Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish” - To'qimachilik - Diplom ishlar

Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish”

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2437.75390625 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITET I FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI KASBIY TA’LIM KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” Fizika-matematika fakulteti dekani___________ prof . A . Tashato v “____” ___________ 2016-yil 5111000 – Kasb ta’limi (5320900- YeSBKI vaT)yo’nalishi IV- kurs 012-48 guruh talabasi Xayrullaeva Muxlisa n ing Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish” Bitiruvchi talaba:_______________ Xayrullaeva Muxlisa Ilmiy rahbar: _____________ dost. Xurramov Muxtor “____” ___________ 2016-yil “Himoyaga tavsiya etilsin” Kasbiy ta’lim kafedrasi mudiri ___________ dots. A. Vardiyashvili “____” ___________ 2016-yil Qarshi – 2016 QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI BITIRUV MALAKAVIY ISHIGA TOPSHIRIQ “T A S D I Q L A Y M A N” Kafedra m udiri: _____ dots. A. Vardiyashvili “____” _________ 2015 y. Talaba: Xayrullaeva Muxlisa

Ta’lim yo‘nalishi: 5111000 - Kasb talimi ( 5320900 - YeSBKI vaT ) Bitiruv malakaviy ishning mavzusi: Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish” Malakaviy bitiruv ishi oldi amaliyoti o’tilgan joy: Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasi Bitiruv malakaviy ishi rahbari: dost. Xurramov Muxtor Bitiruv malakaviy ishi maqsadi: Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarning tuzilishini tadqiq qilish dir. Ish rejasi: BMI bo‘limlari (bob va paragraf) BMI bo‘lim nomi Bajarish muddati 1 - bob “Cotton road” qo’shma korxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalar ni tuzilishi 201 6- yil , yanvar 2 - bob T exnologik tadqiqot ni hisobi 201 6- yil , fevral 3 - bob Iqtisodiy qism 201 6- yil , mart 4 - bob T o’quv sexida m ehnat muhofazasi va ekologiya 201 6– yil , aprel Ilovalar,xulosa, slaydalar, elektron variantni tayyorlash. 201 6– yil , may Bitiruv malakaviy ishini bajarish uchun zarur bo‘lgan materiallar: a) adabiyot manbalari: I.A.Karimovning 18,19-asarlari, Hаmrаevа S.А. To`quvchilik texnologiyasiSiddiqov RS. Texnologik jаrаyonlаrni loyixаlаsh. Olimboyev E.Sh. va boshqalar “Gazlamalarni tuzilishi va tahlili b) qonuniy–me’yoriy hujjatlar: Ta’lim to’g’risida qonun, Kadrlar tayyorlash Milliydastur, DTC, 2010-yil,9-iyun,225-sonli “O‘z. Res. Oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarini YADA nizomi va boshqalar. v) statistik va boshqa ma’lumotlar: Prezident asarlari, internet ma’lumotlari, ilmiy adabiyotlar va maqolalar, OAVlar xаbаrlаri. Tasvirlash materiallari: Elektron variant (slaydalar) Topshiriq berilgan sana: 201 5 - yil, dekabr Ishni topshirish muddati: 201 6 -yil, may Ilmiy rahbar: Xurramov M KAFEDRA MUDIRINING BITIRUV ISHINI HIMOYAGA QO‘YISH HAQIDAGI XULOSASI: _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ Kafedra mudiri: ___________ ___________ ________ “____” ____ 201 6 y. MUNDARIJA betlar Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………..........4-6 IBOB. “Cotton road” qo’shma korxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalar ni tuzilishi

1.1 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarni tuzilish i.........................................................................................7-16 1.2 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamala turlarini aniqlovchi omillar …………………………………………………...................17-20 1.3 K orxonada g azlamalarni to’qish texnologiyalari ……………..21-26 I I BOB. Texnologik tadqiqotni hisobi 2.1 Korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlama hisobini ishlab chiqish...................................................................................27-29 2.2 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamani taxtlash hisobi …………………………………………………………………30-35 2.3 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamani yuza zichligini aniqlash usuli ishlab chiqish ………………………………36-37 2.4 G azlamalardagi nuqsonlarni aniqlash usullari ………………….38-40 I II BOB. Iqtisodiy qism 3.1 Korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamadan tayyorlanadigan mingta kiyimdan rejalashtirilgan yillik iqtisodiy samaradorlik......................................................................41-43 I V BOB. T o’quv sexida m ehnat muhofazasi va ekologiya 4 .1 T o’quv s ex i havosi tozaligining mehnat sharoitiga ta’siri va zararli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyalari …………..44-49 4.2 T o’quv s ex ida shovqinni kelib chiqish sabablari va uni bartaraf etish chora tadbirlari………………………………………………………………50-58 Xulosalar ……………………………………………………………..59 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………….60-61 Ilovalar ………………………………………………………………...62 K I R I SH Mavzuning dolzarbligi: bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotining ko‘plab sohalarida chet el investorlari bilan hamkorlikda ish olib borilmoqda shu jumladan to‘qimachilik sanoati ќam bundan mustasno emas. Hоzirdа mustаqil

mаmlакаtimiz iqtisоdiyotini rivоjlаnishdа to’qimаchiliк sаnоаti юqоri o’rinlаrdаn birini egаllаydi, sаbаbi аsоsiy хоm аshyomiz bo’lgаn pахtа tоlаsi nаfаqаtginа to’qimаchiliк sаnоаtidа ishlаtilаdi, bаlкi u юrtimizning аsоsiy bоyligi hаmdir. Bugun to‘qimachilik sanoatiga e’tibor kuchayganligi tasodif emas. Yangi samarali yo‘llar tarkib topmoqda, aniq maqsadlar tanlanyapti. Tarmoqni sifat jihatidan yangi rivojlanish bosqichlariga olib chiqish, paxta tolasini yanada ko‘proq qayta ishlash, jahon bozorlariga raqobatbardosh, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish dolzarb hisoblanadi[1,2,3]. Yuqorida qayd etib o‘tilgan fikrlarning barchasi yurtboshimiz I.A.Karimovning “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma’ruzasida o‘z ifodasini topgan. Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganlaridek, “Biz qudratli to‘qimachilik va yengil sanoatini tashkil etib paxta bilan emas, balki barcha rivojlangan mamlakatlar kabi tayyor mahsulotlar bilan savdo qilmog‘imiz zarur”. To‘qimachilik sanoatini rivojlanishiga qaratilgan yechimlarni qabul qilishda asosiy yo‘nalish mahsulot turini ko‘paytirish va uning sifatini iste’mol talablari darajasida bo‘lishini ta’minlash bo‘lib qolmoqda. Birinchi navbatda paxta tolasini qayta ishlash ulushini oshirish, jahon andozasi talablariga mos ip va ip gazlamalar ishlab chiqarishni ko‘paytirish vazifalari hal etilmoqda. [4,5,6]. Bunga so‘nggi yillarda qurilgan yangi va qo‘shma korxonalar soni, jalb etilgan mablag‘ va investitsiya miqdorini, sanoat ishlab chiqarishini o‘sishini ko‘rsatish mumkin. Viloyatimizdagi paxta tolasini chuqur qayta ishlab tayyor mahsulotlar tayyorlaydigan, O‘zbekiston-Kipr-AQSH Qarshi “Cotton road”qo’shma korxonasi barqaror faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Korxonada йигирув,тўқув, pardozlash va sexlari цехлари мавжуд bo’lib,ulardagi jihozlar Rossiya, Shevesariya va Italiya davlatlarida ishlab chiqarilgan. Hozirda korxonani modernizatsiya qilish, yangi zamonaviy jihozlarni keltirish va yangi assortimentdagi mahsulotlarga o‘tish yuzasidan ishlar rejalashtirilgan. Mahsulotlarni zamonaviy texnika va texnologiya jihozlarida tayyorlash bosh vazifa

qilib belgilangan. Bunday korxonalar uchun malakali mutaxassislar yetkazib berish masalasi “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dastur”larida o‘z ifodasini topgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi : rivojlanish tobora jadallashib borayotgan davrda to‘qimachilik sanoatida ilmiy amaliy jihatdan asoslangan, ishlab chiqarishga joriy etilish ko‘zda tutilgan, yangi texnika va texnologik yechimlar, avval ma’lumot berilmagan jihozlar va jarayonlarni o‘rganish asosida mukammal tavsiyalarni ishlab chiqish va ularni joriy etishni sanoat xodimlari olidagi asosiy maqsad hisoblanadi. Yuqoridagi dolzarb vazifalardan men o‘zimning бitiruv malakaviy ishiмда Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasi to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarning tuzilishini tadqiq qilish maqsad qilib olingan. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari ga quyidagilar kiradi : - korxona to’quv sexitexnologik jarayondagi g azlamalarning tаvsifi vа texnik ko`rsаtkichlаrni tadqiq qilish; -gazlamalar ni dastgohlarda hosil qilinishi va tayyorlanishining asosiy ko‘rsatkichlarni tadqiq qilish; -gazlamalarni tanda va arqoq iplari yo‘nalishi bo‘yicha tuzilishi va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash ; - k orxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamani yuza zichligini aniqlash usul lar i ni ishlab chiqish ; - g azlamalnuqsonlarni aniqlash usullari ni tadqiq qilish ; -korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamadan tayyorlanadigan kiyimlardan keladigan yillik iqtisodiy samaradorligini aniqlash ; - t o’quv s ex i havosi tozaligining mehnat sharoitiga ta’siri va zararli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyalari ni aniqlash ; - t o’quv sexida shovqinni kelib chiqish sabablari va uni bartaraf etish chora tadbirlarini ishlab chiqish . Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi:

Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasi to’quv sexida g azlamalarnituzilishini tадқиқот ўтказиш давомида қуйидаги натижаларга эришилади: Korxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan jahon andozalari talablariga javob beradigan g azlamalarning tuzilishi tadqiq qilinadi. Korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga joriy etilgan g azlama to’qiydigan ilmiy texnik taraqqiyot va yutuqlarga asoslangan yangi texnika va ulardagi texnologik jarayonlar , mahsulot sifatini ta’minlash, nazorat qilish, ularning samaradorligiva imkoniyatlarito‘qimachilik sohasida tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yangima’iumotlar o’rganiladi. Bitiruv malaka ishining amaliy ahamiyati: Bitiruv malaka ishimni amaliy ahamiyati shundaki, t ayyorlangan materiallar kasb- hunar kollejlarida “Tikuvshilik materialshunosligi” fan idano’quvchila rning bilim olish da va ko‘nikmalarini rivojlantirish da uslubiy ko’rsatma bo’lib, xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning strukturasi va hajmi : BMIning umumiy hajmi 61 bet bo‘lib, o‘z ichiga kirish, 4 ta bob, xulosa, 4 2 ta adabiyotlar ro‘yxatini oladi. Chizma qismi 13 ta rasm, 2 ta sxema va 8 ta jadvaldan iborat. I BOB. “Cotton road” qo’shma korxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalar ni tuzilishi

1.1 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarnituzilish i Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasi ni rivojlanishiga qaratilgan yechimlarni qabul qilishda asosiy yo‘nalish mahsulot turini ko‘paytirish va uning sifatini iste’mol talablari darajasida bo‘lishini ta’minlash bo‘lib qolmoqda. Gazlama tuzilishi – bu tanda va arqoq iplarining o‘zaro joylashuvi va ularning o‘zaro bog‘lanishi. Gazlama tuzilishi ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, ulardan asosiylari quyidaiglar: ishlatilgan xom ashyo turi, tanda va arqoqli iplar diametri va ularning nisbati, tanda bo‘yicha gazlama pishiqlgi (qalinligi) arqoq bo‘yicha gazlama pishiqligi va ular nisbati, gazlama iplari o‘rilish turi, to‘qish jarayonida tanda va arqoq iplarining tarangligi va taranglinish nisbati, stanokda gazlama to‘ldirish va ishlab chiqarishning texnologik ko‘rsatkichlari, tanda va arqoq iplarining taranglashishiga t’sir etuvchi, ayniqsa, o‘rnini bosuvchi kattaligi, skaloning grudnitsaga (ko‘krakka) nisbatan holati, xomuza balandligi va chuqurligi va xokazolar[8,9,13]. Gazlamani to‘ldirish va ishlab chikish ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun uning namunalari taxlili, asosan, quyidagi reja asosida o‘tkaziladi: -g azlamaning o‘ng va orqa tominini aniqlash ; t- anda va arqoq iplari yo‘nalishlarni aniqlash ; -t anda vaarqoq xom ashyo turini aniqlash ; -g azlama iplari chiziqli pishiqligini va ularning eshilish yo‘nalishini aniqlash ; -t anda va arqoq bo‘yicha gazlama pishiqligini aniqlash ; -g azlama iplari qisqarishi va pardozlashda gazlama kirishishini aniqlash ; -g azlama iplari o‘rilish turini aniqlash va uni qog‘ozga aks ettirish ; -g azlama yuza pishiqligini aniqlash ; Namunani tahlil qilishdan so‘ng, gazlamani texnik hisoblashi va uni to‘quv dastgohida to‘ldirish va ishlab chiqarish texnologik ko‘rsatkichlarini hisoblash o‘tkaziladi. Berilgan tuzilishli gazlamani olish uchun uni to‘quv dastgoxida to‘ldirishda gazlama ishlab chiqariladigan to‘quv dastgohining konstruktiv xususiyatlarini hisobga olish zarur [14].

Diaganollar ko‘rinishidagi o‘rilish gazlamalarda (1-rasm va 1-jadval) oxirlari o‘ng tomonida ko‘pincha pastdan chapga yuqoriga, o‘ngga yo‘nalishiga ega bo‘ladi. bir tomonida arqoqli yoki asosiy to‘shamalar ustun keladigan gazlamalarda o‘ng tomoni yorug‘likni qaytarish natijasida tekis yaltiragan yuzaga, orqasi esa xira, nursiz yuzaga ega bo‘ladi. Dioganal-pishitilmagan karda kalava ipidan sarja o’rilishda to’qilgan gazlama eni 63 sm, 1m 2 gazlamaning massasi 240-290 gr. Telogreykalar, gimnastyorkalar, maxsus kiyimlar va hokazolar tikish uchun ishlatiladi. Bir oz titiluvchan, “qiyshiq ip” bo’yicha ancha cho’ziluvchan, tanda bo’yicha 6% gacha kirishadi. Kiyimlik gazlamalar gruppasiga kostyumlar, plashlar, krutkalar, palto- maxsus kiyimlar tikish uchun mo’ljallangan gazlamalar kiradi. Kiyimlik gazlama;ar nisbiy zichligi 60dan 100%gacha va undan yuqori bo’lgan karda kalava ipidan to’qiladi, 1m 2 gazlamaning massasi 250-300 gr. R TR A 1-rasm . Diaganollar ko‘rinishidagi gazlamalaro‘rilish i Kiyimlik gazlamalar viskoza, kapron va shtepel tolalar aralashtirilib ham to’qiladi. Pishiq, turg’un, strukturali, bir oz cho’ziluvchan bo’lgani uchun kiyimlik gazlamalarni bichish, tukish va dazmollash uncha qiyin emas. Preyskurantga ko’ra, kiyimlik gazlamalar beshta kichik gruppaga: sidirg’a, maxsus gul bosilgan, melanj- guldor, qishki gruppalarga bo’linadi.

1- jadval Diaganollar o‘rilish lig azlamaning to`ldirish ko`rsatkichlari. Gazlamaning nomi 1 Dioganal Artikul 2 3006 Gazlama eni 3 72 Ipning chiziqli zichligi Tanda 4 42 Arqoq 5 72 Milk 6 42 Iplarning soni Jami 7 2082 Milk 8 48 10 smdagi iplar soni P T 9 276 P A 10 208 Iplarning ishlatilgani Q T 11 10 Q A 12 5.6 Tig` Nomeri 13 90Tishdagi iplar soni Fon 14 3 Milk 15 4 O`rilishi 16 Sarja 3/3 Dastgoh turi 17 AT Gazlama yuza qismining zichligi 18 296 Chiqindilar miqdori Tanda 19 1.02 Arqoq 20 2.2 100pagon metr gazlama uchun ishlatiladigan iplar miqdori Tanda 21 9.572 Arqoq 22 11.422 Bo’z - chetiga qaraganda ancha qalin va og’ir material. Bo’z chetiga ishlatiladigan kalava ipga qaraganda ancha yug’onroq karda kalava ipidan polotno o’rishda to’qiladi 1m 2 bo’zning massasi 140-160 2; eni 61-98 kiyimlar tayorlanadi.Gul buzning faqat bir tomoniga yoki ikki tomoniga bosilishi mumkin. Gul bosilgan bo’z erkaklar kuylagi pardalar tikish uchun ishlatiladi [1 5 ].

1/1 S=1 - tanda -arqoq 2 -rasm . Bo’z gazlamalar ni o‘rilish i Polotno o’rilish -bunda tanda va arqoq iplari navbatma-navbat keladi, Gazlamaning o’na bir gal tanda ipi T bir gal arqoq ipi A chiqadi. Polotno o’rilish rapporti tanda va arqoq bo’yicha ikki ipga teng (3-rasm va 2-jadval). Polotno zich to’qilganda ancha qattiq bo’ladi.Prostinli gazlama –o’rtacha yug’onlikdagi karda kalava ipidan polotno urilishda to’qilgan gazlama. Prostinning tandasi 18.5 teks, arqoqiga 15,3 teksli kalava ip ishlatiladi. Tanda bo’yicha nisbiy zichligi 49-53% arqoq bo’yicha 39-43%; 1m 2 prostinning massasi 92-103g; prostinning eni 61-80 sm . Xom prostin o’rta mitkal deb ataladi.Ko’p prostinlarga gul bosiladi; ular sidirg’a qilib ham ishlab chiqiladi.Prostinli muslin fulyar qattiq pardozlash yaltiratish va yuvilib ketmaydigan apretlar bilan ishlash aperatsiyalaridan utkazilishi mumkin siniq prostinli deb ataladigan prostin hosil qilish uchun gul bosish mashinalari yordamida gazlamalarga dog’lar kurinishida uyuvchi nartiy surkaladi qismanmersivizatsiyalash natijasida protinni ulchovi natriy bilan ishlagan joylari kirishadi,

kirishgan joylarning yonida esa buranlar hosil buladi gazlamaning sirti burtmali bu.ib qoladi [1 6 ]. 3 - rasm . Polotno o‘rilish i gazlamalar ni tuz ilish i

2-jadval Polotno o‘rilish li gazlamalarning texnik kursatkichlari Tuqimaning nomi 1. Buz Flanel Artik ul 2. 142 1667 Xom gazlamani eni , sm 3. 90,5 91.5 Iplarni chiziqli zichligi (teks) Tanda Tt 4. 29 25 Arqoq Ta 5. 29 16.7 Milk Tm 6. 29 25 Iplar soni Jami 7. 2088 2320 Milk iplar 8. 48 48 10 sm tuqimadagi iplar soni Tanda Rt 9. 228 251 Arqoq Ra 10. 211 187 Kirishish miqdori Tanda At 11. 5,5 5 Arqoq Aa 12. 8,9 9.3 TIG’ Nomer 13. 105 115 Z ф 14. 2 2 Zv 15. 4 4 Urilish turi 16. Polotno Reps 2/2 Dastgoh turi 17. ATPR ATPR 1m tuqimaning og’irligi 18. 140 180 Chiqindi miqdori Tanda 19. 0.74 0.74 Arqoq 20. 0.16 0.26 100 sm xom gazlamaga sarf bulgan iplar (kg) Tanda 21. 6.313 6.015 Arqoq 22. 6.262 31.319 Turli ko‘rinishdagi iplar yoki xom ipdan ishlab chiqilgan gazlamalarda o‘ng tomonida ancha yuqori sifatli xom ashyodan iplangan iplardan qoplamalar ko‘p bo‘ladi. Tanda va arqoq bo‘yicha turli pishiqlikli gazlamalarda o‘ng tomoni ancha zich joylashgan iplar bilan hosil qilingan [18]. Trikotaj deb, halqalardan tashkil topgan mato yoki mahsulotga aytiladi. halqa esa trikotaj mato yoki mahsulotlarining asosiy elementi bo‘lib, ipning egilishi tufayli

yuzaga keladigan shakldir. Trikotaj shakllanishida elementlarning hosil bo‘lish ketma-ketligi va tutashishiga mos tarzda ko‘ndalangiga va bo‘ylamasiga o‘rilgan bo‘lishi mumkin. Trikotajda mato yoki mahsulot eni, ya’ni ko‘ndalangiga halqalarning joylashuvi odatda halqa qatori, aksincha bo‘yiga, ya’ni bo‘ylamasiga joylashuvi esa halqa ustunchasi deb yuritiladi. Ko‘ndalangiga to‘qilgan (kulir) trikotaj deb, elementlari o‘zaro ketma-ket kundalang, ya’ni halqa qatori bo‘ylab hosil bo‘lgan to‘qimaga aytiladi. Bo‘ylamasiga to‘qilgan (tanda) trikotaj deb, elementlari o‘zaro ketma-ket bo‘ylama, ya’ni halqa ustunchalari bo‘ylab tutashgan to‘qimaga aytiladi. Bunda halqa qator bir vaqtda parallel joylashgan tanda iplaridan hosil bo‘ladi. Quyidagi 4 -rasmda t rikotaj halqasining tuzilishi keltirilgan. 4 -rasm. Trikotaj halqasining tuzilishi a)-ko‘ndalangiga to‘qilgan trikotaj, b)-bo‘ylamasiga to‘qilgan trikotaj. Gazlama ishlab chiqarishda iplar va xom ip ishlatiladi. Iplar aralash va monofil bo‘lishi mumkin. Aralash iplar bir necha cheksiz uzunlikdagi oddiy tolalardan iborat bo‘ladi. Monofil iplar bitta oddiy toladan iborat bo‘ladi. Masalan, 3,3 teks chiziqli pishiqligi kapron aralash ip 8 oddiy toladan iborat. Shu chiziqli pishiqlikli kapron monofil ip esa bir sodda toladan iborat bo‘ladi. Xom ip deb, nisbatan qisqa to‘qimachilik tolalardan iborat, yigirish va pishitish jarayonida o‘zaro bog‘langan iplar ataladi. Iplar va xom iplar yakka, ikki, uch va undan ortiq qo‘shish bilan eshilishdan iborat bo‘lishi mumkin. Yakka iplar

bevosita tayyorlash jarayonida olinadi, pishitilganlari turli va bir chiziqli pishitilishi bir necha yakka iplarni eshish natijasida olinadi. Iplar va xom ip bir va turli turdagi xom ashyodan bo‘lishi mumkin. Keyingilari aralash yoki kombinatsiyalangan deb ataladi. Aralash iplar va xom ip turli oddiy iplar aralashmasidan, shuningdek turli tolalardan olinishi mumkin. Aralash iplar va xom ipdan yuqori hajmli egiluvchan va kam egiluvchan iplar tayyorlanadi, ular boshlang‘ich xom ashyo ijobiy xususiyatlarini saqlab qoladi va g‘ovak to‘qilishga ega bo‘ladi [22]. Yuzasida tashqi ta’sirlari bo‘lgan iplar va xom iplar shakldor deb ataladi. Ular yigirish jarayonida olinishi mumkin, ya’ni shakldor pishitish. Mato ishlab chiqishda oqartirilmagan, oxorlangan, emulsiyalangan, ranglangan ip va xom iplar qo‘llaniladi. Hozirgi kund matolar turli turdagi kimyoviy va tabiiy tolalardan iborat ip va xom iplardan ishlab chiqarilmoqda. Tolali gazlama materialini aniqlash uchun ishlatilgan iplar yoki xom iplar xom ashyo turini aniqlash zarur. Ip va xom iplar xom ashyo turi organoleptek, mikroskopik va kimyoviy uslublar yordamida ularning farqli xususiyatlari bo‘yicha aniqlanadi.Xom ashyo turi organoleptik uslub bilan aniqlanadi. Buning uchun mato namunasidan tanda va arqoq iplarini tortib olib, ular burovini yozib qarab chiqish kerak. Eshilgan iplarning har bir yakka ipini alohida o‘rganish kerak. Mato namunasini tahlil qilishda tanda va arqoqda ishlatilgan xom ashyo turini yonish yordamida aniqlash mumkin. Buning uchun matodan tortib olingan ipni bir tomonidan ushlab turilib, ikkinchisiga spirtli yoki gazli garelka alangasini kiritiladi va ipni yonish jarayonidagi harakati bo‘yicha xom ashyo turi aniqlanadi. Quyidagi 3-jadvalda korxonada gazlama to’qish ishlatiladigan paxta tolasidan tayyorlangan xom-iplarni fizik-mexanik xususiyatlari ko‘rsatkichlari keltirilgan 3-jadval Paxta tolasidan tayyorlangan xom-iplarning fizika-mexanik xususiyatlari ko‘rsatkichlari Xom-iplar Chiziqli pishiqligi, teks Uzilish uzunligi, km Uzilish cho‘zilishi, % Ip gazlama xom ipi Qayta tarash usulida 15 , 4 …5,9 12…18 5…7

olingan ip Tarash usulida olingan ip 83,4…13,3 9…15 5…7 Apparat usulida olingan ip 400…55,6 5…8 5…7 Quyidagi 4 -jadvalda korxonada gazlama to’qish ishlatiladigan paxta tolasidan tayyorlangan eshilgan iplarni fizik-mexanik xususiyatlari ko‘rsatkichlari keltirilgan. 4-jadval Ipning tavsifi Ip turi 1 Tanda Arqoq Chiziqli zichligi,teks 2 42 72 Ruxsat etilgan kondension yo`g`onlik,teks 3 +2.5 -2.5 +2.5 -2.5

Navi 4 I II III I II IIIY akka ipning nam unasi Y uk ta`sirida uzilish sn/teks 5 12.5 11.3 10.2 11.2 10.3 9.4 gs/teks 6 12.4 11.3 10.2 11.4 10.5 9.6 Variatsi ya koeffitsi enti 7 12.5 15 17.5 12.5 15 17.5 Sifat ko`rsatk ich 8 0.99 0.75 0.6 0.91 0.7 0.55 100 m etr ipning tekshirish natijasi Y uk ta`sirida uzilish sn/teks 9 10 9 8.3 9.3 8.8 8 gs/teks 10 10.2 9.2 8.5 9.5 9 8.2 Variatsi ya koeffitsi enti 11 4.6 5.9 7.1 4.6 5.9 7.1 Sifat ko`rsatk ich 12 2.23 1.57 1.23 2.07 1.53 1.16 1.2 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamala turlarini aniqlovchi omillar Gazlamalar to’quv dastgohida o’zaro perpendikulyar joylashgan ikki sistema iplarning ma’lum tartibda ґ rilishlari natijasida hosil bo’ladi. To’qima uzunligi buylab joylashgan iplarni tanda, ko’ndalang joylashgan iplar esa arqoq iplari deb ataladi. To’q і ma bo’lak uzunligi, eni va qalinligi bilan ta’riflanadi. To’quv

dastgohidan olinadigan bo’lakdagi to’qima uzunligi turlicha bo’lib, ular o’rtacha 20 metrdan 50 metrgacha bo’lishi mumkin. Og’ir vaznli gazlamalarni bo’lakdagi uzunligi kamroq, yengillari esa uzunroq bo’ladi [ 3 1, 3 2,3 6 ]. Gazlamalar eni santimetrda o’lchanib, u asosan undan nima tikilishiga bog’liq. Tayyor gazlamalar eni 30 smdan 180 smgacha bo’lib, ayrim texnik to’qimalar pilta, pilik, tasma va boshqalar ґ zgacha bo’lishi ham mumkin. Gazlama qalinligi, u ishlab chiqarilgan tanda va arqoq iplarini yo’g’onliklariga va ularning tuzilishiga bog’liq. Xalq xo’jaligini turli tarmoqlarida ishlatiladigan to’qimalarni tuzilishi turlicha bog’lib, ular ma’lum talablarga javob berishi lozim. Gazlamalar tuzilishi uning sirt ko’rinishi (bezagi) va fizik-mexanik hususiyatlarini aniqlaydi. Gazlamaning tuzilishi bir qator omillarga boqliq: - tanda va arqoq ipining turi, tanda va arqoq bo’yicha zichligi va ularning nisbatlariga; - gazlamada iplarni o’zaro o’rilish turiga; -gazlamaning to’quv dastgohida to’qilish va texnologik taxtlash shart-sharoitlariga . Yuqori sifatli iplardan ma’lum tuzilishli to’qima to’qish mumkin.Gazlamada tanda va arqoq iplari siyrak yoki zich joylashgan bo’lishi mumkin. Uning tanda bo’yicha zichligi arqoq bo’yicha zichligidan farq qiladi. Toqimaning 10sm eniga to’g’ri keladigan tanda iplari soni uning tanda bo’yicha zichligi, 10sm uzunligiga to’g’ri keladigan arqoq iplari soni uning arqoq b´yicha zichligi deb ataladi.Gazlama o’rilishi nafaqat uni fizik-mexanik xossalari, shuningdek, sirt bezagini aniqlovchi asosiy omil hisoblanadi. Gazlama o’rilishlarining turlari juda ko’p b´lib, ularni o’rganishda va ishlab chiqarishda tatbiq eilishni osonlashtirish maqsadida to’rt sinfga bo’linadilar: bosh (oddiy) o’rilishlar, mayda naqshli ´rilish, murakkab to’qimalar o’rilishi va yirik naqshli o’rilishlar.O’rilishlarni ta’riflovchi asosiy k´rsatkichlari tanda va arqoq bo’yicha rapport, qoplashlarning bir-biriga nisbatan siljiy qiymati va boshqalar bo’lib, ular o’rilishlarni farqlashdagi asosiy omillar hisoblanadi.Gazlama o´rilishlari ichida eng keng tarqalgan o´rilish bosh o ´rilishlar bo´lib, ular shuningdek, boshqa sinf o´rilishlarni tuzishda asos bo´lib xizmat qiladi.Quyidagi 5-a,b,v,g rasmlarda bosh ´rilishlar turlari keltirilgan [23].

5-rasm. Bosh o’rilishlar: a) polotno b) arqoq sarja v) tanda sarja g) satin Kerakli o’rilishni to’quv dastgohida ishlab chiqarishdan avval uni taxtlash dasturi quyidagi 6-rasmda keltirilgan. Dastur 4 elementdan iborat bo’lib: - o’rilishning shartli tasviri unda vertikal chiziqlar aro masofa tanda iplarini va gorizontal chiziqlar aro masofa arqoq iplarini ifodalab, ular kesishgan kataklar tanda qoplashi (bo’yalgan), arqoq qoplashi (bo’yalmagan) bo’ladi. - tanda iplarini tig’dan o’tkazish tartibi; - tanda iplarini shodalardan ´tkazish tartibi unda katak ichidagi aylana qaysi tanda ipini nechanchi shodadan o’tganligini ko’rsatadi. - shodalarni ko’tarilish tartibi unda katak ichidagi belgi qaysi arqoq tashlanganda qaysi shodani ko’ tarilishini ko´rsatadi. 6 о х х х Х 5 о х х х х 4 о х хa b v g

3 3 о х х 4 2 о х х х х 1 о х х х х 1 2 3 4 5 6 2 6 5 1 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 6 - rasm 1 -o’rilish tasviri, 2 -tanda iplarini tig’dan o’tkazish tartibi, 3-tanda iplarini shodadan o’tkazish tartibi, 4 -shodalarni ko’tarilish tartibi Milkli matolarda qaysi iplar tanda, qaysilari arqoq ekanligini aniqlash juda oddiy, chunki birinchilari milkka parallel, ikkinchilari esa perpendikulyar joylashadi. Milksiz matolarda buni aniqlash qiyinroq kechadi. Tanda va arqoq iplarini aynan aniqlash uchun qator belgilar mavjud: a) xom matolar namunalarida tanda iplari bir – biridan berd bilan qirqish tufayli tekis uzoqlashgan; b) ko‘p matolarda tanda iplari arqoq iplariga nisbatan ko‘proq eshilish pishiqlik ancha tekis yuzaga ega. Arqoq iplari tanda iplariga qaraganda odatda muloyimroq va ancha mayin; v) ko‘p gazlamalar arqoqqa nisbatan, tanda bo‘yicha ko‘proq pishiqlikka ega (arqoq tukli, satin, molespin matolardan o‘rilish bilan ishlangan arqoqli silon bundan istesno); g) bir yo‘nalishda pishitilgan iplar, boshqasida esa yakka iplari bo‘lgan gazlamalarda pishitilgan iplar tanda bo‘ladi; d) turli turdagi xom ashyolardan ishlangan iplar yoki xom ipdan ishlangan gazlamalrda, masalan yarim junli, arqoqda odatda jun xom ip, yarim ipaklilarda

odatda ipakli (tabiiy ipakdan yoki kimiyaviy tolalardan), yarim zig‘ir tolalilardan arqoqda zig‘irli xom ip bo‘ladi; ye) rangli iplardan yo‘l-yo‘l matolarda yoki turli xom ashyodan ipli matolarda yo‘llar odatda tanda yo‘naligi bo‘yicha boradi; j). shakl eshilishli iplar yoki xom ip matolarda arqoq bo‘yicha joylashadi; z). mato asosidan tortilgan iplar odatda arqoq ipiga ko‘ra kamroq eshilgan, chunki mato tanda yo‘nalishida arqoq yo‘nalishiga qaraganda kamroq cho‘ziladi; i) ipni o‘z sirtidan chirmagan matolarda bu chirmalgan iplar tanda bo‘ladi; k). arqoqpatli matolarda pat arqoq iplardan, tandapatlarida asosiy iplardan hosil bo‘ladi; l) pike matolarda – asosiy iplarning ikki tizimi: arqoq iplarning bir tizimi sodda pikeda, arqoq iplarning ikki tizimi murakkab pikeda; m) Ko‘pqatlamli matolarda tanda iplari qatlamlar birlashuvini amalga oshiradi va katta egilishga ega bo‘ladi [21,33]. 1.3 K orxonada g azlamalarni to’qish texnologiyalari Loyihalanayotgan to’quv fabrikasi uchun tanda va arqoq iplari yigiruv fabrikalaridan keladi. Bu iplar yigiruv fabrikasidan BD tipidagi pnevmomexanik mashinalarida ishlab chiqariladi.Iplar silindrsimon o’ralgan bolib og’irligi 1200- 1500gramm gacha bo’lib o’ralish zichligi 0.38-0.41gr/sm gacha buladi.Ombordagi iplar qoplarga solingan holda maxsus stellajlarda joylashtiriladi va tavsiya etiladigan namlik , temperaturada 3 kunlik zaxira bo’lishi kerak. Arqoq iplari

ularning holati va sifatiga qarab namlanib yoki namlanmasdan to’quv sexlariga yuboriladi [3 3 ]. Yuqori tezlikda ishlovchi mashinalarida shupulyarniklarda urnatilgan malum sondagi babinalardan tanda valiga parallel qilib kerakli zichlik va uzunlikda uraladi.Olingan tanda valiklari partiya kurinishida keying jarayon oxorlashga yuboriladi.Oxorlash jarayonida maxsus tarkibda ega bulgan oxor yelim betuxtov quvurlarda mashinalarga yuborib turiladi.Yuqori tezlikda ishlovchi ohorlash mashinalari tanda iplari shu ohorlarni shimdirish va ma’lum qalinlikdagi yuza plyonka hosil qilish vazifasini bajaradi. Ohorlangan iplar barabanlar yordamida qurutilgan va aniq tartibda parallellashtirilgan holda o’raladi. Bu olingan g’altak toquv navoy deyiladi. Ishlab chiqarilgan gazlama sifat tekshirish bo’limlariga yuboriladi. Bu bulimda o’rnatilgan mashinalarda gazlama miqdorini va sifatini tekshiradi. Bu esa fabrikada necha metr gazlama ishlab chiqarilganligi va ularning sortlari aniqlanadi va buyash pardozlash bulimlariga yuborish uchun tayorlanadi. Quyidagi 1va 2 sxemalarda Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarn i to`qish jаrаyonining texnologik sxemаsi keltirilgan. [23]. TandaTt=36 Tanda Va Arqoq Ombori Arqoq Ta=36 11. Texnik nazorat utkazishva labaratoriya

1-sxema1. Tandalash2. bobinada qoldiq ip 3. Ohorlash 4. Tandani o’tkazish 31. Ohor tayorlash Arqoq Ta=36TandaTt=29 Tanda Va Arqoq Ombori 11. Texnik nazorat utkazishva labaratoriya

2-sxema Gazlama to’quv d а stg о hid а i кк i sist е m а ipl а rining o’z а r о o’rilishid а n h о sil bo’lg а n to’qim а chili к m а hsul о tig аа ytil а di. To’qim а ni uzunligi bo’yl а b yotg а n ipl а r t а nd а ipl а ri, к o’nd а l а ng yotg а n ipl а r es аа rq о q yo к i а rq о q ipl а ri d е yil а di. Quyidagi 7-rasmda gazlamani to’qish jarayoni keltirilgan.T а nd а ipl а ri (1)to’quv g’ а lt а gid а n (2) chuv а lib chiqib yo’n а ltiruvchi s ка lani (3) а yl а nib, t а nd ак uz а tgich l а m е ll а ri (4), gul а l а r (5) к o’zch а l а rid а n o’t а di. Gul а l а r (5) sh о d а l а rg а (6) o’rn а tilg а n bo’lib, ul а rni v е rti ка l yo’n а lishid а gi ха r ака ti n а tij а sid а t а nd а ipl а rini bir qismi ю q о rig а ,1. Tandalash2. bobinada qoldiq ip 3. Ohorlash 4. Tandani o’tkazish 31. Ohor tayorlash

i кк inchi qismi es а p а stg а tush а di v а ul а r о r а sid а bo’shliq, ya’ni x о muz а h о sil bo’l а di. X о muz а g аа rq о q ipl а rit а shl а n а di, so’ng to’qim а ch е tig а tig’(8) yord а mid а jipsl а shtiril а di. Tig’ b а t а n (9) m еха nizmig а o’rn а tilg а n.To’qim а grudnits а d а n (10) а yl а nib, v а lyan (11) v а yo’n а ltiruvchi (12) v а li к d а n o’tib to’qim а v а ligig а (13) o’r а l а di [2 4 ]. 5 8 7 14 3 4 10 1 11 6 9 12 13 2 7-r а sm. To’quv d а stg о hid а gazlama h о sil bo’lishning t ех n о l о gi к chizm а si 1-t а nd а ipi, 2- to’quvg’ а lt а gi, 3- s ка l о , 4- l а m е l, 5- gul а , 6- sh о d а , 7- а rq о qipi, 8- tig’, 9- b а t а n, 10- grudnits а , 11 - v а lyan, 12-yo’n а lti-ruvchiv а li к , 13 - to’qim а v а ligi, 14 - to’qim а ch е ti. Gazlamaq а ysiturd а gito’quvd а stg о hid а ishl а bchiq а rilishid а nq а t’iyn а z а rqo’yid а gi а s о siyt ех n о l о gi к j а r а yonl а rb а j а ril а di. 1. X о muz а h о silqilish; 2. А rq о qipinih о muz а g а t а shl а sh; 3. А rq о qipinito’qim а ch е tig а jipsl а shtirish; 4. Gazlamanit о rtishv а unito’qim а v а ligig а o’r а sh; 5. Gazlamah о silbo ’ lishm а yd о nig а t а nd а ipl а rini е t ка zibb е rishv а unit а r а ngliginit а’ minl а sh ; T а nd а ipl а rigazlamah о silbo ’ lishj а r а yonid а to ’ quvd а stg о hijih о zl а riningishchiqisml а r ig а ishq а l а nishin а tij а sid а o ’ ziningfizi к-

m еха ni кх ususiyatl а riniyo ’ q о t а div а buningn а tij а sid а ul а rniuzilishi о rtib , d а stg о hunumd о rligip а s а yadi . Ipl а rningfizi к- m еха ni кх ususiyatl а riniya х shil а shv а ul а rnir а v о nqilib ( t а nd а v а to ’ quvg ’а lt а gig а, n а ych а g а, b о bin а g а) o ’ r а shm а qs а did а t а nd а v аа rq о qipl а rit а yyorl о vbo ’ limid а t а yyorl а bb е ril а di . T а nd а v аа r q о qipl а rinit а yyorl а shj а r а yonigazlamaturig а, ipv а o ’ r а m ах ususiyatig а h а md а d а stg о hturig а b о g ’ liqbo ’ l а di . To’quv dastgohida gazlama hosil qilish uchun tanda iplarini ikki qismga bo’lish lozim. Shu ikki qismga bo’lingan tanda iplarini oralig’idagi bo’shliq xomuza deb ataladi. Xomuza fors tilidan olingan bґlib og’iz bo’shlig’ini anglatadi. Tanda iplarini bir tekislikda ikki qismga bo’lish uchun ularni bir qismini shodalar yordamida o’rta holatdan yuіoriga, bir qismini esa pastga ajratish lozim. Ajratilgan iplar orasiga arqoq ipi tashlanadi. tashlangan arqoq ipi mahsus mexanizm yordamida, to’qima chetiga uriladi va to’qima elementi hosil bo’ladi, bu to’qima elementi to’quv zonasidan tortib olinib to’quv g’altagiga o’raladi, sarf bo’lgan tanda ipi uzunligi to’quv g’altagidan uzatiladi [23]. Gazlama o’rilishlarini hosil qilish uchun to’quv dastgohida tanda iplari ma’lum tartibda ko’tarib tushiriladi, natijada to’qimada o’rilish hosil bo’ladi. To’qimada ґrilishlar oddiy yoki murakkab bґlishi mumkin. Shunga qarab dastgohda har-xil xomuza hosil qilish mexanizmlari o’rnatiladi. Gazlamaning o’rilishini murakkabligiga qarab xomuza hosil qiluvchi mexanizmlar quyidagi turlarga bo’linadi: - ekssentrikli; - karetkali; - jakkard; Ekssentrikli xomuza hosil qilish mexanizmlari yordamida oddiy o’rilishli gazlamalar yani polotno, sarja, satin va bazi mayda naqshli to’qimalar tґo’qish mumkin. Bu mexanizm yordamida xomuza hosil qilishda, shodalarni navbatma- navbat tanlangan o’rilish asosida, ko’tarilib tushishi ekssentrikni ekssentrisitetini hisobiga amalga oshadi [3 6 ].

Karetkali homuza µosil qilish mexanizmlar. Bu xomuza hosil qilish mexanizmi to’qima o’rilishini dastgohdan yuqorida joylashagan karetka richaglari yordamida bajaradi. Bu mexanizmda juda murakkab bo’lmagan sarja, satin va mayda naqshli o’rilishlardan hosila hamda aralash o’rilishli to’qimalar to’qiladi. Jakkard o’rilishli yirik naqshli gazlamalarni jakkard mashinasini yordamida to’qiladi bu mashinada har bir tanda ipini alohida ko’tarib turilishi boshqariladi. Hozirgi zamonaviy dastgohlarda elektron sistemalar yordamidav amalga oshiriladi. Xomuza gula yordamida ko’tarilgan iplarni eng yuqorigi va pastga tushirilgan nu і talarini chegaralaydi,shu nuqtalar orasidagi masofani xomuza balandligi hx deyiladi (8-rasm). Gazlama chetidan dan to lamilgacha bo’lgan masofa xomuza uzunligi L va xomuza uzunligini oldingi qismi va orqa qismi deyiladi. h x L 8- расм . Хомуза o’ лчамлари Xomuzaning burchaklari h x harflari bilan belgilanadi. Xomuzaning o’lchamlari to’qimaning to’quv dastgohida hosil bo’lishiga, iplarning uzulishiga va iplaring fizik-mexanik xususiyatlarini saqlab qolishga axamiyati kattadir. Gazlamani to’qish davrida tanda ipidagi taranglikning qiymatini ko’payishi xomuzaning o’lchamlariga ayniqsa hx o’lchamiga bog’liqir.Xomuza o’lchamlari gazlamani to’quvchilikda texnologik ahamiyati kattadir. I I BOB. T exnologik tadqiqot nihisobi 2.1 Korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlama hisobini ishlab chiqish 2 .2 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamani taxtlash hisobi

Paxta ipidan to’qiladigin matolardan g azlama matosi. Art 124 Texnik tavsifi: Paxta ipi. G azlama turini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish lozim. Talablar: 1) Gazlama yuqori sifatli, zamon talabiga mos, xaridorgir va raqobatbardosh bo’lishi. 2) Iste’molchilarning mavjudligi. 3) Gazlamalarni badiiy bezashni e’tiborga olish lozim (dizaynerlik). 4) Gazlamalar ishlatilishiga ko’ra quyidagi vazifalarni bajarishi kerak: Quyidagi 5-jadval da gazlamani texnik hisobi ko’rsatkichlari keltirilgan. 5-jadval Gazlamaning texnik hisobi ko’rsatkichlari: t/r To’qim a nomi Arti - kuli X om to’qima eni,sm Ipning chiziqli zichligi, teks 10 sm dagi ip lar soni Namunaning mustaxkamligi Tanda Arqoq Tanda Arqoq Tanda Arqoq 1 Bo’z 124 142 25 29,4 228 211 40 38 10 m mato uchun ip sarfi:P0(T)= Pn⋅2000 S⋅Tnp(T)⋅a= 40 КГ⋅2000 2,28 ⋅25 ⋅1⋅9,81 = 8⋅10 4 55917 =143 ,07 N=14,3 sN/teks; (1) S – 10 sm matodagi iplar soni a – o’rilish bilan bog’liq koeffi t sient. Polotno uchun a = 1. GOST 800.417-81 bo’yicha 1 kg kuch =9,81 N 1H= 1КГ 9,81 (2) Ipning nisbiy mustaxkamligi arqoq bo’yicha P0(А)=38 ⋅2000 2,11⋅29 ,4⋅1⋅9,81 =76000 60855 ,354 =1,25 N=12,5 sN/teks ; (3) Uyga vazifa: Kurs loyixasi bo’yicha assortimentni tanlash.

Paxta tolas i dan yigirilgan iplarning navi GOST 1119-80 standarti bo’yicha quyidagi ko’rsatkichlarga asosan aniqlanadi: 1 . Ipning turi , qaysi usul bilin olingan (qayta tarash, karda va apparat). 2 . Ipning ishlatish maqsadi (gazlamaga, trikotajga, g’altak iplarga). 3.Xaqiqiy chiziqli zichligi, ТХ - tajriba yo’li bilan aniqlanadi. 4.Konditsion chiziqli zichlikdan nominal chiziqli zichlik ning og’ish miqdori bo’lib, bu ko’rsatkich foizda quyidagi formula yordamida hisoblanadi. Mezoni standartda berilgan. D= TK−TH TH ⋅100 , (4) TK – kondi t sion chiziqli zichlik quyidagi formula bilan aniqlanadi: TK=TX⋅ 100 +W K 100 +W X (5) Bunda , WK – kondi t sion namlik, % da. WX – xaqiqiy namlik, % da. TH –nominal chiziqli zichlik, ishlab chiqarishga berilgan topshiriq, yo’g’onlik (standartda beriladi). 5.Ipning nisbiy mustaxkamligi PH (gk/teks) quyidagi formula bilan aniqlanadi: PH= PM T (6) 6.Mustaxkamlik bo’yicha varia t siya koeffi t sienti CP (%da) quyidagi formula bilan aniqlanadi: CP= δ PM ⋅100 , (7) Bunda, δ – o’rtacha kvadratik og’ish miqdori bo’lib, u quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

σ=√ ∑ (Pi− ¯PM)2 n−1 (8) ¯PM – o’rtacha mutloq mustaxkamlik, gk. 7.Sifat ko’rsatkichi quyidagi formula yordamida aniqdanadi. CK = PH CP (9) Paxtadan yigirilgan iplar sifat ko’rsatkichlari bo’yicha I, II va III navlarga bo’linadi [3 5.40 ].

2. 2 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamani taxtlash hisobi tavsifi davlat standarti asosida yoki nam unasi tahlili asosida beriladi. Tavsifga nomlanishi, artikuli, mato vazifasi, tanda va arqoq iplari uchun ishlatilgan tola turi va tavsifi, ip yoki xom ip tavsifi (xomip, oqartirilgan, ranglangan, pishitilgan, pishitilish yo‘nalishi va kattaligi, uzilish uzunligi, uzilish yuklanishi va ip cho‘zilish), iplarning chiziqli zichligi. Ipning chiziqli zichligi 1 km deb qabul qilingan uzunlik birligiga uning grammadagi to‘g‘ri keluvchi massasi bilan tavsiflanadi[42,43]. Chiziqli zichlik birligi teks (kilometrga gramm):Т = g /L (10) bu yerda, T- chiziqli zichlik, teks; g- ip massasi, gr; L- ip uzunligi, km. Davlat standartiga muvofiq tayyor mato o‘lchamlari, uning kengligi, bo‘lak uzunligi, dona mahsulotlar uchun (ro‘mol, gilam va hokazo) uning kengligi va uzunligi, shuningdek tayyor matoning tanda bo‘yicha Rtya va arqoq bo‘yicha Ram zichligi keltiriladi. Bundan tashqari tayyor mato asosiy fiziko-mexanik xususiyatlari ko‘rsatkichlari keltiriladi, masalan, uzilish yuklamasi, tanda bo‘yicha va arqoq bo‘yicha uzayish, texnik mo‘ljalli matolar uchun esa issiqlik o‘tkazuvchanlik, havo o‘tish, yonuvchanmaslik va hokazo kbi xususiyatlar ko‘rsatilishi mumkin. Ko‘p hollarda matoni pardozlash jarayonida uning tuzilishi va buning natijasida uning o‘lchamlari ham o‘zgaradi. Shuning uchun mato tavsifida uni pardozlash bo‘yicha ma’lumotlar keltirilishi kerak: pardozlash turi, mato pardozlash ishlab chiqarishida o‘tuvchi texnologik jarayonlar va ularning ko‘rsatkichlari, ayniqsa uzunlik bo‘yicha kirishishi yoki tortilishi va kengligi bo‘yicha mato yuza zichligining oshishi yoki kamayishi [36].

2. Gazlama kengligini va to‘pining uzunligini aniqlash. Xom mato kengligi tayyor mato kengligini hisobga olgan holda quyidagi 11- formula bo‘yicha aniqlanadi:В с= В т 1 ± 0 ,01 U y (11) bu yerda, Vs- xom mato kengligi, sm; Vt- tayyor mato kengligi, sm; Uy- pardozlashda kirishishi (-) yoki tortilishi (+), %. Deyarli barcha matolar pardozlash natijasida kengligi bo‘yicha kirishishiga ega, shuning uchun xom mato kengligi tayyor mato kenglidan ko‘proq. Pardozlash jarayonida mato to‘pi uzunligi uning tuzilishi va xususiyatiga qarab o‘zgaradi. Shunday kamzul va movutli matolar uzunlik bo‘yicha kirishishga ega, qolgan ko‘pgina matolar tortilishga ega uzunlik bo‘yicha tortilish yoki kirishish davlat standarti tomonidan foizlarda o‘rnatiladi. Xom mato to‘pi uzunligi tayyor mato to‘pi uzunligini hisobga olgan holda quyidagi 12- formula bilan aniqlanadi: Lo= L y 1± 0 ,01 U o (12) bu yerda, L o – xom mato to‘pi uzunligi, м; L y – tayyor mato to‘pi uzunligi, м; U o – uzunligi bo‘yicha kirishishi (-) yoki tortilishi (+), %. 3. Xom g azlama arqoq bo‘yicha va tanda bo‘yicha zichligi Р а= Р ах 1± 0 ,01 U тан Р т= Р тх 1± 0 ,01 U а (13;14) bu yerda, Р тх , Р ах – tanda va arqoq bo‘yicha tayyor mato zichligi. 4.Gazlamaiplar qisqarishi mato ishlab chiqiladigan fabrika ma’lumotlari bo‘yicha matoga davlat standartidan olinishi, mato namunasi bo‘yicha aniqlanishi

mumkin. Mato namunasini tahlil qilishda tanda iplari at va arqoq aa qisqarishi 15,16 - formular bo‘yicha aniqlanadi:ат= Lт− Lтт Lт ⋅100 % аа= L а− L та L а ⋅100 % (15;16) Bundan tashqari qisqarish bunday aniqlanishi mumkin: аа= Ва− Вт Ва ⋅100 % (17) bu yerda, L та - mato namunasidan tortib olingan tanda tekislangan ipi uzunligi; L тт - tanda bo‘ylab mato namunasi uzunligi; L а - mato namunasidan tortib olingan tekislangan arqoq ipi uzunligi; L ат - arqoq bo‘ylab mato namunasi uzunligi; В т - tig‘ bo‘yicha mato zapravkasi kengligi. Umumiy qoidadan nafis to‘r, qat –qat patli tanda iplari qisqarishi istisno. Bu holda 1 m nafis to‘r, qat – qat yoki patli mato ishlab chiqish uchun tanda uzunligi Sm a = 300 % da 5 m-a .... = 50 % da va hokazo, hisoblash matoning tuzilishi bilan chiqarilgan deb hisoblashadi [23,32]. 5. Tig‘ bo‘yicha gazlama zapravkasi kengligini va mato to‘pini ishlab chiqish uchun tanda uzunligini aniqlash. Tig‘ bo‘yicha gazlama mato kengligi quyidagi 18- formula bo‘yicha aniqlanadi: В т= В т 1− 0,01 аа (18) Bir to‘p mato ishlab chiqish uchun talab etiladigan tanda uzunligi Lтп = Lт 1− 0,01 ат (19) bu yerda, L тп – gazlamato‘pini ishlab chiqish uchun tanda uzunligi.

Agar gazlama tuzishda ishlatilgan xom ashyo turi yoki chiziqli zichligi, shuni ngdek turli qisqarishgaega bo‘lgan bir necha tanda iplari tizimi ishtirok etsa, iplarning har bir tizimi uchun bir to‘p xom mato ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan tanda uzunligini aniqlash kerak. nafis to‘p, patli yoki qat – qat tandalar uzunligi quyidagi 20- formuladan topiladi:Lт.пк = Lс атп 100 (20) bu yerda, L т.пк. - gazlamato‘pini ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan patli tanda узунлиги, м; а тп - patli tanda qisqarishi. 6. Zapravkada tanda iplari sonini aniqlash. пт= пф+ пкр (21) а) fon d tanda iplari soni пф= Р тт (В т− В крт )⋅0,1 (22) bu yerda, п ф - fond tanda iplari soni; Р тт – 10 sm ga tanda bo‘yicha tayyor mato zichligi; В т – tayyor gazlama kengligi, sm; В крт – tayyor gazlama milki kengligi, sm. б) milklarda tanda iplari soni: пм= Р тм ⋅В м⋅0,1 (23) bu yerda, Р тм – 10 sm ga milklarda tanda bo‘yicha mato zichligi. Mokili dastgohlar uchun milklar kengligi mato kengligidan 0,5...15 % ga teng olinadi. Mokili to‘quv dastgohlari uchun milklarda tanda bo‘yicha mato zichligi fondi mato zichligiga qaraganda 1,5 – 2 marta ko‘p, ya’ni Rtm= (1.5+2) Rt, fond va milklar uchun iplar chiziqli zichligi tengligida, ya’ni Tt= Ttm [15,16].

Agar milklar uchun ko‘proq chiziqli zichlikdagi iplar qo‘llansa, ya’ni (Т тм >Т т ), milklarda tanda bo‘yicha mato zichligi fonda tanda bo‘yicha mato zichligiga (Р тм =Р т ) teng bo‘lishi mumkin. в) zapravkada tanda iplari umumiy soniп т = п ф + п м (24) Turli turdagi tanda iplaridan matolar uchun (rangi, chiziqli zichligi, eshilishi va boshqalar). Har bir tur iplari sonini aniqlash zarur. buning uchun bezak rapporti bo‘yicha rang rapportida tanda iplari sonini aniqlash kerak: R тр = Р т⋅В тр ⋅0,1 (25) bu yerda, R тр - rang rapportida tanda iplari soni; Р т - 10sm ga tanda bo‘yicha mato zichligi; В тр - rang rapporti kengligi, sm. Har bir rang yoki tur tanda iplari sonini aniqlash uchun tanda rang rapportida bu iplar hisobi o‘tkaziladi. R тр = R тр 1+ R тр 2+ ...R трх (26) bu yerda, R тр1 - rang yoki tur iplari soni; R тр2 - 2 rang yoki tur iplari soni; R трх - х- rang yoki tur iplari soni. Gazlama kengligi bo‘yicha rapportlar soni aniqlanadi: п р= п ф /R ртх (27) bu yerda, п р - mato kengligi bo‘yicha rang rapportlari soni. Rang rapportasi mato kengligi bo‘yicha butun son marta takrorlanishi kerak. Har bir xom ashyo turi yoki har bir rang tanda iplari soni птх = R ртх /пр (28) бу ерда, п тх - х rang yoki tur tanda iplari soni.

Barcha ranglar tanda iplari umumiy soni yig‘indi sifatida aniqlanadi, ya’niп т = п т 1+ п т 2+ ...п тх (29) Milk iplari soni u yoki bu tur yoki rang iplari milk uchun tanlangan, soni bilan qo‘shiladi. Agar mato tuzilishida tanda iplarining bir necha tizimi ishtirok etsa, ular o‘rtasidagi nisbat bo‘yicha har bir tizim tanda iplari sani aniqlanadi[2 3 ,24]. 7. Tanda iplari sonini aniqlashdan so‘ng tandalash usulini tanlash va hisoblash o‘tkazish zarur. Tandalash partion usuli uchun tandalash g‘oltagida iplar soni tandalash mashinasi tanlangan naychasi hajmidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Avval g‘altaklar mumkin bo‘lgan soni aniqlanadi: п т = п т /п тш (30) bu yerda, п тш – naychada g‘altaklarning maksimal soni; п т – g‘altaklar soni. Agar kasr son hosil bo‘lsa, eng yaqin kattaroq butun son qabul qilinadi. Undan keyin har bir g‘altakda tanda iplari soni hisoblanadi: пт .в= пт /пв (31) Tandalashning tasmali usuli uchun tasmada iplar soni va tasmalar soni hisoblanadi. oldin bobinalar maksimal sonidan kelib chiqib п бш – naychada tasmalar mumkin soni aniqlanadi: п л= п т /п бш (32) bu yerda, п л - eng yaqin kattaroq son qabul qilinadigan tasmalar soni. Keyin tasmada iplar soni hisoblanadi:

п тл = п т /п л (33) Ko‘p rangli tandada har bir tasmada rang yoki iplar turi rapportlarning butun soni takrorlanishi bo‘lishi kerak. alohida g‘altaklarga o‘raladigan tanda iplarining bir necha tizimi talab etiladigan murakkab tuzilishli matolarda tandalash hisobi har bir tanda uchun alohida ishlanadi. 2 .3 K orxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamani yuza zichligini aniqlash usuli ishlab chiqish Gazlama yuzasi zichligi matoning tanda va arqoq bo‘yicha zichligi, iplar chiziqli zichligi, pardozlashda mato iplarining qisqarishi va matoning kirishishiga bog‘liq. Mato yuza zichligini hisoblash yo‘li bilan va mato namunasi bo‘yicha aniqlanishi mumkin. Namuna bo‘yicha mato yuza zichligini aniqlash ma’lum maydon namunasini o‘lchash bilan va proporsiya usulida hisoblash bilan amalga oshirilishi mumkin [35]. O‘lchash uchun 10 x 10sm va 5 x 5sm hajmli namunalar eng qulaydir. O‘lchashdan oldin tanda yo‘nalishi va arqoq yo‘nalishi bo‘yicha o‘lchamlarni aniq rioya qilib namunani qirqish kerak. Namuna o‘lchovini diqqat bilan amalga oshirish kerak, chunki keyinchalik xatto bir necha martaga kattalashadi. Masalan: 100 sm2 hajmli gazlama namunasi og‘irligi 32gr. Bu namuna yuza zichligini aniqlash uchun proporsiya tuzish kerak. Р 3 : 1000 = 3 : 100, undan P s = 300 г/м 2 ni aniqlash kerak. Gazlama chiziqli zichligini aniqlash uchun mato yuza zichligini uning metrlarda kengligiga ko‘paytirish zarur. Agar P s = 300 г/м 2 , Т 1= PsB = 300 ⋅ 1 : 2 = 360 г/м 2 (34) hisoblash yo‘li bilan mato yuza zichligini aniqlash uchun tanda va arqoqning 100m matoda massasini aniqlash zarur. 100m gazlamada tanda massasi [15,25,27,16]

М тан = пТТ Т⋅100 10 6 (1− аТ 100 ) , (35) bu yerda, М т - 100 m xom matoda tanda massasi, kg; п т – tanda iplari umumiy soni; Т т - tanda iplari chiziqli zichligi, teks; а т – tanda kirishishi, %. 100m gazlamada arqoq massasi hisobi gazlama ishlab chiqilishi kerak bo‘lgan to‘quv dastgohi milk hosil qiluvchi mexanizmini hisobga olgan holda aniqlanadi. Mokili to‘quv dastgohlari uchun М а= 10 ⋅ Р а⋅ В а⋅Т а⋅100 10 6 ёки М а= 10 ⋅ Р а⋅ В т⋅Т а⋅ 100 10 6(1 − 0 ,01 ⋅а а) (36;37) bu yerda, М а - 100m xom matoda arqoq massasi, kg; Р а - xom matoning arqoq bo‘yicha zichligi; В т - berd bo‘yicha tanda zapravkasi kengligi, m; В с - xom mato kengligi,m; Т а -arqoq iplari chiziqli zichligi, teks; а а – arqoq iplari kirishishi, %. СТБ, АТПР kiritilgan kromkali dastgohlarda ishlab chiqilgan gazlama uchun М а= 10 ⋅Р а(В з+ В кз )Т а⋅100 10 6 ёки М а= 10 ⋅Р а(В с+ В кс )Т а⋅100 10 6(1 − 0 ,01 аа) (38;39) бу ерда, В кз - ikki kiritilgan milklar arqoq ipi uchlari uzunligi, m; В кс – xom matoda milklar kengligi, m.

2.4 G azlama tuzilishidagi nuqsonlarni aniqlash usullari To’quv dastgohlari mexanizmlarining va moslamalarining buzilib qolishi, tanda va arqoq iplarining uzilishi, to’quvchilarning noto’ri yoki e’tiborsiz ishlashi natijasida gazlamalarda nuqsonlar hosil bo’ladi , bu esa gazlamalarda sifatining pasayishiga olib keladi [23]. Korxona to’quv sexida gazlamalardagi nuqsonlarni topish BPM-2 mashinada aniqlanadi. Mashina Rossiyaning Moskva eksperimental mexanika zavodi ishlab chiqarilgan. BPM-2 dastgohi ikki mexanizmdan tashkil topgan: gazlama ni silliq ekran ustidan tortib o’rovchi mexanizm, hamda o’lchov va natijalarni yozuvchi mexanizm [35]. Quyidagi 9-rasmda gazlama sifatini nazorat qiluvchi BPM-2 mashinasi keltirilgan.

9- rasm. G azlama tuzilishidagi nuqsonlarni aniqlash BPM-2 mashinasi Tekshirilayotgan o’ram dastgohni orqa tarafidagi novga solinadi, u yuqoriga tashuvchi va qisuvchi valiklar orіali nazorat oynasi ustidan o’tkazilib, dastgoh oldidagi va pastdagi skalka – valga o’raladi. Nazorat oynasi orqasida lyuminissent lampalar bo’lib, ular nuqsonlarni yaqqol ko’rishni ta’minlaydi, bunda ishchi dastgohni to’xtatib nuqson ustiga bo’r yordamida iks belgisi qo’yadi va o’ram qog’oziga necha metrda nuqson ko’ringanini belgilab qo’yadi. Materialni eni, chiziqchaga binoan ko’rish-kuzatish yo’li bilan, uzunligi esa hisoblagich yordamida nazorat qilib boriladi. Gazlama valdan chiqib, tekislangan holda yo’naltiruvchi valik va tekshirish oynasidan o’tadi. Tekshirishdanutayotgandanazoratchinazoratqiladi. Tekshirishdan o’tgan gazlama yo’naltiruvchi valik, tortuvchi valiklarlardan o’tadi. Tortuvchi valiklarning yuzasi g’adir-budir rezina bilan qoplangan bo’lib, bu ishqalanishni oshiradi.Tortuvchi valiklar orasida tushuvchi valiklar o’rnatilgan.Bu valiklar gazlama ustida bo’lib, bush o’rnatilgan.Gazlama tarangligi o’zgarganda ular tik harakatlanib, taranglikni bir xilda ushlab turadi.Undan so’ng gazlama valikga o’raladi. Har ikkala hisoblagichga harakat tortuvchi valik orqali uzatiladi. Korxona to’quv sexida asosan gazlamalar tuzilishida quyidagi nuqsonlar o’chraydi: - gazlamalarda arqoq yetishmaslik; - gazlamalarda arqoq ipi zichligining oshib ketishi; - tandasizlik; - qo’shilib o’rilish; - notekis gazlama; - o’rilmagan arqoq; - qobariqlar; - arqoqni halqalanishi; Ulardan ba’zilari q uyidagi 10 - a,b,v,d- rasm lar da keltirilgan :

a) arqoqipi yetishmaslikb ) arqoqipi zichligiko ’ p v ) tandasizlik nuqsonid) yuzan о tekisligi

I II BOB. Iqtisodiy qism 3.1 Korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamadan tayyorlanadigan mingta kiyimdan rejalashtirilgan yillik iqtisodiy samara dorlik 1. Yangi gazlamaning yemirilishga chidamliligi - o‘tkazilgan ekspert bo‘yicha - qabul qilingan (xolisona baxolash) 2. Mavjud gazlamalarning uzoq chidamligi (xizmat muddati) 3. Yangi gazlama xizmat muddati6 ой (1 + 30 100 )= 8 ой 4. Mavjud gazlamalardan 1000 ta maxsus kiyimning narxi 3042 3.47 m bitta kiyim 3042 ⋅3 ,47 ⋅ 100 = 1055574 ,0 5. Yangi gazlamaning 1000 ta kiyim uchun narxi (1 m yangi gazlamani eski gazlamaga nisbatan 10 % ko‘proq) keltirib chiqarilgan natijasida iste’molchi va ishlab chiqaruvchi uchun bir xil foyda beradi. 3042 (1+ 10 100 )= 3346 ,2 3346 ,2⋅3 ,47 ⋅100 = 11611314

6. Iste’molchi mavjud gazlama 1000 ta maxsus kiyim uchun yillik xarajat1055574 ,0 6 = 17592990 сум 7. Iste’molchidagi yangi gazlamaning 100 ta maxsus kiyim uchun yillik xarajat 1161131 ,4 8 = 145141 ,4 ҳ сумҳ1ҳйилда 8. 100ta kiyimdan 1759299 .0 − 145141 .4 = 307876 ,0 сум 9. Bir yilda 1 ta dastgoxdan ishlab chiqaruvchi uchun qo‘shimcha daromad – D i/ch a) to‘quv dastgoxining 1soat ishlab chiqarish unumdorligi - 6 m А = 6⋅6450 = 22500 ,0 D = 22500 ⋅3346 ,2− 22500 ⋅3042 = 75289500 ,0− 68445000 = 6844500 Quyidagi 6-jadval da t exnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar keltirilgan. 6 -jadval Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar № Ko‘rsatkichlar nomi Eksperimentgacha Eksperimentdan keyin 1. Yemirilish chidamligi 2340 2686 2. Gazlama xizmat muddati 6 ой 8 ой 3. 1 m gazlamaning narxi, so‘m 3042 3346.2 4. Mavjud gazlamalardan 1000 ta kiyimning narxi, so‘m 10555 11611314 5. Iste’molchi mavjud gazlama 1000 ta kiyim uchun yillik xarajat, so‘m 1759290 , 0 145141.4 6. 100 maxsus kiyimdan, so‘m - 307876 , 0 7. 1 yilda 1 ta dastgoxdan ishlab - 6844500

chiqaruvchi qo‘shimcha daromad, so‘m Korxona to’quv sexida ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamadan yangi hosila o‘rilishli matosi 29.4 teksdagi tanda va arqoq iplaridan ishlab chiqarilgan. Natijada 100 m matoga sarflanadigan iplar miqdori va iplarning uzilish soni kamaydi, ish unumdorligi oshadi. Sihov uchun bo‘yicha ishlab chiqarilgan mato qalin, yuzi sirtida burchak ostida diogonal yo‘l – yo‘l chiziqlar hosil kilinib, bunday gazlama maxsus kiyimlar tikishda foydalanish mumkin. Bu gazlamaning inson organizmi uchun foydali tomoni shundaki, havo o‘tkazuvchanligi yuqori va suv shimish qobiliyati yaxshi ekanligi aniqlandi. Bundan tashqari shuni ma’lum qilish kerakki, O‘zbekiston paxta tolasi jaxon bozoridan yetakchi o‘rinni egallagani kabi, bu mato xam o‘z o‘rnini egallash mavqeiga ega bo‘ladi[38].

IV BOB. To’quv sexida mehnat muhofazasi va ekologiya 4.1 To’quv sexi havosi tozaligining mehnat sharoitiga ta’siri va zararli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyalari Sexlardagi havoning tozaligi ishchilar salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish jarayonida sexlarda havoga kishi organizmiga zararli bo‘lgan gaz, chang boshqa moddalar ajralib chiqadi. Kishi bunday havodan nafas olganda yuqori nafas yo‘llari qichiydi va kishi o‘zi xohlamagan holda yuzaki nafas oladi, bu esa o‘pka faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi va turli kasalliklarni keltirib chiqaradi[26,27,28]. Sexlarda changlarning mavjudligi ko‘z shilliq pardalarini qichishtirib konyuktivit kasalligini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari chang zarrachalari tuberkulyoz tayoqchalarini va zararli bakteriyalarni tashuvchi vositadir. U lampalar ustiga o‘tirib, sexdagi yorug‘likni kamaytiradi, bu esa ishchilar faoliyatiga va sog‘lig‘iga ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish sexlari ish zonalari havosidagi zararli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyasi GOST 12.1 005-88 bilan belgilanadi. Kishi organizmiga ta’siri bo‘yicha zararli moddalar 4 sinfga bo‘linadi: 1-sinf – favqulotda xavfli; 2- sinf – yuqori darajada xavfli; 3- sinf - mo‘tadil xavfli; 4- sinf – kam darajada xavfli.

Xavfli zararli moddalar miqdori ish kuni davomida ishchi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir qilmasa, bunday konsentratsiya moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyasi deb ataladi. Sexdan, shamollatish sistemasi orqali so‘rib olingan havo atmosferaga chiqarib yuborishdan oldin zararli moddalardan tozalanadi, retsirkulyatsiya uchun sexga qayta yuboriladigan havoda zararli moddalarning miqdori 0.3 YQBK dan oshmasligi kerak. To‘qimachilik sanoati sexlarida tolali materiallarni titish, savash, tarash, paxmoqlash jarayonlarida chang, bo‘yash, bo‘yoqlar tayyorlash, ohorlash, tuklarini kuydirish jarayonlarida ximiyaviy zararli gazlar ajralib chiqadi. Bu zararli moddalar ishchilar fiziologiyasiga ta’sir qilib, organizmni zaharlanishiga olib kelishi mumki n [26,27,28]. To‘qimachilik sanoatida, ayniqsa, uning boshlang‘ich jarayonlarida eng ko‘p tarqalgan zarrali modda – changdir. U hamma ishlab chiqarish sexlarida hamda korxona hududida atmosferada uzoq vaqtlar qo‘nmaydi, uchib yurishi mumkin. Ish jarayonlarining va atrof muhitning ishchilar organizmiga ta’sirini o‘rganadigan fan mexnat gigiyenasi deyiladi. Mexnat gigiyenasini qo‘llash natijasida qulay sharoitlarni yarata oladigan, mexnat unumdorligini oshira oladigan, kasbiy kasalliklarni kamaytira oladigan yoki butunlay yo‘q qila oladigan sanitariya, gigiyena va davolash profilaktik tadbirlari ishlab chiqiladi. Ma’lumki, ish jarayonida kishi organizmiga tashqi muhit salbiy ta’sir qilishi, ayni paytda ayrim a’zolar charchashi ham mumkin. Organizmning charchashi ikki xil bo‘ladi: tez charchash, bu ishga ko‘nikma hosil qilinmaganda yoki og‘ir jismoniy ish bajarishdan kelib chiqadi. Bunday charchash ish tugagandan so‘ng tezda o‘tib ketadi; sekin-asta rivojlanib boruvchi charchash, mexnat qobiliyatining asta- sekin pasayishiga olib keladi. Bu xil charchash uzoq vaqt va hamisha bir xil ishlarni bajarish natijasida yuzaga kelib, kishi organizmini puturdan ketkazadi.

Ish joylaridagi mikroiqlim omillarni- harorat, nisbiy namlik, havoning tezligi hamda atmosfera bosimi tashkil etadi. Bunday muhit kishi organizmiga salbiy ta’sir kilib, uni sovutib yoki qizitib yuboradi. Bundan tashqari organizmdan chiqadigan issiqlik kishi bajarayotgan ishning jadalligiga ham bog‘liq. Kishi organizmining meyoriy harorati 36-37 0 C bo‘ladi. Organizm o‘zi uchun zarur bo‘lgan haroratni ta’minlab turish qobiliyatiga ega. Organizmning bu xususiyati “haroratni rostlash” deb ataladi. Masalan, biz sovqotsak qaltiraymiz, bu muskullarning ish bajarishi natijasida energiya chiqarishidir. Qizib ketsak, terlaymiz, bu ortiqcha issiqlikni tashqi muhitga berish va shu orqali organizm haroratini ma’lum miqdorda saqlab turishdir[26,27,28]. Ma’lum og‘irlikdashi jismoniy mexnat bilan band bo‘lgan kishi o‘zini yaxshi his qilishi, ya’ni u qizib ketmasligi yoki sovqotmasligi uchun mikroiqlim sharoitlari ma’lum darajada bir –biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lishi kerak. Bunday sharoitlarni komfort sharoitlar deyiladi. Bu sharoitlarni yaratish GOST 12.1 005-76 “Ish zonasining havosiga umumiy sanitariya – texnika talablari” bilan belgilanadi. Berilgan ish turi uchun komfort sharoit issiqlik balansi ta’min etilgandagina bo‘lishi mumkin. Issiqlik balansi quyidagi formula ibilan ifodalanadi:Q = Q ў+ Q к+ Q н + Q б + Q х (40) bu yerda, Q ў - kiyimning issiqlik o‘tkazuvchanligi; Q к -badan atrofidagi konveksiya; Q н - atrof yuzalariga nurlanish; Q б - badandan chiqayotgan namlikning bug‘laнishi; Q х - nafas olinayotgan havoni isitish ; Sex havosining harorati yuqori bo‘lganda qon tomirlar kengayib, teriga qon meyoridan ko‘p kela boshlaydi va atrof muxitga issiqlik uzatish birmuncha ko‘payadi. Bu hol sex havosining 30-35 0 C dan yuqori bo‘lganda to‘xtaydi. Kishi

terlaydi, buning natijasida organizm uchun zarur bo‘lgan tuzlar ham ter bilan chiqib ketadi. Shuning uchun issiq sexlarda sal sho‘rlangan gaz suvlar beriladi. Sexdagi havo harorati pasayganda, qon tomirlar torayib, teiga qonning kelishi susayadi va tananing tashqi muhitga issiqlik berishi kamayadi. Shunday qilib, kishi o‘zini ish sharoitida yaxshi his qilishi uchun harorat, nisbiy namlik va havo harakati tezligining ma’lum uyg‘unligi zarur ekan. Taning haroratini rostlashda sex havosining namligi katta ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori nisbiy namlik terning bug‘lanishining kamayishiga olib kelsa, juda past nisbiy namlik nafas yo‘llari shilliq pardasining qurib qolishiga olib keladi. Namlikning eng maqbul qiymati 40-60% deb qabul qilingan, lekin to‘qimachilik korxonalarida texnologik jarayon talablari nisbiy namlikning o‘zgarishiga olib keladi. Ayni paytda har qanday sharoitda ham birinchi navbatga inson salomatligi, uning mehnatini muhofaza qilish muammosi qo‘yilishi kerak. Ish joylarida havoning harakati ish sharoitini yaxshilashning muhim omillaridan hisoblanadi. Issiqlik yuqori bo‘lgan sexlarda havoning harakati organizmdan chiqadigan issiqlikni atrof muhitga berilishini yaxshilaydi va aksincha sovuq sexlarda organizmga salbiy ta’sir qiladi[26,27,28]. Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0.2 m/s hisoblanadi. Yilning sovuq paytlarida havoning tezligi 0.2-0.5 m/s, issiq kunlarida esa 0.2-0.1 m/s bo‘lii tavsiya etilgan. Issiq sexlarda bu tezlik 3.5 m/s gacha oshirilishi mumkin. sexda havo tezligini tanlashda uning texnologik jarayonga xalaqit bermasligini va zararli moddalarni uchirib sexga tarqatmasligini ham hisobga olish kerak[53]. Davlat sanitariya nazoratining tavsiyasiga ko‘ra ish joylarida yo‘d qo‘yish mumkin bo‘lgan havo harakatining tezligi ish joyining haroratiga quyidagicha bog‘lanadi.

Quyidagi 7 -jadval da sexda havo harakatining tezligi keltirilgan. 7 -jadval Sexda havo harakatining tezligi Ish joyidagi harorat, 0 C Ish joyida yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan havoning harakat tezligi, m/s 16-20 0.25 гача 22-23 0.25-0.3 24-25 0.4-0.6 26-27 0.7-1.0 28-30 1.1-1.3 Sexlarda toifasi turlicha bo‘lgan ishlarda mikroiqlim sharoitining komfort qiymatlari har xil bo‘ladi. Masalan, yengil va og‘ir toifali ish bajarish paytida komfort sharoit qiymatlari quyidagi jadvalga keltirilgan. Quyidagi 8-jadval da sex mikroiqlimi keltirilgan [26,27,28]. 8 -jadval Sex mikroiqlim i Meterologik sharoitlar Kishi tinch turgan Holda Kishi og‘ir ish bajarayotgan holda Havo harakati tezligi, m/s 0 2 Havoning harorati, t, 0 C 18 14 Havoning nisbiy namligi 50 40

Quyidagi 11,12 va 13 - rasmlarda tuquv sexlarida changlarni yig‘ish uskunalari keltirilgan. 11-rasm. Chang yig’iladigan yerto’la 12 – rasm . Havoni changdan tozalaydigan filtr 1- ventilyator., 2 - chang yerto’lasi., 3 – havo kanali., 4 – to’rli baraban., 5 – qatlamli valik. Zamonaviy fabrikalarda changli havoni tozalash uchun filtrlar ishlatiladi. Filtrlar tuzilishiga ko’ra turlicha bo’ladi: barabanli filtrlar FT; FT-1; FBS.Yengli filtrlar. Bular bir bosqichli filtrlar deb ham yuritiladi.Barabanli va yengli filtrlar- bular ikki bosqichli filtrlar deyiladi, Ft-2m. Quyidagi 12 -rasmda to’quv sexlaridagi changlarni ushlovchi yengli filtrlar keltirilgan. 13 - rasm. Filtr 1 - yengli filtr. 2 , 3 - yenglar mahkamlangan quttilar. 4 - chang to’planadigan qop . Changli havo kondensordan chang yerto’lasiga yo’naltiriladi. Changli havodan tozalangan oreshka havo quvurlari orqali MNSH-48M markali qopga joylash mashinasiga yo’naltirilishi mumkin. Savash mashinalari ostidan ajralayotgan chiqindilarni olish uchun ishchi shiberni burab qabul voronkalaridan birini ochib yuborishi kifoya, chiqindilar havo quvurlari orqali yiguvchi labazga borib tushadi. Chiqindi sexlariga o‘rnatiladigan labazlar yonmaydigan materiallardan yasaladi [25].

4.2 To’quv sexida shovqinni kelib chiqish sabablari va uni bartaraf etish chora tadbirlari. Turli balandlik va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qo’shilib eshitilishi shovqin deb ataladi. Tovush fizik holat sifatida havo, suv va boshqa tarang muhitdan kelib chiqadigan to’lqinsimon harakarlardan iborat bo’lib, tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo’ladi. Shovqin kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin. U boshni aylantirib, miyada og’riq turg’izadi va quloq shang’illab asab tizimiga ham yomon ta’sir qiladi. Ayniqsa, fikrni to’plab, aqliy ish bilan shug’ullanishga imkon bermaydi, ish qobiliyatini 10-60% gacha pasaytirib yuborishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida shovqinning odamga sezilmas darajada ta’sir qilishi asab tiziminig ishdan chiqishiga olib keladi. Ayniqsa, qattiq va juchli tovushlar, shuningdek to’xtovsiz ravishda bir xilda chiqib turadigan tovushlar odamga yomon ta’sir qiladi va tez charchatadi[26,27,28]. Shovqin ta’sirida turli a’zolar va tizimlarning, masalan hazm qilish (oshqazon shirasi sekretsiyasining o’zgarishi), qon aylanishi (qon bosimining ko’tarilishi) tizimlarining normal faoliyati buziladi. Kelib chiqishiga k’ra shovqin,asosan uch xil bo’ladi: sanoat shovqinni, transport shovqini, maishiy shovqinlar. Shu bilan birga gaz va suyuqliklarning harakati natijasida ham shovqin chiqishi mumkin. U aerodinamik shovqindeb ataladi. Ruhsat etilgan chekli sanitariya talablaridan ortiq bo’lgan ishlab chiqarish shovqinlari, titrashlari va ultra-infratovushlari muntazam ravishda ta’sir etganda odam organizmiga zararli ta’sir qilib, keyinchalik og’ir kasb kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. To’qimachilik sanoati jorxonalaridagi shovqin darajasi yuqori bo’lgan sexlarda ishlovchi ishchilarda “shovqin kasalligi”, shu bilan birga ayrim ish joylarining surunkali titrashi natijasida “vibratsion kasallik” ham uchrab turadi. Shovqin –bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexanik tebranishidir. bu tebranishlar to’lqinsimon ravishda tarqalib kishi quloq pardasiga tegadi, natijada tovush eshitiladi. Tovush eshitilishi uchun to’lqin ma’lum kuchga

ega bo’lishi kerak. Bu kuch esa tovush to’lqinining paskalda (Pa) o’lchanadigan bosimi bilan belgilanadi. Quloq tovush bosimining 2x10 -5 dan 2x10 2 Pa.gacha bo’lgan diapazonini qabul qila oladi.pastki chegara, ya’ni (P 0 =2x10 -5 Pa) kishi qulog’I ilg’ay oladigan minimal tovush bosimi- “eshitish chegarasi”, yuqorigi chegara, ya’ni ( P max =2x10 2 ) kishi qulog’i og’riq sezguncha chiday oladigan maksimal tovush bosimi- “og’riq chegarasi” deb ataladi. Og’riq chegarasidan yuqorida quloqlardan qon sizib chiqishi va quloq pardasining yirtilishi hollari bo’lishi mumkin. Ikki kishining o’zaro suhbati odatda, 0,1 Pa bosimda kechadi. Chastotalar bo’yicha kishi qulog’I 20 dan 20000 Hz oralig’idagi tovushlarni ayniqsa 37,5-9600 hz oralig’idagi chastotalar diapazonini yaxshi qabul qila oladi. Bu kichik va o’rta yoshli odamlarga xos. Kishi qariganda esa eng yuqorigi chegara 15000Hz larga tushib qoladi, 20Hzdan kichik va 20000Hz dan katta chastotali tovushlar infra va ultratovushlar deyiladi. Bu chegaralardan tashqaridagi tovushlarni kishi qulog’I eshita olmaydi [26,27,28]. Odamning eshitish qobiliyatini tovush bosimining mutlaq o’zgarishi bo’yicha emas, balki nisbiy o’zgarishi shovqin kuchining boshlang’ich darajasi deb atalib, etalon sifatida qabul qilingan. Ishlab chiqarishda shovqinni pasaytirishga shovqin manbaining o’zidayoq shovqin sabablarini bartaraf etish va uning tarqalish darajasini kamaytirish yo;li bilan erishish mumkin.. shu bilan birga shovqinning zararli ta’siridan himoyalanish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: - Shovqinli uskunalar past shovqinli uskunalar bilan almashtiriladi; - Shovqinlli uskunalar sexda eng kam odam ishlaydigan vaqtda ishlatiladi; - Korxona hududi ko’kalamzorlashtiriladi; - Shovqinning tarqalishini cheklash choralari ko’riladi; - Shovqin so’ndirgichlardan foydalaniladi; - Tovush o’tkazmaydigan g’iloflar yordamida shovqinning atrofga tarqalishi kamaytiriladi;

- Shovqin ta’siridan himoyalaydigan yakka tartibdagi himoya vositalaridan foydalaniladi. Shovqinni o’lchash va tahlil qilish uchun har xil tuzilishdagi shovqin o’lchagich, analizator, o’ziyorar uskuna, magnitafon hamda ossillograflardan foydalaniladi. O’lchash yo’nalishi bo’yicha shovqinni o’lchash usullarini nazorat va muhandis usullariga ajratiladi [26,27,28]. Nazorat usuli asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarning sanitariya talablariga mosligini tekshirish uchun qo’llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo’lgan analizator va shovqin o’lchagichlardan foydalaniladi. Muhandis usuli shovqin manbalarini tekshirish, uning paydo bo’lish sabablarini tahlil qilish, shovqinni so’ndirish vositalarini ishlab chiqishdan iborat. Bu usulda o’lchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug’lik nurlarini hisoblash va boshqa asboblar ishlatiladi. Shovqinga qarshi kurashish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: - Oqilona akustik rejalashtirish (shovqinli uskunalarni to’g’ri joylashtirish); - Shovqinni ihotalash; - Manbaning shovqin chiqarishini kamaytirish; - Shovqinni yutish; - Shovqinga qarshi to’siqlarni qo’llash; - Shovqinni bo’g’uvchi moslamalarni qo’llash; - Shovqinga qarshi shaxsiy himoya vositalarini qo’llash. Oqilona akustik rejalashtirish. Korxona obyektlarini rejalashtirish, bosh rejani loyihalashda shovqin chiqaruvchi obyektlarni lokallashtirish, ma’lum joylarga ya’ni boshqa obyektlarga shovqinning zarari tegmaydigan qilib joylashtirish talab qilinadi. Bu birinchi navbatda “shamollar guldastasi”, ya’ni shu aholi mavzesida shamolning asosiy yo’nalishi hisobga olinadi. Shovqinli sexlar bilan “tinch” xonalar (idoralar, konstruktorlik byurolari, kutubxona, tibbiyot xonasi va h.k) orasidagi masofa shovqinni kerakli miqdorda kamaytira oladigan darajada bo’lishi kerak. Mabodo korxona shahar hududida

bo’lsa (to’qimachilik korxonalari akar hollarda shahar hududi ichida joylashgan bo’ladi), shovqinli sexlar aholi yashovchi uylardan uzoqroqda, ya’ni korxona hududining ichkarisida joylashtirilishi lozim. Agar bunday sexlar bir binoning ichida joylashtirilishi lozim bo’lsa, “tinch” xonalar shovqinli xonalardan shovqinni yaxshi ihotalovchi to’siqlar bilan to’silishi yoki boshqa, odam kam bo’ladigan xonalar, sanuzel va koridorlar bilan ajratilgan bo’lishi kerak. Ko’p shovqin chiqaradigan sexlar atrofi ko’kalamzorlashtirilgan, bargi qalin daraxtlar va butalar bilan qoplangan bo’lishi kerak. Manbaning shovqin chiqarishini kamaytirish eng ilg’or usullarudan biri hisoblanadi. Bu shovqinli mashinaning konstruktsiyasini yoki texnologik jarayonni o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. Masalan, mashina va uskunalardagi zarbali harakatlarni zarbasiz harakatlarga almashtirish, agregatlar kichik tezlanishining knimatik sxemalarini yaratish va h.k. Manbadagi shovqinni pasaytirishda detallarning titrashini kamaytirish juda yaxshi samara beradi. Buning uchun, metalldan yesalgan detallarning ichki ishqalanish koeffitsiyenti katta bo’lgan mateiallar (rezina, bitum, butumlashtirilgan kigiz, karton) bilan qoplanadi. Plassmassadan yasalgan shesternyalarni qo’llash va ular yuzasini rezina bilan qoplash shovqinni sezilarli darajada pasaytiradi. Pnevmatik yigiruv mashinalarida halqali yigiruv mashinalariga nisbatan shovqin 10-20 dB kamdir[26,27,28]. Keyingi yillarda ko’pgina fabrikalarda shovqinni kamaytirish maqsadida T- 150 qo’shib o’rash mashinasining ekssentrik mexanizmi ariqchali barabancha bilan almashtirildi. Bunda asosiy shovqin manbai bo’lgan ip yo’naltirgich, ekssentrik hamda uning vali kerak bo’lmay qoldi va ular olib tashlandi. To’qimachilik sanoatida shovqin asosan mexanik va avtomatik to’quv dastgohlaridan chiqadi. Dastgoh mexanizmlarining, ayniqsa, tepki mexanizmi, harakat uzatuvchi shesterniyalar, batanning va mokining urilish paytlarida shovqin ortib ketadi. Shovqinni manbada ihotalash, uni pasaytirishning ta’sirchan tadbirlaridan biridir. Hozirgi paytda ihotalashning texnik darajasi shovqinni 20-40dB.ga kamaytirish

imkonini beradi. Shovqinni ihotalovchi vositalarga kabina, to’siq va himoya qobiqlarini hamda mashina va mexanizmlarni yerga o’rnatish joylariga rezina qistirmalar,po’kak va po’lat prujinalar orqali o’rnatish misol bo’lishi mumkin. Masalan, qalinligi 40mm.li namat va rezina namat qistirmalar ishlatilganda to’quv dastgohlaridan ajralib chiqadigan shovqin 1-2 dB,yuqori chastotalarda esa 5-7 dB.ga kamayadi.To’quv dastgohlarining yuzalarini,0,15 mm qalinlikdagi 709 raqamli lok bilan qoplash shovqinni 4 dB.ga kamaytirishi ma’lum. Mashina va uning ayrim qismlarini qobiqlar bilan berkitish shovqinni kamaytiradi.Bularni samaradorligini oshirish maqsadida qobiqlar ichi tovush yutuvchi materiallar bilan qoplanadi.Bunda mashina va mexanizmlarning harakatidan qobiqlarning o’zi titrab,shovqin chiqarmasligiga erishish kerak.Tajribalar shuni ko’rsatadiki ,to’quv dastgohidagi mokki qutichasini 0,09- 0,1g/sm zichlikdagi mikrog’ovak plastikat bilan qoplash shovqinni 3-3,5 dB.ga kamaytirish imkonini beradi. To’qimachilik korxonalarida shovqinni so’ndirish uchun sex binosi elementlariga shovqin yutuvchi panellar ishlatiladi. Ayrim hollarda sexlarning devorlari vatin bilan to’ldirilgan yog’och ramalariga joylashgan g’ovaklashtirilgan po’lat qoplamalar bilan qoplanadi. Tadqiqotlar shovqin yutuvchi qoplamalarning shovqin yutish koeffitsienti keng diapazonda (4000-6000 Hz)yuqoriligini (0,5-0,65)ko’rsatdi. Ma’lumki, 4000 Hz atrofidagi chastotalarda sanitariya me’yorlaridan ortuvchi shovqinlar eng zararli hisoblanadi.Bulardan tashqari,ayrim korxonalarda sex devorlari va shiftlarini shovqin yutuvchi materiallar bilan pardozlanadi. Bunda sex juda ham baland bo’lmaga hollarda (4-6 m)yuqori samaraga erishish mumkin. Sex shiftlari baland bo’lgan hollarda bunga qo’shimcha ravishda shovqin manbai bilan ish joylari oraliqlariga g’ovaklashtirilgan shovqin yutuvchi materiallar qoplangan shovqin ekranlari (ular metall,oyna,yog’och,plastmassa va boshqa materiallardan tayyorlanishi mumkin)o’rnatiladi. Ko’pincha to’qimachilik korxonalarida aerodinamik shovqinlar,ya’ni kuchli havo oqimi hisobiga ajralib chiqadigan shovqinlar uchraydi. Bu hollarda shovqinni

kamaytirish maqsadida har xil konstruksiyali shovqin so’ndirgich ishlatiladi. Bular naysimon ari iniga o’xshash g’ovak plastinkali,kamerali va turli shakillarda bo’lishi mumkin. Bularning umumiy xususiyati shundaki ,ichki devorlari tovush yutuvchi materiallar bilan qoplangan bo’ladi[26,27,28]. Ma’lumki, sexlardagi shovqin darajasi faqatgina manbalardan to’g’ridan-to’g’ri kelayotgan tovushlar hisobigagina emas, balki aks sado hisobiga ham ortishi mumkim. Bunday hollarda manba shovqinini kamaytirish imkoni bo’lmasa qaytgan tovushlar energiyasini so’ndirish uchun sexning ichki devor va shiftlari tovush yutuvchi qoplamalar bilan qoplanadi hamda shiftlarga kub ,konus va boshqa shakillarda tovush yutuvchi materiallar osib qo’yiladi. Yani xonalarga akustik ishlov beriladi. Akustik plitalar shiftlarga to’g’ridan to’g’ri yoki ma’lum masofa qoldirib biriktiriladi. Bu plitalar shisha,kapron,mineral tolalardan hamda har xil biriktiruvchi moddalar bilan qorishtirilgan yog’och qipiqlari,polivinilxlorid va shunga o’xshash g’ovak materiallardan yasalib,ularni bo’yab yoki ma’lum shakllarda ishlab chiqariladi. Ularning tovush yutish xusisiyatlari g’ovak materiallar qalinligi, tovush chastotasi va pilta bilan devor orasida havo qatlami bor yoki yo’qligiga bog’liqdir. Ayni paytda bu qoplama 20-200mm ni tashkil qiladi, bunda asosan o’rta va yuqori chastotalardagi tovushlar yutiladi. Shovqin manbalari bilan ish joylari orasiga o’rnatiladigan ekranlar ham shovqindan saqlanishning samarali usullaridan biri hisoblanadi. Ekranlarning akustik afzalligi ularning orqasida tovush to’lqinlari qisman o’ta oladigan zona hosil qilishdan iboratdir. Shovqinning ekrandan o’tish darajasi ekranning o’lchamiga va tovushning to’lqin uzuznligiga bog’liqdir. Ekranning bir xil o’lchamida tovush to’lqin uzunligi qancha katta bo’lsa, ekran oldidatovush o’tadigan zona shuncha kichik bo’ladi. Shuning uchun ekranlar asosan o’rta va yuqori chastotali shovqinlardan to’sish uchun ishlatiladi. Past chastotali ekranlar kam samaralidir. Shovqin darajasi yuqori bo’lgan ayrim sexlardagi ish joylari,

masalan, operatorlarning boshqarish pultlari shovqindan himoyalangan kabinalarga joylashtiriladi [27,28]. Shovqinni to’sish maqsadida tovush yutadigan hamda tovush o’tkazmaydigan ashyolar va konstruktsiyalardan foydalaniladi. Havoda tarqaladigan aerodinamik shovqin har xil tuzilishdagi so’ndirgichlar yordamida pasaytiriladi. Naychasimon shovqin so’ndirgichlar kvadrat yoki to’rtburchak keimli qilib tayyorlanadi. Tovush yutadigan qatlamning qalinligi 700 mm. shovqin so’ndirgich to’ri havo sarfiga, ruhsat etilgan tezliklarga qarab tanlanadi. Shovqinning to’sishni asosiy usuli qo’shni xonadagi shovqin darajasini pasaytiradigan tovush o’tkazmaydigan uskunalar o’tkazishdir. Devor va pardevorlarning tovush o’tkazmaslik xossalarini oshirish yoki ularning og’irligini kamaytirish uchun oralig’ida havo tirqishi bo’lgan har xil to’siqlarni qo’llash tavsiya etiladi. Zichlovchi ashyolar sifatida yumshoq rezinalar, toshpaxta chilviri, bitum shimdirilgan los, ruberoiddan foydalanish mumkin [26,27,28]. Shovqinni susaytirish uchun tovushni yaxshi yutadigan va bu bilan tovush to’lqinlarini jadalligini pasaytiradigan tovush yutuvchi ashyolardan foydalaniladi. Barcha ashyo va konstruktsiyalar tovush energiyasini yutish prinsipiga ko’ra uch guruhga:  G’ovakli  Rezonans  Donali tovush yutkichlarga bo’linadi. G’ovakli tovush yutkichlarga yog’och tolasidan, miniral paxtadan, shisha tolasidan tayyorlangan plitalar, smentli fibrolit, ftoroplast, kapron va mimeral tolalardan yasalgan to’shamalar shisha tola kiradi. Tovush yutadigan ashyolarning tovushni yutish koeffitsiyenti ularning xossalari, qalinligi va joylashtirish usuliga bog’liq. Rezonans tovush yutkichlar har ikki tomoniga mato yopishtirilib, shovqin manbaidan ma’lum masofada joylashtirilgan teshik-teshik ekrandan iborat. Ekran sifatida yog’och qipig’idan va toshpaxtadan ishlangan pilitalar, faner foydalaniladi.

Donali tovush yutkichlar hajmiy jismlardan iborat bo’lib, ular xonaga bir-biridan 1500-2000 mm oraliqda osib qo’yiladi va asosan g’ovakdor ashyolardan tayyorlanadi. Donali tovush yutkichlarning afzalligi shundaki, ularni shovqin manbaining yonginasigagina o’rnatish mumkin [26,27]. Shaxsiy himoya vositalari. Insonning eshitish a’zolarini himoya qilish vositalari o’z vazifasi va konstruktsiyasiga ko’ra uch turga bo’linadi:  Quloqqopqoq-quloq suprasini;  Tiqinlar- tashqi eshitish kanalini;  Shlemlar- boshning bir qismini va quloq suprasini berkitib turadi. Bularni qo’llash ayrim oktava chiziqlarida tovush bosimi sathini 35-40 dB gacha kamaytiradi. Ular, ayniqsa, kishi organizmi uchun xavfli bo’lgan yuqori chastotali shovqinlarni pasaytirishda yaxshi samara berdi. To’qimachili sanoatining shovqinli sexlarida eshitish a’zolarini himoya qilishga zarurat seziladi. Ularni tanlash shovqinning jadalligiga bog’liq. Tovush bosimi sathi 120 dB.gacha bo’lgan jadal shovqinlar ta’sir qilayotgan sharoitda VTSNII О T-2M naushnigini qo’llash tavsiya etiladi. To’quv, kalavalash va qayta o’rash sexlarisa kichik gabaritli VTSNII О T-4M naushnigini qo’llash maqsadga muvofiqdir. VTSNII О T-2M ishlatishga qulay va spektrning yuqori chastotali qismida samaralidir, VTSNII О T-4Mning akustik samaradorligi biroz past. Hozirgi paytda ishlab chiqarish sexlarida 90 dB.gacha va 90-120 dB.gacha qo’llanadigan radiolashtirilgan VTSNII О T-4FM va VTSNII О T-2FM quloqqopqoqlari keng qo’llanilmoqda. Ishlab chiqarish jarayonlari doimo yurib bajariladigan ishlarda maxsus ixcham priyomnikli “Orf е y-1” radioquloqqopqoqlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Ishchini shovqinni to’g’ridan- to’g’ri ta’siridan himoyalaydigan ekranlar shovqinning yuqori chastotali tarkibiy qismlarini pasaytiradi. Tovush soyasi yuzaga kelishi natijasida ekran ortida shovqin pasayadi [26,28].

Agar texnik usullar bilan shovqinni sanitariya gegiyena meyorlariga qadar pasaytirib bo’lmasa, u holda shovqindan yakka tartibda himoyalash vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday vositalarga quloq tiqmalari (vkladishlar), quloqqopqoqlar (naushniklar), shlemlar kiradi. Quloq tiqmalar juda ingichka toladan tayyorlangan, ba’zan mum va parafin aralashmasi shimdirilgan, uloqqa tiqib qo’yiladigan paxta yoki doka bo’lagidir. Konus shaklidagi qattiq tiqmalar ham mavjud (shovqinni 5-20 dB.gacha pasaytiradi). To’qimachilik korxonalarida quloqqopqoqlar keng qo’llaniladi. Ular yoysimon prujina hisobiga quloq chig’anog’iga zich tegib, uni berkitib turadi, yuqori chastotalarda samarali ishlaydi ( shovqinni 20-30 dB.gacha pasaytiradi). Tovush quvvati 120 dB bo’lganda shovqindan himoyalanish uchun shlemlardan foydalaniladi [26,27,28].

UMUMIY XULOSALAR Bitiruv malakaviy ishini bajarishda quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: 1.Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarning tuzilishini tadqiq qilinganda izlanishlar shuni kursatdiki, gazlamalarning tuzilish xossalari to’qilayotgan tanda va arqoq iplarini to’quv dastgohlariga o’rnatishomillariga hamdaiplarning fizik-mexanik xususiyatlariga bog‘liqligi aniqlandi. 2.Gazlamalarning tuzilishi xossalariga ta’sir etuvchi asosiy omillarigan biri uning rapporti va siljishi hamda tanda iplarini shodalardan o‘tkazish tartibiga bog‘liqligi aniqlandi. 3. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, tanda iplarning o’zilishi to‘quv dastgohida o‘rnatiladigan o‘rnatma parametrlar va to‘qiladigan iplarning fizik-mexanik xususiyatlariga bog‘liqligi aniqlandi.Tanda iplarining uzilish oldiniolish ish unumdorligining va mahsulotning sifatning oshishiga olib kel a di. 4. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, gazlamalartarkip i dagi yaxchi pishitilgantanda iplaridan ishlab chiqarilganda texnologik o‘timlarda gi chiqindilarni kamayishiga olib kelishi aniqlandi. 5.Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, g azlamalarning tuzilishida yuza sirtini boyitisn matolarning yemirilishga chidamliligi va gigiyenik xususiyatlari oshishiga olib kelishi aniqlandi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1.Karimov I.A. “Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан олиб бораётган ислоҳатларни иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш,хусусий мулк,кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир”. Мамлакатимизни 2015йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2016йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган маъруза “Қашқадарё”газетаси 2016й,№008,1-7б. 2.Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartarf etishning yo‘llari va choralari. T.: O‘zbekiston, 2009.-56 b. 3.Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning uziga xos yuli. T.: - O‘zbekiston, 1993 y-80 b 4.Karimov I.A. O‘zbekiston: iQtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yulida. T.: O‘zbekiston, 1995 y- 82b. 5 .Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T.: O‘zbekiston, 1998y.-52b. 6. Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz tarqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 – yilda O’zbekistonni iqtisodiy – ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim va ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi, T.: O’zbekiston, 2010. 7.Abduvohidov M., Ahmedxojayeva X.T. To’qimachilik materillarini o’rash nazariyasi, T.: Voris, 2010, 11b. 8.Додонкин Ю.В., Кирюхин С.М. Ассортимент, свойства и оценка качества тканей. М., Легкая инструдия,2001.-184с 9. Matmusayev U.M. va bosh. Materialshunoslik, T.: Ilm ziyo, 2005. 80 b . 10 .Mukimov M.M., Raximov F.X., Хidoyatov D. Trikotaj to’qimalarining tuzilishi, xususiyatlari va texnologik o’lchamlarini loyihalash bo’yicha uslubiy ko’rsatma, T.: TTESI 2003. 11 . Малахова С.А. и др. Художественное оформление текстильных изделий, М.: Легпромбытиздат, 1988.90 c . 12. M ейтес Л.Г. Оценка строения поверхности тканей. Текст.ппром-ть. 1998. №6. С.26 13.Мартынова А.А. Лабораторный практикум по строению и проектированию тканей. М., Легкая инструдия,1996.-141с 14.Мартынова А.А. Строение и свойства хлопчатобумажных тканей, выработанных на станках АТ-100 и АТПР-100. Текст.пром-ть. 2003. №8. С.32. 15.Новиков Н.Г. О строении ткани и проектировани ее с помощью геометрического метода. Текст.пром-ть. 1990. №2, 4, 6. С. 42. 16.Кукин Г.Н., Соловьев А.Н. Текстильное материаловедение.Ч.Ш. М., Легкая инструдия,1993.-196с 17.Лейтес Л.Т. Необходимость учета взаимодавления нитей при построении тканей. Текст.пром-ть. 2000. №8. С.44-48.

18. Ochilov T.A., Ahmedov B.B. va boshqalar. Tikuvchilik materialshunosligi, T.: Sharq. 2008.70b 19. Ochilov T.A., Abbosova N.G. va boshqalar. Gazlamashunoslik, T.: Abdulla Qodiriy. 2003.80b 20. ОлимбоевЭ ., ДавировШ . Р . Ўзбекистон тўқимачилик саноати махсулотлари ва уларни ишлаб чиқариш технологияси. Т.: Ўзбекистон, 2002.- 172 б. 21. Парфенов Д.Л. Изучение зоны формирования ткани с помощью микроскопа. Текст.пром-ть. 2001. №2. С.26-27 22.Склянников В.П. Строение и механические свойства однослойных тканей из химических волокон: Дисс. … докт.техн.наук. Иваново. 1991.-193с 23.Стандарты по испытанию тканей. М., 1992.-153с 24. Хамраева С.А. Тўқувчилик технологияси. Т.: Фан, 2005 й. – 336 б. 25. YusupovR., SattorovM. To’qimachilikmaterialshunosligi, T.: Cho’lpon, 2007.70b. 26 . Қудратов O . K Саноат экологияси ТТЕСИ , 1994 .80b. 27 . Kudratov O.K. Yu.S.Sosnovskiy, T.A.G’aniev. Muhandislar uchun diplom loyihalari va bakalavrlar diplom loyihasini ekologiya qismini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma., TTESI, 1998. 28.Ғаниев Т.А. Тўқимачилик саноатида меҳнат муҳофазаси. - Т.: Ўзбекистон, 1995.78b. Internet ma’lumotlari: 2 9 . www.ziyonet.uz 30 . http://books-5.jober.ru 31. http://www.chem.msu.su.ru 32. http://aing-atr.boom.ru 33. http://old.gubkin.ru.chem 3 4 . http://www.agtu.ru.instit 35. http://old.gubkin.ru.scie 36 . http://www.ngv.ru 37. http://www.chem.msu.su.ru 38. http://www.colibri.ru 39. http://book.vsem.ru 40. http://www.books.econprofi.ru 41. www.google.uz 42. www.google.ru

QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Fizika-matematika fakulteti 5111000 - Kasb talimi ( 5320900 - YeSBKI vaT ) ta’lim yo‘nalishi talabasi : Xayrullaeva Muxlisa ning bitiruv malakaviy ishiga T A Q R I Z Malakaviy ish mavzusi: Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish” BMIning umumiy hajmi: 61 bet 1) yozma izoh qismi: kirish, 4ta bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati bilan jami 13000 ortiq so‘zdan iborat. 2) grafik ilovalar qismi: 13 ta rasm, 8 ta jadval, va 2ta sxemadan iborat .

Malakaviy ishning dolzarbligi va berilgan topshiriqqa mosligi: O‘zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishilgan sharoitda prizidentimiz tamonidan yuqori darajada vazifalar qo‘yilgan. Bu quyidagilardan iboratdir. Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, ayniqsa o‘rta va kichik korxonalar keng qamrovda mehnatga jalb qiladigan, ishchi o‘rinlarni yarata oladigan yigirish, to‘qish, pardozlash, tayyor maxsulotlar assortimentini ko‘paytira oladigan tikuvchilik sanoatini rivojlantirishdir.Biz xom-ashyo va arzon yarim tayyor mahsulotlar bilan emas, xaridorgir tayyor buyumlar bilan savdo qilishni o‘rganishimiz darkordir. Yuqoridagi vazifalarni yechishda, sifatli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish tubdan yangi yondashuvni talab qiladi. Hоzirdа mustаqil mаmlакаtimiz iqtisоdiyotini rivоjlаnishdа to’qimаchiliк sаnоаti юqоri o’rinlаrdаn birini egаllаydi, sаbаbi аsоsiy хоm аshyomiz bo’lgаn pахtа tоlаsi nаfаqаtginа to’qimаchiliк sаnоаtidа ishlаtilаdi, bаlкi u юrtimizning аsоsiy bоyligi hаmdir. Bugun to‘qimachilik sanoatiga e’tibor kuchayganligi tasodif emas. Yangi samarali yo‘llar tarkib topmoqda, aniq maqsadlar tanlanyapti. Tarmoqni sifat jihatidan yangi rivojlanish bosqichlariga olib chiqish, paxta tolasini yanada ko‘proq qayta ishlash, jahon bozorlariga raqobatbardosh, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish dolzarb hisoblanadi. Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida ishlab chiqarilayotgan g azlamalarning tuzilishini tadqiq qilish BMIda yaxshi yoritilgan. Malakaviy ish yozma izoh va grafik qismining tarkibi va bajarilishi sifati: BMI: kirish, Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish” , ishlab chiqarishga loyihalangan gazlamadan tayyorlanadigan mingta kiyimdan rejalashtirilgan yillik iqtisodiy samaradorlikto’quv sex i havosi tozaligining mehnat sharoitiga ta’siri va zararli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyalari hamdashovqinni kelib chiqish sabablari va uni bartaraf etish chora tadbirlari tashkil topgan bo‘lib, 30ga yaqin jadval, rasm va cxemalarda tahlil natijalari keltirilgan. BMI amaldagi nizomlar asosida tayyorlangan. Malakaviy ishda ilmiy manbalar, fan-texnika yutuqlari va ilg‘or tajriba natijalaridan foydalanganligi: Talaba o‘z ishiga ijodiy yondoshib,sohaga tegishli ilmiy adabiyotlardan hamda internet ma’lumotlaridan foydalanib, fan va texnika yutuqlariga asoslangan Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish” .texnika xavfsizligi va atrof muhit himoyasi qismlari ishlab chiqganligi bilan mos keladi. Malakaviy ishning ijobiy tomonlari: Xayrullaeva Muxlisa o‘z ishida maqsad va vazifalarni to‘liq bajargan.BMI amaldagi nizomlar asosida to’liq bajarilgan. Malakaviy ish bahosi (maksimal baho-100) BMIni ilmiyligi va yuqori saviyada bajarilganini hisobga olib, DAKdan unga 85 ball qo‘yish so’rayman. Malakaviy ish rahbari: dost. Xurramov M. _____________ “ 1 2 ” may 201 6 y. (imzo)

O'xshashlar

Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasida“Tanda iplarni oxorlash jarayonini tadqiq qilish”

Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasida “RITER” ip-yigiruv texnologiyasini o’rganish

Qarshi “Radiant Silk” qo’shma korxonasida“Ipak yigirish texnologiyasinitadqiq qilish”

“Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy liboslari tarixi”

Yengi old va ort bo`lak bilan yaxlit bichiladigan xotin - qizlar koylagini konstruksiyalash