- Bosh sahifa
- Diplom ishlar
- To'qimachilik
- Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasida“Tanda iplarni oxorlash jarayonini tadqiq qilish”
Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasida“Tanda iplarni oxorlash jarayonini tadqiq qilish”
Yuklangan vaqt:
30.09.2019
Hajmi:
1594.1103515625 KB
![Mahkamasi majlisidagima’ruzalarida zamonaviy texnologiyalar asosida paxta tolasini chuqur qayta ishlash tashqi va ichki bozorda talab yuqori bo’lgan tayyor,ekologik toza to’qimachilikva engil sanoat ishlab chiqarish hajmini 2030yilda 5,6 marta oshirish vazifasi soha mutaxasislariusun asosiy dolzarb vazifalardan hisoblanadi [1]. O’zbekistonimiz iqtisodiyotini rivojlantirish borasida to’qimachilik sanoati yetakchi o’rinlarni egallaydi, asosiy xom-ashyomiz bo’lgan paxta tolasini ma’lum qismi to’qimachilik sanoatida ishlatiladi[2,3,4]. Oxorlash jarayoni mato ishlab chiqarishda muhim bosqishlardan biridir. Buning asosiy sababi ayrim qayta tolalardan tashkil topgan yakka paxta ipini sirti tukdor bo’ladi. Chunki tolalarni uchlari ipdan chiqib turadi. Tanda ipini to’quvchilik dastgohida qayta ishlashda u ko’pgina har xil mexanik ta’sirlarga uchraydi. Ishqalanish, egilish va boshqa kuchlar ta’sirida tanda ipini strukturasi buzilib, yeyilishga chidamligi kamayadi. Oqibatda, tez-tez uziladigan bo’lib qoladi,bu esa to‘quv dastgohlarining ish unumini pasaytiradi.Tanda ipning har xil mexanik ta’sirlarga chidamligini oshirish uchun maxsus tayyorlangan yelimlovchi tarkib oxor shimdiriladi. Hozirgi vaqtda p ахта tolasidan tayyorlangan iplarini to‘qishga tayyorlashda oxorlovchi moddalar sifatida: valyuta hisobiga keladigan sintetik polimerlardan polivinil spirti (PVS), poliakrilamid (PAA) va boshqalar qo‘llanilmoqda. Chunki modifikatsiyalangan kraxmal,jelatin va boshqalaryuqori tezlikda ishlaydigan yangi avlod to’quv jihozlari talablarini qondira olmaydi. Shuning uchun sohamutaxassislari tomonidan bir qator afzalliklarga ega yelimlovchi moddalarni sintez qilish va yangi ohorlash usullari izlanmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: yuqorida qayd etib o‘tilgan dolzarb vazifalarga asosan men bitiruv malakaviy ishimda viloyatimizdagi paxta tolasini chuqur qayta ishlab tayyor mahsulotlar t ayyorlaydigan O‘zbekiston-Kipr-AQSH Qarshi “Cotton road”qo’shma korxonasida tanda iplarni o x orlash jarayonini tadqiq qilish ni maqsad qilib oldim. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari ga quyidagilar kiradi :](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-4.png)
![Korxona da t а nd а ipl а rini quritish usulig а q а r а b о x о rl а sh SHB-9/180 b а r а b а nli (sur а td а gi r а q а ml а r m а shin а d а gi b а r а b а nl а r s о nini, m ах r а jd а gisi es а m а shin а ning ishchi enini к o’rs а t а di [ ].) m а shinasi tanlangan. Quyidagi 1 -rasmda SHB-9/180 m а shinasining texnologik sxemasi keltirilgan. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1-r а sm. SHB-9/180 о x о rl а sh m а shin а sining t ех n о l о gi к s хе m а si 1-t а nd а q’ а lt а gi, 2-birinchi t о rtuvchi v а l, 3-cho’ к tiruvchi v а l, 4- о x о r idishi, 5-siquvchi v а l (bir juft), 6-quritish ка m е r а si, 7- i кк inchi t о rtuvchi v а l, 8- а jr а tish chiviql а ri, 9-t а r о q, 10-uchinchi t о rtuvchi v а l, 11-to’quv g’ а lt а gi. M а shin а ni ishlash tartibi: m а shin а ning h а mm а qisml а rig а o’zg а rm а s t ок li 2t а el ек tr о dvig а t е ld а n h а r ака t b е ril а di. 1- el ек tr о dvig а t е ld а n m а shin а ning (1) v а (2) t о rtish v а ll а ri, quritish b а r а b а nl а ri, siqish v а ll а ri, chiqish v а t а qsiml а sh v а ll а ri о l а di. Јо lg а n b а rch а m еха nizml а rg а 2- el ек tr о dvig а t е ld а n h а r ака t b е ril а di.T а nd а ipl а ri birinchi t о rtish v а li (2) yord а mid а m а ’lum t а r а ngli ко stid а t а nd а g’ а lt а gid а n (1) chuv а lib chiqib, о h о r idishig а (4) uz а til а di v а siqish v а ll а ri t а ’sirid ао rtiqch аохо r siqib q о lin а di. T а nd а ipl а rini t ах tl а sh j а r а yonid а t о rtish v а lini](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-6.png)
![uzib qo’yish uchun m а shin а g а qo’ld а b о shq а riluvchi к ul а ch ок li muft а o’rn а tilg а n. T о rtish v а li po’l а t trub а d а n yas а lib, ust к i qismi r е zin а bil а n q о pl а ng а n [7,9]. О x о r idishig а ipl а r cho’ к tiruvchi v а (l3) yord а mid а b о tiril а di v а bu v а lni о x о r miqd о rig а q а r а b el ек tr о dvig а t е l bil а n yoq о rig а -p а stg а h а r ака tl а ntiril а di. О x о rl а ng а n ip quritish z о n а sig а (6) b е ril а di v а i кк inchi t о rtish v а li (7) ке yin а jr а tuvchi chiviql а r (8), t а nd а ipi zichligini v а enini t а ’minl о vchi t а r о qd а n (9) o’tib, uchinchi t о rtish v а li (10) о rq а li to’quv g’ а lt а gig а o’r а l а di. Mashinada t а nd а ipl а ri t а r а ngligini m е ’yorl а shtirish m а qs а did а t а nd а g’ а lt ак l а ri tirg о vuchl а rg а h а r х il j о yl а shtiril а di. Quyidagi 2 - rasmda t а nd а g’ а lt ак l а rini tirg о vuchl а rg а j о yl а shtirishni texnologik sxemalari keltirilgan. t а nd а g’ а lt а gi t а nd а ipl а ri а ) b) v) 2-r а sm. T а nd а g’ а lt ак l а rini tirg о vuchl а rd а j о yl а shish a)- bir q а t о rli; b)-i кк i q а t о rli; v)-qiya j о yl а shg а n. Bir q а t о rli j о yl а shtirishning а fz а lligi uni ко nstru к tsiyasining о ddiyligi v а qul а yligi bo’ls а , ка tt а j о y eg а ll а shi, h а r bir t а nd а g’ а lt а gid а gi ipl а r t а r а ngligini n о t ек isligi uning ка mchiligidir. I кк i q а t о rli j о yl а tirishd а tirg о vuch ка m j о y eg а ll а ydi, l ек in g’ а lt ак l а rd а gi ip t а r а ngligi h а r х il bo’l а di. T а nd а g’ а lt ак l а rini qiya j о yl а shtirish bil а n ipl а r t а r а ngligini r а v о nl а shtirishg а erishil а di, bir о q t а nd а g’ а lt ак l а rining j о yl а shtirishd а n о qul а yli к tug’il а di [9,10]. T а nd а g’ а lt ак l а rid а n а jr а lib chiq а yotg а n ipl а rning t а r а ngligi bir х ild а bo’lm а sligi ipl а rning h а r х il cho’zilishig ао lib ке l а di, bu h о l es а t а nd а g’ а lt а gid а gi ipl а rni bir v а qtd а t а m о m bo’lm а sligig ао lib ке l а di. N а tij а d а t а nd а ipl а rining sif а ti p а s а yib, chiqindi к o’p а yadi. О h о rl а sh idishi t а nd а ipl а rig ао h о rni singdirish v а siqish yord а mid а ipg аке r ак di n а mli к ni b е rish uchun mo’lj а ll а ng а n. Quyidagi](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-7.png)
![3 -rasmda ox о r idishini texnologik sxemasi keltirilgan. 4 8 2 1 5 3 9 10 7 6 3-r а sm. О x о rl а sh idishi 1-t а nd а ipl а ri, 2-t о rtish v а li, 3- b о tiruvchi v а l, 4- yoq о rigi siquvchi v а l, 5- p а st к i siquvchi v а l, 6- h а v ока m е r а si, 7- issiqbug’ trub а si, 8- о x о r trub а si, 9- о x о r, 10- о x о rl а sh idishi. О x о rl а sh j а r а yonid а t а nd а ipl а ri (1) t а nd а q’ а lt а gid а n chuv а lib chiqib, t о rtish v а li (2) о rq а li b о tiruvchi v а l (3) yord а mid ао x о rg а cho’ к tiril а di. R е zin а bil а n q о pl а ng а n ust к i siquvchi v а l (4) m е t а lli p а st к i siquvchi v а lni (5) b о sishi n а tij а sid а ipl а rd а gi о rtiqch ао x о r miqd о ri siqib q о lin а di. Siqish d а r а j а si ust к i v а lni p а st к i v а lg а t а ’sir etuvchi b о sim к uchig а b о g’liq bo’lib, uni h а v ока m е r а si (6) yord а mid а o’zg а rtiril а di. О x о r idishid а gi (10) о x о rni (9) isitish v а uni h а r о r а tini bir m е ’yord а ushl а b turish uchun bug’ trub а si (7) yord а mid а bug’ b е rilib turil а di. О x о rl а sh j а r а yonig а bo’lg а n t а l а bg а q а r а b, охо r idishl а ri bitt а cho’ к tiruvchi v а i кк i juft siquvchi, i кк it а cho’ к tiruvchi v а i кк i juft siquvchi v а lli охо r idishl а rig а bo’lin а di [9]. Korxonada oxor to‘quv sexining maxsus jihozlangan joyda tayyorlanadi. ya’ni ohor qozonida kaynatiladi. Oxor qaynatish oval va aylana qozonlarda, yoki](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-8.png)
![maxsus kurilmalarda bajariladi. Qozonlar yog’ochdan yoki misdan, oxirgi vaqtlarda toblangan po‘latdan yasalgan bo‘lib, hajmi 1000 litrgacha sig‘imga ega bo’ladi [10]. Quyidagi 4-rasmda korxonada o’rnatilgan oval shaklidagi oxor tayyorlash qozonining texnologik sxemasi keltirilgan. 4 -rasm. Oxor qaynatish qozoning texnologik sxemasi Qozon ichiga aralashtirgich o‘rnatilgan bo‘lib, u oxorni aralashtirish uchunxizmat qiladi. Ular elektrodvigateldan konussimon shesternyalar Z, va Z 2 orqali teskari yunalishda minutiga 20-30 aylanma harakat oladi. Kaynatish bug‘ yordamida amalga oshiriladi, ya’ni bug’ (5) bug’ o‘tkazuvchi orqali ilonsimon teshiklarga o’zatiladi. Suv (3) jumrakchaga uzatiladi. Tayyor oxor (1) puflagich yordamida o‘tkazuvchi jumrak yo‘l orkali bo‘luvchi kozonga yoki oxorlash mashinasiga haydaladi. Qozonni yuvish va tozalash uchun (6) quvur o‘rnatilgan [11].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-9.png)
![Qozonning qopqog’idan yelim mahsulotlari, ohor komponentlari solinadi, qaynashi kuzatiladi. Qozon ichiga termometr bo‘lib, u ohor haroratini o‘lchaydi, o‘rnatilgan chizg’ich yordamida ohor sathi va hajmi aniqdanadi. Qozon tashqi tomondan asbest va keramika plitkalar bilan qoplanadi va har xil quyishlardan ogohlantiriladi.Qozonda oxor bosim ostida qaynatiladi. Qozon zich yopiladigan qalin devorli sharsimon shaklda va devorga bolt bilan qotiriladigan dahali qopqoqli idishdir. Avtoklav ichida aralashtirgich joylashgan. Suvga yaxshilab aralashtirilgan ohorlash mahsulotlari avtoklavga uzatiladi. Qaynatish bug‘ org’ali bosim ta’siri ostida amalga oshiriladi. Bosim ostida qaynatganda oxor tayyorlash vaqti tezlashadi, agarda ohorlash mahsuloti kraxmal mahsulotlaridan bo‘lsa, u holda aralashtiruvchilar qo‘shilmaydi, chunki yuqori bosimda kraxmal donlari yetarlicha qo’shiladi . Ko‘pgina korxonalarda kraxmal maxsulotlari kimyoviy aralashtiruvchilar bilan bir qatorda kerakli darajada yopishkoklikni kamaytiruvchi gomogenizator-qurilma yordamida mexanik aralashtiruvchilar ishlatilmokda. Kraxmalli o x or yuqori bosim ostida tor teshikdan ohor bakiga o’tadi. Teshik orqali 200 m/s tezlikda harakat qilib to‘sgichga o‘riladi hamir bo‘lib qolgan koldiklar maydalanadi. Mexanik gomogenizatorlar bilan bir qatorda ultraovozli (gidravlik ogoh) gomogenizatorlar ham qo‘llaniladi. Ultraovozli gomogenizatorda katta tezlikda oqib keluvchi ohor sig’imi tebranuvchi plastinaga kelib o’riladi. Tebranuvchiga zarba hisobidan va ultraovoz ta’sirida kraxmal donlari aralashadi. Yuqori sifatli ohorni kraxmal mahsulotlarining kimyoviy yelimlash mahsulotlari aralashmasi kabi ozik-ovqat mahsulotlarini almashtiruvchi - toza yelimlash mahsulotlaridan ham tayyorlash mumkin [12].Bunday ohordan foydalanilganda to‘quvchilikda tanda iplari uzuqlari, kimyoviy aralashtiruvchilar qushilib tayyorlangan oxor bilan oxorlangan iplarga nisbatan ancha kamayadi. Oxirgi paytlarda ko‘pgina korxonalarda komponentlarni tayyorlash va ohorni qaynatish jarayonlari avtomatlashtirilgan ohop kaynatgichlardan foydalanilmoqda [13].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-10.png)
![Yelimlash mahsulotlari maxsus tuplagichlarda saqdanadi.Vintsimon konveyyer orqali yelimlash mahsuloti avtomatik taroziga uzatiladi. Yetarli vazngacha yelimlash mahsulotlari suv tula bakka solinadi. Aralashtirish vaqt relyesi bilan boshqariluvchi belgilangan vaqt oraligida amalga oshiriladi.Aralashtiruvchi ishlab turgan holatda qorishma qaynatish bakiga sathni boshqarish mexanizmi nazorati sathigacha qo‘yiladi. Dasturli boshqaruv ohor qaynashini berilgan dastur asosida harorat va vaqtga rioya qilishni ta’minlaydi. Qaynatish tugagach qizil chirok, yonadi va oxor harorati avtomatik ravishda saqlashga mos holga keltiriladi. Tayyorlangan oxor diafragmali nasos bilan ohorlash mashinasi tog’orasiga o‘zatiladi. Oxor haynatish dasturini o’rnatish uchun dastlabki boshlang’ich harorati, qaynatish harorati va ohorni saqlash harorati belgilanadi. Shu maqsadda qozonga kerakli vaqt va haroratni nazorat qiluvchi moslama o’rnatiladi. Dasturli boshqaruv bilan ohorni qaynatish oxorning sifatli bo‘lishini ta’minlaydi, ishlab chiqarish madaniyati oshadi va oxor kaynatuvchining ish unumi oshadi [14]. 1.2 Oxorlash jarayoniga ta’sir etuvchi omillarni tahlili](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-11.png)
![Barabanli mashinalar yordamida ohorlash jarayoni bir karashda oddiy ko‘rinsa, biroq bajarishda juda murakkab. O x orning suvli eritmalarida yelimlovchi modda va ho‘llovchi ma’lum to‘yinganlikka ega. Ko‘p hollarda o x orlash materiallari hisobga olish kerak bo‘lgan namlikka ega bo‘ladi. Ip ham gidrofil bo‘lib ma’lum namlikka ega [14]. Oxor ipga qisqa muddatli qozonda cho‘ktirish bilan shimdiriladi va ortiqcha oxor sikuvchi vallar tizimi bilan sikib tashlanadi. Ma’lum namlikkacha quritish bug’ yordamida isitilgsn barabanlar bilan amalga oshiriladi. Yelimlash darajasi ko‘p omillarga bog‘lik, biroq asosan ohorning to‘yinganligi va yopishkokligi, siqish uning turi va ohorlash tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Oxorlash jarayonida haqiqiy yelimlashni nazorat qilish kerak. Bir yelimlashning o‘zini turli ko‘rsatkichlarni birligi bilan aniqlash mumkin: ohor to‘yinganligi va yopishkokligi, siquv vallari qattiqligi va siqish [15]. О x о rl а sh о mill а riga quyidagilar kiradu: - ox о r miqd о ri; - ox о rl а sh t е zligi; - t а nd а n а mligi; - t а nd а ipl а rining cho’zilishi; - o’r а lish zichligi; - ox о r tarkibi; - ox о r ко nts е ntr а tsiyasi; - ox о r h а r о r а ti. H о zirgi v а qtd ао x о rl а sh m а shin а l а rid а quyid а gil а r avtomatik ravishda n а z о r а t qilinib turil а di v а r о stl а n а di: m а shin а z о n а l а ri bo’yich а ip t а r а ngligi, ipning cho’zilishi, siqish v а lining b о simi, quritish b а r а b а nd а gi h а r о r а t, охо r idishid а gi о x о r h а r о r а ti v а uning s а t х i, to’quv g’ а lt а gig а ipni o’r а lish zichligi. To’quv g’ а lt а gig а t а nd а ipini o’r а sh v а qtid а t е zlikni d о im bir х ild а s а ql а b turish uchun о h о rl а sh m а shin а sig аа vt о m а ti к t е zli к r о stl а gi o’rn а tilg а n. R о stl а gich t ахо g е n е r а t о rig а o’r а lish zichligini t а ’minl о vchi r о stl а gichning i кк i е l ка li rich а gig а j о yl а shtirilg а n tishli g’ildir ак l а r о rq а li h а r ака t b е ril а di v а t ахо g е n е r а t о r](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-12.png)
![el ек tr о dvig а t е lni to’quv g а lt а gid а gi o’r а m а di а m е trig а m о s h о ld аа yl а nishini t а ’minl а ydi [16]. Quyidagi 5-rasmda o’r а lish t е zligi v а zichligini t а ’minl о vchi r о stl а gich keltirilgan. 1 2 3 D V 8 h а v о 4 5 D Z 1 6 7 Z 2 5-r а sm. O’r а lish t е zligi v а zichligini t а ’minl о vchi r о stl а gich. 1- t а nd а ipi, 2 - chiq а ruvchi v а li, 3 - t а qsiml о vchi v а l, 4 - to’quv g’ а lt а gi, 5-zichl о vchi s ка l о , 6- i кк i е l ка li rich а g, 7- t ахо g е n е r а t о r v а li, 8-pn е vm о tsilindr. О x о rl а sh j а r а yonid а ip о h о rg а cho’ к tiril а di v а o’zi bil а n birg а m а ’lum miqd о rd ао h о rni о lib ке t а di v а bu h о l о x о r idishid а gi о x о r s а thini ка m а yishig ао lib ке l а di. Ipni о x о rg а cho’ к tirish chuqurligi о h о rl а nish miqd о rig а b е v о sit а t а ’sir et а di. Shuning uchun о h о r s а thi о h о rl а sh j а r а yoni d а v о mid а bir х ild а s а ql а nishi l о zim v а buning uchun о x о rl а sh m а shin а l а ri о h о r s а thi r о stl а gichi bil а n t а ’minl а ng а ndir [17].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-13.png)
![Mashina tezligining tushishida siqish kuchlanishi kamayadi.Quyidagi 6-rasmda nazorat avomatik tizimi uchun sekin yurishda ohorlash tezligi va siqish kuchlanishi o’rtasidagi bog’lanish ko‘rsatilgan. 6-расм. Nazorat avtomatik tizimi uchun oxorlash tezligi va siqish kuchlanishi q’rtasida bog’lanish diagramasi 1,2,3-siqish vallarida siqish kuchlanishining imkoniyatli variantlari; 4-siqish vali hosil qiladigan qorlamlar uchun siqish kuchlanishi chegarasi. Sekin yurishda siqish kuchlanishi 1,5kN, mashinaning maksimal 120m/min tezligida esa 7kN ni tashkil etadi. Ikki chegara qiymatlar o’rtasida tartibga solishni chiziqli yoki eksponensial qonun buyicha amalga oshirish mumkin. O x or yopishqoqligini taxminan 2martaga va siqish kuchlanishini 10martaga oshirish mumkin, bu tanda uzunligi birligidan bug’lanuvchi namlik miqdorini ikki martaga kamaytiradi. Biroq, mavjud uskunalar bunday siqish darajasini olishga imkon bermaydi. Buning uchun maxsus konstruksiyalangan yelimlash qurilmalari talab etiladi. «Vest Poynt» firmasining 789 yelimlovchi apparatida 90,8kN siqish kuchlanishgacha yoki 0,5kN 1sm tanda polotnosiga siqish vali kengligi 183sm da bir siqish juftiga ega. Oxorning yopishkokligi yelimlash kattaligiga ko‘p ta’sir ko‘rsatadi [20].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-14.png)
![Ip gazlama ip egallaydigan umumiy joy tanda polotnosi buyicha val kengligining 50%,poliefir - ip gazlama ip esa - 67%tashqil etishi kerak. Himoya qoplamini samarali qoplanishidan keyin tandani shu darajada dastlab quritish zarurki, iplar o‘zaro yopishmasligi kerak [21]. Quyidagi 7-rasmda ox о r s а thini r о stl а gich keltirilgan. 3 4 5 6 1 7 2 7-r а sm. О x о r s а thini r о stl а gich 1- ко nt ак t; 2- о x о r; 3- r е l е ; 4-n а s о s;5- о x о r хо n а ;6- о x о r trub а si;7- о x о r idishi. О x о rl а sh m а shin а l а rid ао h о rl а sh idishid а gi (1) о x о r h а r о r а ti а vt о m а ti к r а vishd а i кк i p о zitsiyali r о stl а gich yord а mid а r о stl а n а di v а u о x о r idishid а gi о x о r h а r о r а tini b е rilg а n d а r а j а d а ushl а b turish uchun ishl а til а di.H а r х il issiqli кке ng а yishg а eg а bo’lg а n i кк it а m е t а ll pl а stin ка (2), (3) о x о r h а r о r а ti o’zg а rg а nd а b а j а ruvchi m еха nizmg а sign а l b е r а di v а u jumr ак ni (7) о chib bug’ turb а sid а n (8) bug’ ке lishi his о big ао x о r h а r о r а tini o’zg а rishig а im ко n b е r а di v а uni r о stl а b tur а di. Quyidagi 8-rasmda ox о r h а r о r а tini r о stl а gich keltirilgan.](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-15.png)
![unumdorligi urtasida aniq bog’liqlik mavjud. Agar to‘quv dastgohi unumdorligi avtomatik dastgoh unumdorligidan 3 yoki 4 m ortigi bilan ishlasa, demak havoda taxminan shuncha marta chang va momiq miqdori oshishini kutish mumkin [ 22]. Quyidagi 9 -rasmda ikki o x orlash materiallarini sinash natijasi keltirilgan, bunda АР adgeziya kuchi pilikning uzilish yuki namunaning ikki hisoblash uzunligida nisbati kurinishida berilgan. 0,7nisbat odatda yaxshi hisoblanadi [ ]. 9- расм. Tanda ipni oxор shimishqobiliyati 1- юqори; 2- pastki. Quyidagi 10-rasmda ox орлаш жараёнида gi dastlabki tenglik Sanki диаграммаси keltirilgan. 10-rasm. Sanki diagrammasi](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-18.png)
![10-rasmda Sanki diagrammasi ko‘rsatilgan bo‘lib, u 60 m/min tezlikda oxorlanuvchi 50 teksli 6000m ip gazlama iplardan halqasimon yigiruv mashinadan namni o‘tkazishni tavsiflaydi. O x orlash materiallari namligi noma’lum. O x or to‘yinganligi 12,5% tashkil qiladi, siqishgacha ko‘rinuvchi yelimlash 120%. Diagrammaning kirish tomonida har dakika 16,48kg quruq ip 1,22kg qoldiq nam va 2,47 kg quruq oxor, siqish bugidan chirishda 17,31kg suv bilan bog‘langan. Diagrammaning chiqish tomonida o‘sha 16,48 kg quruq ip 1,22 kg qoldiq nam bilan, oxorning quruq qoldig’i 2,47 kg va u bilan bog‘liq 0,2kg namlik natijada to‘quv g‘altagiga o‘ralgan 20,37kg oxorlangan konditsion ipni olamiz. 17,11 kg miqdorda namlik bug‘lanish yo‘li bilan chikadi. Hisoblashda oxorning kirish to‘yinganligi ishlatiladi, biroq ancha aniq, hisoblarda kondensat hisobiga oxor to‘yinganligining kamayishini hisobga olish kerak. Ko‘rinuvchi yelimlashni aniqlash ancha murakkab. Ip tavsifida botirish sharoitlari, oxor yopishkokligi, siqish sharoitlaridagi va hokazo kichik cheklanishlar natijalarida ancha o‘zgarishlar berishi mumkin. Afsuski, to‘yinganlikni o‘zgartirishda yopishqoqlik ham o‘zgaradi, yelimlash esa ikkala ko‘rsatkichlar bilan to‘g‘ri va bevosita bog‘lik. Agar siqishdan keyin ko‘rinuvchi yelimlash bilan haqiqiy yelimlash o‘rtasidagi bog‘liklik ma’lum bo‘lsa, uch kvadrantli grif yordamida ma’lum to‘yinganlikli ohor uchun haqiqiy yelimlash kattaligini oldindan aytish mumkin [30]. Quyidagi 11-rasmda pnevmomexanik usulda yigirilgan 36 teksli ip uchun oxorlash diagrammasi keltirilgan, u oksidlangan kartoshka kraxmali bilan oxor to‘yinganligi 0dan 12%) gacha, yopishkokligi 0 - 120sP gacha, namligi sikishdan keyin 100dan 220%gacha bo‘lganda oxorlangan.Qayd etish kerakki, bu uncha ham odatdagi shart emas, chunki pnevmomexanik usulda yigirilgan ip unga mos siquvdan so‘ng namlikka ega bo‘ladi, biroq bu yerda ma’lum sharoitlar uchun oxor to‘yinganligi va yopishqoqligining bog‘liqligini ko‘rsatish zarur. II, III, IV kvadrantlardagi chiziqlar kraxmal parchalanishi darajasining oxorning to‘yinganligi va yopishkokligi, ko‘rinuvchi va hakikiy yelimlashni tavsiflaydi;](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-19.png)
![shtrixli chiziqlar yopishqoqligi past va modifikatsiyasi yuqori bo‘lgan kraxmalga muvofiq keladi, to‘liq chiztiklar - destruksiyasi past darajali yuqori yopipqoq kraxmalga xos. Siqishdan keyin bir xil ko‘rinuvchi yelimlash kattaligidagi farq aniq, ko‘rinadi [31]. 11-rasm. Pnevmomexanik usulda yigirilgan 36teksli ip uchun o x orlash diagrammasi Siqish kattaligi va siqish vallari qattikligining ta’siri juda muhim, chunki energiyani tejash bilan bog‘lik qattik siqishga ko‘prok e’tibor beriladi. Siqishni 6 martaga oshirishda oxor to‘yinganligi 75% bo‘lganida ko‘rinuvchi yelimlashni siqishdan so‘ng ikki martaga qisqartirish mumkinligi isbotlangan, bunda haqiqiy yelimlash oldingi holatda qoladi. Ko‘rinuvchi yelimlashni siqishdan keyin ohorlash materiallari tavsiflaridagi fundamental o‘zgartirishlar va mexanik siqishni intensifikatsiyalash bilan kamaytirish mumkin. 25% to‘yingan akrilpolimerdan emulsiya bilan ishlangan teksturlangan poliefir iplar uchun ko‘rinuvchi yelimlash sikishdan so‘ng 90 dan 110% gacha o‘zgaradi. Hozirgi vaqtda yuqori to‘yingan polimer dispersiyalar ishlatiladi. Ularning ayrimida 65% quruq modda bo‘ladi. Ularning ishlatilishi o‘sha hakikiy yelimlashda ko‘rinuvchi yelimlashni siqishdan so‘ng 40%ga pasaytirishga imkon beradi [32]. Hatto eng yaxshi sharoitlarda ham ohorning bir qismi ohorlash mashinasining baholash maydonida yoki to‘quv dastgohida tuqiladi. Baholash maydonida](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-20.png)
![tuqiluvchi ohorga e’tibor bermaslik mumkin, birok to‘quv dastgohida u 20-25%ga yetadi. Himoya qoplamidan tashqari yopishtiruvchi modda tola orasidagi bog‘lanishni va ipning uzilish yukini oshiradi. Oxorlash materiallarining yopishtirish imkonini va ularning ip uzilish yuklatishga ta’sirini baholashninig oddiy usuli tolalar tortilishi bilan ajralib turuvchi pilikni oxorlashdan so‘ng esa ohorlangan namunani hisoblashda uzunlik va pilikning maksimal shtapel uzunligidan ustun bo‘lgan uzunlikda sinashdan iborat [30]. Odatda avtomatik dastgohlar bilan jihozlangan to‘quv sexlarida havodagi chang va momiq miqdori 0,9-3.5mg/m bo‘ladi, mokisiz dastgohlar bilan jihozlangan sexlarda esa 7,5 mg/m gacha. Yelimlash oshishida ohor uchib tushishi oshadi, lekin momiq ajralishi kamayadi, ikkala kattaliklar yig’indisi esa bir tekis kamayadi. Mantiqan, minimal momiq ajralishiga muvofiq keluvchi yelimlash to‘qishda minimal uzilishiga muvofiq bo‘ladi, deb faraz qilish mumkin. Biroq, tekshirishlarda bu doim shunday emasligi isbotlandi va odatda to‘qish uchun optimal yelimlash momiqning minimal ajralishini ta’minlovchi yelimlashdan pastligini ko‘rsatdi [33].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-21.png)
![1.3 Oxorlashda ishlatiladigan mahsulotlarni tahlili Oxor tarkibini tanlashda juda ko‘p omillar hisobgs olinadi, tolali materialga, naviga, o x orlanayotgan ipning chizikli zichligi va pishikligiga, ishlab chikariladigan gazlama kirishishiga, zichligiga va hokazo. Oxorlanadigan mahsulot sifati va turiga bog‘lik holda oxor tarkibi almashtirilishi mumkin, hozirgi vaqtda suvli oxor keng qo‘llanadi[34]. Suvli oxor tarkibiga yelimlovchi modda, yomshatuvchi va odatda qushimcha komponentlardan biri antiko‘piklovchi, emulgator, gigroskopik modda yoki antiseptik kiradi. Ba’zan tarkibiga PVS li modifikatsiyalangan kraxmal, yog‘ turi va bonka komponentlarning katta bo’lmagan qo‘shimchalari kiruvchi universal ohor tayyor aralashmasi ko‘llanadi. Oxorning boshqa tayyor aralashmalarida PVS va akril sopolimerlar Yaponiya to’qimachilik korxonalarida ko‘p ko‘llanuvchi kombinatsiya ishlatiladi. Tayyor oxor aralashmalarini chiqarish maqsadi komponentlarni aralashtirishda hatoliklarni va uni tayyorlash vaqtini shuningdek oxor turli komponentlarini olib kelish uchun xarajatlarni qisqartirish. Oxor narxining ba’zi hollarda oshishi undan olinadigan samara bilan bir xil emas, biroq, tayyor aralashmalarni qo’llashda yetarli malakaga ega bq’lmagan texnik xizmatchilarda foydali bo‘lishi mumkin. KMS natriy tuzi asosan paxta tolalar iplar uchun ishlatiladi. U kraxmal bilan kraxmalning massasidan 3/1 qiyom miqdorda qo‘llanadi. KMS ni rangli tandalar, ayniqsa to‘q tusdagi, shuningdek yakuniy pardozlashdan o‘maydigan mato tandalari uchun juda foydali [34]. Tanlangan erituvchi bilan mos keluvchi o x orlash materiallari hali ham o‘rganishning ilk boqichida. Ular xlorlangan uglevodorodlar bilan to‘g‘ri kelishi va o x or olinishidan keyin erituvchi regeneratsiyasidan so‘ng ko‘p marta ishlatilishi kerak. Yelimlovchi modda sifatida eng ko‘p polistirol ishlatilgan, bunda qayta ishlatishda 80 % ohor qo‘llangan. Odatda erituvchi sifatida perxloretilen ishlatiladi. Polistirol modifikatsiyalangan kraxmaldan va PVS bilan aralashmalardan kimmat bo‘lsa ham erituvchilar bilan ohorlash umumiy qiymati suvli oxorni qo’llash bilan ohorlash qiymatidan 27% ga past.](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-22.png)
![Afsuski, erituvchilar bilan o x orlashda bevosita harajatlar juda katta. Izlanishlar natijasiga ko‘ra erituvchili ohorni ko‘llashda uzulishlik o‘sadi. 30teks ipdan yengil poliefir ip gazlamani mokisiz to‘quv dastgohlarida bosh valning 220 min -1 aylanish tezligida ishlab chiqarishda 1000 tanda iplari va 10000 arqoq ipida 0,3 uzilish holati olindi. Bu 1 dastgoh-soat vaqtda dastgohni 60% foydali ishlatish vaqtga 2,65 uzilish muvofiq keladi. Arqoq va tandaning uzilishi odatdagiga nisbatan tuxtalishlarning umumiy soni 3,5 bir dastgoh soatda to‘quvchi xizmat ko‘rsatish normasi sakkiz dastgohdan oshmasligini anglatadi. Xuddi shunday sharoitlarda suvli ohorni q ullag an da 1 dastgoh-soatda faqat 0,9 uzilish ruy beradi. Polistirol yelimlovchi modda sifatida tanlandi, chunki uni yuvish oson o‘tadi. Biroq, qayt etish kerakki, ko‘p korxonalardagi mavjud uskunalar polistirolli ohorni yuvishga to‘g‘ri kelmaydi. Boshqa materiallarni qo’llashga harakat qilishlar laboratoriya tajribalari bosqichida. Biroq erituvchilar bilan oxorlashga qiziqish doimiy o‘smoqda. Yangi yelimlovchi materiallar paydo bo‘lishi va o x orlash jarayonining imkoniyatlari kengayishini kutish mumkin [ 35 ]. Еlimlоvchi mоddаlаr sifаtidа tаbiiy vа sintеtiк pоlimеrlаr ishlаtilаdi. Tаbiiy pоlimеrlаrgакrахmаllаr (каrtоshка, bug’dоy, mаккаjo’хоri кrахmаllаri), оziq- оvqаt sаnоаti chiqindilаridаn vа hаyvоn suyaqlаridаn tаyyorlаngаn unlаr, tsеllyolоzа efirlаri (каrbокsilmеtiltsеllyolоzа-КMTS, mеtiltsеllyolоzа-MTS, etаntsеllюlоzа-ETS, sul’fаnаttsеllyolоzа-STS) кirаdi. Tаbiiy pоlimеrlаr оziq-оvqаt mаhsulоtlаri bo’lgаnligi uchun hоzirdааsоsаn sintеtiк pоlimеrlаrdаn fоydаlаnilаdi vа ulаrgа pоlivinil spirti-PVS vа uning hоsilаlаri, pоliакrilаtlаr (pоliакrilа-mid- PААM, sul’fаtli pоliакrilаmid-SPАM, pоliакrilnitril-PАN, pоliакril кislоtаsi-PАК, pоlimеtаакril кislоtаsi-PMАК)lаrкirаdi. Pаrchаlоvchi mоddаlаr охоr tаrкibidаgi кrахmаl mоlекulаlаrini mаydаlаb, suvdа erishishini tа’minlаsh uchun ishlаtilаdi. Bu mоddаlаrgа hаr-хil кislоtаlаr, ishqоrlаr vахlоrаmin кirаdi. Ishlаb chiqаrishdааsоsаn хlоrаmin (tаrкibidа 30%gаchаакtiv хlоr bo’lgаn vа 80 0 Sdа erib bоshlоvchi) ishlаtilаdi. Yomshаtuvchimоddаlаrоxоrgа 0,1-0,15 g/lmiqdоrdаqo’shilаdivаоxоrniiplаrgаyaхshisingishi,](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-23.png)
![ulаrniegiluvchаnliкхususiyatiniyo’qоtmаsligiuchunishlаtilаdi. Ulаrgа hаr-хil yog’lаr (pахtа, zig’ir ), glitsеrin, jеlаtin, suyoq pаrаfin кirаdi [35]. Mоqоrlаtmоvchi mоddаlаr оxоr yozаsidа miкrооrgаnizmlаr rivоjlаnmаsligi (кrахmаldаn fоydаlаnilgаndа) vа ipni chirib кеtmаsligi uchun ishlаtilаdi.Zаrаrsizlаntiruvchi mоddа sifаtidакumush кupоrоsi, fеnоl, bоr кislоtаsi ishlаtilаdi. Кo’piк yo’qоtuvchi mоddаlаr охоrgа 0,1-0,15 g/l miqdоrdа qo’shilаdi vа u охоr юzаsidакo’piк hоsil bo’lmаsligi uchun ishlаtilib, sкipidаr, оrgаniккrеmniy prеpаrаti (PMS-15, PMS-200А), кo’piк yo’qоtuvchi (BА, BК)lаr ishlаtilаdi. Erituvchi sifаtidаyomshоq suv ishlаtilаdi.Suvning qаttiкligi 5-6 mg eкv/l dаn оrtib кеtmаsligi кеrак. Оxоr rеtsеpti to’qimа, ip turi, nаvi, eshilish miqdоri vа to’qimаni o’rilishi каbi bir nеchа bоg’liq. Quyidagi 1-jadvalda o’rtа chiziqli zichliqli pахtа iplаri uchun korxonada ishlatiladiganuniversal oxоr rеtsеpti keltirilgan. 1-jadval O’rtа chiziqli zichliкli pахtа iplаri uchun I № Коmpоnеntlаr m iqdоr i 1 k аrtоshка кrахmаli 65 кg 2 s ul ’ fаt кislоtа 1,3 l 3 i shqоr 0,7 l 4 s оvun 2 кg 5 g litsеrin 1 l 6 s uv 930 l 7 t аyyor о x оr hаjmi 1000 l II № Коmpоnеntlаr m iqdоr i 1 PVS 55 кg 2 s uv 945 l 3 t аyyor о x оr hаjmi 1000 l III № Коmpоnеntlаr m iqdоr i 1 КMS 40 кg 2 s uv 960 l 3 t аyyor о x оr hаjmi 1000 l](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-24.png)
![I va II retseptlarda har xil to‘yingan kraxmalli ohorlangan 25 - 18,5 teks chizikli zichlikli iplardan turli xil strukturali gazlama ishlab chiqarish mumkin. Kraxmal va xloramin ishlatib tayyorlanadigan ohorni qaynatish quyidagicha bo‘ladi. 25-30°С isitilgan suvga kraxmal solinadi va 5-10min qushib aralashtiriladi. Keyin 3-5l iliq suvga 30-40°С аралаштирилган хлорамин солинади. Qisqa vaqt aralashtirilgach buo’ ochiladi va xloramin reaksiyasi tugaguncha 40-45min qaynatiladi. Agar ohorga kaliy yod kraxmalli kog‘oz botirilsa, u xloramin bo‘lsa ko‘karadi, agar bulmasa rangi o‘zgarmaydi. Xlorga nisbatan reaksiya yuqolsa oxor ishlatishgs tayyor hisoblanadi [35]. Modifikatsiyalangan kraxmaldan tayyorlangan oxor turi va tarkibi juda oddiydir. Chizikli zichligi 25-18,5 teks iplarni oxorlashda ming litr tayyor oxorga 45-60 kg modifikatsiyalangan kraxmal qushiladi. Qozonda 400-500 l suv qo‘yiladi va aralashtirgichi ishlatib talab qilingan modifikatsiyalangan kraxmal solinadi. Aralashma 10 minut aralashtiriladi. Hamirchalar yuqolgach kerakli xajmda suv ko‘yiladi. Bug’ ochilib, jami hajm 95°С haroratga qizdiriladi. Qaynatgandan keyin, 1-2minutda keyin qaynatish tuxtatiladi ohor iste’molga tayyor hisoblanadi. O x orni har xil retseptlar bilan qaynatishda o x or komponentlarining hajmiga, harorat rejimiga va qaynatish vaktiga nihoyatda rioya qilish shart. Tayyor o x or tarkibida solinadigan materiallar sifati katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, oxor tayyorlashdan oldin hamma materiallarning asosiy ko‘rsatkichlari tekshirilishi kerak.Agar ko‘rsatkichlar standart talabiga javob bermasa, materialni maxsus ko‘rikdan so‘ng ishlatish mumkin [36]. Oxorga botirishda tanda polotnosi zichligi, tanda tavsiflari, oxor yopishkokligi, siqish shartlari kiradi. Pnevmomexanik yigiruv usulida olingan ip shu chiziqli zichlikdagi halkasimon yigiruv mashinalarida olingan ipga nisbatan 15% ko‘p ohor shimadi. Yelimlashga tanda polotnosi zichligi ancha ta’sir ko‘rsatadi. Tandaning katta zichligida yelimlash turli iplarda ularning oxorga botirilishdagi xolatiga qarab o‘zgarib turadi, buning natijasida past urta yelimlash hosil bo‘ladi. Atlas 5/2](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-25.png)
![sintetik iplarni ishlab chiharishda ma’lum edi. Bu usul o‘rilishning hozir ma’lum bo‘lgan jarayonlari yoki o‘rashning boshqa jarayonlari bilan mos kelgan. Oxorlash moddalarining yukori darajada yelimlash xususiyatiga ega bo‘lishi ular sarfini kamaytirishga imkon yaratadi.Takdirda alohida tarzda oxorlash jarayonining o‘tkazilishiga zarurat qolmaydi[37]. Quyidagi 13-rasmda ipga yomshatgichlarning ta’siri keltirilgan. 13- rasm . Yomshatgichlarningta ’ siri Yomshatgichning bir qismi ipning yuzasida joylasha olmaydi va bu holat ip ishqalanish koeffitsiyentining pasayishi uchun yordam bera olmaydi. Ishqalanish koeffitsiyentining pasayishi qo‘shimcha ravishda chatishtirish bilan amalga oshiriladi. Quyidagi 1 4 - a, b,v - rasm lar da kraxmal tarkibining oxor tuzilishiga ta’siri keltirilgan. 14-a)rasm. T abiiy kraxmal ni ta’siri](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-27.png)
![Deyarli hamma oxor preparatlari sovuk yoki iliq suvda doimiy tarzda aralashtirilgan holatda eritilishi kerak, oxor eritmasining konsentratsiyasi uni tayyorlash jarayonining ohirida aniqlanadi. O x or retseptini tanlash quyidagi shartlarni ko‘rib qikishni talab etadi: -oxor retseptiga tola turiga mos keluvchi yelimlovchi modda kirishi kerak gidrofil va gidrofob tolali aralashmalarda bikomponentli yelimlovchi modda talab etiladi; -oxor to‘kishda ma’lum matolar va to‘quv dastgohlari turi uchun minimal uzilishni ta’minlashi kerak; -mokisiz to‘quv dastgoxlari mexanizmlarining siqilgan havo yordamida ularni tez- tez tozalab turilishi zaruriyatisiz mustahkam ishlashini ta’minlash uchun chang ajralishi minimal bo‘lishi kerak; -oxorlash materiallar narxini, to‘quv uskunalari unumdorligini, oxorni tayyorlash narxini hisobga olgan holda iplarni oxorlash narxi minimal bo‘lishi kerak; -agar mato yakunlovchi pardozlashdan utmasa, ohor tiniq bo‘lishi va harorat yoki yorug’likning o‘zoq ta’sirida rangini o‘zgartirmasligi kerak; -oxor yopishqoqligi yuqori bulmasligi va pardozlashda yengil yuvilishi kerak; -ishlatoladigan materiallar zaharli bo’lmasligi yoki salomatlikka zarar yetkazmasligi kerak ; -to’o‘quv g’altagida tanda ipi uzunligi oshirish uchun, qalin matolarni ishlab chiqarish uchun kerak; -tandalar yakka oxorlash qozonida qo‘sh botirish yoki qo‘sh qozonda alohida oxorlash bilan va tandani uch silindrlarda quritish bilan oxorlanadi [39].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-29.png)
![I I BOB. Texnologik tadqiqotni hisobi 2.1 О x о r sif а ti va uning miqd о ri а niql а sh О x о r sif а ti uni t а shqi к o’rinishi v а fizi к - к imyoviy х ususiyatl а rig а q а r а b а niql а n а di. О x о rni t а shqi к o’rinishi bo’yich а tiniq v а m а yd а bo’l ак ch а l а rsiz bo’lishi ке r ак . О x о rning fizi к - к imyoviy хо ss а sini t ек shirishd ао x о r t а r к ibining r еак tsiyasi t ек shiril а di. Und а r еак tsiya n е ytr а l bo’lishi k е r а k. O x or tarkibi uning tashki ko‘rinishi va fizik-kimyoviy tarkibi bilan aniqlanadi. Tash q i ko‘rinishidan o x or bir xil yelimli va hamirsiz bo‘lishi kerak. Fizik kimyoviy xususiyati buyicha o x or yelimlash materialiga to‘yingan yopish q ok q bo‘lishi kerak. Kraxmal yelimlash mahsulotlari ishlatilganda kraxmalning qushilish tekisligi ham tekshiriladi. Oxorning yopishqoqligi uning haroratiga, to‘yinganligiga va oxorlovchi modda turiga bog‘lik. U oxorlangan ipning texnologik xususiyatiga bevosita ta’sir etadi, chunki yopishqoqli natijasida ipga oxorning kirishishi aniqlanadi [36]. 1.T а nd а ipig аоxо rning singishi h а md а o’zig ао lish q о biliyati о x о r q о vushq о qligi (µ) d е yil а di v а vis ко zim е tr (15-rasm) yord а mid аа niql а nib, bund ао x о r о qib ке tish v а qtini suv о qib ке tish v а qtig а nisb а ti bil а n if о d а l а n а di: Viskozimetr U shaklidagi shisha naydan iborat bo’lib, uning bir tirsagi kengroq bo’ladi. Ingichka tirsagiga diametri 0,7-1,0mm bo’lgan kapillyar ulangan bo’lib, kapillyarning usti 2-3 ml sig’imli shardan iboratdir. Sharning ustki qismi va ostki qismlariga A va V belgilar quyilgan. S h arning uch i ga rezina nay q iydiriladi, viskozimetr termostatga joylashtiriladi.](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-30.png)
![15 rasm. Viskozimetr a ) Osvald viskozimetri; b) Osvald Pinkevich viskozimetri Oxor eritmasining nisbiy qovushqoqligini aniqlash uchun dastavval toza erituvchining viskozimetr kapillyardan oqib tushish vaqti o’lchanadi. Buning uchun viskozimetrga 5 ml erituvchi olinib, termostatda 20 minut saqlanadi. So’ngra erituvchi rezina nay orqali so’rilib, sharning ustki belgisi (A) dan oshguncha ko’tariladi. So’rish to’xtatilgandan keyin, erituvchi kapillyar orqali oqib tusha boshlaydi. U sharning ustki (A) belgisiga kelganda, sekundomer yurgizib yuboriladi, erituvchi sharning ostki (V) belgisidan o’tib ketguncha kutiladi. Erituvchi ostki belgidan o’tganda sekundomer to’xtatiladi va erituvchining ustki belgidan ostki belgigacha tushish vaqti yozib quyiladi [37]. Bu jarayon 3-4 marta takrorlanadi, natijaning o’rtacha qiymati olinadi. Shu usulda polimerning har xil 0,5-1 % gacha bo’lgan kontsentra t siyali eritmasining oqish vaqti aniqlanadi. Nisbiy qovushqoqlik quyidagi 1-tenglamadan hisoblab topiladi: µ = t ох / t suv (1) bunda: t ох - q о vushq о qli к ni а niql а sh idishid а gi о x о rning о qib ке tishi uchun ке tg а n v а qt s ек ; t suv - shu h а jmd а gi suvning о qib ке tishi uchun ке tg а n v а qt, s ек . Oxirgi vaqtlarda ko‘pincha oxorning nisbiy shilimshikligi topilmokda. Nisbiy quyuqlik viskozometrik voronkadan foydalanib topish mumkin, ammo Engler viskozometri anchaaniqlikda topadi. Nisbiy quyoklik 1,1 atrofida bo‘ladi, lekin bu oxor haroratiga yelimlash mahsuloti to‘yinganligiga, oxorlanadigan ip turiga va chizikli zichligiga, yelimlash mahsuloti turiga bog‘lik.](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-31.png)
![bunda: G к - t а nd а ipl а rining о x о rl а nishd а n ке yingi о qirligi, к g; G о - t а nd а ipl а rining о x о rl а shg а ch а bo’lg а n о qirligi, к g; b) h а qiqiy о x о rl а nish miqd о rini а niql а shd а t а nd а ipl а rining о h о rl а shg а ch а v ао x о rl а shd а n ке yingi n а mligi his о bg ао lin а di v а u quyid а gich а t о pil а di: P ха q =P ю -(W к -W о ) % (5) bunda: P ю - yoz ак i о x о r miqd о ri, %; W к - t а nd а ipl а rining о x о rl а shd а n ке yingi n а mligi, %; W о - t а nd а ipl а rining о x о rl а shd а n о ldingi n а mligi, %. 4.Yangi а ss о rtim е nt ishl а b chiq а rishd ао x о r miqd о rini quyid а gi f о rmul а bil а n а niql а n а di: P = а· К p · К z · К b · К r · К t % (6) bunda: а - et а l о n to’qim а uchun q а bul qiling а n о x о rl а nish miqd о ri; К p - to’qim а yoz а sini his о bg ао lish ко effits е nti; К z - 10 sm. to’qim а g а to’g’ri ке l а dig а n h о muz а l а r s о nini his о bg ао lish ко effits е nti; К b – tig;d а n o’tg а n ipl а r zichligini his о bg ао lich ко effits е nti; К r - gul а l а r zichligini his о bg ао lich ко effits е nti; К t - to’qim а ni х ususiyatl а rini his о bg ао lich ко effits е nti. P ах t а t о l а li ipl а r uchun о x о r miqd о ri 5-12%, jun ipl а r uchun 6-11%, vis ко z а ipl а r uchun 2-3%, ка n о p ipl а r 4-10%ni t а sh к il et а di. О x о rl а nish miqd о ri охо r ко nts е ntr а tsiyasig а , uning q о vush-q о qligig а , siqish d а r а j а sig а , ipni охо rd а bo’lish v а qtig а , uning turig а , n а vig а , chiziqli zichligi v а eshilg а nligig а , to’qim а ni t а nd а v аа rq о q bo’yich а zichligig а , o’rilish turig а b о g’liq [ ]. Har xil iplar uchun kurinuvchan ohorlanish miqdori , %; Paxta iplar uchun: Birlamchi - 5-10; Buramli - 2 – 4; Jun qayta taralgan usulda olingan iplar uchun: Birlamchi - 6-11;](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-33.png)
![Buramli - 2-5; Jun apparat usulda olingan iplar uchun: - 2-5; Shtapel viskoza - 4-7; Tabiiy iplar - 2-5; Zigir – 4-10. Masalan, 29-teksli paxta xom ipi ( d H = 0,22 mm) MSH -9-140 mashinasida (oxor tog’oraning eni 142 sm) ohorlanganda iplarning muqobil soni 3227ga teng. Oxorlanmagan ipning og’irligiga nisbatan % dagi oxor sarfi tajriba yo’li bilan aniqlanib, xom ip turi, chiziqli zichligi, tandadagi iplar soni, uning namligi, oxorning suyuqligi va haroratiga bog’liq bo’ladi. Iplarning chiziqli, tandadagi iplar soni ortsa, oxorlanmagan ipning namligi kam va oxor quyuqroq, harorati yuqori bo’lsa, uning nisbiy sarfi ortib boradi. Haqiqiy ohorlash miqdorini aniqlash uchun bir guruhdagi tanda iplaridagi og’irligi 3g bo’lgan ohorlangan va ohorlanmagan namunalar olinadi. Namunalar og’irligi o’zgarmas darajaga yetguncha quritiladi, so’ngra 30 minutda suvda qaynatilib, to’r orqali oxor to’liq chiqib ketguncha yuviladi.Oxor yuvib tashlanganda u bilan birga ipdagi moy va tolalarning qismi ham yuvilib chiqib ketadi. Shuning uchun oxorlash miqdorini bilish maqsadida oxorlangan va oxorlanmagan iplarning og’irligini yo’qotish miqdori aniqlanadi. Ikkala namuna bir guruhdan olinishi kerak. Yelimlash mahsuloti to‘yinganligini topish uni qaynatish vaqtida pishishini to‘g‘riligini aniqlaydi va oxorlash mashinasining oxor tog‘orasidagi to’ldirish darajasini aniqlaydi [39]. Yelimlash mahsuloti to‘yinganligini tekshirish uchun 2 g oxor quritilib quruq qoldig’i aniqlanadi. Hozirgi zamon yelimlash mahsulotlari retseptida 100% atrofida quruq oxor moddalari tashkil qiladi, shunday qilib quruq oxop qoldiklari oxordagi quruq yelimlash moddalari tarkibiga mos keladi. Quruq oxor koldigi 6 % ni topib, oxordagi yelimlash moddasiga to‘yinganlikni aniklaymiz, 1000 l oxorda kilogramm hisobida G * 1000](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-34.png)
![К = -------------------- , к g (7) 100-W bunda: W - yelimlash moddasi namligi , %. Oxorlash mashinasida va yelim qozonidagi quyuq oxop qoldig‘ini topib tog‘orada kondensat bilan aralashuv darajasini aniklash mumkin. Agar aralashuv 5% dan oshsa qaynatishda to‘yinganlik oshganligini bildiradi. Oxop reaksiyasi zararsiz bo‘lishi kerak. Bunday ohor saqlashga chidamli bo‘ladi. O‘simliklar oilasiga mansub tolalardan olingan tanda iplarini oxorlashda kam ishqorli reaksiya, jun tandalar va tabiiy ipak tandasi uchun kam nordon reaksiya tavsiya etiladi. U holatda ham bu holatda ham oxorni zararsizlantirishga to‘g‘ri keladi. Kraxmalni aralashtirish tengligi quyidagi usul bilan aniklanadi: 500 ml suvga 5-6 g ohor qushiladi. Oxorning quyukligi buzilib kam aralashgan va og‘irrok kraxmal bo‘lakchalari tubiga cho‘kadi, mayda bo‘lakchalar suvga qushiladi, qisman osilgan holatda qoladi. Bu mayda bo’lakchalarni shartli ravishda kraxmalga qushilgan hisoblanadi, kraxmalning aralashish darajasi bilan xarakterlanadi. Oxorlash mashinasi oxor tog‘orasidagi xloraminli ohorning kraxmal bilan qushilish darajasi 90-95% bo‘lishi shart. Bu oxor kattaligi buyicha kraxmal donlarining bir xilligidan dalolat beradi va qushilish tengligiga guvohlik beradi. O x orning qisman tola tarkibiga kirishi va ip yuzasiga q oplam hosil qilishi natijasida, ohorlangan iplarning vazni oshadi. Vaznning oshishi yumshoq tandaga nisbiy foizlarda ifodalanib ohorlanish miqdori deb ataladi. Oxor mikdori tolali material turiga, ipning chizikli zichligiga va uning toblanishiga, gazlamaning kirishishiga va zichligiga, nihoyat ohorlash materiallariga bog’liq [40]. To‘quv dastgohida ip qancha ko‘p ta’sir olsa, oxorlanish miqdori foizi shuncha ko‘p ip yuzasida qoplama hosil qilishi kerak. Ip kancha ingichka bo‘lsa, oxorlanish miqdori shuncha ko‘p, toblanish ko‘p bo‘lsa ohorlanish miqdori kamayadi, gazlama zichligi oshishi bilan ohorlanish miqdori ko‘payadi. Oxor sifati uni tashqi ko’rinishi va fizik-kimyoviy xususiyatlariga qarab aniqlanadi. Oxorni tashqi ko’rinishi bo’yicha tiniq va mayda bo’lakchalarsiz](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-35.png)
![2.2 О x о rlangan t а nd а ipl а rining cho’zilishi, nuqsonlari va chiqindil а r miqdorini aniqlash О x о rl а sh j а r а yonid а t а nd а ipl а r m а ’lum t а r а ngli ко stid а bo’l а di v а bu t а r а ngli к bir х il bo’lishi ке r ак . T а r а ngli к m а shin а ishchi о rg а nl а rining t е zli к l а r f а rqi his о big а h о sil bo’l а di, bu h о l ipl а rning cho’zilishig ао lib ке l а di. Oxorlash jarayonida ip xususiyati o‘zgaradi; ohorlanish natijasida ip og’irligi oshgach, uning chiziqli zichligi ham o‘zgaradi; alohida tolalarning yopishishi sabab, ip mustahkamligi oshadi va chuzilishi kamayadi, chunki ayrim tolalarning yopishishi ipning jingalaklik xususiyatini yo‘qotadi, bir-biriga nisbatan sirpanchiq bo‘ladi. Tanda ipni mustahkamligi ohorlash jarayonidan keyin paxta va jun iplarida 20-25%; zig’ir iplarida 12-25%; kimyoviy tolali iplarda - 40% gacha oshadi. Chuzilishi paxta iplarida 25-30%; qayta taralgan jun iplar - 10-16% zig’ir iplar - 4-10% kamayadi [41] Oxorlangan iplar homuza hosil qilish jarayonida hosil bo’luvchi ishqalanish, o‘zgaruvchan yuklar, cho‘ziluvchanlik kabi qarshiliklarga bardosh berishi uchun, ular yetarli miqdorda sillik, yumshoq ipga nisbatan mustahkam, yetarli cho‘ziluvchan, kerakli namlikda va ohorlangan bo‘lishi kerak. О x о rl а sh j а r а yonid а ipl а rning cho’zilishi quyid а gi f о rmul а bil а n if о d а l а n а di: V=(V 2 -V 1 )100/V 1 , % (6) bunda: V 1 - к iruvchi о rg а n t е zligi, m/min; V 2 - chiquvchi о rg а n t е zligi, m/min. Quyidagi 2- jadvalda ohorlash jarayonidan tolalalarni chuzilishi miqd о ri berilgan. 2- jadval Tolalalarni chuzilishi](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-37.png)
![Chiqindi miqd о ri ishchining m а l ака si, m а shin а ning t ех ni к s о zligig а , о x о r sif а ti v а b о shq а l а rg а b о g’liq [41]. Tanda iplarini ohorlash to’quvchilik texnologiyasining eng ma’suliyatli jarayoni hisoblanadi ohorlangan tanda iplarning sifati to’quv dastgohining unumdorligiga, iplar uzilishiga va to’qima sifatiga ta’sir etadi. Quyida iplarni ohorlash jarayonida hosil bo’ladigan nuqsonlar, ularning kelib chiqish sabablari va bartaraf etish usullari keltirilgan: Kam oxorlangan tanda iplari: bu nuqson oxorning konsentratsiyasi kamayib ketganda, tog’oraga ohor o’z vaqtida yetkazib berilmaganda yoki siquvchi vallarning qisish kuchi ortganda hosil bo’ladi. Bunday tanda iplarining oxorlanish miqdori kam, yumshoq bo’ladi va oxor maydonidan o’tganda ko’p tuklar qoldiradi. To’quvchilikda titilib ketish natijasida bunday iplar ko’p uziladi. Bu nuqsonning oldini olish uchun ohorni aniq tarkibi bo’yicha tayyorlash, uni o’z vaqtida tog’oraga yetkazib berish, siquvchi vallarning holatini nazorat qilib turish kerak. Ortiqcha oxorlangan tanda iplari: nuqson ohorning konsentratsiyasi yuqori bo’lganda, siqish miqdori yetarli bo’lmaganda, tanda iplari ohorga ko’proq botirilganda yoki tog’oraga ohor bir tekis yetkazib berilmaganda hosil bo’ladi. Bunday iplarning ohorlanish miqdori ortiqcha va qattiq bo’lib, egilmaydi. To’quv dastgohida ohor to’kilib ketadi. Bunday iplar lamel, gula va tig’larni tez ishdan chiqaradi, natijada, uzilish ko’payadi. Bu nuqsonning oldini olish maqsadida kam ohorlangan iplar kamchiligini bartaraf etishda bajariladigan amallar qo’llaniladi. Notekis oxorlanish tog’oradagi oxor sathi va harorati keskin o’zgarib ketishi natijasida hosil bo’ladi. Bu nuqson to’quv dastgohida iplarning uzilishi ortib ketishiga sabab bo’ladi.Nuqsonning oldini olish uchun oxor sathi va harorati rostlagichlarining to’g’ri ishlashini nazorat qilish lozim. Kam quritilgan tanda iplari: nuqson quritish barabanlarining yoki qurituvchi havoning harorati pasayib va ohorlash tezligi ko’payib ketganda hosil bo’ladi. Iplar namroq bo’lgani sababli to’quv g’altagida bir-biriga yopishib qoladi,](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-40.png)
![2.4 Oxorlangan tanda iplarni kuchlanish deformatsiya holatini aniqlash Iplarning fizikaviy-mexanik parametrlarini aniqlashni turli tajribaviy usullari mavjud.Jumladan, ipning bir uchi mahkamlanib ikkinchi uchiga yuk osiladi va turli vaqtlardagi ip cho‘zilishi o‘rganiladi. Tajribaga quyidagi masalalar qo‘yilgan: Iplarning noelastik xususiyatlarini iplar va to‘quv dastgohidan iborat bo‘lgan mexanik tizimga ta’sirini aniqlash; ip va to‘qimalarning asosiy xususiyatlarini hisobga oluvchi matematik modellar qurib va ularga kiruvchi parametrlarni aniqlash metodikasini ishlab chiqish. O‘tkazilgan tajribalar natijasi quyidagi xulosalarga olib keldi: -ko‘pchilik to‘qimachilik iplari va to‘qimalari qovushqoq-elastik xususiyatiga ega; -to‘qimachilik iplari va to‘qimalar uchun mexanik model sifatida Bolsman- Volterrning modelini qo‘llash maqsadga muvofiq; -to‘qimachilik materiallarining kuchlanish-deformatsiya holatini aniqlashda modelga kiruvchi ta’sir funksiyasi sifatida Rjanitsin – Koltunovning uch parametrli yadrosini qo‘llash zarur [40]. Tajribalar natijalari va ularni real jarayonga qo‘llash uchun modelga kiruvchi parametrlarni aniqlash metodikasi ishlab chiqilib, to‘qimachilik iplari va to‘qimalarning kuchlanish-deformatsiya holatini ixtiyoriy vaqtda aniqlovchi relaksatsiya tenglamalari qurildi. Ishda kovushqoq-elastiklik nazariyasiga asoslanib to‘qimaning anizotrop xususiyatlarini, har xil namliklardagi holatini hisobga oluvchi matematik modellar tavsiya etildi. Ma’lumki, to‘qimachilik jarayonlarining murakkabligi oddiy hollarda ham nazariy natijalarga asoslangan taqribiy matematik modellar qurish murakkab](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-45.png)
![tarangligining dinamik tashkil etuvchisi vaqtga, burchakning davriy o‘zgarishiga, ta’sir etuvchi kuchlarning yelkasiga va boshqa parametrlarga bog‘liq bo‘ladi. 2.5 Oxorlovchilarni tanda ipi yuzasida parda hosil qilish xossalarini o’rganish usuli Oxorlovchilarni parda hosil xossalarinio’rganish uchun quyidaci 20-rasmda ko’rsatilgan shisha silindr dan foydalaniladi. Bu pardalar, odatda, o xor eritmalarini tekis yuzaga quyib, erituvchilarni bug’latib yuborish orqali hosil qilinadi [ ]. 200ml sig’imli kolbaga 5-10g o xorlovchi va 100 ml erituvchi solinadi. Oxor erib ketgandan so’ng, eritma filtr qo’yilgan shisha voronkada filtrlanib, tekis yuzaga quyiladi.Tekis yuza quyidagi usullarda hosil qilinishi mumkin: ikkala asosi tekis ochiq, diametri esa 5-10sm shisha silindrning tubiga sellofan oxor parda (erituvchining xossalariga qarab) tarang qilib tortiladi. Pardaning chetlari silindrga rezina halqa yordamida mahkamlanadi. 20 rasm. Parda hosil qilinadigan shisha silindr 1 rezina halqa; 2 silindr tubiga tortilgan parda So’ngra silindrning parda tortilgan tomoni shisha plastina ustiga gorizontal q o’ yiladi, unga filtrlab olingan polimer eritmasi quyilib, ustiga yopiladi. Erituvchi uchib ketgach, lateks pardasi silindrdan ko’chirib olinadi. Issiqlikka chidamlilik deganda, latekslarning polimer yuk ta’sirida o‘zining mexanik puxtaligini yo‘qotadigan eng yuqori harorat tushuniladi. Bunda ularning strukturasida hech kanday kimyoviy o‘zgarish sodir bo‘lmaydi. Issiqlikka chidamlili ko‘rsatkichi yukka hamda uni aniqlash usuliga bog‘liq. Shuning uchun bir xil materialda turli usullar bilan aniqlangan issiqlika chidamlilik ko‘rsatgichining natijalari xam turlicha bo‘ladi.Oxorlovchilarning qanday harorat chegarasida ishlay olish qobiliyatini aniqlash ularning issiqlik-fizik xossalari](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-48.png)
![ichida alohida o‘rin tutadi.Oxorlovchilarning haroratga bog‘liqlik xossalari katga ahamiyatga ega bo‘lgani uchun, ularni aniqlash yo‘llari mukammal o‘rganilgan va buning uchun zamonaviy asboblar mavjud [40]. I II BOB. Iqtisodiy qism 3.1 Oxorlash usullarini i qtisodiy taqqoslash Y elimlash usul i da oxorlash: bu ohorlash elektroenergiya, bug’ va boshqa moddiy xarajatlarni tejash imkoniyatini beradi. Y elimlash da ohorlanganda, quritish paytidagi iplarning cho’zilishi ham kamayadi, oxorlangan ipni ajratish haroitlari yaxshilanadi, xom to’qimani pardozlash jarayonida oxorni yuvib chiqarish oxor kam singiganligi natijasida osonlashadi. Y elim eritmasida ohorlashning ikkita usuli mavjud: Birinchi usulga turli mexanik moslamalar: gorizontal zichlovchi, raklya bilan jihozlangan rolik turidagi mexanik moslamalar, tekislangan quvurli gorizontal zichlovchilar kiradi. Bu moslamalar ipning yuzasiga turg’un y elim berish va uni parchalash uchun xizmat qiladi. Ikkinchi uulda ipning yuzasiga chidamsiz eritmalar bilan ishlov beriladi. Bu usul y elim eritmani belgilangan miqdorda berishga asoslangan. Bu usulda hech qanday moslamalar qo’llanilmaydi, parchalash esa belgilangan tezlikda amalgam oshiriladi.Shuningdek, bunda oxorlash uchun y elim gan eritma hosil qiluvchi moddalarni tanlab olish kerak. Oxorlash jarayonida uning iplar yuzasida bir tekis taqsimlanishiga y elim ichidagi havo bosimi va issiqlik massa almashuvi bilan bog’liq bo’lganjuda ko’p omillar ta’sir etadi. Y elim yordamida ohorlashda uning tezligi oxorni iplarga yetkazib berish tezligiga bog’liq bo’ladi. Y elim lashtirishning eng muqobil darajasi, ya’ni oxor hajmining nisbati 10:1 bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda y elim lashtirishda asosan, sintetik moddalar qo’llaniladi. Bundan tashqari, tabiiy va sintetik polimerlar asoida olingan kimyoviy tolalarni oxorlash uchun uning tarkiblarini yaratish ustida ishlar olib borilmoqda.](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-49.png)
![Qaynoq eritmadaoxorlash: AQShda “Purlington” firmasi tomonidan qizdirib eritilgan oxor bilan oxorlash usuli yaratilgan. Unga patent bergab “Vest Point” firmasi bu usulda ohorlash uchun uskuna yaratdi. Tandalash mashinasida 550-600 m/min tezlikda harakat qilayotgan iplar qizdirib eritlgan oxor bilan qoplanadi. Qizdirib eritilgan oxorlash moslamasi 200 0 C gacha qizdirilgan tarnovsimon quvurdan iborat. U tandalash romi va o’lchovchi val orasida joylashgan [42]. Tarnovsimon val iplarning harakat tomoniga 10 min -1 tezlikda aylanadi. Har bir ip valning alohida ariqchasida joylashadi va shu yerda unga qizdirib eritilgan oxor beriladi.Qizdirilgan qaynoq oxor eritmasi bilan ohorlash uchun tanda iplarining zichligi va chiziqli zichligiga qarab ariqchalarining eni hamda chuqurligi har xil bo’lgan vallar kerak bo’ladi.Qaynoq eritmadagi tanda iplari tarnovsimon valadan chiqishda tezda qotadi, shuning uchun iplarni quritishga ehtiyoj qolmaydi. Qaynoq eritmada ohorlash quyidagi afzalliklarga ega: - jarayonni tandalash mashinasida o’tkazish mumkin; - ohorlash jarayoni bartaraf etiganligi oqibatida issiqlik va elektr energiyaning sari 80 % ga kamayadi; - pishitilmagan yakka xom iplardan to’qima ishlab chiqarish imkoniyati ortadi; - pardozlash jarayonida ohorni yuvib tashlash erituvchi moddalardan foydalanmagam holda mavjud texnologiya asosida amalga oshiriladi. Tanda iplarni emulsiyalash: oxirgi paytda oxorlashning o’rniga emusiyalash jarayoni qo’llanilmoqda. Emulsiyalash, asosan, paxta va jun xom iplari uchun qo’llaniladi.Emulsiyalsh va tandalashning maqsadi bir, lekin emulsiyalash jarayoni tejamliroq va uning unumdorligi yuqori.Tanda iplarini emulsiyalash maxsus moslamalarda, piltalab tandalash mashinalarida yoki taroqlash-emulsiyalash mashinalarida bajariladi [41].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-50.png)
![I V BOB. Oxorlash texnologiyasida m ehnat muhofazasi va atrof-muhit himoyasi 4 .1 Oxor tayyorlashbo’limida havo ni tozal ash ning usullari “Cotton Road” qo’shma korxonasining oxorxona havosini tabiiy yul bilan shamollatishdan tashqari, issiklik ko’p miqdorda ajralib chiqqani uchun oxorxona havosi quyidagi 21-rasmda keltirilgan mexanik usulda almashtiriladi. Hovani mexanik almashtirish ventilyatorlar bilan amalga oshiriladi [26,27]. 21-rasm. Oxorxona hovasini mexanik almashtirish turlari. Bo’limda past bosimli 1000 n/m g bentilyatorlar o’rnatilgan bo’lib, shamollatishning uzatuvchi sistemasi, ya’ni tashqaridan olingan sof havoni bo’limda uzatib berish. Bunda tashqi havo qabul qiluvchi (1) shaxta orqali o’tib, (2) filtrda tozalanib, konditsionerda (3) sovutiladi yoki isitiladi va namligi meyorlashtiriladi, hamda (4) ventilyator orqali havo beruvchi (5) teshiklardan utib ish joylariga uzatiladi. Bu sistemaning kamchiligi, oxorlash mashinasidan chiqayotgan zararli moddalar (chang, issik havo, gaz va hk.) deraza, eshik va qurilish](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-53.png)
![konstruksiyalaridagi teshiklardan ixtiyoriy holatda tashkariga chiqib ketadi. Shamollatishning suruvchi sistemasida esa, havo ish joylaridan (4) ventilyator yordamida ( 7) havo tozalagichga o’tadi va undan shaxta orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi [28]. Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0.2 m/s hisoblanadi. Yilning sovuq paytlarida havoning tezligi 0.2-0.5 m/s, issiq kunlarida esa 0.2-0.1 m/s bo‘lii tavsiya etilgan. Issiq sexlarda bu tezlik 3.5 m/s gacha oshirilishi mumkin. sexda havo tezligini tanlashda uning texnologik jarayonga xalaqit bermasligini va zararli moddalarni uchirib sexga tarqatmasligini ham hisobga olish kerak[53]. Davlat sanitariya nazoratining tavsiyasiga ko‘ra ish joylarida yo‘d qo‘yish mumkin bo‘lgan havo harakatining tezligi ish joyining haroratiga quyidagicha bog‘lanadi. Quyidagi 22-rasmda oxor tayyorlash bo’limidao’natilgan filtr keltirilgan. Zamonaviy fabrikalarda changli havoni tozalash uchun filtrlar ishlatiladi. Filtrlar tuzilishiga ko’ra turlicha bo’ladi: barabanli filtrlar FT; FT-1; FBS.Yengli filtrlar. Bular bir bosqichli filtrlar deb ham yuritiladi.Barabanli va yengli filtrlar- bular ikki bosqichli filtrlar deyiladi, Ft-2m. 22 - rasm. Filtr 1 - yengli filtr. 2 , 3 - yenglar mahkamlangan quttilar. 4 - chang to’planadigan qop . Changli havo kondensordan chang yerto’lasiga yo’naltiriladi. Changli havodan tozalangan oreshka havo quvurlari orqali MNSH-48M markali qopga joylash mashinasiga yo’naltirilishi mumkin. Savash mashinalari ostidan ajralayotgan chiqindilarni olish uchun ishchi shiberni burab qabul voronkalaridan birini ochib yuborishi kifoya, chiqindilar havo quvurlari orqali yiguvchi labazga borib tushadi[25].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-54.png)
![Bo’limida havoning tozaligi ishchilar salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir. Oxor tayyorlash jarayonida xavoga kishi organizmiga zararli bulgan gaz, chang bopsha moddalar ajralib chikadi. Kishi bunday havodan nafas olganda yukori nafas yullari kichiydi va kishi uzi Hohlamagan xolda yuzaki nafas oladi, bu esa upka faoliyatiga salbiy ta’sir kiladi va turli kasalliklarni keltirib chikaradi [29]. Sexlarda changlarning mavjudligi kuz shillik pardalarini kichishtirib konyuktivit kasalligini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari chang zarrachalari tuberkulyoz tayoqchalarini va zararli bakteriyalarni tashuvchi vositadir. Kishi organizmining meyoriy harorati 36-37 0 C bo‘ladi. Organizm o‘zi uchun zarur bo‘lgan haroratni ta’minlab turish qobiliyatiga ega. Organizmning bu xususiyati “haroratni rostlash” deb ataladi. Masalan, biz sovqotsak qaltiraymiz, bu muskullarning ish bajarishi natijasida energiya chiqarishidir. Qizib ketsak, terlaymiz, bu ortiqcha issiqlikni tashqi muhitga berish va shu orqali organizm haroratini ma’lum miqdorda saqlab turishdir. Ma’lum og‘irlikdashi jismoniy mexnat bilan band bo‘lgan kishi o‘zini yaxshi his qilishi, ya’ni u qizib ketmasligi yoki sovqotmasligi uchun mikroiqlim sharoitlari ma’lum darajada bir –biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lishi kerak. Sexdagi havo harorati pasayganda, qon tomirlar torayib, teiga qonning kelishi susayadi va tananing tashqi muhitga issiqlik berishi kamayadi. Shunday qilib, kishi o‘zini ish sharoitida yaxshi his qilishi uchun harorat, nisbiy namlik va havo harakati tezligining ma’lum uyg‘unligi zarur ekan [ 27].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-55.png)
![4.2 Oxorlashmashinalarida texnika xavfsizligi Oxorlash mashinalarida mexanizmlarning hamma harakatlanuvchi qismlariishlovchilarning sog‘lig‘iga hamda hayoti uchun yashirin xavf ko‘rsatadi.Uskunalardan foydalanish xavfsizlikni oshirish va ishlab chiqarishdashikastlanishning oldini olish uchun texnik vositalar qo‘llaniladi.O‘rnatilgan to‘siqlar foydalanishga qulay bo‘lishi, aylanuvchi qismlarbilan qo‘zg‘almas detallar orasidagi tirqishlarni berkitib turishi lozim [26]. To‘suvchi tuzilmalar asosan ikki guruhga: muvaqqat va doimiytuzilmalarga bo‘linadi. Ular quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: - muvaqqat to‘siqlar qurilish-montaj va tuzatish ishlarini bajarishdaqo‘llaniladi; - doimiy to‘siqlar texnologik va umumfabrika uskunalarining xavflijoylarini to‘sib turish uchun xizmat qiladi. Texnologik va umumfabrika uskunalari ishini blokirovka qilishdan maqsad ulardan xavfsiz foydalanishdan iborat. 23-rasm. SHB-9/180 ohorlash mashinasining xavfli ishchi qismlari a) ta’minlash panjarasi bilan ta’minlash valigi; b) ishchi valik bilan shyotka; c) chiqaruvchi silindr Yuqoridagi 20-a) rasmda ta’minlash panjarasi bilan ta’minlash valigi orasida ishchining qo‘li kesilishi, sochi kirib baxtsiz hodisani yuzaga keltirishi mumkin. Xavfsiz ishlash uchun ishchi valigi ustiga to‘siq (chegaralovchi) o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Bunday holatlarni oldini olish uchun dastgohda ishlayotgan ishchi avval dastgohni ishdan to‘xtatishi va keyin tozalashi zarur [29].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-56.png)
![20 -b) rasmda ishchi valik bilan shyotkani temir to‘siqlar bilan chegaralab qo‘yilishi zarur. 20-c) rasmda chiqaruvchi silindr orasiga ishchining biror bir qismi kirib baxtsiz hodisani yuzaga keltirishi mumkin. Chiqaruvchi silindrni xavfsiz ishlashi uchun to‘siqlar bilan chegaralab qo‘yilgan bo‘lishi shart. To’qimachilik sanoatida shovqin asosan mexanik va avtomatik to’quv dastgohlaridan chiqadi. Dastgoh mexanizmlarining, ayniqsa, tepki mexanizmi, harakat uzatuvchi shesterniyalar, batanning va mokining urilish paytlarida shovqin ortib ketadi. Mashina va uning ayrim qismlarini qobiqlar bilan berkitish shovqinni kamaytiradi.Bularni samaradorligini oshirish maqsadida qobiqlar ichi tovush yutuvchi materiallar bilan qoplanadi.Bunda mashina va mexanizmlarning harakatidan qobiqlarning o’zi titrab,shovqin chiqarmasligiga erishish kerak.Tajribalar shuni ko’rsatadiki ,to’quv dastgohidagi mokki qutichasini 0,09- 0,1g/sm zichlikdagi mikrog’ovak plastikat bilan qoplash shovqinni 3-3,5 dB.ga kamaytirish imkonini beradi. O‘t o‘chirishning dastlabki vositalari: belkurak, bolta, ilgak, chelak, qum va bochkada suv kiradi, ular qizil rangli yashikka o‘rnatilgan holda oxorlash bo’limida mavjud. Yigirilgan kalava ip namlikda saqlansa o‘z-o‘zidan yonish xavfi bor. Kalava ip yonganda yonish harorati 60 0 C-70 0 C ni tashkil etadi. Shuning uchun ushbu xom ashyoni namlikdan asrab, quruq joyda saqlash lozim.Yong‘inga qarshi chora-tadbirlar o‘z o‘rniga qo‘yilgan. Korxonaning atrofida oltita gidrant quvurlari mavjud. Ular yo‘l va yo‘laklar ostiga o‘rnatilgan. Ichki o‘t o‘chirish vodaprovodi sexlarning devorlariga, ustunlariga, zinapoya kataklariga yerdan 1,35 metr balandlikda o‘rnatilgan. Ularning yoniga, old tomoniga oynaband shkaf o‘rnatilib, shkafning ichiga 10-20 metrlik shlang qo‘yilgan.Kranlar orasidagi masofa 30-50 metrni tashkil etadi. Bulardan tashqari har kuni usta va usta yordamchilari tomonidan har bir sexda majlis o‘tkaziladi. Majlisda korxonaning umumiy mavzularidan tashqari yong‘inga qarshi chora- tadbirlar to‘g‘risida tushuntirish ishlari olib boriladi. Korxonada yuz beradigan holatlar va evakuatsiya ishlari tushuntirib o‘tilmoqda [25].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-57.png)
![Elektr xavfsizligi. Elektrostatik zaryadlardan saqlash “Cotton Road” yigirilgan ipak ipi ishlab chiqarish korxonasida ishlatiladigan xom-ashyolar tarkibida yog‘ va seritsin moddalari (20% dan yuqori) tashkil etadi. Bu moddalar tola tarkibida qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha elektrizatsiya xususiyati (elektrostatik zaryadlar dielektrik moddalar ishqalanishi natijasida paydo bo‘ladi) oshadi. Elektrizatsiya xususiyati ish jarayonida juda ko‘p noqulayliklarga olib keladi: - tolalar ishchi barabanlarga o‘ralib ketishi natijasida juda ko‘p tolalar chiqindiga chiqarib yuboriladi; - mahsulot chiqishi kamayadi; - ishchi dastgohni to‘xtatib, o‘ralgan tolalarni tozalashga ketgan vaqti; - dastgohning ish unumdorligini pasaytiradi; - sexning changlanganlik darajasi ortib ketadi. Dastgohlar 220V va 380V kuchlanish ostida ishlaydi. Bizga ma’lumki, 40V dan yuqori bo‘lgan kuchlanish inson hayoti uchun xavflidir. Xavfsiz kuchlanish miqdori quruq xonalar uchun 40V gacha, nam xonalar uchun 12V gachadir. Shunig uchun barcha tok bilan ishlaydigan qo‘l asboblari 36V gacha mo‘ljallangan bo‘lib, har bir dastgoh-uskunalar elektr tarmoqlariga temir qutilar, panjaralar o‘rnatilgan [24,25,29].](/data/documents/7a08c081-f6b5-4b6c-ab66-1e76fdb15cbe/page-58.png)
