ko’ra, ularning korroziyalanish jarayonlari bir biridan farq qiladi, ya’ni kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya mexanizmilari asosida sodir bo’ladi. Metallarning kimyoviy korroziyasi yuqori haroratda gazlar va tok o’tkazmaydigan suyuqliklar ta’sirida amalga oshadi. Kimyoviy korroziyada sodir bo’ladigan oksidlanish va qaytarilish jarayonlari (bir vaqtda) geterogen muhitda, ya’ni metall bilan tashqi muhitning o’zaro ta’sir chegarasida amalga oshadi. Natijada, metallarning oksidlari (korroziya mahsulotlari) hosil bo’ladi. Masalan: Fe2O3, Al2O3, ZnO, CuO va boshqalar. Metallarning elektrokimyoviy korroziya mexanizmi asosidagi yemirilishlari elektrolitlar ta’sirida sodir bo’ladi. Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari metall yuzasini turli uchastkalarida amalga oshadi va korroziya mahsulotlari (metall gidroksidlari) faqat anod uchastkalarida hosil bo’ladi. Umuman, metallarning elektrokimyoviy korroziya asosidagi yemirilishi quyidagi korroziya jarayonlararida sodir bo’ladi: elektrolitlardagi korroziya; tuprok korroziyasi; elektrokorroziya; atmosfera korroziyasi; biokorroziya va kontrakt korroziyasi (o’zaro ta’sir korroziyasi). Metallardagi korroziya yemirilishlari (jaroxatlari) umumiy va mahalliy ko’rinishda bo’ladi. Umumiy yemirilish metallning xamma yuzasi bo’yicha sodir bo’lib, tekis va notekis ko’rinishda bo’lishi mumkin. Maxalliy yemirilish metallning ma’lum bir joyida sodir bo’lib, u dog’, yara, yuza osti, teshik, ip, kristallararo ko’rinishida bo’ladilar. Ularning umumiy tarzdagi chizmalari 1- rasmda keltirilgan. Korroziya jarayonining mexanizmiga koʻra korroziyaning ikkita asosiy turi mavjud: kimyoviy va elektrokimyoviy. Bir turni boshqasidan qatʻiy ajratish qiyin, baʻzan esa imkonsizdir. Kimyoviy korroziya deganda metall yuzaning atrof-muhit bilan oʻzaro taʻsiri tushuniladi, bu fazalar chegarasida elektrokimyoviy (elektrod) jarayonlarning paydo boʻlishi bilan birga boʻlmaydi. Bu metall va agressiv reaktiv oʻrtasidagi 8

reaksiyaga asoslangan. Ushbu turdagi korroziya asosan metallning butun yuzasi boʻylab teng ravishda oqadi. Shu munosabat bilan kimyoviy korroziya elektrokimyoviy korroziyaga qaraganda kamroq xavflidir. Kimyoviy korroziyaga temirning zanglashi va bronza patina qoplamasi misol boʻla oladi. Sanoat ishlab chiqarishida metallar koʻpincha yuqori haroratgacha qiziydi. Bunday sharoitda kimyoviy korroziya tezlashadi. Koʻpchilik biladiki, issiq metall boʻlaklarini aylantirishda shkalalar hosil boʻladi. Bu kimyoviy korroziyaning odatiy mahsulotidir. Temirning korroziyasiga uning tarkibida oltingugurt borligi yordam berishi aniqlandi. Temirdan yasalgan antiqa buyumlar bu temir tarkibidagi oltingugurt miqdori pastligi sababli korroziyaga chidamli. Temir tarkibidagi oltingugurt odatda FeS sulfidlari va boshqalar shaklida boʻladi. Korroziya jarayonida sulfidlar temir korroziyasining katalizatori boʻlgan H 2 S vodorod sulfidining chiqishi bilan parchalanadi. Kimyoviy korroziya mexanizmi korroziya mahsulotlarining (masalan, shkala) asta-sekin qalinlashgan plyonkasi va kislorod atomlari yoki ionlarining qarama- qarshi tarqalishi orqali atomlar yoki metall ionlarining reaktiv tarqalishiga kamayadi. Zamonaviy qarashlarga koʻra, bu jarayon ion kristallaridagi elektr oʻtkazuvchanlik jarayonlariga oʻxshash ion-elektron mexanizmga ega. Ayniqsa, turli xil kimyoviy korroziya jarayonlari turli sohalarda uchraydi. Vodorod, metan va boshqa uglevodorodlar, uglerod oksidi (II), vodorod sulfidi, xlor atmosferasida, kislotalar muhitida, shuningdek tuzlar va boshqa moddalarning eritmalarida kimyoviy jarayon amalga oshiriladigan apparatlar va agregatlar materiallari ishtirokida oʻziga xos reaksiyalar sodir boʻladi. Reaktorni loyihalashda mutaxassislarning vazifasi kimyoviy jarayonning tarkibiy qismlariga eng chidamli boʻlgan metall yoki qotishmani tanlashdir. Kimyoviy korroziyaning deyarli eng muhim turi bu metallning yuqori haroratlarda kislorod va boshqa gazsimon faol moddalar (HS, SO, galogenlar, suv bugʻlari, CO) bilan oʻzaro taʻsiri. Yuqori haroratlarda metallarning kimyoviy korroziyasining bunday jarayonlari gaz korroziyasi deb ham ataladi. Muhandislik 9

inshootlarining koʻplab muhim qismlari gaz korroziyasidan (gaz turbinalarining pichoqlari, raketa dvigatellarining nozullari, elektr isitgichlarning elementlari, panjara, pechlarning armaturalari) kuchli ravishda yoʻq qilinadi. Metallurgiya sanoati gaz korroziyasidan (metallning yonishi) katta yoʻqotishlarga olib keladi. Qotishma tarkibiga turli xil qoʻshimchalar (xrom, alyuminiy, kremniy) kiritilganda gaz korroziyasiga qarshi qarshilik kuchayadi. Misga alyuminiy, berilliy va magniy qoʻshimchalari uning oksidlovchi muhitda gaz korroziyasiga chidamliligini oshiradi. Temir va poʻlat mahsulotlarini gaz korroziyasidan himoya qilish uchun mahsulot yuzasi alyuminiy bilan qoplangan (Alisiya). Elektrokimyoviy korroziya deganda metallarning elektrolitlar bilan suvli eritmalar shaklida, kamdan-kam hollarda suvsiz elektrolitlar bilan, masalan, baʻzi organik elektr oʻtkazuvchan birikmalar yoki yuqori haroratlarda tuzlarning suvsiz eritmalari bilan oʻzaro taʻsiri jarayoni tushuniladi. Shunday qilib, ionlarning harakat oqimlari ajratiladi va ortiqcha kislota bilan jarayon barcha sink erimaguncha davom etadi. Shunday qilib, elektrokimyoviy korroziya jarayonlari elektrokimyoviy kinetika qonunlariga muvofiq sodir boʻladi, bunda oʻzaro taʻsirning umumiy reaksiyasini quyidagi, asosan mustaqil, elektrod jarayonlariga boʻlish mumkin:  anod jarayoni - metalning ionlar shaklida (suvli eritmalarda, odatda gidratlangan) eritmaga oʻtishi, metallda ekvivalent miqdordagi elektronlar qoldirilishi;  katod jarayoni-metallda paydo boʻlgan ortiqcha elektronlarni depolarizatorlar tomonidan assimilyasiya qilish. Korroziyani vodorod, kislorod yoki oksidlovchi depolarizasiya bilan ajrating. Agar eritmada gazsimon kislorod mavjud boʻlsa va vodorod depolarizasiyasi bilan korroziya jarayoni mumkin boʻlmasa, depolarizatorning asosiy rolini kislorod oʻynaydi. Katod depolarizasiyasi elektrolitda erigan kislorod bilan amalga oshiriladigan korroziya jarayonlari kislorod depolarizasiyasi bilan metallarning korroziya jarayonlari deb ataladi. Bu suvda, neytral va hatto ozgina kislotali tuz 10

eritmalarida, dengiz suvida, yerda, havo atmosferasida metall korroziyasining eng keng tarqalgan turi. Suyuq muhitning metallga taʻsiri shartlariga koʻra, bu turdagi korroziya quyidagicha tavsiflanadi:  toʻliq suv ostida korroziya;  toʻliq boʻlmagan shoʻngʻin bilan;  oʻzgaruvchan suvga choʻmish bilan. Ushbu kichik turlarning har biri oʻziga xos xususiyatlarga ega. 1. Tuproq (tuproq, yer osti) korroziyasi-tuproqning metalliga taʻsiri, bu korroziv jihatdan elektrolitning bir turi sifatida koʻrib chiqilishi kerak. Yer osti elektrokimyoviy korroziyasining oʻziga xos xususiyati kislorodni etkazib berish tezligidagi katta farqdir (asosiy depolarizator) turli tuproqlarda yer osti inshootlari yuzasiga (oʻn minglab marta). Tuproqdagi korroziyada strukturaning alohida qismlarining notekis aerasiyasi tufayli makro korroziya juftlarining shakllanishi va ishlashi, shuningdek, yer yuzida adashgan oqimlarning mavjudligi muhim rol oʻynaydi. Baʻzi hollarda tuproqdagi biologik jarayonlarning rivojlanishi yer osti sharoitida elektrokimyoviy korroziya tezligiga ham sezilarli taʻsir koʻrsatadi. 2. Atmosfera korroziyasi-atmosfera sharoitida metallarning, shuningdek har qanday nam gazning korroziyasi; metall yuzasida kondensasiyalanadigan koʻrinadigan namlik qatlamlari ostida (nam atmosfera korroziyasi) yoki namlikning eng nozik koʻrinmas adsorbsion qatlamlari ostida (nam atmosfera korroziyasi) kuzatiladi. Atmosfera korroziyasining oʻziga xos xususiyati uning tezligi va mexanizmining metall yuzasidagi namlik qatlamining qalinligiga yoki hosil boʻlgan korroziya mahsulotlarining namlik darajasiga kuchli bogʻliqligi. 3. Mexanik stress sharoitida korroziya. Ushbu turdagi vayronagarchilik suyuq elektrolitlarda ham, atmosfera va yer osti sharoitida ham ishlaydigan koʻplab muhandislik inshootlariga taʻsir qiladi. Bunday halokatning eng tipik turlari: Korroziv yorilish; bu nafaqat interkristal, balki transkristal ham tarqalishi mumkin boʻlgan yoriqlar hosil boʻlishi bilan tavsiflanadi. Bunday buzilishning 11

misoli qozonlarning gidroksidi moʻrtligi, guruchlarning mavsumiy yorilishi, shuningdek, baʻzi yuqori quvvatli strukturaviy qotishmalarning yorilishi. Korroziv muhit va oʻzgaruvchan yoki pulsasiyalanuvchi mexanik stresslar taʻsiridan kelib chiqadigan korroziv charchoq. Ushbu turdagi buzilish, shuningdek, interkristallit yoriqlar hosil boʻlishi bilan tavsiflanadi. Korroziya charchoqidan metallarning yoʻq qilinishi turli xil muhandislik inshootlarini (pervanel vallari, avtomobil buloqlari, arqonlar, chuqur nasoslarning panjaralari, prokat tegirmonlarining sovutilgan rulonlari va boshqalar) ishlatishda uchraydi. Korroziv kavitasiya, bu odatda korroziv muhitning metall yuzasiga kuchli mexanik taʻsirining natijasidir. Bunday korroziya-mexanik taʻsir metall konstruksiyalarning juda kuchli mahalliy yoʻq qilinishiga olib kelishi mumkin (masalan, dengiz kemalarining eshkak eshish vintlari uchun). Korroziya kavitasiyasidan parchalanish mexanizmi sirt korroziyasining charchashiga yaqin. Neft va gaz quvurlarida korroziv muhit mavjud boʻlganda boshqa qattiq jismning mexanik taʻsiridan yoki korroziv muhitning bevosita taʻsiridan kelib chiqadigan korroziya eroziyasi. Ushbu hodisa baʻzan korroziv yemirilish yoki ferritning korroziyasi deb ham ataladi 1.2. Protektorli himoya qilish usuli va qo’llanilishi Protektorli himoya tizimi metall konstruktsiyalarni korroziyadan himoya qilishning samarali usullaridan biri hisoblanadi. Ushbu tizimda metall yuzalarni korroziyadan himoya qilish uchun maxsus qurbonlik materiallar, ya’ni protektorlar ishlatiladi. Protektorlar kimyoviy va elektroximik jihatdan faol bo’lib, metall yuzasida korroziya jarayonini to’xtatadi yoki sekinlashtiradi. Protektorli himoya prinsipi shundan iboratki, protektor metall yuzasining elektroximik zanjirida anod sifatida harakat qiladi va asosiy metallning korroziyaga uchrashini oldini oladi. Bu usul asosan dengiz suvi, tuproq va boshqa agressiv muhitlarda foydalaniladigan metall konstruktsiyalarni himoya qilishda qo’llaniladi. 12

Protektor materiallari sifatida asosan kimyoviy faol metallar, masalan, rux, alyuminiy va magniy ishlatiladi. Rux protektorlari ko’pincha nisbatan past narx va yuqori samaradorlik sababli keng qo’llaniladi. Alyuminiy protektorlari esa yengilligi va yuqori elektroximik salbiy potensiali tufayli dengiz muhiti uchun mos keladi. Magniy protektorlari esa yuqori elektroximik faolligi sababli tuproq va chuchuk suvli muhitda samarali bo’ladi. Protektor materiallari tanlanayotganda ularning korroziyaga chidamliligi, ish muhiti bilan muvofiqligi va iqtisodiy jihatdan maqbulligi inobatga olinadi. Protektorli himoya tizimi asosan sanoat rezervuarlarida, quvurlar va suv osti konstruktsiyalarida keng qo’llaniladi. Rezervuarlarning tashqi tag yuzalari tuproq va namlik ta’sirida korroziyaga uchragan holatlarda protektorlar bu jarayonni samarali to’xtatadi. Ayniqsa, rezervuarlar ko’milgan holatda yoki nam tuproq muhitida ekspluatatsiya qilinsa, protektorli himoya zarur bo’ladi. Bu tizim rezervuarlarning xizmat muddatini oshirish, ularning ekspluatatsiya xarajatlarini kamaytirish va texnik xavfsizlikni ta’minlash imkonini beradi. Protektorli tizim rezervuarlarni korroziyadan himoya qilishning ekologik jihatdan qulay va iqtisodiy samarali usuli hisoblanadi. Protektorli himoya tizimi metall konstruktsiyalarni korroziyadan himoya qilishda keng qo’llaniladigan samarali usullardan biri bo’lib, uning ishlashi ma’lum sharoitlar va muhitlarga moslashgan holda tashkil etiladi. Ushbu tizimni qo’llash sharoitlari asosan konstruktsiyaning joylashuvi, muhitning kimyoviy tarkibi va foydalanish sharoitlariga bog’liq. Bunda protektor materiallari va tizimning texnik parametrlari himoyalanadigan metallning xususiyatlari va ishlash muhitiga mos tanlanadi. Protektorli himoya tizimi asosan dengiz va sho’r suv muhitida ishlatiladigan metall konstruktsiyalarni himoya qilish uchun qo’llaniladi. Dengiz suvidagi yuqori sho’rlanish korroziya jarayonlarini sezilarli darajada tezlashtiradi, bu esa konstruktsiyalarning tezda eskirishiga olib keladi. Shu sababli, kemalar, platformalar va dengizda joylashgan quvurlar kabi ob’ektlarda protektorli tizim 13

keng qo’llanadi. Dengiz muhitida alyuminiy va rux kabi protektor materiallari samarali bo’lib, ular suzuvchi va suv ostidagi metall yuzalarni uzoq muddat himoya qilish imkonini beradi. Tuproq muhitida joylashgan metall konstruktsiyalar ham protektorli himoya tizimiga muhtojdir. Tuproqdagi namlik va agressiv moddalar (masalan, tuzlar, kislotalar yoki ishqorlar) korroziyaning tezlashishiga sabab bo’ladi. Tuproqqa ko’milgan rezervuarlar, quvurlar va boshqa metall konstruksiyalar uchun magniy protektorlar samarali himoya ta’minlaydi. Magniy yuqori elektroximik faollikka ega bo’lgani uchun tuproqdagi namlik sharoitida korroziya jarayonini samarali sekinlashtiradi. Shuningdek, protektorli himoya tizimi yopiq konteynerlar va rezervuarlar ichki yuzalarini himoya qilish uchun ham qo’llaniladi. Bu kabi ob’ektlar ichida suv, kimyoviy moddalarning bug’lari yoki boshqa agressiv muhit mavjud bo’lishi mumkin. Bunday hollarda protektorlar tanklarning ichki devorlariga yoki tag qismiga o’rnatiladi va muhit bilan doimiy aloqada bo’lish orqali metall yuzalarni korroziyadan himoya qiladi. Iqlim sharoitlari ham protektorli himoya tizimini qo’llashda muhim rol o’ynaydi. Sovuq iqlim sharoitida yoki yuqori haroratli hududlarda ishlaydigan metall konstruktsiyalar maxsus materiallardan tayyorlangan protektorlarni talab qiladi. Bunda protektor materialining issiqlikka chidamliligi va haroratning o’zgarishi ta’sirida o’z xususiyatlarini saqlab qolishi muhimdir. Yuqori bosimli va agressiv kimyoviy muhitlarda protektorli himoya tizimi qo’llanilganda, protektor materiallarining chidamliligi va himoya samaradorligi alohida baholanadi. Masalan, neft va gaz sanoatida quvurlar va rezervuarlar kimyoviy moddalar ta’sirida korroziyaga uchraydi. Bu sharoitlarda protektorlar qoplamalar yoki boshqa himoya usullari bilan birgalikda qo’llanadi, bu esa tizimning samaradorligini oshiradi. 14

Umuman olganda, protektorli himoya tizimini qo’llash sharoitlari loyihalash bosqichida batafsil tahlil qilinadi va tizimning ishlash samaradorligi muhit, metall va protektor materialining moslashuviga asoslanadi. Ushbu tizim agressiv sharoitlarda metall konstruktsiyalarning xizmat muddatini sezilarli darajada oshiradi va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlaydi. Protektorli himoya tizimining samaradorligini oshirish uchun bir qator usullar qo’llaniladi. Birinchidan, protektor materialini ish muhitiga mos ravishda tanlash kerak. Har xil muhitlar uchun rux, alyuminiy yoki magniy protektorlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Ikkinchidan, protektorlarni to’g’ri joylashtirish muhim ahamiyatga ega, chunki noto’g’ri joylashuv himoya samaradorligini pasaytirishi mumkin. Shuningdek, protektorlar yuzasi va metall konstruktsiya orasida elektr uzluksizligi ta’minlanishi lozim. Uchinchidan, protektorlarni muntazam ravishda tekshirish va eskirgan yoki samarasiz bo’lib qolgan protektorlarni o’z vaqtida almashtirish zarur. Shuningdek, protektorli himoya tizimini maxsus qoplamalar bilan birgalikda qo’llash orqali samaradorlikni yanada oshirish mumkin. Bu choralar protektorli himoya tizimining uzoq muddatli va ishonchli ishlashini ta’minlaydi. Metalllarni korroziyadan himoya qilish muammosi ulardan foydalanishning deyarli boshida paydo boʻlgan. Odamlar metallarni atmosfera taʻsiridan yogʻ, yogʻlar va keyinchalik boshqa metallar va eng avvalo past eriydigan qalay bilan qoplash orqali himoya qilishga harakat qilishdi. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning (miloddan avvalgi V asr) asarlarida temirni korroziyadan himoya qilish uchun qalaydan foydalanish haqida allaqachon eslatib oʻtilgan Kimyogarlarning vazifasi korroziya hodisalarining mohiyatini aniqlash, uning oqimiga toʻsqinlik qiladigan yoki sekinlashtiradigan choralarni ishlab chiqish edi va shunday boʻlib qolmoqda. Metalllarning korroziyasi tabiat qonunlariga muvofiq amalga oshiriladi va shuning uchun uni butunlay yoʻq qilish mumkin emas, faqat sekinlashishi mumkin. 15

Korroziyaning tabiati va uning yuzaga kelish sharoitlariga qarab turli xil himoya usullari qoʻllaniladi. U yoki bu usulni tanlash uning maʻlum bir holatda samaradorligi, shuningdek iqtisodiy maqsadga muvofiqligi bilan belgilanadi. Legirlash Metalllarning korroziyasini kamaytirishning bir usuli bor, uni himoya qilish bilan qatʻiyan bogʻlash mumkin emas. Ushbu usul qotishma deb ataladigan qotishmalarni ishlab chiqarishdir. Hozirgi vaqtda nikel, xrom, kobalt va boshqa temirlarga qoʻshimchalar orqali koʻplab zanglamaydigan poʻlatlar yaratilgan bunday poʻlatlar, albatta, zang bilan qoplanmaydi, ammo ularning sirt korroziyasi past tezlikda boʻlsa ham sodir boʻladi. Maʻlum boʻlishicha, qotishma qoʻshimchalardan foydalanganda korroziyaga chidamlilik keskin oʻzgaradi. Tamman qoidasi deb nomlangan qoida oʻrnatildi, unga koʻra temir korroziyasiga qarshilikning keskin oʻsishi atom ulushining 1/8 qismi miqdorida qotishma qoʻshimchasini kiritish bilan kuzatiladi, yaʻni sakkizta temir atomiga bitta qotishma qoʻshimchasining atomi toʻgʻri keladi. Atomlarning bu nisbati bilan ularning qattiq eritmaning kristall panjarasida tartibli joylashishi sodir boʻladi, bu esa korroziyani qiyinlashtiradi. Himoya plyonkalari Metallarni korroziyadan himoya qilishning eng keng tarqalgan usullaridan biri bu ularning yuzasiga himoya plyonkalarini qoʻllashdir: lak, boʻyoq, emal va boshqa metallar. Boʻyoq ishlari keng doiradagi odamlar uchun eng qulaydir. Laklar va boʻyoqlar past gaz va bug ʻ oʻtkazuvchanligi, suv oʻtkazmaydigan xususiyatlarga ega, shuning uchun ular suv, kislorod va atmosferadagi agressiv tarkibiy qismlarning metall yuzasiga kirishiga toʻsqinlik qiladi. Metall sirtini boʻyoq va lak qatlami bilan qoplash korroziyani istisno qilmaydi, balki unga faqat toʻsiq boʻlib xizmat qiladi, yaʻni u faqat korroziya jarayonini ingibe qiladi. Shuning uchun qoplamaning sifati muhim ahamiyatga ega – qatlam qalinligi, gʻovakliligi, bir xilligi, oʻtkazuvchanligi, suvda shishish qobiliyati, yopishish kuchi (yopishish). Qoplamaning sifati sirtni tayyorlashning puxtaligiga va himoya qatlamini qoʻllash usuliga bogʻliq. Qoplangan metall yuzasidan tarozi va zangni 16

olib tashlash kerak. Aks holda, ular qoplamaning metall yuzasiga yaxshi yopishishini oldini oladi. Qoplamaning past sifati koʻpincha gʻovaklikning oshishi bilan bogʻliq. Koʻpincha bu erituvchining bugʻlanishi va davolash va yoʻq qilish mahsulotlarini olib tashlash (plyonka qariganida) natijasida himoya qatlamini shakllantirish jarayonida yuzaga keladi. Shuning uchun odatda bitta qalin qatlamni emas, balki bir nechta ingichka qoplama qatlamlarini qoʻllash tavsiya etiladi. Koʻpgina hollarda, qoplama qalinligining oshishi himoya qatlamining metall bilan yopishishini susaytiradi. Havo boʻshliqlari, pufakchalar katta zarar etkazadi. Ular qoplama operasiyasining past sifati bilan hosil boʻladi. Suv bilan namlanishni kamaytirish uchun boʻyoqlar va laklar baʻzan oʻz navbatida mum aralashmalari yoki organosilikon birikmalari bilan himoya qilinadi. Laklar va boʻyoqlar atmosfera korroziyasidan himoya qilishda eng samarali hisoblanadi. Koʻpgina hollarda, ular yer osti inshootlari va inshootlarini himoya qilish uchun yaroqsiz, chunki tuproq bilan aloqa qilishda himoya qatlamlarining mexanik shikastlanishining oldini olish qiyin. Tajriba shuni koʻrsatadiki, bunday sharoitda boʻyoqlarning ishlash muddati qisqa. Koʻmir smolasidan (bitum) qalin qatlamli qoplamalardan foydalanish ancha amaliy boʻlib chiqdi. Baʻzi hollarda boʻyoq pigmentlari korroziya ingibitori rolini ham bajaradi (ingibitorlar haqida quyida muhokama qilinadi). Ushbu pigmentlarga stronsiy, qoʻrgʻoshin va rux xromatlari kiradi. 1.3. Protektorli himoyaning loyihalash printsipi Protektorli himoya katodli himoyaning yana bir ko’rinishlaridan biridir. Bunda himoyalanadigan konstruksiyaga yanada elektr-manfiyroq bo’lgan va atrof muhitda erib, asosiy konstruksiyani yemirilishdan saqlaydigan metall – protektor ulanadi. Protektor to’la erib ketganda yoki himoyalanadigan konstruksiya bilan kontakt yo’qolganda protektor almashtiriladi. Protektor bilan atrof muhit orasidagi o’tish qarshiligi uncha katta bo’lmasa u samarali ishlaydi. Biroq protektorning 17

ta’sir doirasi ma’lum masofa orqali cheklangandir. Himoyalanadigan konstruksiyadan mumkin bo’lgan maksimal uzoqlashish masofasi protektor himoya tasirining radiusi deyiladi. Katodli himoyani tashkil qilish uchun tashqaridan energiya olib kelish qiyinchilik tug’diradigan va elektr liniyalarini tortib kelish iqtisodiy zarar bo’ladigan hollarda protektorli himoya qo’llaniladi. Bunday himoya daryo va dengiz suvlarida, tuproq va boshqa neytral muhitlarda ishlatiladigan metall konstruksiyalarni korroziyadan himoyalash uchun qo’llaniladi. Kislotali eritmalarda metallar o’z-o’zidan erish tezligining yuqoriligi sababli bunday muhitlarda protektorli himoya maqsadga muvofiq emas. Protektorlar sifatida Al, Fe, Mg, Zn kabi metallari ishlatiladi. Biroq sof metallarni protektor sifatida ishlatish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Undan tashqari, sof rux dendrit strukturaga ega bo’lganligi uchun notekis eriydi, toza alyuminiy sirti zich oksid plyonkasi bilan qoplangan bo’ladi, magniyning o’zi kuchli korroziyalanuvchi hisoblanadi. Protektorlarga talab etiladigan ekspluatatsion xossalarni berish uchun ularning tarkibiga legirlovchi elementlar kiritiladi. Protektorli himoya tizimini tanlashda bir qator muhim mezonlar e’tiborga olinadi. Avvalo, himoya qilinadigan metall konstruktsiyaning material turi va uning korroziyaga nisbatan sezgirligi tahlil qilinadi. Metallning elektroximik xususiyatlari protektor materialining tanlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi, chunki protektor asosiy metallga nisbatan faolroq bo’lishi kerak. Masalan, po’lat konstruktsiyalar uchun ko’pincha rux, alyuminiy yoki magniy protektorlar ishlatiladi. Bunda himoyalangan metall va protektor o’rtasida anod-katod jufti vujudga kelishi ta’minlanadi, bu esa korroziyaga qarshi samarali himoyani tashkil etadi. Tizimni tanlashda muhitning kimyoviy tarkibi va sharoiti ham katta ahamiyatga ega. Tuproq yoki dengiz muhitida ekspluatatsiya qilinadigan konstruktsiyalar uchun agressiv muhitning o’ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Dengiz muhitida alyuminiy protektorlar yaxshiroq ishlaydi, chunki ular 18

dengiz suvidagi yuqori sho’rlanish sharoitida samarali himoya ta’minlaydi. Tuproq muhitida esa magniy protektorlari yuqori faoliyati sababli ko’proq afzal ko’riladi. Shuningdek, muhitning harorat darajasi, namligi va atmosfera gazlarining ta’siri ham protektor materialining tanlanishida hal qiluvchi omillar hisoblanadi. Protektorli himoya tizimini tanlashda iqtisodiy samaradorlik muhim o’rin tutadi. Protektor materiallari narxi, ularning xizmat muddati va texnik xizmat ko’rsatish xarajatlari tahlil qilinadi. Tanlangan tizim nafaqat texnik jihatdan samarali, balki iqtisodiy jihatdan ham maqbul bo’lishi kerak. Shuningdek, himoya qilinadigan konstruktsiyaning o’lchamlari va shakli protektorlar joylashuvining optimal variantini tanlashni talab qiladi. Katta hajmdagi konstruktsiyalar uchun protektorlar joylashuvining bir xil bo’lishini ta’minlash kerak, bu esa butun yuzaning teng darajada himoyalanishiga imkon beradi. Oxir-oqibat, tizimni tanlashda protektor materialining ekologik xavfsizligi ham e’tiborga olinadi. Ayrim muhitlarda zararli kimyoviy moddalarni chiqaradigan materiallardan foydalanish cheklangan bo’lishi mumkin. Shu sababli, protektorli himoya tizimi texnik, iqtisodiy va ekologik jihatdan muvozanatli bo’lishi zarur. Ushbu mezonlarga rioya qilish orqali protektorli himoya tizimining samaradorligini oshirish va metall konstruktsiyalarni korroziyadan uzoq muddat himoya qilish ta’minlanadi. Protektorli himoya tizimini loyihalashda hisob-kitoblarning texnik asoslari muhim o’rin tutadi. Bu asoslar tizimning samarali va iqtisodiy jihatdan maqbul bo’lishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlarni belgilaydi. Eng avvalo, himoya qilinadigan konstruktsiyaning geometrik o’lchamlari va yuzasi aniqlanadi. Bu ma’lumotlar asosida konstruktsiyaning umumiy maydoni va himoyalanadigan yuzaning har bir qismi uchun zarur protektor miqdori hisoblanadi. Hisob-kitoblarda asosiy e’tibor elektroximik parametrlarga qaratiladi. Protektor va asosiy metall orasidagi potentsial farqi tizimning samaradorligini belgilaydi. Bu farq protektor materialining asosiy metallga nisbatan faol bo’lishini 19

ta’minlashi kerak. Shu maqsadda, galvanik zanjirning anod-katod xususiyatlari va oqim zichligi aniqlanadi. Protektorning ishlash davomiyligi ham hisoblanadi, bunda protektor materialining elektroximik ekvivalentini va aniq ishlash sharoitlarini inobatga olish zarur. Shuningdek, protektorlarning joylashuv o’rnini belgilash ham texnik hisob- kitoblarning muhim qismidir. Protektorlar bir xil masofada va metall yuzasining barcha qismlarini samarali himoya qiladigan tarzda joylashtirilishi kerak. Buning uchun konstruktsiyaning geometrik va mexanik xususiyatlari, shuningdek, himoyalangan ob’ektning o’ziga xos ishlash sharoitlari hisobga olinadi. Misol uchun, katta hajmdagi rezervuarlar uchun protektorlarning bir xil ta’sir doirasini ta’minlash uchun optimal masofa va soni hisoblanadi. Bundan tashqari, protektorli himoya tizimini loyihalashda foydalaniladigan materiallarning texnik va mexanik xususiyatlari baholanadi. Bu jarayonda protektor materialining korroziyaga chidamliligi, ishlash sharoitida stabil bo’lishi va elektrokimyoviy samaradorligi muhimdir. Materialning zichligi, o’ziga xos quvvati va ishlash muddati tizim samaradorligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Hisob-kitoblarda xalqaro va mahalliy standartlar, texnik reglamentlar va sanoatning maxsus talablari asos qilib olinadi. Ushbu talablar protektorli himoya tizimining ishonchliligini ta’minlash va uni xavfsiz ekspluatatsiya qilish uchun muhimdir. Shu tarzda ishlab chiqilgan hisob-kitoblar himoya tizimining yuqori samaradorligi va iqtisodiy samaradorligini ta’minlash uchun asosiy texnik zaminni yaratadi. Protektorli himoya tizimi samaradorligini ta’minlashda materiallarni to’g’ri tanlash hal qiluvchi ahamiyatga ega. Himoya tizimida qo’llaniladigan protektor materiallari texnik, kimyoviy, iqtisodiy va ekologik omillarni hisobga olgan holda tanlanadi. 20

Birinchidan, elektrokimyoviy xususiyatlar protektor materialini tanlashda asosiy mezon hisoblanadi. Protektor materialining asosiy metallga nisbatan anod sifatida ishlashi uchun uning elektroximik potensiali salbiyroq bo’lishi kerak. Masalan, rux, magniy va alyuminiy metallari protektor sifatida keng qo’llaniladi, chunki ularning potensiali ko’pchilik metallarga nisbatan pastroqdir. Ushbu xususiyat protektorning asosiy metall yuzasini himoya qilishiga imkon beradi. Ikkinchidan, materialning korroziyaga chidamliligi va ishlash muddatining uzoqligi hisobga olinadi. Protektor materiallari muhit ta’sirida o’zining himoya xususiyatlarini uzoq vaqt davomida saqlab turishi kerak. Himoya qilinadigan metallning ishlash muhiti, masalan, dengiz suvi, nam tuproq yoki kimyoviy agressiv eritmalar, protektor materialining tanlanishiga ta’sir qiladi. Shu sababli, materialning o’ziga xos chidamliligi muhim omil hisoblanadi. Uchinchidan, ish sharoitlari ham protektor materialini tanlashda inobatga olinadi. Masalan, yuqori harorat yoki yuqori bosimli muhitda ishlaydigan konstruktsiyalar uchun materialning mexanik mustahkamligi va issiqlikka chidamliligi baholanadi. Bundan tashqari, protektor materialining o’lchamlari va shakli himoya qilinadigan metall konstruktsiyaning geometriyasiga mos kelishi zarur. To’rtinchidan, protektor materialining iqtisodiy samaradorligi ham katta ahamiyatga ega. Materialning narxi, mavjudligi va uni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish xarajatlari tizimning umumiy iqtisodiy jihatdan maqbulligini belgilaydi. Masalan, rux protektorlari nisbatan arzon va ko’p hollarda foydalanish qulay bo’lgani uchun keng tarqalgan. Beshinchidan, materialning ekologik xavfsizligi e’tiborga olinadi. Ayrim himoya tizimlarida ishlatiladigan materiallar atrof-muhitga zarar yetkazishi yoki kimyoviy xavf tug’dirishi mumkin. Shu sababli, protektor materiallari ekologik talablarga mos bo’lishi kerak. Maxsus standartlar va reglamentlar bu borada muhim ko’rsatmalarga ega. 21

Yakuniy tanlov jarayonida protektor materiallarining yuqorida keltirilgan barcha omillarga mosligi batafsil tahlil qilinadi. Ushbu tahlil texnik talablar, iqtisodiy samaradorlik va ekologik xavfsizlikni hisobga olgan holda amalga oshiriladi, bu esa protektorli himoya tizimining optimal ishlashini ta’minlaydi. Protektorli himoya tizimining samarali ishlashi uchun protektorlarning to’g’ri joylashuvi va o’rnatilishi muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon metall konstruktsiyaning geometrik xususiyatlari, himoyalanadigan yuzaning hajmi, shuningdek, ishlash muhiti va sharoitlariga qarab amalga oshiriladi. Birinchidan, protektorlarni optimal masofada joylashtirish talab etiladi. Protektorlar metall yuzaning barcha qismlarini teng darajada himoya qiladigan tarzda joylashtirilishi kerak. Protektorning elektromagnit ta’sir doirasi har bir himoyalanadigan nuqtaga yetib borishi zarur, aks holda, himoyasiz qolgan zonalar korroziyaga uchrashi mumkin. Masalan, katta rezervuarlar uchun protektorlar bir tekis masofada, odatda, konstruktsiya perimetri bo’ylab joylashtiriladi. Ikkinchidan, protektorlarni tashqi yoki ichki yuzaga o’rnatish usuli ishlatiladi. Tashqi yuzada o’rnatish usuli, asosan, tuproq yoki dengiz muhitida qo’llaniladi, bu yerda protektorlar konstruksiya atrofida bir tekis taqsimlanadi. Ichki yuzaga o’rnatish esa tanklar va boshqa yopiq konstruktsiyalar uchun qo’llanilib, protektorlar ichki devorlar yoki tag qismida joylashtiriladi. Bunda protektorlar elektrolit bilan to’liq aloqada bo’lishi kerak. Uchinchidan, protektorlarni o’rnatishda elektr aloqa sifatini ta’minlash lozim. Protektorlar asosiy metall bilan elektr jihatdan uzluksiz bo’lishi kerak, aks holda himoya samarasi kamayadi. Elektr ulanish maxsus payvandlash yoki murvatli birikmalar orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ulanish joylari korroziyaga chidamli bo’lishi uchun izolyatsiya qilinadi. To’rtinchidan, protektorlarning joylashuv burchagi va yo’nalishi hisobga olinadi. Dengiz muhitida protektorlar suv oqimining yo’nalishiga mos ravishda joylashtiriladi, bu ularning samaradorligini oshiradi. Tuproq muhitida esa 22

protektorlar to’g’ri burchak ostida o’rnatilib, tuproq bosimi va namlik ta’siridan himoya qilinadi. Beshinchidan, protektorlarni o’rnatishdan oldin va keyin nazorat o’lchovlari o’tkaziladi. O’rnatishdan oldin protektorning texnik holati, ya’ni uning hajmi va xususiyatlari tahlil qilinadi. O’rnatilgandan keyin esa himoya tizimining ishlash samaradorligi, masalan, galvanik zanjir oqimi yoki potentsial farq ko’rsatkichlari o’lchanadi. Oxirgi bosqichda protektorlarni o’z vaqtida almashtirish uchun muntazam monitoring va texnik xizmat amalga oshiriladi. Protektorlar eskirganda yoki samaradorligi pasayganda, ular yangi protektorlar bilan almashtiriladi. Shu tarzda, protektorlarning to’g’ri joylashuvi va o’rnatilishi tizimning uzoq muddatli va ishonchli ishlashini ta’minlaydi. Protektorli himoya tizimini loyihalashda texnik reglamentlar va standartlarga rioya qilish tizimning samaradorligini va xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu qoidalar loyihalash jarayonida asosiy mezonlarni belgilaydi va himoya tizimining xalqaro va milliy talablarga mos kelishini kafolatlaydi. Birinchidan, loyihalash jarayoni xalqaro standartlar va mahalliy reglamentlar asosida amalga oshiriladi. Xalqaro darajada qabul qilingan ISO 8044 va ISO 15589 kabi standartlar korroziya nazorati va protektorli himoya tizimlarini loyihalash bo’yicha asosiy yo’riqnomalarni beradi. Shu bilan birga, mahalliy darajada qo’llaniladigan GOST, O’zDSt kabi standartlar mahalliy sharoitlarga moslashtirilgan talablarni belgilaydi. Ushbu hujjatlar protektor materiallarining fizik-kimyoviy xususiyatlari, himoyalangan yuzaning parametrlari va tizim samaradorligi bo’yicha aniq ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi. Ikkinchidan, himoyalanadigan ob’ektning parametrlarini aniqlash texnik reglamentlarning muhim qismidir. Bu jarayonda metall konstruktsiyaning yuzasi, geometrik shakli, muhit bilan o’zaro ta’siri va korroziya xavfi darajasi baholanadi. 23

Reglamentlarda ko’rsatilgan hisob-kitob usullariga muvofiq, protektorlarning zarur miqdori, ularning joylashuvi va ishlash muddati aniqlanadi. Shu asosda himoya tizimi uchun optimal loyihaviy yechim tanlanadi. Uchinchidan, loyihalashda protektor materiallariga qo’yiladigan texnik talablar inobatga olinadi. Texnik reglamentlarda protektor materiallarining korroziyaga chidamliligi, elektr o’tkazuvchanligi va mexanik mustahkamligi bo’yicha minimal talablari aniq belgilangan. Masalan, protektorlar asosiy metallning potentsialidan pastroq bo’lishi va uzoq muddat davomida o’zining anod xususiyatlarini saqlab qolishi kerak. Ushbu talablar protektor materialining samarali ishlashini ta’minlash uchun muhimdir. To’rtinchidan, himoya tizimining ishlash samaradorligini baholash uchun nazorat va sinov usullari reglamentlar bilan belgilangan. Protektorli tizim o’rnatilgandan so’ng, uni ishga tushirishdan oldin tizimning texnik ko’rsatkichlari, masalan, galvanik oqim zichligi va himoya potentsiali o’lchanadi. Reglamentlarda ushbu ko’rsatkichlarning me’yoriy qiymatlari keltirilgan bo’lib, tizimning ushbu me’yorlarga mosligi sinovlar orqali tasdiqlanadi. Beshinchidan, loyihalash jarayonida ekologik va xavfsizlik talablari hisobga olinadi. Reglamentlarda atrof-muhitga salbiy ta’sirni minimallashtirish bo’yicha tavsiyalar berilgan. Himoya tizimi ishlatiladigan materiallar ekologik xavfsiz bo’lishi, agressiv moddalar chiqarmasligi va ishlash davomida muhitni ifloslantirmasligi kerak. Yakuniy bosqichda loyihalash hujjatlari tegishli texnik reglamentlarga muvofiqligi bo’yicha tasdiqlanadi. Loyihani amalga oshirish jarayonida ham reglament va standartlar bo’yicha nazorat tadbirlari olib boriladi. Ushbu qoidalar protektorli himoya tizimining samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun asosiy omil hisoblanadi. 24

II. HISOB QISMI 2.1. Protektor himoyasining asosiy parametrlarini hisoblash Protektor himoyasi quvur liniyasini korroziyaga qarshi himoya qilishning elektrokimyoviy turiga ishora qiladi va galvanik elementning ishlash printsipiga asoslanadi. U avtonomdir, shuning uchun uni elektr energiyasi manbalari boʻlmagan joylarda qoʻllash mumkin. Protektor himoyasining asosiy afzalliklari: avtonomiya, past operatsion xarajatlar va ulanish qulayligi. Kamchilik - kam metallardan foydalanish. Himoyachi oʻrnatishni hisoblashda quyidagi parametrlar aniqlanadi: himoyachining qarshiligi va oqim kuchi, 1 km quvur liniyasini himoya qilish uchun zarur boʻlgan oqim kuchi, 1 km quvur liniyasi uchun himoyachilar soni, himoyachilar orasidagi masofa va ularga xizmat koʻrsatish. Protektor himoyasining asosiy parametrlarini hisoblash tartibi quyidagicha. 1. Himoyachi oʻrnatishdan oqim tarqalishiga qarshilik: R п = 0,366 ρ г l а⋅N⋅η э (lg 2l а d а +1 2lg 4h+l а 4h−l а+ρ а ρ г lg d а d п ) , (1) Bu yerda ρг - protektor atrofidagi tuproqning qarshiligi; ρа - aktivatorning solishtirma qarshiligi; dа,lа - mos ravishda, himoyachini oʻrab turgan aktivator ustunining diametri va balandligi; dп - protektor diametri; h - protektorni oʻrnatish chuqurligi (yer yuzasidan protektorning oʻrtasiga qadar), (9-rasm); N - guruhdagi himoyachilar soni; ηэ - guruhdagi vertikal himoyachilarning oʻzaro ekranlanishini hisobga olgan koeffitsient. 2. Potentsiallar boʻyicha oʻrnatiladi: Еп=−1,6 В - quvur liniyasiga ulashdan oldin himoyachining salohiyati; 26

Езащ .min =−0,85 В- minimal himoya potentsiali; Еест =−0,55 B - himoyani yoqishdan oldin quvur liniyasining tabiiy salohiyati. 3. Protektorni oʻrnatishning himoya zonasining uzunligi: L= Rиз Rn( Еп Езащ .min −1). (2) bu yerda Rиз= Rn πD н - uzunligi birlik uchun quvur liniyasi izolyatsiyasining qarshiligi. 4. Bogʻlanish kuchi: Iп= Езащ .min −Eест Rп (1− Езащ .min Eп ) , (3) 5. Anodik oqim zichligi: Jа=1000 Iп N (πd n⋅ln+1,57 dn2) , ( 3 ) bu yerda protektor oʻlchamlari dn Va ln dekimetrlarda almashtiriladi. 6. Protektorni oʻrnatishning xizmat qilish muddati: Т= G⋅ηи⋅ηп q⋅In , (4) bu yerda G - protektor birligining ogʻirligi; q - himoyalovchi materialning nazariy elektrokimyoviy ekvivalenti (magniy himoyachilari uchun q=3,95 кг /A⋅год ); ηи - protektordan foydalanish koeffitsienti, ( ηи=0,95 ); ηп - anod oqimining zichligiga qarab himoyachining samaradorligi (3- jadval). Yechilishi Ma’lumotlar:  Rezervuar diametri: 6 m  Rezervuar uzunligi: 12 m 27

 Himoyalanadigan yuzaning materiali: Po’lat (S275).  Himoya qilish muddati: 20 yil.  Tuproqdagi korrozion tok zichligi: 20 µA/m².  Protektor materiali: Magniy (potensiali: -1.75 V, elektroximik ekvivalent: 1200 Ah/kg).  Protektor samaradorligi: 85%.  Tuproqning kislotaliligi: Neytral (pH = 7) 2. Hisob-kitoblarni boshlash 2.1. Rezervuar yuzasini hisoblash Rezervuar silindrsimon shaklda: 28

Tashqi yuza: 2.2. Himoya tokini aniqlash Korrozion tok zichligi (20 µA/m²) va umumiy yuzadan foydalanib: 2.3. Protektorlarning zarur quvvatini hisoblash Protektorlarning ishlash muddati 20 yil deb belgilangan: Yillik sarf bo’yicha tok: 2.4. Protektor massasi Protektorning elektroximik samaradorligini hisobga olib, zarur massa aniqlanadi: 29

3. Protektorlar sonini aniqlash Protektorning o’rtacha massasi 0.5 kg deb olinsa: 4. Protektorlarni joylashtirish Protektorlar rezervuar uzunligi bo’ylab teng masofada joylashtiriladi:  Har bir protektor orasidagi masofa: 5. Hisob-kitob natijalarini umumlashtirish 1. Himoyalanadigan umumiy yuzasi: 282.6 m² 2. Zarur himoya toki: 0.005652 A 3. Protektor massasi: 0.97 kg 4. Protektorlar soni: 2 ta 5. Protektorlar orasidagi masofa: 4 m 30

XULOSA Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini korroziyadan himoya qilish bugungi kun sanoatida muhim vazifa hisoblanadi. Metall konstruktsiyalarining tashqi muhit bilan uzoq muddatli ta’sirida yuzaga keluvchi korroziya jarayonlari nafaqat texnik vositalarning xizmat muddatini qisqartiradi, balki iqtisodiy zararlarni oshiradi va ekologik muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu kurs ishi davomida protektorli himoya usulining ilmiy va texnologik asoslari, shuningdek, uning rezervuarlarni korroziyadan himoya qilishdagi ahamiyati chuqur o’rganildi. Protektorli himoya tizimi metall yuzalarini agressiv muhit ta’siridan samarali himoya qiluvchi eng ilg’or texnologiyalardan biri bo’lib, u iqtisodiy jihatdan maqbul va texnik jihatdan ishonchli yechim sifatida o’zini namoyon qiladi. Tadqiqot davomida protektorlar uchun tanlanadigan materiallarning sifat xususiyatlari, ularning kimyoviy barqarorligi, elektroximiyaviy xususiyatlari va uzoq muddatli chidamliligi e’tiborga olindi. Bunda protektorli himoya usuli nafaqat korroziya jarayonlarini sekinlashtirishga, balki metall yuzasining texnik ko’rsatkichlarini saqlab qolishga imkon berishi ta’kidlandi. Loyihalash printsiplari bo’yicha olib borilgan tahlillar protektor materiallarini tanlashda ularning ish muhitiga mosligi, rezervuar tag yuzalarining o’lchamlari, ekspluatatsiya davomida yuzaga keladigan texnologik sharoitlar, shuningdek, iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlariga e’tibor qaratish zarurligini ko’rsatdi. Protektorlarni joylashtirish rejalarining to’g’ri loyihalash va texnik reglamentlarga rioya qilish orqali tizimning samaradorligini oshirish mumkinligi aniqlandi. Ushbu kurs ishi natijasida quyidagi xulosalar chiqarildi: 1. Korrozion jarayonlarning xususiyatlari va oqibatlari aniqlab berildi, ularni bartaraf etish uchun protektorli himoya samarali va texnik jihatdan asosli yechim ekanligi ko’rsatildi. 31

2. Protektorli himoya tizimining ilmiy asoslari o’rganildi, uning korroziyaga qarshi ishlash mexanizmi tahlil qilindi va bu tizimning rezervuarlarning uzoq muddatli ekspluatatsiyasidagi roli tasdiqlandi. 3. Loyihalash bosqichlari batafsil ishlab chiqildi, bunda material tanlash mezonlari, texnik hisob-kitoblar va tizimni ekspluatatsiya qilishdagi texnologik jarayonlar asosida amaliy tavsiyalar berildi. 4. Protektorli himoya tizimining iqtisodiy va ekologik afzalliklari ta’kidlandi, bu usul korroziyadan himoya qilishning ekologik barqaror va iqtisodiy samarali yo’li sifatida tanlandi. Mazkur xulosalar protektorli himoya tizimini sanoat rezervuarlarida qo’llash imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalari kelgusida rezervuarlar korroziyaga qarshi himoyasini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha ilmiy ishlar uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, ishlab chiqarishda ushbu tizimning keng joriy etilishi rezervuarlarning ekspluatatsion ko’rsatkichlarini yaxshilash va texnik xavfsizlikni oshirishga imkon beradi. Kelgusida protektorli himoya tizimlarini avtomatlashtirish, materiallar sifatini oshirish va texnologik jarayonlarni optimallashtirish yo’nalishlarida ilmiy izlanishlarni davom ettirish maqsadga muvofiqdir. Shu tariqa, rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini himoya qilish masalasi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali yanada samarali yechim topadi. 32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. B.SH.Akramov. “Neft va gaz konlarini loyixalashtirish va ishlatish” fanidan maʻruza matnlari toʻplami. Toshkent - 2000 yil. 2. A.B.Movlonov, B.SH.Akramov. “Qatlamlarning neft va gaz bera olishgini oshirish texnologiyasi va texnikasi” fanidan oʻquv qoʻllanma. Toshkent- 2002 yil. 3. Z.S.Ibroximov. “Neft va gaz soxalarining ruscha – oʻzbekcha atamalar lugʻati”. Toshkent, Nur-1992 yil. 4. E. Ergashev, A.V. Mavlonov. Neft va gaz geologiyasi ruscha – oʻzbekcha izohli lugʻati. Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti-2000 yil. 5. Semenova I. V., Florianovich G. M., Xoroshilov A. V. Korroziya va korroziyadan himoya qilish. 2014 yil. 336 b. 6. Xomchenko G. P. universitetlarga abituriyentlar uchun kimyo boʻyicha qoʻllanma / 4-nashr., ISPR. va qoʻshimcha-M.: yangi toʻlqin, 2002 yil. 480 b. 7. Kofanova N. K. Metalllarning korroziyasi va himoyasi / oʻquv qoʻllanma - Alchevsk, 2003 yil 8. Газизов АА. «Увеличение нефтеотдачи неоднородных пластов на поздней стадии разработки.- М: ООО «Недра-Бизнес центр».2002 г. 9. Syunyaev Z. I., Syunyaev R. Z., safieva R. Z. neft dispers tizimlari. N: Kimyo, 1990 Yil. 226 b . 10. Safieva R. Z. neftning fizik kimyosi. M.: Kimyo, 2021 y il. 448 b . 11. Baykov N. M., Pozdnyshev G. N., Mansurov R. I. neft, gaz va suvni yigʻish va sanoat tayyorlash. N .: Yer Osti Boyliklari, 2019 yil . 261 b . 12. Rudchenko A. V. quvur tizimlarining operatsion ishonchliligi: darslik- Tomsk: nashriyot: Tomsk politexnika universiteti nashriyoti, 2008 yil , 118 b . 33

O'xshashlar

Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash

Gorizontal rezervuarlarning maxsulot osti suvi orqali korroziyasidan

Yer osti quvurlarni qurulmalar guruhi yordamida himoyasini loyihalash

Tuproq tarkibidagi suv kurs ishi

Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m3 bo’lgan yerosti gaz omborini tuzilishi