logo
  1. Bosh sahifa
  2. Kurs ishlari
  3. Geologiya
  4. Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash

Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

897.70703125 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOM IDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI “ NEFT VA GAZ ” FAKULTETI “ NEFT GAZNI QAYTA ISHLASH OBEKTLARI ” KAFEDRASI Korroziyadan himoya qilish “ Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash KURS ISHI 2 MUNDARIJA KIRISH 3 ASOSIY QISM 9 Korroziya turlari ( Kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya ) 9 Korrozion muhit ( atmosfera korroziyasi , dengiz korroziyasi , tuproq va boshqa turdagi korroziyalar ) 13 Korroziyadan himoyalash usullari ( Katodli himoya , protektorli va elektrodrenaj himoyasi ) 16 Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash 22 HISOB QISMI 27 XULOSA 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 31 3 KIRISH Metallar korroziyasining nazariyasini o&#39;rganish XVIII asrdan boshlanadi. 1748-yilda M.V. Lomonosov massalar saqlanish qonunini yaratish bilan bir qatorda, metallar korroziyasi ilmini o&#39;rganishga asos soldi. Lomonosovning tajriba ishlarini davom ettirib, 1773-yili fransuz kimyogari A. Lavuaze o&#39;z ishida metallning oksidlanishi, uni kislorod bilan hosil qilgan birikmasi ekanligini tasdiqladi. E.Xoll (1819) va G.Devi (1829) metallarni korroziyalanish nazariyalarini rivojlantirib, o&#39;z ishlarida temir va mis havosiz (O2) korroziyalanmasliklarini ko&#39;rsatib berdilar. G.Devi, M.Faradey, O.De la Rivi, N.N.Beketov va boshqalar o&#39;z ishlarida metallarni korroziyalanishi elektrokimyoviy mexanizm asosida sodir bo&#39;lishligini hamda metallarni korrozion passivligi, ularning yuzasida oksid pardalarini hosil bo&#39;lishiga bog&#39;liq degan gipotezani maydonga tashladilar. XX asrga kelib, metallar korroziyasini o&#39;rganishda yangi davr boshlanadi. V.A. Kistakovskiy G.A. Akimov, N.A. Izgarishev, N.D. Tomashov, O&#39;zRFA akademigi M.A. Obidova, prof. A.Abduqodirov, prof. G.Sh. Tolipov va boshqalar metallarming kerroziyalanish nazariyalarini rivojlantirib, korroziya fanining mustaqil bo&#39;lib ajralib chiqishiga o&#39;z ishlari bilan katta hissa qo&#39;shdilar. To&#39;plangan nazariy va amaliy bilimlar boʻyicha &#34;Metallar korroziyasi va ularni himoya qilish&#34; yo&#39;nalishidagi maxsus o&#39;quv darsliklari va monografiyalar yaratildi hamda yaratilmoqda. Turli xil va bir vaqtning o&#39;zida ishlatiladigan metallning umumiy massasi texnik ob&#39;ektlar, ya&#39;ni turli tuzilmalar tarkibidagi metall fondi bir necha milliard tonnani tashkil etadi va doimiy ravishda yildan yilga ortib bormoqda. Ishlatilgan metall hajmining oshishi tufayli Korroziyadan metallning umumiy yo&#39;qotilishi ham oshib, shunday nisbatlarga etadi eng yirik tarmoqlarni rivojlantirish xarajatlari bilan solishtirish mumkin. Qo&#39;shma Shtatlar uchun mavjud hisob-kitoblarga asoslanib, jami korroziyadan ko&#39;rilgan zarar bir necha yil oldin yiliga taxminan 100 milliard dollarga baholangan. Millionlab tonna metall boshqa mamlakatlarda korroziya bilan &#34;yeydi&#34;. Taxminlarga ko&#39;ra, korroziya shikastlanishi tufayli metallurgiya sanoati quvvatining uchdan bir qismi kabi ko&#39;p metallni o&#39;z ichiga olgan tuzilmalar korroziya tufayli har yili ishlamay qoladi. Ishlamay qolgan metall konstruksiyalardagi metallning uchdan ikki qismi qayta eritish orqali metall aylanishiga qaytariladi; va uchdan bir qismi, ya&#39;ni har yili ishlab chiqarilgan umumiy hajmning taxminan 10-15% metall püskürtülür va qaytarib bo&#39;lmaydigan yo&#39;qotishlarga olib keladi. Shu sababli, &#34;metallurgiya sanoatidagi har oltinchi dona 4 pechi korroziya yo&#39;qotishlarini to&#39;ldirish uchun ishlaydi&#34; deb ishoniladi. Ko&#39;pgina metallurgiya quvvati korroziyaga qarshi xarajatlarni qoplash bilan bog&#39;liq. Taxmin qilish mumkinki, korroziyadan metall yo&#39;qotishlarni kamaytiradigan barcha himoya choralari bilvosita mamlakat metall zaxirasining ko&#39;payishiga yordam beradi. Shuning uchun ham akademik Y.M. Kolotyrkin Bir vaqtlar u korroziyadan himoya qilishni &#34;ko&#39;rinmas metallurgiya&#34; deb atagan. Xalq xo‘jaligini turli tarmoqlarida ishlatiladigan asbob-uskunalar, jixozlar va texnologik qurilmalar, asosan metallardan tayyorlangan bo‘ladilar. Bajariladigan texnologik jarayonlarni turiga va sharoitiga ko‘ra, ularning bittasini massasi bir necha yuz tonnani tashkil qiladi. Masalan, neft-gaz bilan ta’minlash tizimida ishlatiladigan namunaviy po‘lat rezervuarlarning massasi 500 tonnagacha bo‘ladi. Foydalanish jara ё nida ichki va tashqi yuzalari korroziya faolligi yuqori bo‘lgan muxitlar (yer tarkibida namlik, tuzlar, H2S, SO2 bo‘lgan neft–gaz oqimi) ta’sirida bo‘ladilar va korroziyalanadilar. Hosil bo‘lgan korroziya jaroxatlari, qurilmalarni tezda ishdan chiqishiga olib keladi. Ularni ta’mirlash yoki yangilash uchun, katta miqdordagi pul va metall sarfi kerak bo‘ladi. Umuman metallar korroziyasi xalq ho‘jaligiga katta ziyon keltiradi. Buni ko‘yidagi keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rishimiz mumkin. 1. Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra yil davomida ishlab chiqariladigan po‘lat qotishmalarining oltidan bir qismi, korroziya natijasida ishdan chiqqan metall qurilmalarini, asbob – uskunalarni, hamda ularning ehtiyoj qismlarini almashtirish uchun sarflanadi. Bu ko‘rsatkichni dunyo miqyosida ko‘radigan bo‘lsak, u bir necha million tonnani tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, bir nechta metall erituchi zavodlarni yil davomida ishlab chiqargan po‘lat qotishmalari bekorga sarflanadi. 2. XX-asrning oxiriga qadar, insoniyat tomonidan 35 mlrd. tonnadan ortiq po‘lat qotishmalari eritib olingan. Hozirgi kunda ularning dunyodagi umumiy ko‘rsatkichi 10 mlrd. bo‘lib, qolgan qismi esa korroziya mahsulotlari ko‘rinishida biosferaga tarqalgan. Korroziyadan kurilgan zarar ikki xarajatning yig‘indisidan tashkil topadi, ya’ni bevosita va bilvosita xarajatlardan. Bu xarajatlarni neft va gaz quvurlari tizimida ko‘rsak bevosita xarajatlarga quvur metalining narxi, quvur va uning yordamchi qurilmalarini qurish uchun sarflanadigan mablag‘lar kiradi. Bilvosita xarajatlarga esa, korroziya natijasida quvurlarda sodir bo‘lgan avariyalarni ta’mirlash davomida, ulardan foydalanayotgan korxonalarni ishlamay turgan paytdagi pul xarajatlari, avariyalarni bartaraf etish uchun sarflanadigan metall va pul xarajatlari, hamda to‘kilgan ё ki atmosferaga tarqalgan mahsulotlar hisobiga, atrof muhit 5 komponentlarini bulg‘alanishi natijasida sodir bo‘ladigan salbiy oqibatlarning qiymatlari kiradi. Ma&#39;lumotlarga qaraganda, metallarning korroziyadan qaytarib bo&#39;lmaydigan yillik yo&#39;qolish ko&#39;rsatkichi konstruksion qurilma boshlang&#39;ich massasining 8 foiziga teng deb qabul qilingan. Amalda esa, uning umumiy yillik yo&#39;qolish ko&#39;rsatkichi 20 foizgacha bo&#39;ladi. Neft va gaz sanoati obyektlarining metall qurilmalari uzoq vaqt davomida ishlaydi va shunga ko&#39;ra ular loyihalanadi. (Masalan, magistral quvurlarini o&#39;rtacha ishlash muddati 33 yilga mo&#39;ljallanganligi tasdiqlangan). Qurilmalarni ishlash muddati ularning korroziyadan himoya qilinish ko&#39;rsatkichi orqali belgilanadi. Metall qurilmalarini korroziyadan himoya qilish uchun, ularning yuzasida izolatsiya qoplamalari hosil qilinadi. Lekin hosil qilingan izolatsiya qoplamalari vaqt o&#39;tishi bilan eskiradi va buziladi. Natijada, tarkibidagi erigan tuzlar bo&#39;lgan namlik metallga kelib, uning yuzasida mahalliy yemiruvchi galvanik elementlarni hosil qiladi va obyektning korroziyalanishini sodir etadi. Izolatsiya qoplamalari sifatini yuqori bo&#39;lishishini ta&#39;minlash (ko&#39;z bilan, maxsus asboblar yordamida tekshirish) orqali obyektning avariyasiz ishlash muddati uzaytiriladi. Izolatsiya qoplamalaridan tashqari, yer osti va usti metall qurilmalari, elektrokimyoviy himoya usullari (katod, protektor va elek- trodrenaj) yordamida himoya qilinadi. Elektrokimyoviy himoyani qo&#39;llanilishi yer osti va usti metall qurilmalarining korrozion yemiri- lishini bartaraf etadi. Ko&#39;p bo&#39;lmagan nisbiy xarajatlarda (elektro- kimyoviy himoya qurilmasining narxi himoya qilinadigan obyekt narxining 1 foizidan oshmaydi), metall qurilmalarining ishlash muddati ancha uzaytiriladi. Hozirgi kunda, respublikamizdagi «O&#39;ztransgaz>> AJ qaromog&#39;idagi yer osti magistral gaz quvurlarining umumiy uzunligining 80 foizdan ko&#39;prog&#39;i katod stansiyalari yordamida himoya qilingan. Qolgan qismi esa, izolatsiya qoplamalari (bitum mastikasi) yordamida himoyalangan. Oqova suvlarni, issiq suyuqliklarni, oltingugurtli va kislotali suyuqliklarni saqlashda va haydashda, quvur va rezervuarlarning ichki yuzalarida metallning ko&#39;p yo&#39;qolishi sodir bo&#39;ladi. Metallning bunday yo&#39;qolishini to&#39;xtatish (sekinlashtirish) uchun organik va anorganik korroziya ingibitorlaridan foydalaniladi. Yuqoridagilarni hisobga olib, taqdim etilayotgan darslikning maz- muni metallar korroziyasini ifodalovchi nazariy bo&#39;limdan va ularni himoya qilishdagi hozirgi zamon usullari to&#39;g&#39;risida ma&#39;lumotlardan tashkil topgan. Metallarni korroziyadan himoya qilish muammosi, ularning insoniyat faoliyatida ishlatish davridan boshlanadi. Eramizdan oldingi V asrda yashagan grek tarixchisi Gerodot o&#39;zining esdaliklarida, temirni korroziyadan himoya 6 qilishda qo&#39;rg&#39;oshin ishlatilganligi to&#39;g&#39;risida yozgan, ya&#39;ni temirdan yasalgan buyumlarni tashqi yuzasi qo&#39;rg&#39;oshin va boshqa metallar bilan qoplashni (ularning suvlari yuritilgan) tavsiya etgan. Bir necha asrlar davomida kimyogarlar oddiy metallarni (masalan po&#39;latni) zanglamas, issiqlikka chidamli nodir metallga aylantirish ustida ish olib borganlar. Bu muammoni yechish, po&#39;lat tarkibiga boshqa metallarni ma&#39;lum miqdorda qo&#39;shish (legirlash) orqali amalga oshirilgan. Natijada, po&#39;latni asosiy xossalarini saqlash bilan bir qatorda, uni korroziyaga va yuqori haroratga chidamlilik xossalari oshirilgan. Masalan, po&#39;lat tarkibiga 15 foizdan ortiqroq xrom metali qo&#39;shilganda, u zanglamas po&#39;latga aylangan. Nеft va gaz sanoatida jihoz va uskunalardan foydalanish davomida ularning ish qobiliyatini saqlash, uzoq muddatda ishonchli ishlashini ta`minlash asosan ularni har хil muhitlar ta`siridagi korroziyadan himoya qilish bilan bеlgilanadi. Ayniqsa atmosfеraning har хil korrozion-faol moddalar bilan umumiy ifloslanishi, hamda nеft va gaz mahsulotlarini qazib olish, tashish, saqlash, va qayta ishlashda mahsulotlar tarkibining o`ziga хos хususiyatlari shu sohada qo`llaniladigan jihozlarning uzoq vaqt ishlashini ta`minlashda korroziyaga bardoshliligini oshirishni talab qiladi. Mеtall (matеrial) larning atrof muhit bilan (korrozion muhit) fizikaviy- kimyoviy o`zaro ta`siri natijasida o`z-o`zidan yemirilishi korroziya dеyiladi . (lot. Sorrodere- o` z o`zidan yemirilish ). Korroziya jarayonlar korrozion muhitlar ta`sirida sodir bo`lib, har doim matеriallarning sirtidan boshlanadi va chuqurlik bo`yicha tarqalib boradi. Korrozion muhit - mеtallarning korrozion jarayonlar sodir bo`lishiga olib kеladigan tajavvuzkor muhit yoki atmosfеra, kislotalar eritmalari, ishqorlar, tuzlar va boshqa shu kabilardir. Ko`pgina mеtallar tajavvuzkor muhitlar ta`sirida tеrmodinamik noturg`un bo`lganligi uchun sirt oksidlanishi holatiga o`tadi va vaqt o`tishi bilan еmiriladi. Mеtallarning korrozion jarayonlar ta`siri ostida massalari kamayadi, zaruriy tехnologik hossalari: mexanik mustahkamligi; plastikligi; qattiqligi kabi hossalari o`zgaradi, ya`ni kamayadi. Korroziya jarayoni dеtallar va mехanizmlarning ishlash davrida ish qobiliyatining pasayishi va shikastlanib ishdan chiqishiga olib kеluvchi asosiy еmiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Korroziya natijasida yo`qotishlarni bеvosita va bilvosita usullarga bo`lish mumkin. Bеvosita korroziyadan yo`qotishga buyumlarni himoyalash uchun qilinadigan sarf-harajatlar va mеtallning ish qobiliyatini yo`qotish natijasida to`liq ishdan chiqishi kiradi. Mutaхassislar hisob-kitobiga ko`ra mеtallarning to`liq ishdan chiqishi hozirgi vaqtda yiliga 10-15%ni tashqil etadi. Standart bilan bеlgilangan mеtallarning korroziya natijasida ishdan chiqishi ruхsat etilgan qiymati yiliga 8% ni tashqil etishi zarur. Bilvosita korroziyadan yo`qotishga jihozlarning ish unumdorligi kamayishi natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati va hajmi kamayishi, hamda mеtallar sarfining oshishi kiradi. 7 Nеft va gaz sanoatida qo`llaniladigan jihozlarning ish unumdorligi kamayishi va ishdan chiqishi asosan korroziya natijasida kuzatiladi. Ayniqsa quvurlar, jumraklar va po`lat rеzеrvuarlar, armaturalar shular jumlasidandir. Tizimda ishlaydigan jihozlarda bir vaqtning o`zida atrof-muhit ta`sirida tashqi sirtlar korroziyasi va хom-ashyo (mahsulot) tarkibi va хususiyatlariga bog`liq ravishda ichki sirtlar korroziyasi sodir bo`ladi. Mеtallarning korroziyaga qarshilik ko`rsatish qobiliyati korroziyabardoshlik dеyiladi. Mеtall va uning qotishmalari har хil haroratli sharoitlarda va turli muhitlarda turlicha korroziya- bardoshlilikka ega bo`ladi. 8 ASOSIY QISM Korroziya jarayonining tasnifi va korrozion yemirilishning ko`rinishlari (Kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya) Mеtall (matеrial) lar ularni qurshab turgan muhitlarning tajavvuzkorlik хususiyatlariga bog`liq ravishda har хil tеzlikda еmiriladi. Bu yemirilishning asosiy sababi mеtall sirtining tash q i muhit bilan kimyoviy yoki elеtrokimyoviy o` zaro ta`siri natijasida sodir bo` ladi. SHuning uchun korrozion jarayonlar mеtall sirtida sodir bo`ladigan reaksiyalar mехanizmiga ko`ra kimyoviy va elеktrokimyoviy korroziyalarga bo`linadi. Korrozion jarayonlarni qo`yidagicha tasniflash mumkin: a) mеtall sirtining tashqi muhit bilan o`zaro ta`siridagi reaksiyalar mехanizmlariga ko`ra: kimyoviy va elеktrokimyoviy korroziya; b) korrozion muhitning turiga ko`ra: atmosfеrada, gazli, elеktrolitlarda, elеktrolitmaslarda, dеngizda, tuproqda, adashgan toklar ta`sirida va biologik korroziyalar; v) mexanik kuchlanishlarning ta`siriga ko`ra: chuzuvchi va o`zgaruvchi kuchlanishlar ta`sirida, ishqalanishda, bosim ostida va shu kabilar; g) korrozion yemirilishning gеomеtrik tavsifiga ko`ra: mеtall sirtidagi va ichki qismidagi korroziya. Kimyoviy korroziya mеtallning tajavvuzkor muhit bilan o`zaro kimyoviy ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar orqali kеchadi. Kimyoviy korroziyada mеtall sirti bilan suyuq yoki gazli muhitlarning kimyoviy gеtеrogеn reaksiyalari sodir bo`lib, natijaviy elеktr toki hosil bo`lishi kuzatilmaydi. Korroziya mеtall sirtiga quruq gazlar va bo`g`lar, suyuq elеtrolitmaslar (nеft va uning mahsulotlari, spirtlar, minеral yog`lar, organik birikmalar) ta`sirida kuzatiladi. Kimyoviy korroziyada korroziya mahsuloti sifatida kimyoviy birikmalar hosil bo`ladi. Elеtrokimyoviy korroziya gеtеrogеn elеktrokimyoviy reaksiyalar bo`lib, unga suvli eritmalarda, nam gazlarda, tuz va ishqoriy eritmalarda sodir bo`ladigan jarayonlar kiradi va mеtallning muhit bilan o`zaro ta`siri natijasida elеktr toki hosil bo`lishi kuzatiladi. Elеktrokimyoviy korroziyani sodir bo`lish sharoiti, muhitning hossalariga va boshqa turlarga ko`ra tasniflash mumkin. Tajavvuzkor muhitlarning turlariga ko`ra korrozion jarayonlar atmosfеraviy, gazda, suyuqliklarda, tuproqda, adashgan toklar ta`sirida, biologik korroziyalarga bo`linadi. Sodir bo`lish sharoitiga ko`ra kontakdagi (har хil mеtallar birikishida), oraliqdagi (ikkita mеtallar orasidagi bo`shliqda) va kuchlanish ta`siridagi korrozion jarayonlar bo`ladi. 9 Korrozion jarayonlarning tashqi omillar ta`sirida korrozion yemirilish tavsifi, kinеtika va mехanizmlari o`zgaradi. Korroziya mahsulotlari faqat anod qismlarda hosil bo`ladi. Elеktrokimyoviy mехanizmlar orqali qo`yidagi korrozion jarayonlar turlari sodir bo`ladi: a) elеktrolitlardagi korroziya; b) tuproqdagi korroziya; v) elеktrokorroziya. Korroziyadan shikastlanishning tavsifi va uning hosil bo`lishi sharoitlariga ko`ra umumiy (to`liq), maхalliy va tanlama korroziyalarga bo`linadi. Umumiy korroziyada korroziya mahsulotlari mеtall sirtining barcha qismlarini tеkis yoki notеkis ko`rinishda qoplaydi. ( 1-Rasm ). Maхalliy korroziya mеtall sirtlarining ipsimon, bo`ylama, alohida qismlarida dog`, donador, nuqtasimon va sirt ostki qatlamida tarqalgan ko`rinishda sodir bo`ladi (2-Rasm ). Tanlanma korroziya komponеnt-tanlanma va struktura-tanlanma turlarga bo`linib, kristalitlararo va tig`simon ko`rinishlarda uchraydi. (3-Rasm). Umumiy korroziyada korroziya mahsulotlari mеtall sirtining barcha qismlarini tеkis yoki notеkis ko`rinishda qoplaydi. Mеtall sirtlarida korrozion yemirilish chuqurligiga bog`liq ravishda tеkis (1a-Rasm) va notеkis korroziyalarga (2b-Rasm) bo`linadi. Umumiy korroziya unchalik havfli bo`lmagan korroziya turi hisoblanadi, bu holda korroziyaga uchragan dеtal o`zining mustahkamlik hossalarini juda kam yo`qotadi (5% gacha).à ) á ) Ì å ò à ë ë Ì å ò à ë ë Ê î ð ð î ç è ÿ ì à õ ñ ó ë î ò è Ê î ð ð î ç è ÿ ì à õ ñ ó ë î ò è 1-Rasm. Umumiy yoki t o` liq korroziya turlari. a – t е kis; b – not е kis. Mahalliy korroziya m е tall sirtlarining alohida qismlari е miriladi. Yemirilish bir х il darajada sodir bo`lmaydi. Mahalliy korroziya dog`, jarohatsimon, nuqtasimon, bo`ylama, sirt osti, ipsimon ko`rinishlarda va sirtning alohida qismlarida va qatlamida tarqalgan holda sodir bo`ladi (2-Rasm . ) à ) á ) â ) ã ) ä ) å ) 10 2-Rasm . Mahalliy korroziya ko`rinishlari: a–dog`simon; b – j arohatsimon; v – pittingli (nuqtasimon); g - sirt osti; d – bo`ylama; е – ipsimon. Po`lat va boshqa qotishmalar bir nеcha qattiq eritmali strukturalardan tashqil topganligi uchun tanlanma korroziya turiga moyildir. Tanlanma korroziya qotishmalarning bir nеcha strukturalardan iborat bo`lganida tanlanma-struktura (3a-Rasm) va bir nеcha komponеntlardan iborat bo`lganda komponеnt-tanlanma (3b-Rasm) turlarga bo`linadi. Struktura tanlanma korroziyaga, masalan, fеrrit (anod) va tsеmеntit (katod) (Rasm 3a), komponеnt-tanlanma korroziyaga esa latunning ruхsizlanish jarayonlari (Rasm 3b) misol bo`la oladi. е- е- е- е- F e 2 + F e 2 + F e 2 + F e 2 + Z n C u а ) б ) 3- Rasm Tanlanma korroziya turlari : a – struktura - tanlanma ; b – komponеnt tanlanma korroziyalar. Mahalliy korroziyaning eng havfli turlaridan biri kristallitlararo korroziya hisoblanadi. Kristallitlararo korroziyada donalar еmirilmasdan kam turg`un bo`lgan chеgaralar bo`ylab korrozion jarayon chuqurlik bo`yicha o`sib boradi. Bu holda korroziya donalar chеgarasi bo`ylab yoki kuchlanishlar ta`sirida donalar bo`ylab tig`simon ko`rinishda sodir bo`ladi ( 4- Rasm). Ä î í à ë à ð á ó é ë à á ä à ð ç ê å ò è ø À í î ä Ê à ò î ä Å ì è ð è ë ã à í æ î é à ) á ) 4-Rasm Kristallitlararo korroziya ko`rinishlari: a – donalar ch е garasi va b – donalar bo`ylab sodir bo`lishlari. Mahalliy korroziya umumiy korroziyaga nisbatan havfli hisoblanadi. Jihozlar (quvurlar, r е z е rvuarlar va b.) d е vorlari mustahkamlik hossalarini k е skin kamaytiradi yoki bor bo`yiga shikastlanishlar va jihozlar g е rm е tikligining buzilishiga olib k е ladi. Tajavvuzkor muhitlarning va tashqi yoki qoldiq kuchlanishlarning birgalikda ta`sirida - korrozion darz k е tishi, o`zgaruvchan kuchlanishlar ta`sirida korrozion charchash hodisalari ro`y b е radi. Korrozion muhitlarda d е tallar 11 sirtlarining o`zaro siljishi yoki ishqalanishlarning birgalikda ta`siri natijasida m е tall sirtlari yemirilishi hodisasi korrozion - eroziya d е yiladi. Korrozion erroziya ishqalanishdagi korroziya va frеtting - korroziya ko`rinishlarda bo`ladi. Atmosfеradagi korroziya mеtall konstruktsiyalardan normal еr atmosfеrasi sharoitida foydalanishda sodir bo`ladi. Korroziya tеzligi va yemirilish turlari mеtall tabiatiga, namlik, atmosfеra muhitining ifloslanganlik darajasi va harorat kabi omillarga bog`liq. Atmosfеra muhitida mеtallar korroziyasini tеzlashtiruvchi omillardan biri atmosfеra namligi hisoblanadi. Quruq atmosfеra (nisbiy namlik 60% gacha)da mеtall sirti oksidlanishi ro`y bеradi va sirtda korroziya jarayonlarini sеkinlashtiruvchi oksid himoya qoplamalari hosil bo`ladi. Atmosfеra namligi 60%dan oshganda mеtall sirtida adsorbtsion va namlikning fazaviy qatlamlari hosil bo`lib, atmosfеrani ifloslantiruvchi qo`shimchalar (SO 2 , NH 3 , NO 2 ) bu qatlamda eriydi va elеktrolit hosil qilib korrozion jarayonlarni tеzlashtiradi. Korrozion jarayon kimyoviy turdan elеktrokimyoviy turga o`tadi. Хlorli muhitda korroziya m еtallning Cl 2 va HCl bilan reaksiyalari natijasida sodir bo`ladi. Reaksiya natijasida MеSl 2 yoki MеSl 3 turlaridagi mеtall хloridlari hosil bo`ladi. Bu reaksiya ekzotеrmik tavsifda bo`lganligi uchun mеtall sirti yonishi mumkin. Bunday reaksiyalar alyuminiyda (160 0 S), tеmirda (300 0 S), misda (300 0 S) sodir bo`ladi va korroziya juda tеzlashadi. Suyuq mеtall muhitlarda korroziya asosan ishqoriy mеtallar eriganda (Li, Na, K) va og`ir mеtallarda (Pv, Bi, Mg) sodir bo`ladi. Bu korroziya turi juda murakkab holatda kеchadi va maхsus usullar yordamida o`rganiladi. Elеtrokimyoviy korroziya gеtеrogеn elеktrokimyoviy reaksiyalar bo`lib, unga suvli eritmalarda, nam gazlarda, tuz va ishqoriy eritmalarda sodir bo`ladigan jarayonlar kiradi va mеtallning muhit bilan o`zaro ta`siri natijasida elеktr toki hosil bo`lishi kuzatiladi. Elеktrokimyoviy korroziya sodir bo`lish sharoiti, muhitning hossalari va boshqa turlarga ko`ra turli ko`rinishlarda bo`ladi. Korroziya jarayoni kimyoviy, elеktrokimyoviy va ularning birgalikda sodir bo`lishidan tashqari, tashqi mexanik omillar ta`sirida kеskin o`zgaradi. Bu mexanik omillarga kuchlanish, dеformatsiya, ishqalanish va boshqa shu kabilar kiradi. Bu omillarning har birining ta`siri jihozlardan foydalanish sharoitiga bog`lik ravishda har хil ko`rinishlarga o`zgaradi. Bulardan eng ko`p uchraydigani korrozion charchash, korrozion darz kеtish va ishqalanish davridagi korroziyalardir. Metallarni tashqi muxit bilan o‘zaro ta’sirlarini harakteriga ko‘ra, ularning korroziyalanish jarayonlari bir biridan farq qiladi, ya’ni kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya mexanizmilari asosida sodir bo‘ladi. Metallarning kimyoviy korroziyasi yuqori haroratda gazlar va tok o‘tkazmaydigan suyuqliklar ta’sirida amalga oshadi. Kimyoviy korroziyada sodir bo‘ladigan oksidlanish va qaytarilish jarayonlari (bir vaqtda) geterogen muhitda, ya’ni metall bilan tashqi muhitning o‘zaro ta’sir chegarasida amalga oshadi. 12 Natijada, metallarning oksidlari (korroziya mahsulotlari) hosil bo‘ladi. Masalan: Fe2O3, Al2O3, ZnO, Cyo va boshqalar. Metallarning elektrokimyoviy korroziya mexanizmi asosidagi yemirilishlari elektrolitlar ta’sirida sodir bo‘ladi. Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari metall yuzasini turli uchastkalarida amalga oshadi va korroziya mahsulotlari (metall gidroksidlari) faqat anod uchastkalarida hosil bo‘ladi. Umuman, metallarning elektrokimyoviy korroziya asosidagi yemirilishi quyidagi korroziya jarayonlararida sodir bo‘ladi: elektrolitlardagi korroziya; tuprok korroziyasi; elektrokorroziya; atmosfera korroziyasi; biokorroziya va kontrakt korroziyasi (o‘zaro ta’sir korroziyasi). Metallardagi korroziya yemirilishlari (jaroxatlari) umumiy va mahalliy ko‘rinishda bo‘ladi. Umumiy yemirilish metallning xamma yuzasi bo‘yicha sodir bo‘lib, tekis va notekis ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Maxalliy yemirilish metallning ma’lum bir joyida sodir bo‘lib, u dog‘, yara, yuza osti, teshik, ip, kristallararo ko‘rinishida bo‘ladilar. Ularning umumiy tarzdagi chizmalari 1- rasmda keltirilgan. Korrozion muhit(atmosfera korroziyasi, dengiz korroziyasi,tuproq va boshqa turdagi korroziyalar) Kimyoviy korroziya va uning sodir bo‘lish sharoitlari (muhitlari) Kimyoviy korroziyalarning sodir bo‘lish kinetikasini, metallning atmosfera kislorodi (O 2 ) bilan oksidlanish misolida quyidagicha ifodalash mumkin Bu yerda n- reaksiyaga qatnashayotgan metallning atomlar soni; Z- metallning valentligi. Keltirilgan umumiy reaksiya ikki pog‘onada (stadiyada) sodir bo‘ladi. Birinchi galda, metall yuzasiga kislorod qavati adsorbsiyalanadi. bu yerda Me/2O yozuvi, qattiq metall yuzasini adsorbsiyalangan kislorod qavati bilan qoplanganligini ko‘rsatadi. Ikkkinchi galda, metall bilan kislorod o‘rtasida kimyoviy ta’sir (oksidlanish jarayoni) sodir bo‘ladi. Bunda oksidlovchi (kislorod) metalldan valentli elektronlarni qabul qiladi va ular o‘rtasida kimyoviy birikma (korroziya) mahsuloti hosil bo‘ladi. 13 Bu yerda korroziya mahsuloti ( metall oksidi) Reaksiya davomida hosil bo‘layotgan metall oksidlari, metall yuzasida oksid parda ko‘rinishida joylashib, keyingi sodir bo‘layotgan reaksiya tezligiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Hosil bo‘layotgan oksid pardaning tuzilishi g‘ovvak ko‘rinishida bo‘lsa, metalllning keyingi yangi qatlamlarida oksidanish jarayonlari sodir bo‘lib, uning korrozion yemirilishini tezlashtiradi. Oksid parda tuzilishi zich (butun) ko‘rinishida bo‘lsa, metallning keyingi qatlamlarida sodir bo‘ladigan oksidlanish jarayonlarini sekinlashtirib, uni passivlashtiradi, ya’ni korrozion yemirilishini sekinlashtiradi. Elektrokimyoviy korroziya korroziyanning eng keng tarqalgan turidir . Elektrokimyoviy korroziya metall atrofdagi elektrolitik o&#39;tkazuvchan muhit bilan aloqa qilganda sodir bo&#39;ladi. Bu holda korroziy muhitning oksidlovchi komponentining kamayishi metall atomlarining ionlanishi bilan bir vaqtda sodir bo&#39;lmaydi va ularning tezligi metallning elektrod potensialiga bog&#39;liq. Elektrokimyoviy korroziyaning asosiy sababi metallarning atrofdagi muhitdagi termodinamik beqarorligidir. Quvurning zanglashi, dengiz kemasi tubining qoplamasi, atmosferadagi turli metall konstruktsiyalar - bular va boshqa ko&#39;plab narsalar elektrokimyoviy korroziyaga misoldir . Dengiz koroziyasi bu metallarning dengiz suyi bilan bevosita aloqada bo&#39;lganda yuzaga keladigan kimyoviy jarayon bo&#39;lib, bu jarayon natijasida metallar asta-sekin buzilib, yo&#39;q bo&#39;lib ketadi. Bu jarayon asosan kemalar, dengiz inshootlari va dengiz tubidagi quvurlar kabi dengiz muhitida ishlatiladigan metall buyumlar uchun jiddiy muammo hisoblanadi Tuproq korroziyasi deganda tuproq bilan bevosita aloqada bo‘lgan metall buyumlarning buzilishi tushuniladi. Bu jarayonda tuproqdagi turli xil kimyoviy moddalar, namlik va mikroorganizmlar metall bilan o‘zaro ta’sirlashib, uning yuzasida korroziya o‘choqlarini hosil qiladi. Natijada metall zaiflashib, buzilib boradi. Metall petensialining hosil bo‘lishi Metallarni (qotishmalarni) issiqlik bilan ishlab keyin sovutilganda (bir vaqtning o‘zida), ko‘p miqdordagi mayda kristallchalar hosil bo‘lib, keyin ular kattalashadilar. Hosil bo‘layotgan metallning kristall tuzilishi, uning kristall panjaralarining ko‘rinishlari (formalari) orqali ifodalanadi. 14 Kristall panjaraning tutashgan joy(uzel)larida, yadro bilan kuchsiz bog‘langan yarim erkin elektronlari bo‘lgan metall atomlari joylashgan bo‘ladi. Kristall panjaralarni uzellaridagi mujassamlashgan yarim erkin elektronlar soni panjaraning to‘zilishiga bog‘liq bo‘ladi. Oddiy sharoitda, erkin elektronlar atom chegarasidan chiqib keta olmaydilar. Buning uchun ularga qo‘shimcha energiya (qizdirish, elektr maydoni, yorug‘lik v. k. z) kerak bo‘ladi. Qattiq jismlar suyuqliklar ta’sirida erishlari yoki parchalanishlari mumkin. Jismlarning erish jarayonini tug‘ri tasavvur qilish uchun ularni ko‘p tarqalgan erituvchi – suv ta’siri misolida ko‘rib chiqamiz. Suvning hosil qiluvchi kislorod va vodorod atomlari qutblashgan (musbat va manfiy) molekulalarni hosil qiladilar. Qutblanish suv molekulasining elektr maydoni kuchini belgilaydi. Qattiq jism suv bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lganda, uning yuza (sirtqi) atomlari suv molekulasining elektr maydonini ta’sirida bo‘ladilar. Suv molekulasi o‘lchamlarini kichikligi, uni qattiq jismning kristall panjaralarini ichiga kirib borishini sodir etadi. Kristall panjaralarini ichiga kirgan suv molekulalari, o‘z ta’sirlarini ko‘rsatadilar. Bu ta’sirlar gidrotatsiya deb qabul qilingan. Gidrotatsiya jarayonida tashqi elektroni bilan kuchsiz bog‘langan metall atomlarida buzilish (parchalanish) sodir bo‘ladi. Natijada, o‘zining tashqi (valentligi) elektronlari bilan kuchsiz bog‘langan metall atomlari kristall panjaradan chiqib, suvga o‘tadi. Shunday qilib, musbat zaryad tashuvchi ion – atom hosil bo‘ladi. Metall yuzasida qolgan elektronlar manfiy zaryad tashuvchilar hisoblanadilar. Metall yuzasida, metall yuzasi va eritma qavati o‘rtasidagi potensiallar farqini ifodalovchi qo‘sh elektr qavati hosil bo‘ladi (5– Rasmga qarang). Potensiallar farqi ma’lum ko‘rsatkichga yetganda, ion atomlarning suyuqlikka o‘tishi tuxtab, muvozanat vujudga keladi. Shu vaqtdagi potensialni ko‘rsatkichi, metallni muvozanatdagi potensiali yoki metall elektrodining muvozanatdagi potensiali deyiladi. Muvozanatdagi potensialning ko‘rsatkichi, metallarning turiga va ularning kristall panjarasi uzellaridagi yarim erkin elektronlar soniga bog‘liq bo‘ladi. Agar metall o‘zining tuzi eritmasiga tushirilsa, qoidaga ko‘ra, metall ionlarining metalldagi erkin energiyasi eritmadagidan farq qiladi. Agar metall ionlarining erkin energiyasi eritmadagidan katta bo‘lsa, masalan ruxning ZnSO4 eritmasida bo‘lganda, metall inolari eritmaga o‘tib, qo‘sh elektr qavatining mksbat qoplamasini hosil qiladi (5-rasm, a). Shunday qo‘sh elektr qavatining manfiy qoplamasini, metall yuzasi yaqinida qolgan erkin elektronlar xosil qiladi. Fazolar chegarasida xosil bo‘lgan qo‘sh elektr qavatining kuch maydoni metall ionlarini eritmaga o‘tishiga to‘sqinlik qilib, ularni metall tomon itaradi. Shunday qilib metall ionlari eritmaga o‘tishi uchun, qo‘sh elektr qavati tomonidan hosil qilingan 15 maydon kuchiga qarshi ish bajarish kerak. Bajariladigan ish erkin energiya farqiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni qanchalik qo‘sh qavatining potensiallar farqi katta bshlsa, shunchalik ko‘p ish bajariladi. Ionlarning o‘tishi qo‘sh elektr qavatidagi potensialllar farqi tenglashguncha adar ya’ni metalldagi metall ionlari va eritmadagi metall ionlari o‘rtasidagi erkin energiya tenglashishiga qadar davom etishi mumkin. Keyin muvozanat sodir bo‘ladi. Shu xolatdagi ko‘rsatkich muvozanatdagi elektrod potensialiga to‘g‘ri keladi. Agar eritmadagi ionlarning erkin energiyasi metalldagidan katta bo‘lsa, masalan, misni CuSO4 eritmasi bilan o‘zaro ta’sirida, metall ionlari eritmadan chiqib metall yuzasiga o‘tiradi va qo‘sh elektr qavatining musbat qoplamasini g‘osil qiladi (5-rasm. b). 5 -rasm . Metall yuzasida e l ektr qavatining xosil bo‘lish chizmalari: Tegishlicha SO 4 ionlari metallga tegib turgan eritma qavatida qoladi va qo‘sh elektr qavatining manfiy qoplamasini hosil qiladi. Metall ionlarining eritmadan chiqishi va metall yuzasiga o‘tirishi, eritmadagi metall ionlari erkin energiyasini metalldagiga tenglashishiga qadar davom etadi. Shunday qilib, muvozanatdagi elektrod (metall) potensiali ionlarxossasiga va ularning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Elektrod potensialini elektrolit eritmasidagi potensial aniqlovchi ionlarning konsentratsiyasiga bog‘liqligini V. Nerst quyidagicha ifodalaydi bu yerda R - universal gaz doimiysi; T-xarorat; F Faradey soni Konsentratsiya S da, o‘zining 1 mol ionlari 1 l eritmada, elektrod potensiali  normal muvozanat potensial  0 ga teng. Uni termodinamik yo‘l orqali aniqlash mumkin. 16 Korroziyadan himoyalash usullari(Katodli himoya,protektorli va elektrodrenajli himoya) Himoya qilish usullari bo‘yicha ma’lumotlar Yer osti magistral quvurlarining ichki va tashqi yuzalarini korroziyadan himoya qilish qo‘yidagi usullar yordamida amalga oshiriladi.  quvurlarni zovurlarga maxsus yotqizish;  quvurlarni izolyatsiya materiallari bilan o‘rash (passiv usul);  quvurlarni elektrokimyoviy himoya vositalari yordamida himoya qilish (aktiv usul);  quvur va rezervuarlarning ichki yuzalarini ingibitorlar va epokidli lok– bo’yoqlar yordamida himoya qilish va boshqalar. Quvurlarni maxsus yotqizish usullari va ularning himoya qilish mexanizmi Quvurlarni zovur ichiga maxsus yotqizish bir necha usullar orqali amalga oshirilib, ularning korroziyadan himoya qilish mexazmlari tuproq tarkibidagi elektrolitlar, daydi toklar va bakteriyalarning quvurlarga bo‘lgan ta’sirlarini kamaytirishga asoslangan. Maxsus yotqizish quyidagi tadbirlar orqali amalga oshiriladi. a) Zovur ichiga yotqizilgan quvurning atrofi qum yoki bitum eritmasi bilan to‘yintirilgan tog‘ jinslari bilan to‘ldirish (tuproq o‘rniga). Bitum bilan ishlangan tog‘ jinslarining qarshiligining yuqori bo‘lishi, hamda suvni o‘ziga tortmasligi, tuproq tarkibidagi elektrolit va daydi toklarning quvurga bo‘lgan ta’sirini kamaytiradi. Bitum bilan to‘yintirilgan tog‘ jinslarining qarshiligini yerga nisbatan yuqori bo‘lishi, yerdagi daydi toklarning quvurga kirib, u orqali harakat qilishini kamaytiradi. Natijada, quvurdagi elektrokorroziya jarayonining oldi olinadi. b) Quvurni zovur ichida tuproq supachalari (o‘rindiqlar) ustiga o‘rnatish va zovur ichida drenaj ariqchasini hosil qilish. Bunday sharoitda, zovur ichida yig‘iladigan suv (elektrolit)ning quvurga bo‘lgan ta’siri kamayadi. Bu o‘z navbatida, quvurda bo‘ladigan elektrokimyoviy korroziya jarayonlari tezligini kamaytiradi. Hosil bo‘lgan suvlar, drenaj ariqchasi orqali siljib, zovurning belgilangan joyida yig‘iladi va yig‘ilgan suvlarni vaqti– vaqti bilan tashqariga chiqazilib turiladi. v) Zovur atrofidagi yerni (tuproqni) oxok bilan ishlash, ya’ni neytrallash. Bunday holda quvur atrofidagi yer tuproqlarining tok o‘tkazuvchanligi kamayadi. Natijada, yerdagi daydi toklarning quvurga bo‘lgan ta’siri va unda bo‘ladigan korroziya jarayonlari kamayadi. Yuqorida keltirilgan usullarni chizma ko‘rinishi 6– rasmda keltirilgan. 17 Shuni ta’kidlash kerakki, quvurlarni maxsus yotqazish usullari amalda kam ishlatiladi. Lekin, yer osti quvurlarini korroziyadan himoya qilish yo‘nalishida, ular to‘g‘risida umumiy ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak. 6– Rasm. Quvurlarni maxsus yotqizish usullari chizmasini umumiy ko‘rinishlari. 1 – zovur; 2 – yer osti quvuri; 3 – tuproq; 4 – qum yoki bitum bilan ishlangan tog‘ jinsi; 5 – yer supasi; 6 – drenaj ariqchasi. a – oddiy tuproq bilan urash; b – qum yoki bitum bilan ishlangan tog‘ jinsi bilan urash; v – yer supachasiga o‘rnatish va drenaj ariqchasini hosil qilish Izolyatsiya qoplamalarining turlari va ularga bo‘lgan talablar Yer osti quvurlarini yuzasida hosil qilingan izolyatsiya qoplamalarini himoya qilish mexanizmi korroziya zanjirining Om qarshiligini oshirish, tegishlicha korroziya tokini kamaytirish, hamda tuproq elektrolitlari va kislorodlarni quvur yuzasiga bo‘lgan ta’sirlarini kamaytirishga asoslangan. Elektrolitlarning ta’sirini bo‘lmasligi quvurlarning tuproq sharoitida korroziyalanmasligiga olib keladi. Quvurlarni korroziyadan himoya qilishda ishlatiladigan materiallarning turiga ko‘ra, izolyatsiya qoplamalari qo‘yidagi guruxlarga bo‘linadilar:  Lok-bo‘yoq qoplamalari;  Bitum mastikasi va polimer lenta qoplamalari;  Stekloemal qoplamalari;  Sement va beton izolyatsiya qoplamasi va boshqalarga. Yer osti quvurlari uchun ishlatiladigan izolyatsiya materiallariga qo‘yidagi talablar qo‘yiladi:  Butunlik–qoplama ishonchligini ta’minlaydi;  Suv o‘tkazmaslik. Bu qoplama teshiklarining tuproq namligi bilan to‘lishini va quvurni elektrolit bilan o‘zaro ta’sirini kamaytiradi; 18  Qoplamaning metall yuzasiga yopishqoqligini yuqori bo‘lish (adgeziyasi). Bu qoplamaga bo‘lgan asosiy talablardan biri hisoblanadi. Qoplamaning yopishqoqligi yomon bo‘lsa, mexanik ta’sirlarga ko‘rsatadigan qarshiligi kamayadi, hamda elektrolitni quvur yuzasigacha kirib kelishini onsonlashtiradi;  Kimyoviy turg‘unlik – qoplamalarning agressiv tuproq muhitida uzoq ishlashini ta’minlaydi;  Elektrokimyoviy neytrallik – qoplamaning ayrim tashkil etuvchilarini katod jarayonida qatnashmasligini ta’minlaydi, aks holda elektrokimyoviy himoya qilinganda quvur izolyatsiyasining bo‘zilishi sodir bo‘lishi mumkin;  Mexanik maxkamligini yuqori bo‘lishi – quvur trassasida payvand - yotqizish ishlarini normal bajarilishini ta’minlaydi;  Issiqlikka (haroratga) chidamlik – bu kursatkich «issiq» quvurni izolsiya qilish uchun ahamiyatga ega.  Dielektrik xossaga ega bo‘lishi. Bu korrozion elementlarni quvur yuzasida hosil bo‘lishini belgilaydi. Yuqori bo‘lsa kam – galvanik elementlar hosil bo‘ladi.  Izolyatsiya qoplamasining quvur yuzasida hosil qilish jarayonini mexanizatsiyalashtirish mumkinligi;  Topiluvchan va tejamkor bo‘lishi. Izolyatsiya qoplamasining narxi himoya qiladigan qurilmani narxidan bir necha marta kam bo‘lishi kerak. Yer osti quvurlari uchun ishlatiladigan izolyatsiya materiallarga bo‘lgan barcha talablarni, bitum mastikasi asosidagi qoplamalar va yopishqoq polimer lentalari asosidagi qoplamalar javob beradilar. Katod qutblash qoplama nuqsonlari bo‘lgan quvur yuzasini manfiy qutblab, anod jarayonini sodir bo‘lishi to‘xtatiladi. Quvurlarning katod himoyasi o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirib beruvchi manba (katod stansiyasi) orqali amalga oshiriladi. Himoya qilish uchun katod stansiyasining manfiy qutbi quvurga, musbat qutbi esa, yerga ulangan anodga tutashtiriladi. Natijada yopiq zanjir hosil bo‘lib, tok stansiyadan yerga ulangan anodga kelib, u orqali yerga tarqaladi. Yerga o‘tgan toklar himoya qilinayotgan quvurga kelib, izolyatsiya qoplamasini nuqsonli (ochiq, teshik) joylarida, katod qutblanish jarayonini sodir etadi. Natijada quvur manfiy zaryadlanib, katodga aylanib qoladi (katod singari qutblanadi). Quvurning potensial qiymati (mis sulfati elektrodi bo‘yicha) manfiy tomonga qarab siljiydi. Hosil bo‘layotgan potensialning ma’lum bir ko‘rsatkichida, quvurning korroziyadan himoya qilinish darajasi yuz foizni tashkil qiladi. Shu darajaga to‘g‘ri kelgan potensal qiymatini himoya potensiali deyiladi. Protektorli himoya Protektorli himoya katodli himoyaning yana bir ko‘rinishlaridan biridir. Bunda himoyalanadigan konstruksiyaga yanada elektr-manfiyroq bo‘lgan va atrof 19 muhitda erib, asosiy konstruksiyani yemirilishdan saqlaydigan metall – protektor ulanadi. Protektor to‘la erib ketganda yoki himoyalanadigan konstruksiya bilan kontakt yo‘qolganda protektor almashtiriladi. Protektor bilan atrof muhit orasidagi o‘tish qarshiligi uncha katta bo‘lmasa u samarali ishlaydi. Biroq protektorning ta’sir doirasi ma’lum masofa orqali cheklangandir. Himoyalanadigan konstruksiyadan mumkin bo‘lgan maksimal uzoqlashish masofasi protektor himoya tasirining radiusi deyiladi. Katodli himoyani tashkil qilish uchun tashqaridan energiya olib kelish qiyinchilik tug‘diradigan va elektr liniyalarini tortib kelish iqtisodiy zarar bo‘ladigan hollarda protektorli himoya qo‘llaniladi. Bunday himoya daryo va dengiz suvlarida, tuproq va boshqa neytral muhitlarda ishlatiladigan metall konstruksiyalarni korroziyadan himoyalash uchun qo‘llaniladi. Kislotali eritmalarda metallar o‘z-o‘zidan erish tezligining yuqoriligi sababli bunday muhitlarda protektorli himoya maqsadga muvofiq emas. Protektorlar sifatida Al, Fe, Mg, Zn kabi metallari ishlatiladi. Biroq sof metallarni protektor sifatida ishlatish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Undan tashqari, sof rux dendrit strukturaga ega bo‘lganligi uchun notekis eriydi, toza alyuminiy sirti zich oksid plyonkasi bilan qoplangan bo‘ladi, magniyning o‘zi kuchli korroziyalanuvchi hisoblanadi. Protektorlarga talab etiladigan ekspluatatsion xossalarni berish uchun ularning tarkibiga legirlovchi elementlar kiritiladi. Elektro-drenajli ximoyaning prinspial sxemalari E lektr drenajdan himoya qilish, odatda, izolyatsiya qoplamasiga ega bo‘lgan magistral gaz quvurlarida qo‘llaniladi. Elektr drenajdan himoya qilish yer osti inshootlarini anod zonalaridan maxsus metall - ulanish orqali oqimlarni yo‘naltirish orqali adashgan oqimlarning elektrokimyoviy korroziyasidan himoya qilish uchun ishlatiladi. Drenajni elektrdan muhofaza qilish elektrlashtirilgan temir yo‘l transportidan adashgan toklarning kirish nuqtalarida quvur liniyasida hosil bo‘lgan katod zonalarini saqlab qolishdan va shu zonalardan daydi toklarini olib chiqish (drenajlash) orqali temir yo‘l qismiga bir vaqtning o‘zida hosil bo‘lgan anod zonalarini yo‘q qilishdan iborat. Elektr drenajdan himoya qilish yer osti quvurlarini adashgan oqimlarning korroziyasidan himoya qilish uchun elektrlashtirilgan temir yo‘l yaqinida, undan 1 km masofada quvur o‘tkazishda foydalaniladi. Adashgan oqimlar tortish kuchlanish manbasining salbiy qutbiga oqib o‘tadigan oqim chiqadigan joyda quvur liniyasida anod zonasini hosil qiladi. Shubhasiz, bu holda quvur liniyasidagi anod zonasini yo‘q qilish mumkin, agar oqim erdan emas, balki truboprovodni 20 tortish podstansiyalarining manfiy qutbi bilan anod zonasida birlashtiruvchi o‘tkazgich (drenaj) orqali oqishi mumkin bo‘lsa. Shu bilan birga, anod zonalarining turli xil xarakteristikalari bir xil printsip asosida ishlaydigan, lekin dizayndagi har xil bo‘lgan drenaj moslamalarini ishlatishni talab qiladi. Shakl. 34-da magistral quvurlarni elektrlashtirilgan temir yo‘llarning adashgan oqimlari korroziyasidan himoya qilish uchun ishlatiladigan uchta asosiy drenaj turlarining sxemalari ko‘rsatilgan. Drenajni elektrdan himoya qilish magistral quvurni adashgan oqimlardan himoya qilish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, u quvur liniyasidan elektr tortish pallasida temir yo‘l qismiga yoki temir yo‘l tortish podstansiyasining assimilyatsiya kabellari shinasiga olib keladi. Adashgan oqimlar muhim qadriyatlarga erishadi va 3-5 yildan keyin xandaqqa yotqizilgan quvur liniyasi devorlarining korroziyasiga olib kelishi mumkin, shuning uchun elektr drenajdan himoya qilishni joriy qilish quvur liniyasini muhofaza qilinadigan joyga yotqizish va to‘ldirish bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. maydon. 7-Rasm. Elektro-drenajli himoyaning prinspial sxemasi . 1. Magistral gaz quvuri. 2. Drenaj qurulmasi. 3. Drinaj kabeli. 4. Rels 5. Gaz quvuridagi drinaj nuqtasi. 8-Rasm. Oddiy elektrodrenajli himoyaning prinspial sxemasi 1. magistral gaz quvuri. 2. Drinaj kabeli. 3. Ampremetr. 4. Reostat. 5. Ulagich. 6. Drenaj qurulmasi. 7. Rostlagich 8. Signal relesi. 9. Rels 21 Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash Neft ishlab chiqarish uchun mo&#39;ljallangan tank parkini qurish talab etiladi neft va neft mahsulotlarini saqlash, shuningdek, ba&#39;zilari uchun texnologik operatsiyalar (neft mahsulotlarini suvdan va mexanik aralashmalar, neft mahsulotlarini aralashtirish va boshqalar). Tanklar karbonli po&#39;latdan St.0, St.2, St.3, St.3kp. Ba&#39;zan yuqori sifatli po&#39;lat navlari NL1, NL2, MHGS, 19G va boshqalar ishlatiladi. Eng keng tarqalgani vertikal po&#39;latdir hajmi 100 dan 120 000 m 3 gacha bo&#39;lgan silindrsimon tanklar (9-rasm) Paneli bilan temir vertikal silindrsimon tank tomning hajmi 5000 m 3 : 1 - tana; 2 - qoplama; 3 - qo&#39;llab-quvvatlash stend; 4- narvon; 5 – pastki Tomchi shaklidagi tanklar imkoniyatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi qobiq materiali. Ular neft mahsulotlarini yuqori darajada saqlash uchun mo&#39;ljallangan to&#39;yingan bug &#39;bosimi. Bunday tanklar hajmi 2000, 3000, 5000 va 10000 m 3 0,07 MPa gacha bo&#39;lgan ortiqcha bosim uchun. Ishlab chiqarishning qiyinligi tanklar ulardan foydalanishni chekladi (10-rasm) 22 10-Rasm. 2000 m 3 hajmli tomchi shaklidagi tank: 1 - qo&#39;llab-quvvatlash qurilmasi; 2 - tank tanasi; 3 – zinapoyalar Gorizontal po&#39;lat silindrsimon tanklar dan hajmlarni ishlab chiqaradi 20 dan 200 m 3 gacha va vertikal bo&#39;lganlardan farqli o&#39;laroq, odatda fabrikalarda ishlab chiqariladi va o&#39;rnatish joyiga tugallangan shaklda etkazib beriladi. Quduqlardan olinadigan mahsulotlar unda emulsiyalangan neftdan iborat minerallashgan suv, neft va suvda erigan gazlar, shuningdek, har xil qattiq mineral zarralar turi. Ushbu mahsulotlar qazib olish, yig&#39;ish va preparat tijorat neft, neft gazi, rezervuar (tijorat) ga bo&#39;linadi. suv. Tanklarni ishlatish amaliyoti shuni ko&#39;rsatadiki, ularning ishonchliligi va chidamlilik, asosan, ichki korroziya natijasida kamayadi ishlab chiqarilgan suv bilan aloqa qiladigan yuzalar. Po&#39;lat tanklarning pastki qismini himoya qilishda protektor harakati diagrammasi korroziya rasmda ko&#39;rsatilgan.11-rasm 11-Rasm. Po&#39;lat tagliklarni himoya qilishda protektor harakatining diagrammasi korroziyaga qarshi tanklar: 1-moy; 2-ishlab chiqarilgan suv; 3–pastki suv ombori; 4-himoyachi; 5-protektorning pastki qismi bilan bog&#39;lanishi; 6- izolyatsion qatlam; 7 - himoya oqimining quvvat liniyalari Metallni korroziyadan to&#39;liq himoya qilish, ish natijasida uning salohiyati protektorni himoya qilish tizimi muvozanat qiymatiga erishishi kerak. Biroq bunday katta potentsial siljish iqtisodiy jihatdan mumkin emas, chunki bilan keladi vodorodning yuqori tezlikda chiqishi metall iste&#39;molini ko&#39;paytirishni talab qiladi . Bundan tashqari, chiqarilgan vodorod mo&#39;rtlashuvga yordam beradi. metall va himoya qoplamalarini tozalash. Himoyalangan strukturaning potentsialining katodli siljishi tanlangan -0,1 dan -0,3 V gacha. Potensial -0,1 V ga siljiganida korroziya tezligi kattalik tartibida kamayadi, bu odatda etarli. Ko&#39;proq korroziyaning mahalliy tabiati uchun 23 potentsial siljish kerak. Himoya potentsialining qiymatini tanlashga davlat ta&#39;sir qiladi metall yuzalar, korroziy muhitning kimyoviy tarkibi, harorat, muhitning harakat tezligi va boshqalar. Tavsiya etilgan mahalliy protektor qotishmalarining kimyoviy tarkibi tank himoyasi,1- jadval da keltirilgan Qotishma nomi Qotishm a turi Asosiy komponentlar Boshqa iflosliklar yo&#39;q, % Mg Al Zn Mn Fe Cu Ni Si Magniyli МП 1 Qoldi q 5-7 2.1- 4.0 0.02 -0.5 0.00 3 0.00 4 0.00 1 0.0 4 МП 2 Qoldi q 5-7 2.0- 4.0 0.02 -0.5 0.3 0.15 0.00 8 0.2 5 Alyuminiy li АП1 - qoldi q 4.0- 6.0 - 0.10 0.01 - 0.1 0 АП2 - qoldi q 1.0- 2.0 - 0.10 0.01 - 0.1 0 Misli ЦП1 - 0.4- 0.6 qoldi q - 0.00 1 0.00 1 - - ЦП2 0.2- 0.3 0.5- 0.7 qoldi q 0.1- 0.3 0.00 4 0.00 1 - - Sanoat tomonidan ishlab chiqarilgan himoya vositalarining turi rasmda ko&#39;rsatilgan. 12-13 va ularning standart o&#39;lchamlari 2-jadvalda keltirilgan 24 14-rasm. Himoyachi turi PRM 15-rasm. Himoyachi turi P-KOA: 1-po&#39;lat armatura; 2 – himoyachi Protector turi П - КОЦ :1- po’lat armature , 2-protektor Protector O’lchami Qotishma Turi Protektorlar o’lchami Protector Massasi,kg Ishchi Sirt D B B1 H H1 L ПРМ-10 ПРМ-20 П-КОА-12 П-КОА-20 П-КОЦ-18 П-КОЦ-36 МП1,МП2 МП1,МП2 АП1,АП2 АП1,АП2 ЦП1,ЦП2 ЦП1,ЦП2 400 400 - - - - - - 140 280 100 130 - - 130 160 85 110 70 140 120 140 60 90 40 80 - - - - - - 310 350 600 600 10 20 12 20 18 36 0.12 0.16 0.11 0.15 0.15 0.21 Protektor qotishmalarini qo &#39; llash sohalari fizik - kimyoviyga bog &#39; liq ishlab chiqarilgan suvning xususiyatlari va tanklarning ishlash shartlari . CO2 va H2S ni o&#39;z ichiga olmaydi past gidroksidi elektrolitlar, ular mumkin barcha qotishmalardan foydalanish mumkin. Mineralizatsiyasi 15 g/l dan ortiq bo&#39;lgan ishlab chiqarilgan suvlar uchun Alyuminiy protsessor qotishmalari optimal hisoblanadi. Ishlab chiqarilgan suv uchun past gidroksidi bilan - sink qotishmalari. Magniy qotishmalaridan foydalanish mumkin ishlab chiqarilgan suvlarning eng keng assortimentida ulardan foydalanish faqat cheklangan past samaradorlik ko&#39;rsatkichlari. CO2 va H2S bilan to&#39;yingan ishlab chiqarilgan suvlarda elektrokimyoviy protektor qotishmalarining xarakteristikalari sezilarli darajada yomonlashadi. Ishlab chiqarilgan suvning qarshiligining qiymatlari har xil minerallashuv va harorat jadvalda keltirilgan. 3-jadval Suv Xarorati, ℃ Minerallashgan suv, g/l 5 10 20 30 40 50 60 80 100 150 200 25 10 1.5 0.08 0.4 0.3 0.25 0.2 0.15 0.12 0.1 0.08 0.06 20 1.2 0.06 0.3 0.2 0.18 0.14 0.12 0.09 0.08 0.06 0.05 30 1.0 0.05 0.25 0.18 0.15 0.12 0.1 0.08 0.06 0.05 0.04 40 0.8 0.04 0.22 0.15 0.12 0.1 0.08 0.06 0.05 0.04 0.03 HISOB QISM Gorizontal tanklar uchun protektor himoyasini hisoblash Gorizontal tanklarni himoya qilish variantlaridan biri (bulits) alyuminiydan tayyorlangan kengaytirilgan protektorni ishlatishdan iborat maxsus payvandlangan bo&#39;shliqlarda o&#39;qga joylashtirilgan qotishma (16-rasm) 26 Bulit uchun protektorni himoya qilish sxemasi (a – kesma bulit, b - reja ko&#39;rinishi) 1 - bulit; 2 - o&#39;rnatish nurlari - ajratgichlar yoki bulite qattiqlik uchburchagining gorizontal qirralari; 3 - himoyachi; 4 - potentsial o&#39;lchov birligi; 5 - mustahkamlovchi tirgak; 6-o&#39;rin mustahkamlovchi novdani bulite yoki montaj armaturasiga payvandlash nurlar; 7 - ishlaydigan po&#39;lat elektrod; 8 - to&#39;ldirish qutisi muhri 17-rasm. Gorizontal rezervuar, uning o’lchamlari va parametrlari • Bulit diametri D=3,4 м , bulit uzunligi L Б =19,8 м ; • bulitning ichki yuzasida korroziyaga qarshi qoplamaning qalinligi δп =1,5·10 -4 м ; • bulitning korroziyaga qarshi qoplamasining nuqsonli koeffitsienti S 0 =0,1 м 2 / м 2 ; • protektorining ishlash muddati Тп =10 yil • bulitning korroziyadan himoyalanish darajasi Рз =0,95; • bulitdagi suvli fazaning o&#39;rtacha darajasi h в =1.0 м ; • o&#39;qdagi suvning qarshiligi ρв =0,2 Ом · м ; 27 • protektor balandligi ommaviy ravishda h п =0,6 м ; • protektorning sterjen diametri d п =0,06 м , 1 chiziqli metrning og&#39;irligi m 0 =8.0 кг / м ; • protektor va o&#39;qning tabiiy potentsiallari o&#39;rtasidagi farqi uchun АЦ 5Mr5 ∆E е =0,3 В ; • himoyachining anodik erish tezligi q=5.5 кг / А · год ; • tank ishlab chiqarilgan po&#39;latning polarizatsiyaga chidamliligi Рс = 1 Ом · м 2 ; himoya qiluvchi materialning polarizatsiyaga chidamliligi Рп =0,15 Ом · м 2 . 1. Himoya katod polarizatsiyasini hisoblash 2. minimal talab qilinadigan himoya oqimi zichligini hisoblash uchun bulit yuzalar (agar qoplama bo&#39;lsa - qoplama nuqsonlarida) 3. Bulitning ichki yuzasi bilan aloqa qilish maydonini hisoblash suvli faza ᴪ=2arccos3.4 − 2∗1 3.4 =166.49 Bulitning ichki yuzasi maydoni S b =108.67 4. Bulitning himoyalangan sirt maydonini hisoblash S 3 =108.67*0.1=10.87 5. Ichki yuzani himoya qilish uchun zarur bo&#39;lgan oqimni hisoblash I b =0.104*10.87=1.13 6. Bir qator himoyachilarning joriy kuchini hisoblash I= 8∗1∗19.8 ∗0.75 10 ∗5.5 -=2.16 28 7. Zarur bo&#39;lishini ta&#39;minlaydigan qadamlar qatorlari sonini hisoblash bulitning ichki yuzasini himoya qilishning joriy kuchi (en yaqin butun songa yaxlitlangan katta tomoni) N=1.13/2.16=0.52 N=1 deb qabul qilamiz 8. Protektor va o&#39;q o&#39;rtasidagi umumiy qarshilikni hisoblash A=1.65, A=0.788, A=0.859, R 1 =0.002, R 2 =0.235, R 3 =0.214, 9. Bulitning himoya toki kuchini hisoblash I b = 0.3 − 0.1 0.002 + 0.1 3.14 ∗ 0.06 ∗ 19.8 ∗ 1 = 6.95 10. Hisoblangan miqdorning etarliligini tekshirish dizayn davrida himoya oqim kuchini I&#39;B ta&#39;minlash uchun himoyachilar Tp himoyasi xizmatlari I=8∗1∗19.8 ∗0.75 10 ∗5.5 -=2.16 11. O&#39;qning pastki qismidagi himoya oqimining zichligini hisoblash J=0.417 J/J 3 =0.417/0.104=3.9 XULOSA Men ushbu “ Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash ” mavzusidagi kurs ishimda 29 korroziyadan himoya qilish usullarini yoritib berganman.Ushbu kurs ishim 17ta rasm, 3 ta jadval va 32 betdan iborat. Kirish qismida korroziya haqida umumiy tushuncha va fanga xissa qo’shgan olimlar haqida to’xtalib o’tilgan. O&#39;zRFA akademigi M.A. Obidova, prof. A.Abduqodirov, prof. G.Sh. Tolipov M.V. Lomonosov, A. Lavuaze, G.Devi M.Faradey, O.De la Rivi, N.N.Beketov, V.A. Kistakovskiy G.A. Akimov, N.A. Izgarishev, N.D. Tomashov, Asosiy qism 4 bo’limdan iborat bo’lim : 1.Korroziya turlari bo’limida korroziya turlari keltirilgan.Kimyoviy va elektrokimyoviy korroziyani bir-biridan farqlari ,ularni xosil bo’lish sharoitlari keltirilgan. 2.Korrozion muhit bo’limida korroziyani keltirib chiqaradigan muhitlar haqida batafsil malumot berilgan.Muhitlar turlari va ularni dielektrik xossalari, kislota va ishqoriy muhitlar hamda dengiz va tuproq muhit korroziyasi o’rganilgan. 3.Korroziyadan himoyalash usullari bo’limida korroziyadan himoya qilish usullari keltirilgan . Korroziyadan himoyalashni aktiv va passiv usullari o’rganilib, ularni qo’llash sharoitlari , bir-biridan avzallik hamda kamchilik taraflari o’rganib chiqildi.Aktiv usulda biz katodli himoya, protektorli himoya va elektrodrenaj himoya ussulariga aloxida to’xtalib o’tdik.Passiv usuldagi himoyalashda bitum mastikasi, izalyatsiya turlari,ingibitorlar haqida malumotlar berildi. 4. Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash mavzusi asosi hisoblanib, bunda biz protektorli usulidan foylanganmiz. Bu bo’limda biz rezervuar bilan protektorni joylashtirishini ko’rib chiqdik. Bundan tashqari protektorlarni ishlash muddati, ularni turlarini ko’rib chiqdik. Eng muhimi Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalashda protektorni joylashtirish va ularni qaysi metalldan ekanligi yoritib berilgan Hisob qismda biz Gorizonatl rezervuarlarning mahsulot osti suv orqali korroziyasi himoya qilish uchun protektorli himoyasini loyihalash da kerak bo’ladigan parametrlarni adabiyotlardan olib kerakli xisob kitoblarni bajardik. Hisob qismda biz asosan izolyatsiya qarshiligini, himoyachilarni joriy kuchi,kerakli protektorni diametrik va uzunligi,tok kuchini yoqolishi va boshqalar hisoblandi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 30 1. Ткакченко В.Н. Электрохимическая защита трубопроводов / Волгоград: НП ИПД «Авторское перо», 2005. 2. Иоссель Ю.Я. Математические методы расчета электрохимической коррозии и защиты металлов / Ю.Я. Иоссель, Г.Э. Кленов. – М.: Металлургия, 1984. 3. Камолов С.К. Буранов Д.В. <<Коррозиядан химоя килиш курси буйича лабаратория ишларини бажаришга>> методик курсатма. ТДТУ, 2004 4. Шлугер М.А. Курс коррозии и защиты металлов / М.А. Шлугер, Ф.Ф. Ажогин, Е.А Ефимов. – М.: Металлургия, 1981. 5. Клинов И.Я. Коррозия химической аппаратуры. Коррозионностойкие материалы / И.Я. Клинов. – М.: Машиностроение , 1967. 6. Колотыркин Я.М. Металл и коррозия / Я.М. Колотыркин. – М.: Металлургия, 1985. 7. Малахов А.И. Коррозия и основы гальваностегии / Тютина К.М., Цупак Т.Е. - М: Химия, 1987. 8. Кеше Г. Коррозия металлов / Г. Кеше. – М.: Металлургия, 1984. 9. Улиг Г.Г. Коррозия и борьба с ней. Введение в коррозионную науку и технику / Г.Г.Улиг, Р.У. Реви. – М.: Химия, 1988. 10. Бекман В. Катодная защита от коррозии / В. Бекман, В. Швенк. – М.: Металлургия, 1984. 11. Скорчеллетти В.В. Теоретические основы коррозии металлов / В.В Скорчеллетти. – М.: Химия, 1973. 12. Зиневич А.М. Защита трубопроводов и резервуаров от коррозии / А.М. Зиневич, В.И. Глазков, В.Г. Котик. – М.: Недра, 1974. 13. Розенфельд И.Л. Коррозия и защита металлов / М: Металлургия, 1969 14. Временная инструкция по протекторной защите строящихся промысловых трубопроводов от грунтовой коррозии РД 39-0147585- 147-97. г. Бугульма, 1997г. 15. Инструкция по протекторной защите днища резервуаров РВС от грунтовой коррозии РД 39-0147585-144-97. г. Бугульма , 1997 г. 16. Инструкция по протекторной защите внутренней поверхности горизонтальных резервуаров (булитов) от коррозии РД 39-0147585-197- 99. г. Бугульма , 1999 г. 17. Инструкция по протекторной защите резервуаров РВС коррозии РД 39- 0147585-102-94. г. Бугульма , 1994 г. 18. Wikipedia.ru 19. https//:cyberleninka.ru 20. Конев А.В., Маркова Л.М., Иванов В.А., НовоселовВ.В.,Торопов С.Ю.,Коркин И.В., Исаев М. В. учебное пособие 31 «Противокоррозионная защита магистральных трубопроводов и промысловых объектов». 21. Дизенко Е.И. и др. Противокоррозионная защита трубопроводов и резервуаров. Учебник. - М.: Недра, 1995. 22. Кузнецов М.В. и др. Противокоррозионная защита трубопроводов и резервуаров. Учебник. - М.: Недра, 1992. 4. Камалов С.К. Коррозиядан ҳимоя қилиш. Маъруза матнлари. - Т.: ТошДТУ, 2001. 32

O'xshashlar

Rezervuarlarning tashqi tag yuzalarini protektorli himoyasini
Gorizontal rezervuarlarning maxsulot osti suvi orqali korroziyasidan
Yer osti quvurlarni qurulmalar guruhi yordamida himoyasini loyihalash
Aktiv gaz hajmi 600 mln m3 bo’lgan yerosti gaz omborini suvli
Aktiv gaz hajmi 2 mlrd m3 bo’lgan yerosti gaz omborini tuzilishi