To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish - To'qimachilik - Diplom ishlar

To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4400.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI KASBIY TA’LIM FAKULTETI MEHNAT TA’LIMI VA CHIZMACHILIK KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” “ Himoyaga ruxsat etildi” Kasbiy ta’lim fakulteti dekani Mehnat ta’limi va chizmachilik ___________dots. Y. T. Bobojonov kafedrasi mudiri, dotsent ________________S.Yakubov “____” _______________2013 y. “_____” ____________2013 y. Kasbiy ta’lim fakulteti kunduzgi bo’limi 5142000-Mehnat ta’limi yo’nalishi bitiruvchisi Saidmurodova Muxsina ning bakalavir darajasini olishi uchun “To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish” mavzusini o’qitish texnologiyasi ( 5-sinf misolida) mavzusida yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Rahbar: M.Astanova Qarshi – 2013 y. 1

Mundarija Kirish..............................................................................................................3-7 I -Bob. To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish 1.1. To’qishda ishlаtilаdigаn materiallar, asbob va moslamalar ………………7-9 1.2. Jun ip xususiyati bilan tanishuv …………………………………………...9-21 1.3. B o’yash haqida to’la ma’lumot…………………………………………..22-28 1. 4 . Boshlang’ich qatordagi petlyalarni terish. O’ng petlyalar. Milk petlyalar………………………………………………………………28-38 1.5 Kryuchokda to’qish texnikasi.....................................................................38-46 II-Bob.To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitish texnologiyasi 2.1. Kasb ta’limi yo’nalishi talabalarini ta’lim jarayonida tarbiyalashning ustivor yo’nalishlari …………………………………………………………………47-49 2.2. Muloqat treningini o’tkazish bosqichlari ……………………………....49-51 2.3. « To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish » mavzusini ma'ruza matn ishlanmasi ……………………………………………………………………53-56 III-Bob . Hayotiy foliyat xavfsizligi 3. Hayotiy foliyat xavfsizligini ta’minlashda mehnat muhofazasi qonunlari va ulardan foydalanish …………………………………......................................56-66 Xulosa………………………………………………………………………… 66-67 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………67-68 2

Kirish Mamalakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab chiqilishi va uning amalga oshirilishi ta'lim-tarbiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Chuniki, milliy kadrlar tayyorlash va ularnini har tomonlama rivojlantirish yuqori malakali o’qituvchi –pеdagoglarni tayyorlash bilan birga, yosh avlodga ta'lim- tarbiya bеrish ham yuqori saviyada olib borish uchun asosiy omil bo’lib xizmat qiladi 1 . Bugungi kunda kasb-hunar kollеjlari o’quvchilariga o’z ixtisosliklari bo’yicha, chuqur bilim bеrish, pеdagogik kadrlarning bilim va malakasiga bog’liq. Kasb-hunar kollеjlarida ta'lim bеrish davr talabidan kеlib chiqib, pеdagog kadrlardan, ta'lim jarayonida yangi pеdagogik tеxnologiyalarini qo’llash zamonaviy bilim va ko’nikmalarini o’quvchilar ongida shakllantirish , o’z kasbiga fidoyi bo’lish va malakasini uzluksiz ravishda oshirib borish talab etiladi.[1] Maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining asosiy tamoyillari va maqsadli vazifalari sifatida maktab ta'lim tizimini tubdan yangilash; eng yuqori zamonaviy talablarga mos kеladigan o’quv-moddiy bazasi va ta'lim standartlarini shakllantirish; Yashash joyidan qat'iy nazar, qishloq va shahar maktablarining moddiy bazasi hamda ta'minlanish darajasidagi tafovutlarini bosqichma-bosqich bartaraf etish asosida bolalarni ta'lim olishi uchun tinch shart-sharoitlar yaratish; o’qituvchilarning mеhnatini har tomonlama rag’batlantirish bеlgilab bеrilgan (modеrnizatsiya)[3] Maktablarda o’quvchilarning nazariy bilimlarinrini o’zlashtirish, amaliy malaka va mahoratlarini shakllantirish, mustaqil va aqliy faoliyatga tayyorlashdagi o’rnini hisobga olib, bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini “ To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitish texnologiyasi ” dеb nomladik. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi : 1 3

Maktablarda va kasb-hunar kollеjlarida zamonaviy ta'lim tеxnologiyalaridan foydalanish va bu orqali o’quv jarayonini takomillashtirish hamda o’qitishda samaradorlikka erishish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Yangi pedagogik texnologiyalarning yana bir o‘ziga xos xususiyati o‘quvchi faoliyatining ustuvorligidadir. Ta’lim jarayonida bilish, Mehnat ta’limi tushunchalarini to‘g‘ri shakllantirish, nazorat qilish ko‘nikmasini to‘g‘ri tarkib toptirish yangi pedagogik texnologiyalarning tarkibiy qismidir. Bu o‘zaro bog‘liqlik pedagogik jarayonning o‘ziga xos qonuniyatidan kelib chiqadi. Yuqorida zikr qilinganlarga asosan, to’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitish texnologiyasini ishlab chiqish hamda bu texnologiyani mehnat ta’limi darslarida qo‘llashga yo‘naltirilgan tavsiyalarni berish dolzarb masalalardan hisoblanib, ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. Tadqiqotning о ‘rganilganlik darajasi : Mehnat ta’limini o‘qitish sifati va samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri bu ta’limga yangi pedagogik texnologiyalarning tadbiqi, fan, ijtimoiy taraqqiyot rivoji bilan uzviy bog‘liq holda va mavjud talablarga muvofiq takomillashib boruvchi pedagogik faoliyat hisoblanadi. Shunga ko‘ra ta’limga yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish sohasida hamdo‘stlik mamlakatlari hamda respublikamizning taniqli olimlari tomonidan bir qator tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi : Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-sinflarida o’tiladigan “ To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish ” mavzusini Muloqat metodi asosida o’qitish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo’ lib o’qitish texnologiyasini ishlab chiqish va bu texnologiyani o‘quv jarayoniga qo‘llashga yo‘naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalarni berish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning obyekti : 4

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Mehnat ta’limi” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiqiga asoslangan o‘qitish tamoyillari va metodlarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonidir. Bitiruv malakaviy ishning predmeti : “Mehnat ta’limi” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga bag‘ishlangan o‘quv materiallari mazmuni, shakli va tanlash tamoyillari. Tadqiqot vazifalar : -Bitiruv malakaviy ish mavzusiga doir ilmiy, ilmiy-metodik, pedagogik, didaktik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish; - To’qishda ishlаtilаdigаn materiallar, asbob va moslamalari haqida ma’lumot to’plash; - Jun ip xususiyati bilan tanishuvi haqida ma’lumotlar yig’ish; - Boshlang’ich qatordagi petlyalarni terish.O’ng petlyalar. Milk petlyalari haqida ma’lumotlarni taxlil qilish; - Ters petlyalar. Chalishtirma petlyalar.Ters petlyalar to’qish usullari haqida ma’lumot to’plash; - Kryuchokda to’qish texnikasi bo’yicha ma’lumotlar to’plash; - Kasb ta’limi yo’nalishi talabalarini ta’lim jarayonida tarbiyalashning ustivor yo’nalish lari bo’yicha ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish; - Muloqat treningini o’tkazish bosqichlari bo’yicha ma’lumotlar to’plash; - To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitishda muloqat» mеtodidan foydalanishi bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish - Mehnat muhofazasi qonunlari, ulardan foydalanish va javobgarlik turlari haqida ma’lumotlar to’plash; Tadqiqot metodlari : Nazariy tahlil, noan’anaviy metodlar, pedagogik kuzatish, anketa, savol- javob, pedagogik loyihalash, test so‘rovlari, sistemalashtirish. 5

Tadqiqotning metodologik asosi O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Miliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limini rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligining buyruqlari, Prezident I.A.Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy va ilmiy-metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi : - To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish tadqiqini o’tkazish va mehnat ta’limi amaliy mashg’ulotlari jarayonida qo’llash ilmiy-uslubiy jihatdan asoslab berildi; - mehnat ta’limi fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashning mazmuni, shakli va vositalari aniqlandi; - mehnat ta’limi fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilingan, ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi ilmiy- uslubiy tavsiyalar yaratildi. BMIning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar mehnat ta’limi fani o‘qituvchilariga, o‘quv ustalari va amaliyotchi talabalarga uslubiy yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishi (BMI) ning mazmuni : Ishning birinchi bobida, To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish haqida ma`lumotlar keltirilgan. BMIning ikkinchi bobida, umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-sinflarida o’tiladigan “ To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish’’ mavzusini o’qitish texnologiyasi yoritilgan. O‘qitish jaryonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo‘llari, vositalari va afzalliklari ilmiy asoslangan. Mehnat ta’limi fanini o‘qitish bo‘yicha ilmiy-metodik tavsiyalar berilgan. Ishning tuzilishi va hajmi : 6

BMI kirish, 3 bob, xulosa, foydalailgan adabiyotlar ro‘yxati, 42 ta rasm ilovadan va 19250 so‘zdan iborat bo‘lib, uning umumiy hajmi – 79 sahifadan iborat. I bob. To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish 1.1.To’qishda ishlаtilаdigаn materiallar, asbob va moslamalar Har bir inson doimo yaratuvchаnlik ishqi bilаn yashaydi. U ilm olish va hunar egallashga harakat qiladi. C h unki bilim va hunar uning doimiy yo’ldoshi va boyligidir. “Hunarli inson aslo xor bo’lmas”, - deydi xalqimiz’. O’z’bek xalqi qadimdаn qo’l hunarmаndchiligi sirlarini chuqur egallab kelgаn. O’z’bek xotin- qiz’lari mohirlik bilаn kashta, jiyak, do’ppi, to’n, so’z’аna, kabilarni tikish bilаn shug’ullаngаnlar. Ular atlas va shoyilar to’qishgаn. Bor xomashyolardаn unumli foydalаnishgаn. Hoz’irgi kunga kelib ayollarimiz’ orasida qo’lda kiyim- kechaklarni to’qish keng rivоjlаnib bormoqda. Qo’lda to’qilgаn kiyim-kechaklar betakror, bejirim bo’lib, ular xar bir inson nigohini o’z’iga tortadi. To’qishni o’rgаnib olgаn xar bir xotin-qiz’ bolalar, ayollar va erkaklar kiyim-kechaklarni, turmushda ishlаtilаdigаn xar xil buyumlarni, hatto gilam va gilamchalarni to’qishi mumkin. To’qish amaliy sаna’tining bir turi bo’lib, u nihоyatda z’avqli va foydalidir. To’qish xotin-qiz’lar uchun juda munosib va oz’oda ishdir. To’qishning boshqa hunarlardаn afz’aliklari juda ko’p. Masalаn to’qilgаn kiyim yaroqsiz’ bo’lib yotmaydi yoki tashlab yuborilmaydi. Uni so’tib qaytatdаn to’qiladi. To’qishni bilgаn odam o’z’iga kerakli narsаni osongina to’qib, to’qigаn sari o’z’iga ishonch va yaratuvchаnlik qobiliyati ortib boradi. To’qish bilаn shug’ullаngаnlar nаfaqat ko’rkam, go’z’al, z’amonaviy kiyim-kechaklarlar yaratadilar, balki asablarini ham, sog’liklarini ham mustaxkamlaydilar. Chunki to’qish vaqtida insonning fikri-z’ikri to’qish jarayoni bilаn bo’ladi. To’qilgаn narsa yoki kiyim bitgаnda esa kayfiyatlari ko’tarilib, ko’z’lari va qalblari quvonadi.[10] Buyumni qo’lda to’qish uchun piltakash yoki ilmoq kerak bo’ladi. Buyumni jun, ip, jun aralashgаn ip, ipak, paxta ip, quyon va echki tivitidаn yigirilgаn ip, 7

xоm ip va xonadorlardаn to’qiladi. Kiyim-kechaklarni bo’sh yigirilgаn ipdаn, dasturxon, salfetka, yoqa, sumka, yoping’ich kabi buyumlarni esa puxta pishirilgаn iplаrdаn to’qiladi. Buyumga shakl berish uchun аndoz’aga muvofiq yoki hisobga yarasha xalqalar soni ko’paytiriladi yoki kamaytiriladi, to’qish z’ichligi oshiriladi yoki siyrak to’qiladi. To’qish jarayonida ip tortilib to’qilmasligi uchun uni koptok qilib dumаloq qilib o’rash kerakki, ip koptok o’rtasidаn cho’z’ilmaydigаn bo’lsin. Buning uchun ochiq daftar orasiga, keyin daftarga quvur shaklida o’raladi. Quvirni o’z’ tomonimiz’ga harkatlаntirib, iplarni teskari yo’nalishda qiya o’ramlar shaklida quvurga ulash kerak. Ipning xamasi o’ralib bo’lgach quvur tayyor koptokdаn ipni uchini turgаn tomondаn sug’irib olinadi. To’qish jadvali to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lib, to’qishni o’rgаnish oson va qulay bo’lishi uchun foydalаniladi. Buning uchun har bir xalqаning shartli belgisini bilishi kerak. Piltakash bilаn asosаn jun ip ishlatiladi. Oddiy ipdаn esa kamdаn-kam foydaliniladi. Jun navlari ko’p, ulardаn eng yaxshisi tolasi ipakka o’xshash yupqa, uz’un qayishqoq jundir. Аngor, tuya, mаxеr shular jumlasidаndir. Аngor jun – bu аngor quyonni yumshoq, ipak momig’idir. Unga jun, ip, ipak qo’shiladi. Merinos jun – qo’yning mayin, ingichka juni. Tuya junini yumshoq yoki dag’al bo’lishi uning yoshiga bog’liq. Mаxer – bu аngor echkilarning juni bo’lib, uz’un, igichka, pishiq ipaksimon jilvasi bilаn ajralib turadi. Ip, koptok, kalava holda bo’ladi. Livit - kalava ipning bir bo’lagi. Ipni xarid qilayotgаnda uning pishiqliginiginа emas, tiniqligi, tekisligiga va rаngini aynimasligiga, ayniqsa, ahamiyat berish loz’im. Ip nomeri, ipning qalinligi ipning necha qavatliligiga bog’liq. Piltakash (spiцa) asosiy to’qish qurolidir. Aylаnma z’аnjirli, aylаnma naychali, to’g’ri shakl, uchi uchli, to’g’ri bir uchli piltakashlar mavjud. Piltakashlar nikеllаngаn po’lat, temir, alyuminiy, plastmassa yoki yog’ochdаn yasalgаn bo’ladi. Eng qulay piltakash po’latdаn yasalgаn 2 uchi uchli va bir uchi uchli spiцalardir. Chunki ular yog’оch yoki plastmassa spiцalar kabi sinib ketmaydi, alyuminiy plitakash kabi ipni, barmoqlarni qoraytirmaydi, temir pilitakashlar kabi ipni tirnamaydi hamda barmoqlarni o’yib og’ritmaydi va qiyshayib to’qishga nоqulay 8

bo’lib qolmaydi. Troschali va naychali piltakashlar kabi uz’ilib ketmaydi va unda xalqalar oson suriladi.Xar bir piltakashni raqami bor. Piltakashning raqami uning diametrini bildiradi. Masalаn: 1 raqamli piltakashning diametri 1 mm, 4 raqamli piltakashning diametri 4mm bo’lаdi. Ilmoq (kryuchok). Kalta (12-15sm) va (30-45sm) hamda ingichka va yo’g’on (1-6 mm) ilmoqlar bor. Har xil iplarni to’qishda har xil ipning o’z’iga mos ilmoq tаnlаnadi. Ilmoq ipdаn ikki barobar yo’g’on bo’lishi kerak. Ilmoqlar po’lat, alyuminiy, plastmassa, mis va temirdаn y аsalgаn bo’ladi. Sаntimetr tasma - o’lchov olishda, аndoz’a tayorlashda, boshlаng’ich qator halqalarini hisoblab topishda foydalаniladi. To’qish to’g’nog’ichi - bir qism halqalar vaqtincha to’qilmay qoldirilgаnda foydalаniladi. Daz’mol - bа’z’аn to’qilgаn matolarni daz’mollаshdа ishlаtilаdi. Qog’oz’, qalam, daftar - r asm chiz’ish, аndoz’a tayyorlash va хalqalar sonini hisoblab topishda foydalаnadi. Katta va kichik nina, qaychi, oddiy ip - bo’laklarni birlashtirishda, matoga gul, barglar tikishda foydalаniladi.[10] Ip o’ragich. To’qish jarayoni piltakashga хalqalar olishdаn boshlаnadi, bu boshlаng’ich qator deyiladi. Boshlаng’ich qator хalqalarini olib bo’lingаndаn keyin, navbatdagi, ya’ni bir qatorni to’qish uchun хalqalarning hammasini bitta piltakashda qoldirib, ikkinchi piltakash sug’urib olinadi. Sug’urib olingаn piltakash bilаn to’qish davom ettiriladi. 1.2. Jun ip xususiyati bilan tanishuv Siz to‘qishni o‘rganmoqchi bo‘ldingiz. Uni nimadan boshlash kerak? Eng oldin nima to‘qish kerak: noskimi, qalpoqchami yoki birdaniga jaketmi? Qaysi fasonni, qanday ip bilan va qanday gul solib to‘qish kerak? To‘qishga qiziqib ketsangiz, yana ko‘pgina savollar tug‘iladi. Lekin yangi qiziqarli ishingizda birinchi navbatda ipga duch kelasiz. Chunki hamma ish shundan boshlanadi! Spitsa bilan to‘qishda asosan jun ip ishlatiladi, oddiy ipdan esa kamdan-kam foydalaniladi. Qo‘lda to‘qish uchun jun sortlari juda ko’p. Ulardan ip yigiriladi. 9

Bularning eng yaxshilari — tolasi ipakka o‘xshash, yupqa, uzun va elastik bo‘lgan junlardir. Angor, merenos, tuya junlari va moxer shular qatoriga kiradi. Angor jun — bu angor quyonning yumshoq, yengil momig‘idir. To‘qish birgina an gor momig’ining o‘zidangina emas, balki uni yigirib, jun, oddiy, yoki ipak ip bilan qo‘shib ishlatiladi. Merinos jun — merinos qo‘yning ingichka mayin juni. Avstraliya merinos qo‘ylarining juni bunday junlarning eng yaxshisi hisoblanadi. Tuya junining yumshoq yoki dag‘al bo‘lishi uning yoshiga bog’liq. Junning och rangdan to‘q jigarranggacha bo‘lgan tabiiy chiroyli rangi bu junni bo‘yamasdan ishlatish imkonini beradi. [10] Moxer — bu angor echkilarining juni bo‘lib, uzun, ingichka, pishiq, ipaksimon jilvasi bilan ajralib tu radi. Tabiiy rangi tiniq oq bo‘ladi. Moxerga ko‘pincha sin tetik yoki jun ip qo‘shiladi. Bizning vatanimizda shunga o‘xshash jun Orenburg echkilaridan olinadi va undan mashhur Orenburg ro‘mollari (1-rasm) to‘qiladi. Ip qanday tanlanadi. Ip asosan, koptok o‘ram yoki «kalava» holda sotiladi. «Kop - tok o‘ram», «kalava», «livit» tushunchalarini bir-biridan ajrata bilish zarur. Koptok o‘ram — bu koptok shaklida o‘ralgan ip. Kala va — bu biror narsaga, masalan, stulning suyanchig’iga o‘ralgan ip. Livit — kalava ipning bir bo‘lagi. Ip harid qilayotganda uning pishitilishiga, elastikligiga, tekisligiga va rangining aynamasligiga ayniqsa ahamiyat berish lozim. Haddan tashqari chiyratilgan 10

1-rasm Orenburg ro’moli ip spitsada to’qishga yaramaydi. Bu ip kryuchok bilan to‘qilgani ma’qulroq. Agarda bu ip spitsa bilan to‘qilsa, trikotaj polotno faqat dag‘al bo‘lib emas, bal ki ba’zi paytlarda qiyshiq chiqishi ham mumkin. Bu nuqsonni namlangan mato yordamida dazmol qilish yo‘li bilan yo‘qotishga urinish befoyda, chunki qurigan polotnoda ma’lum vaqtdan keyin yana qiyshiqlik paydo bo‘ladi. Elastiklik — bu biror ta’sir etayotgan kuchdan keyin ipning o‘z holiga qaytishi. Ipning elastikligini tekshirganda uning pishiqligi ham aniqlanadi, chunki ip ning elastikligi bilan pi shiqligi bir-biridan ajralmasdir. Agar ip qo‘lda cho‘zillganda, prujinalanib, asli holiga qaytishga keskin intilsa, bunday ip pishiq bo‘ladi va undan to‘qilgan buyum cho‘zilib, qiyshayib ketmaydi. Agarda ip salga uziladigan bo‘lsa, unga boshqa pishiqroq ip qo‘shib to‘qing, aks holda bunday ipdan to‘qilgan buyum «uzoqqa» bormaydi. Ipning tekisligini ko‘z bilan aniqlash mumkin. Bun da ipning yo‘g‘onlashib yoki ingichkalashib ketgan joylari bor-yo‘qligi qarab chiqiladi. Notekis ipdan xilma-xil gulli kiyim-kechaklar to‘qish imkoniyati cheklangan bo‘lib, undan faqat bo‘rtma (do‘ng va chuqurcha joylari, qabariq va botiq yo‘llari bor va h.k.) sirtli gullar to‘qish mumkin. Bun day ipdan paypoq yoki ko‘z-ko‘z narsalar to’qishga urinmang — qancha urunsangiz ham to‘qigan narsangiz beo‘xshov chiqadi. «Lekin shu ipga tamomila boshqa yoki rangi unga yaqin bo‘lgan (tekis bo‘lmasa ham mayli) ip qo‘shilsa, hatto paypoq usulidagi nar salar ham tekis to‘qilganga o‘xshayveradi. Agarda siz turli rangdagi ipdan gulli yoki bir-biriga xil tushmaydigan yo‘llari bor narsa to‘qimoqchi bo‘lsangiz, ipning rangi aynamasligini tekshirib ko‘rishingiz lozim. Buning uchun ipning uchi xo‘llanib, oq mato orasiga olib dazmollanadi. Ip rangi matoga yuqmasa, u aynimaydigan bo‘ladi. Rangi yuqsachi? Bunda rejangizdan qayting yoki ipning sifatini yaxshilashga urinib ko‘ring. Kalavalarni sovunli suvda yuvib, yaxshilab chayib, keyin sirka esensiyasi qo‘shilgan (I litr suvga 1 osh qoshiq) suvga soling. Past olovda 20 — 25 minut davomida tinmay aylantirib turib qaynating. Qaynash jarayonida kalavalar suvda bemalol suzib yurishi lo zim. Keyin ipni yana bir marta 12

yuvib, chayib oling. Shundan keyin ham aynasa, unda ip sifatsiz bo‘yoq bilan bo‘yalgan bo‘ladi. Bunday ipga rangi boshqa xil ip qo‘shib bo‘lmaydi. Bunday ipdan bir xil rangli narsa to‘qish ma’qul. Ipak nomeri. Fabrikada ishlab chiqarilgan ipning etiketkasida kasirli raqamlar bilan ip nomeri belgilangan bo‘ladi, masalan, 32/2 yoki 10/2. Bu nima belgisi? Chiziqqacha bo‘lgan raqamlar ip qalinligini bildiradi: bu raqam qancha katta bo‘lsa, ip shuncha ingichka bo‘ladi. Chiziqdan keyingi raqam shu ip necha qavatligini ko‘rsatadi. To‘qilayotgan narsa bitguncha etiketkani saqlab qo‘ying. Agar to‘qiyotgan ipingiz yetmay qolsa va yana sotib olish zarur bo‘lsa, etiketkaga qarab ip qaysi nomerli partiyada bo‘yalganini bilib olasiz. Bu nomerni bilmay turib kerakli rangdagi ipni tanlab olish juda qiyin, chunki bir xil rangdagi ip har xil turlanadi. Melanjlantirilgan ip. «Melanj» (fransuzcha melanqe) so‘zi aralash ma’- nosini bildirib, ayni holda bir necha rangli iplar aralashmasidan iborat bo‘ladi. Bu ko‘pincha ajoyib natija beradi: masalan, bir necha xil kulrang iplar aralashmasidan to‘qilgan mato kul rang marmarni eslatadi. Bir necha xil yashil va ko‘k rangli iplardan to‘qilgan matodan malaxit rangi paydo bo‘ladi. Yo‘l-yo‘l shaklda to‘qishga melanj aralashgan bo‘lsa, chiroyli ko‘rinadi. Melanj ip to‘qishga qiziquvchilar orasida alohida e’tiborga ega bo‘lib qoldi. Buning asosiy sabablaridan biri — undan turli rangdagi kiyimlar to‘qish mumkinligidir. Melanj ipining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri matoda notekis to‘qilgan joylari va ipning tekis bo‘yalmaganligi sezilmaydi. Demak, sifati yomon iplarni ham ishlatsa bo‘lar ekanda? Shunday qilishadi ham. No tekis bo‘yalgan (yoki eski kiyimlardan so‘kib olingan) ipni o‘ziga mos boshqa ipga qo‘shadilar. Melanjlanti rilgan ipdan to‘qilgan kiy- imlarni to‘la gavdalilarga bemalol tavsiya etish mumkin, chunki uning rangi kishi gavdasini ko‘rsatadi. Melanjni qanday tayyor lash kerak. Avvalo melanj uchun qanday iplardan foydalanmoqchi ekaningizni aniqlab oling. «Aralashmadagi» asosiy ipning rangi 13

sizga yarashadigan bo‘lsagina melanj yaxshi chiqishini hisobga oling. Sizga qora rang yarashadi, deb faraz qilaylik. 2-rasm. Ikkita ishchi uchi bor. koptok qilib o’ralgan ip Bunda qora bilan yashil; qora, yashil va jigarrang; qora va to‘q qizil; qora va jigarrangni aralashtirib ko‘ring. Jigarrang yarashadiganlarga sarg‘ish va oq; jigarrang, och jigarrang va sarg‘ish; jigarrang, kulrang va oq ranglarni tanlashlari mumkin. Tevarak atrofimizda bir-biriga mos tushadigan ajoyib ranglarni ko‘rishimiz mum kin. Masalan, gullarga va kapalaklar qanotiga, qush va jonivorlarga ahamiyat bersangiz ular rangining bir necha xilligidan va shu bi lan birga bir-biriga mutanosibligidan hayratda qolasiz. Shuning uchun ba’zan qiynalib o‘tirmay, tabiat taklif etayotgan ranglardan foydalanish kifoy. Avval ishlatilgan ipni qanday to‘g‘rilash (tekislash) mumkin. Jundan to‘qilgan kiyimlar juda chidamli bo‘lib, uzoq vaqt davomida, hatto o‘n yillab kiyiladi. Eski kiyimni so‘kib, kalava qilgach, yuvib, uni yana ishlatish mum kin. 14

Agar yuvilgandan keyin ham ip jingalak bo‘laversa, uni tekislash kerak. Chunki bunday ipdan hosil qilingan petlyalar bo‘sh va tekis bo‘lmay, to‘qilgan mato beo‘xshov chiqadi. Ipni to‘g‘rilash uchun, ho‘l kalavani arqonga bog‘lab, har qaysisiga tosh osib qo‘ying. Kalavaning holatini vaqt-vaqti bilan o‘zgartirib, asta-sekin past tomonini yuqoriga surib aylantiring — ip toshning ogirligi bilan to‘grilanadi. Qanday qilib ip koptok shaklida o‘raladi. Jun ip yuzasida ko‘pgina tuklar bor, bular uni yumshoq qilib, qandaydir jonlantirib turadi. Ammo bu tuklar yo‘qotilsa, ip bo‘sh va jonsiz bo‘lib qoladi. Bu tuklarni yo‘qotish juda oson — ipni qattiq qilib, og‘ir koptok shaklida o‘ralsa, u oddiy ipga o‘xshab qoladi. Ipni tortmay, bo‘sh o‘ralsa, shunda koptok shaklida o‘ralgan ip yumshoq va yengil turadi. Ipni koptok shaklida o‘rashning eng oson usuli — ikkita barmoqni ip tagiga qo‘yishdir. Bunda ko‘rsatgich va o‘rta barmoq qo‘shib o‘ralayotgandek tuyuladi. Ip yetarli darajada koptok shaklida o‘ralgandan keyin barmoqlar tortib olinadi. So‘ngra koptok shaklida o‘ralgan ipning holati o‘zgartirilib qo‘yiladi. Koptok shaklida o‘ralgan ip yumshoq, mayin bo‘ladi, lekin uning faqat bir uchidan ish boshlash mumkin.[10] Ikkita uchi bor koptok shaklidagi o‘ramdan foyda lanish anchagina qulayroq: asosiy uchi o‘ramning orasidan chiqsa, zapas uchi tashqarisidan chiqadi (2-rasm). Ikki qavat ip bilan to‘qish jarayonida bu holat juda qulay. Bunday ip koptok shaklida quyidagicha o‘rala di: ipning uchini yupqaroq jurnalning varraqlariga joylab, naycha shaklida o‘rang. Jurnalni o‘ng qo‘lga oling, chap qo‘lingiz bilan ipni o‘zingizdan oldinga tomon aylantirib, jurnal ning chetiga parallel qi lib 8—10 ta o‘ram o‘rang (3-rasm). Keyingi ip o‘ramlarini jurnal chetiga nisbatan burchak ostida joylab, chap qo‘lni yuqorida aytilgandek harakatlantirib, o‘ng qo‘l bilan jurnalni o‘zingizga qarata aylantiring (4-rasm). Ish tugagandan so‘ng koptok shaklida o‘ralgan ip olib qo‘yiladi. 15

3-rasm. Ipni koptok qilib o‘rash. Jurnal chetiga parallel qilib bir nechta dastlabki o‘ram o‘rash 16

4-rasm. Keyingi hamma ip jurnal chetiga burchak ostida o‘raladi . 5-rasm. Ip uchi shunday qilib yassi bo’glanadi 6-rasmda oddiy va qulay moslama «karusel» ip o‘ragichi tasvirlangan. U kalava ipni koptok qilib o‘rashda ishlatiladi: kalava ipni o‘ragichga kiydirib, uchi topiladi. Ipni tortib turib, o‘ragich ishga tushirilsa, osongina koptok shaklida o‘raladi. Bu o‘ragich koptok shaklida o‘ralgan ipni kalava qilib o‘rash zarur bo‘lganda ham ishlatiladi. Buning uchun koptok shaklida o‘ralgan ip chetlari tekis idishga solinib, pastga, o‘ragichning yoniga qo‘yiladi. O‘ragich shtirlariga ipning uchini aylantirib o‘rab, bog‘langda, uni aylantiring. O‘ragich shaklidagi koptok ipni o‘rab bo‘lgandan keyin kalava ipni sakkiz shaklida 3 — 4 joyidan boglab qo‘ying. Vertikal tekislikda ishlaydigan, konstruksiyasi yuqoridagidan boshqacha o‘ra gich 17

— «shamol tegirmoni»ning qulayligi ham kam emas (6-rasm). Ikkala o‘ragichni ham yasash qiyin emas. 6 -rasm. «Karusel» in o’ rag ichi To‘qishga qanday spitsalar qulay. To‘qish uchun yengil, silliq spitsalar bo‘lishi kerak. Ularning uchi juda uchli ham, lekin juda to‘mtoq ham bo‘lmasliigi kerak (7-rasm). Spitsaning ozgina notekis joyi bo‘lsa ham ipning surilishiga xalaqit berib, to‘qishni qiyinlashtiradi. Bir oz og’irroq bo‘lsa ham nikellangan po‘lat spitsalardan foydalanish afzalroq bo‘lsa kerak. Agar och rangli ipni kir qilmasa alyuminiy spitsalar ishlatsa ham bo‘ladi. Plastmassadan, yogochdan, bambukdan va suyakdan qilingan spitsa lar ham bo‘ladi. Bu spitsalar yo‘gon bo‘lsa ularda to‘qish qulay, lekin ingichkalari egilib, tez sinib ketadi. Ko‘pchilik kapron troschali temir spitsada ishlashni yaxshi ko‘radi (polixlorvinil naychali spitsalar chidamli bo‘lmaydi, chunki unda petlyalarning surilishi qiyin va naycha tez sinib ketadi). Troschali spitsalar yengil bo‘lish bilan birga, ularda keng detallarni to‘qish, to‘qiyotgan detallni andoza ustiga qo‘yib ko‘rish mumkin. Ba’zan troscha ehtiyotsizlik natijasida deformatsiyalanadi yoki spitsaga ulangan joylari ishqalanib 18

yeyiladi. Trosli spitsani aylana shaklida o‘rab saqlash lozim. U ko‘pincha ikkita spitsaga birinchi qatordagi boshlang‘ich petlyalarni terib, ulardan birini tortib chiqarayotganda sinib ketadi. Spitsani chiqarish uchun troschani orqaga tortmay, balki ikkinchi uchini oldinga itarib chiqarish lozimdir. Agar troscha ma’lum vaqtdan keyin ishqalanib yedirilib ketsa, uni o‘zingiz tuza-tishga urinib ko‘ring. Buning uchun spitsani olovga tutib turib, undagi kapron qoldig‘ini eritib tushiring va o‘sha zahoti issiq spitsaga troscha ni kiydirib, so‘ngra ulangan joylarini qumli qog‘oz bi lan, keyin jun mato parchasi bilan silliqlang. 7-rasm. «Shamol tegirmon» ip o’ragichi 19

Spitsalar nomeri. Har bir spitsaning nomeri bo‘ladi. Bu millimetr hisobida uning diametriga to‘g‘ri keladi. (Masalan, 3-nomerli spitsa ning diametri 3 mm, 6- niki bo‘lsa 6 mm va h.k.). Har bir to‘qish ishqibozida intervallari yarim nomerga teng bo‘lgan razmerdagi 1-nomerli spitsadan 10-nomerli spitsagacha bo‘lishi kerak. Spitsalar nomeri ipning qalinligiga moslab tanlanadi. Spitsa ip qalinligidan ikki barobar yo‘g‘on bo‘lishi kerak. U bunday aniqlanadi: ipni ikki bukib biroz burang (pishi-ting) — shu ipning yo‘g‘onligi kerakli spitsa diametriga teng bo‘lishi lozim. Ma’lum vaqtdan keyin har kimda o‘zining odatdagidan tarangroq yoki bo‘shroq to‘qish usuli paydo bo‘lishi mumkinligini esda tutish lozim. Shuning uchun spitsa nomerini tanlashda ba’zi bir o‘zgarishlar kiritish kerak bo‘ladi. Agar to‘quvchi bo‘shroq to‘qiydigan bo‘lsa, spitsa mo‘ljaldagidan yarim nomer kichikroq, tarangroq to‘qiydigan bo‘lsa — xuddi shuncha ortiqroq nomerli spitsa tanlanadi. Noto‘g‘ri tanlangan spitsa mato sifatini yomon qilib qo‘yishi mum kin. Spitsa mo‘ljaldagidan ingichka bo‘lsa, mato qattiq, dag‘al bo‘lib, har bir petlya kuch bilan to‘qiladi. Agar u mo‘ljaldagidan qalinroq bo‘lsa, to‘qilayotgan narsa bo‘sh, shakli xunuk bo‘lib chiqadi. Quyida keltirilgan jadval dastlabki paytda turli yo‘g‘onlikdagi iplar spitsa tanlashda mo‘ljal olishin-gizga yordam beradi. Saflanadigan ip miqdori. Ip qanchalik mayin (yengil) va bo‘sh yigirilgan bo‘lsa, shunchalik kam sarflanadi. Masalan, 4-nomerli spitsada № 32/2 ip Spitsalar № 32/2 ip Spitsalar qavatlari № qavatlari № 2 1 12 6 2 1,5 13 6,5 3 2 14 7 4 2,5 15 7,5 5 3 16 8 6—7 3,5 17 8 8 4 18 8 9 4,5 19 8 10 5 20 8 11 5,5 20

paypoq usulda to‘qiladigan jaket uchun 10/2-nomerli ipdan 600 g, 32/2-nomerli ipdan 550 g, maxerdan 250— 300 g kerak bo‘ladi. Ip xarid qilayotganingizda shuni unutmang.[10] Tajribali to‘quvchilar unchalik kir bo‘lmagan ipni ham yuvganda u 10% gacha kirishishini hisobga olib, bir yo‘la 50—100 g ortiqroq sotib olishni ma’qul ko‘radilar. Yana bir maslahat. Agarda ipingiz yetishiga ko‘zingiz yetmasa, to‘qishni boshlamang, chunki bu ish befoyda bo‘ladi. 8-rasm. Spitsalar 1.3. Bo’yash haqida to’la ma’lumot Ba’zan kerakli rangdagi ipni topish oson bo‘lmaydi, lekin bo‘yashni, oqartirishni yoki qayta bo‘yashni o‘rganib olsangiz, bu foydadan xoli emas. 21

Bo‘yash — juda maroqli va qiziq ish. [10] To‘q rangdagi ipni ochroq qilish, bir rang dagi kalava ipni bir necha rangga bo‘yashingiz, qo‘lostingizda kerakli rang bo‘lmaganda o‘zingiz bu rangni ximiyoviy yo‘l bilan emas, balki esdan chiqarib yuborilgan tabiiy bo‘yoqlardan foydalanib chiqarishingiz qiziq emasmi? Bo‘yashni o‘rganing — bu o‘zingizga kerak bo‘ladi! Bo‘yash uchun avvalo sifatli bo‘yoq, yaxshi kalavalangan ip va idish kerak bo‘ladi. Rangni tanlashdan oldin bo‘yashga tayyorlangan ipga boshqa tolalar aralashmaganligini aniqlab olish zarur, aks holda ip siz xohlagan rangga bo‘yalmaydi. Buni quyidagicha tekshiring: yonib turgan gugurtni ip uchiga tuting, agarda u sekin-asta yonishda davom etsa va yonib bo‘lgan uchidagi qora kuygan sharcha qo‘l tekkizganingizda uvalanib ketsa, (bunda kuygan suyak hidi keladi) ipning toza jundan ekanligiga gumon qilmasangiz bo‘ladi. Oddiy ip, zig‘irtola va viskoz iplar alangalanib tez yonadi va ulardan kuygan qog‘ozning hidi keladi. Yonib bo‘lgandan keyin sochilgan kul qoldiradi (uchida sharcha hosil bo‘lmaydi). Jun aralashmagan sintetik ip yonmasdan eriydi. Ip uchida ezilishi qiyin bo‘lgan qattiq shar cha hosil bo‘ladi. Agar ipning toza jundan emasligiga gumon tug‘ilib qolsa (afsuski, ipga oz miqdorda sun’iy tola aralashgan bo‘lsa ham uni uy sharoitida aniqlash juda qiyin bo‘ladi), unda jun va oddiy ipga mo‘ljallangan ikkita bir xil rang bir vaqtning o‘zida ishlatiladi. Ularning har qaysisini suvda alohida-alohida eritib, keyin qo‘shib yuboriladi. Bo‘yoq eritmasini tayyorlab olish. Bo‘yoqni yarim litrli bankaga solib, ustidan issiq suv quying. Rangi to‘q bo‘lishi kerak bo‘lsa, 500 g ipga bir yarim — ikki pachka bo‘yoq soling, agarda och rang kerak bo‘lsa, shuncha ipga pichoq uchida («no‘xatdek») rang solsangiz yetadi. Bo‘yoqni oz-oz miqdorda so lib ip bo‘yash ajoyib natijalar beradi. Masalan, ipni kulrangga bo‘yash uchun aynan shu rang bo‘lishi shart emas. Buning uchun to‘q ko‘k yoki qora rangdan foydalanish mumkin. 200 g ipga «no‘xatdek» to‘q ko‘k yoki qora rang solish kifoya. Agarda shu eritmaga yarimta «no‘xotdek» to‘q zangori yoki havorang bo‘yoq qo‘shib yuborilsa, jun ip ko‘kimtir kulrang bo‘ladi. Havorang ip bo‘lishi uchun 22

«no‘xatdek» ko‘k rangdagi, pushtirang ip bo‘li shi uchun — shuncha qizil rang dagi bo‘yoq solinadi. Sariq (80%) va och sariq (20%) bo‘yoqlarni qo‘shish natijasida xantalrang chiqariladi. Kulrangga (80%) jigarrang (15%) va qizilrang (5%) qo‘shib, juda chiroyli kulrang ip chiqarish mumkin; kulrang ga (75%) och sarg‘ish rang (25%) qo‘shib, to‘qroq kulrang ip olish mumkin. Agar «no‘ xatdek» pushti rangga xuddi shuncha oqish rang qo‘shilsa, xira pushti rang ip bo‘ladi. Idish. Ip bir tekis bo‘yalishi uchun katta emallangan bak yoki tog’ora kerak bo‘ladi (kala va iplar bo‘yoq ichida bemalol suzib yurishi kerak). Suyuqlik bo‘yaladigan ipdan 20 marta ortiq bo‘lishi lozim. Masa lan, 300 g ipni bo‘yash uchun 6 l bo‘yoq eritmasi kerak bo‘ ladi. Agarda 800—900 g ipni bo‘yash kerak bo‘lsa-yu, kerakli hajmdagi idish bo‘lmasa, unda kalava iplarni silliq yog‘ochga kiydirib, yog‘och uchlarini bak chetiga qo‘yiladi. Keyin ip bo‘yalguncha kalavalarni tinmay yog‘och atrofida aylantirib turiladi. Ipingiz ju da ko‘p bo‘lsada, u ni bo‘yash uchun to‘g‘ri keladigan idish bo‘lmasa, ipni ikki-uchga bo‘lib alohida-alohida bo‘yashga harakat qilmang, chunki bir xil rang chiqmaydi. Buyoqning hamma komponentlari bir xil bo‘lishiga qaramay, ip bir rangning har xil tusiga bo‘yalib chiqishi mumkin. Ipingiz ko‘p bo‘lsayu, kerakli idish bo‘lmasa, unda: ipni uchta teng bo‘lakka bo‘lib, har qaysisini bir xil rangda, lekin alohida-alohida, har xil tusli qilib bo‘yangda, keyin uni, albatta, uch qavat qilib to‘qishni unutmang. Ipni bo‘yashga tayyorlash. Ipni kalava qilib o‘rab, 3 — 4 joyidan oddiy ip bilan (aynimasligi uchun oq ip bo‘lgani ma’qul) puxta qilib bog‘lanadi. Har bir kalava 100 g dan oshmasligi lozim. Keyin ipni iliq sovunli suvda yuving. Sintetik moddalar aralashtirilgan poroshoklar ishlatilmagani ma’qul, chun ki ularni tozalab chayish qiyin, poroshokning qolgani bo‘yoq rangini o‘zgartirib yuborishi mumkin. 500 g ipni yuvish uchun, yarim bo‘lak kir sovunni olib, maydalab kesib, ustiga qaynoq suv quyib qo‘ying. Sovun eritmasining bir qismini iliq suvga quyib ko‘pirtiring. Ipni shunday suvda bir necha marta yuvish kerak. Kallava ipni ishqalamang va siqmang, aks holda iplar yopishib yoki cho‘zilib ketadi. So‘ng ipni iliq suvda yaxshilab chayib tashlang. Ip yopishib ketmas-ligi uchun chayiladigan suvning harorati ham yuvilgan suvning haroratidek bo‘lishi kerak. Bo‘yaladigan ip 23

toza bo‘lsa, uni yuvib o‘tirmay, bo‘yashdan oldin iliq suvga bir tekisda, 30—40 minut mobaynida ivitib qo‘yish lo zim. Ip bo‘yalishidan oldin juda toza va ho‘l bo‘lishi kerak. Oqartirish. Masalan oq-sariq ipni havorangga yoki och-pushti rangga bo‘yamoqchisiz, buning uchun uni avvalo oqar tirish zarur. Buning uchun uni oqartirgich (undan fab rika etiketkasida ko‘rsatilgandek foydalaniladi ) yoki sovunli eritmada 20—25 min davomida qaynatish mumkin («Bolalar sovuni» ishlatilgani ma’qul). Ba’zan oqar tirish usuli ip to‘qroq bo‘yalib qolgan bo‘lsa ham qo‘llaniladi. Ho‘l kalavalarni sovunli suvga solib, sekin-asta isitiladi, bu vaqtda ip tinmay aylantirib turiladi. Kerakli rang hosil bo‘lmaguncha, suv vaqti-vaqti bilan almashtirib turiladi. Masalan, ip 20 min qaynatilsa, binafsha rang — siren rangli; to‘q yashil—och yashil; sariq — och sariq bo‘ladi. Jun ip qurigandan keyin anchagina ochroq bo‘lib qolishini ham hisobga olish kerak. Ipni oqartirish uchun boshqa retseptlardan foydalansa ham bo‘ladi. Mana bulardan ikkitasi. 1. 1 l suvga 5 g 3% li vo dorod peroksidi va 1 g nashatir spirti qo‘shiladi. Ka - lavalarni yuvib, so‘ng ichimli soda yoki nashatir spirti qo‘shilgan suvda (8 l suvga 20 g) chayiladi va tayyorlangan eritmaga 30—40 min mobaynida ivitib qo‘yiladi, shundan keyin toza suvda yaxshilab chayiladi. 2. 1 l suvga 1 osh qoshiq texnik gidrosulfat qo‘shi ladi. Toza ho‘l iplarni shu eritmaga 15 — 20 min mobaynida solib qo‘yiladi, keyin chayiladi. Bo‘yash. Suvni 30—40 darajagacha (undan oshmasin) isitib, 2—3 osh qoshiq tuz solinadi, bo‘yoq eritmasi uch qavat dokadan o‘tqazib qo‘yi ladi (rezinka qo‘lqop kiyib olishni unutmang). Ho‘l kalava orasidan pishiq arqon ip o‘tqazib, ularni bir vaqtning o‘zida bak ichiga tushiring, arqonning uchlari esa idish chetida qolsin. Ipni tinmay aylantirib turib, suv 5—10 min mobaynida isiti ladi. Arqon uchidan tortib kalavalarni bak ichidan oling va bo‘yoq eritmasiga sirka essensiyasi normasining yarmini soling (hech qachon hammasini birdan solib yubormang). 4—5 l bo‘yoq erit masiga 1 osh qoshiq sirka essensiyasi solinadi. Kalavalar yana eritmaga solinib, qaynash darajasiga keltiriladi. Kalavalarni tinmay aylantirib turish sifatli bo‘yashning 24

shartlaridan biri dir. Bu jarayon bor - yo‘g‘i bir soat davom etadi, shuning uchun hamma ishlaringizni tashlab bo‘lsa ham ip bo‘yalguncha bak yonidan nari ketmang. Ipni past olovda 20 min qaynatgach, ko‘tarib oling va bo‘yoq eritmasiga qolgan sirka essensiyasini soling. Eritmani yaxshilab aralashtirgach, ipni solib, yana 20—30 min qaynating. Keyin bakni olovdan ko‘tarib qo‘yib, suvi soviguncha ichidagi iplarni olmang. Ipni ozroq miqdordagi sirkali iliq suvda chayib, iliq joyda osib quriting (sovuq joyda quritsangiz ip dag‘allashadi). Eritma juda quyuq yoki bo‘yoqning sifati yomon bo‘lsa, ip chayilayotganda aynaydi. Bunda toza suvga sirka essensiyasi qo‘shib (miqdori xuddi bo‘yashga tayyorlagandek) qaynatib ko‘ring. Bitta kalavani 3—4 xil rangga bo‘yash. Avvalo kalava larni to‘g‘ri boylab oling. Bir rang ikkinchi rangga asta-sekin o‘tishi uchun, kalavani tarang bog‘lamang — qattiq bog’langan joylari bir tekis bo‘yalmaydi, natijada bo‘yalmay qolgan joylarida xunuk bo‘yoq dog’lari paydo bo‘ladi. Bak ustiga yog‘och qo‘yib, kalavaning ho‘l qismi (taxminan 1/3 yoki 1/4 qismini) bo‘yoqqa tushib turishi kerakligini hisobga olib, yog‘ochga iling. Kalavaning bu qismi bo‘yalgandan keyin, uning qarama-qarshi tomonini ho‘llab, xud di yuqoridagidek qilib boshqa rangga bo‘yang. Kalavani qu riting. Endi kalavaning bo‘yalgan uchlarini o‘rtaga, bo‘yalmagan tomonlarini yuqori va pastga qaratib qo‘yyng. Uchlaridan birini uchinchi rangga bo‘yang. Shunday qilib, ipning asli rangini hisobga olsak, bitta kalavada to‘rt xil rang hosil bo‘ldi. Bo‘yashning yana bir usuli. Ipni 120—130 g li koptok shaklida o‘rtasini juda tarang, oraliqdagi o‘rta qatlamini bo‘shroq, ustki qatlamini esa bo‘sh o‘rang. Koptok shaklida o‘ralgan quruq iplarni hamda ho‘llangan bitta kalava ipni (bu pardozlashga kerak bo‘la di) bo‘yoq eritmasiga soling va oddiy usul bilan bo‘yang. Kala va ipning rangi bir xil bo‘la di, koptok shaklida o‘ralgan ip esa shu rangda bo‘lsa ham asta-sekin och tusga kiradi. To‘q rangga bo‘yalgan bitta kalava ipdan oqartirish yo‘li bilan 3—4 xil rangdagi ip chiqarish mumkin. Bunda bo‘yoq o‘rniga sovunli suv ishlatiladi. Kalavaning bir uchi so vunli suvda 15—20 min davo mida qaynatiladi. Bu vaqt ichida suv ikki-uch marta aralashtiriladi (kalava yogochda osilgan bo‘ladi). Oqartirish mo‘ljaldagi rangga yetganda to‘xtatiladi. Kalavaning qolgan 25

qismini oqartirishda qaynash davrini 15—20 minutga uzaytirish kerak. Har xil rangdagi ipdan paypoq yoki ro‘mol usulda to‘qilgan mato juda chiroyli chiqadi. Qaytadan bo‘yash. Eski jun kiyimlarni so‘kib, ulardan chiqqan ipning rangini yangilash mumkin. Avvalo kiyim-kechakni bilib so‘kish kerak. Qo‘lda to‘qilgan narsani so‘ kish qiyin bo‘lmaydi: choklarini ehtiyotlik bilan so‘kib ipning uchi topib olinadi. Odatda u narsaning yuqori qismida bo‘ladi (albatta, to‘qilish pastdan boshlangan bo‘lsa). Fabrikada yaxlit matodan bichib tikilgan narsalarni so‘kish befoyda, chunki unda uzilgan iplar uchi juda ko‘p bo‘ladi. Bu iplarni qay tadan bo‘yab, boshqa jun gazlama bilan birga qo‘shib ishlatilgani ma’qul. Yopishib ketgan junli gazlamalarni so‘kish qiyin bo‘lganligi sababli undan voz kechishga shoshilmang. Uning oson so‘-kiladigan bo‘lishi uchun quyidagicha eritma tayyorlang (10 l sovunli suvga 3 osh qoshiq nashatir spirti va 1 osh qo-shiqdan skipidar bilan uzum spirti), yopishib ketgan buyumni bir sutka davomida shu eritmaga solib qo‘ying, keyin ovqat sirkasi solingan iliq suvda (1l suvga 1 osh qoshiq sirka) chayib oling. Buyumni so‘kayotganda ipni oldin koptok shaklida, keyin kalava qilib o‘rang. Chidamsizroq (eskirgan) ipni alohida o‘rab, undan ort bo‘lakni to‘qish, pishiqrog‘ qismini esa yeng to‘qishga ishlatish ma’qul. Eskirib ketgan joylarini tashlab yuborib, ip uchlarini tugun qilib bog‘lab qo‘ying. Bunday tugun katta bo‘lmaydi, lekin yetarli darajada pishiq bo‘ladi. Tu gun tugishni mashq qiling (8-rasm) — u sizga hali ko‘p kerak bo‘ladi. Och va to‘q rangli ipning birinchisi uchini o‘ng qo‘lga, ikkinchisi uchini esa chap qo‘lga oling (ip uchlari 4 —5 sm). Och (o‘ng tomondagi) ip uchini to‘q (chapdagi) ip ustiga qo‘ying va chap qo‘l barmoqlari bilan ularning kesishgan joyini bosib turing. To‘q ip uchini o‘ng qo‘lga olib, och ip atrofidan aylantirib o‘tkazing, keyin och ipni to‘q ip atrofi-dan aylantirib oling. Endi iplarni tugun hosil bo‘ladigan qilib qarama-qarshi tomonga torting. To‘q rangdagi eski kalava ipni shu rangning o‘ziga yoki qora rangga bo‘yash mumkin. Qizil, to‘q qizil va jigarrang iplarni qora rangga bo‘yalganda ularning dastlabki rangi bilinib qolmasligi uchun bo‘yashda yashil yoki to‘q-yashil rang qo‘shish zarur (1 pa ket qora bo‘yoqqa 1/3 paket). Yashil rangli ipni qaytadan 26

bo‘yashda 1 paket qora bo‘yoqqa 1/5 paket binafsharang yoki jigarrang qo‘shish kerak bo‘ladi. Jun ipni tabiiy bo‘yoqlar bi lan bo‘yash. Biz ximiyoviy bo‘yoqlar ishlatishga juda o‘rganib qolganmiz. Shuning uchun, ba’zan kerakli rang topolmasak, sarosimaga tushishib qolamiz. Tabiatning o‘zi taklif qilib turgan, o‘sim-liklardan olinadigan bo‘yoq lar esa bizda butunlay unutib yuborilgan. Vir asr chamasi ilgari faqat shunday bo‘yoqlar ishlatilardi. Usha vaqtlarda to‘qilgan buyumlar va tikilgan kashtalarning rangi o‘zgarmasligi, nozik va rang-barang tovlanishi kishini hayratda qoldiradi. Masalan, uy sharoitida qayinning qurigan yaproqlaridan sariq va sarg‘ish rangli, oddiy piyozning po‘stidan esa sariq rangli bo‘yoq tayyorlasa bo‘ladi. Archa bujuri va shoxlaridan ajoyib jigarrang turlarini chiqarish mumkin! Tabiiy bo‘- yoqlarni aynamaydigan qilish (qotirish) uchun ularga sirka, qayin kuli, achitilgan karam suvi, achchiqtosh, mis kuporosi, uzum kislotasi va boshqalar qo‘shiladi. Bitta o‘simlikdan olinadigan bo‘yoqqa rangini aynatmaydigan turli xil moddalar ishlatib, har xil rangli bo‘yoqlar olsa bo‘ladi. Bo‘yog‘i qotirilmagan ip ko‘pincha sarg‘ish yoki och jigar rang bo‘lib chiqadi. Dorilashning uch xil usuli bor. Birinchi usul qulay va eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, unda bo‘yash va qotirish bir vaqtda bo‘ladi: tayyorlangan bo‘yoq eritmasiga aynatmaydi gan dori solinadi, hosil bo‘l gan aralashma ichiga ho‘llangan toza kalavalarni solib, past olovda 45—60 min qaynatiladi. Ikkinchi usulda ip oldin aynatmaydigan dorili suvda qaynatiladi. Keyin ipni siqmay olib, bo‘yoqqa solina di va yama bir oz vaqt qay natiladi. Uchinchi usulda esa ip oldin bo‘yab olinadi. Ipni bo‘yoqli eritmadan olgach, uning ichiga rangni aynatmaydigan dori solinadi va ip shu aralashmada yana qaynati ladi. Bo‘yashning qadimiy usullaridan bir nechtasini tavsiya etamiz (bo‘yoqning miqdori 100 g ipga mo‘ljallangan). To‘q-sarg‘ish rang . Qayin daraxtining to‘kilgan quruq yaproqlaridan 200—300 g ni bir kecha-kunduz davomida sovuq suvga ivitib qo‘yiladi (100 g bargga 1—2 l suv) va shu suvda 15—20 min qayna tiladi. Qaynatilgan suvni suzgichdan o‘tkazib, bo‘yaydigan idishga quyiladi, uning ichi ga ho‘l kalavalarni solib 1 soat mobaynida past olovda, tinmay kovlab qaynatiladi. 27

Suv batamom soviguncha ip uning ichida turadi, keyin olib, iliq suvda chayib, quri-tiladi. Sariq rang . Qayin daraxtining to‘kilgan quruq yaproq laridan 250 g ni 4 l suvga solib, 3—4 soat davomida qaynatiladi va suzgichdan o‘tkaziladi. 22 g achchiqtoshni 2 l suvda eritib, ipni shu eritmada 30 min qaynatila di. Keyin bu eritmadan olib, qayin yaprog‘i qaynatilgan suvga solinadi va past olovda 1 soat davomida qaynatila di. So‘ng chayiladi va quritiladi. Kulrangsimon rang . Qayin daraxtining qurib to‘kil gan yaproqlaridan 150 grammini 3—4 l suvda 3—4 soat davomida qaynatiladi va suzgichdan o‘tkaziladi. Keyin shu suvga 6,5 g cho‘chqa yong‘oq va 1,2 g temir kuporosi solinib, 15 min qaynatilib, ozroq sovitiladi. Ho‘l ipni iliq eritmaga solib, past olovda 1 soat davomida qay natiladi, keyin chayib, quritiladi. Qizg‘ish-sarits rang . 400 g quruq piyoz po‘stini 3—44 l suvga 7 soat davomida bo‘ktirib qo‘yiladi. Bu suvni suz gichdan o‘tkazib, isitiladi va uning ichiga ho‘l kalava iplarni solib, past olovda 2 soat qaynatiladi, keyin chayib, quritiladi. 1.4. Boshlang’ich qatordagi petlyalarni terish. Ish boshlash uchun petlyalar terish variantlari k о ‘p: ular bir yoki ikki ipdan, ziyi qalin yoki k о ‘z-k о ‘z gulli, popukli, q о ‘shaloq petlyali va h. k. qilib teriladi. Lekin shu usullardan kerakligini tanlab olishda, buyum cheti uning t о ‘qiladigan guliga mos tushadigan b о ‘lishini hisobga olish kerak. Mana oddiy va eng k о ‘p tarqalgan usullardan ba’zilari. [10] Bitta ipdan boshlang‘ich qa- tordagi petlyalarini terish — havoyi petlyalar (1-usul — 10-rasm). О ‘ng q о ‘lga ip uchi va bitta spitsa oling. Ip davomini chap q о ‘l jimjilog‘i bilan nomsiz barmoq orasiga qisib oling, keyin k о ‘rsatgich bar moq ortidan aylantirib о ‘tkazing. K о ‘rsatkich barmoqdagi ip tagiga spitsa uchini о ‘zingizga qaratib kiriting. Hosil b о ‘lgan petlyani barmoqdan tushirib, spitsada tortib q о ‘ying. Keyingi petlyalarning hammasini ham xuddi shunday terib, bir tekisda taranglashga harakat qiling. Trikotaj matoning cheti 28

juda yupqa b о ‘lishi talab qilinsa, odatda, shu usuldan foydalaniladi. Bu usulda 20 —30 ta petlya terib k о ‘ring. 10-rasm. Havoyi petlyalar Ikkita ipdan boshlang‘ich ka gor dagi petlyani terish (2-usul —11-rasm). Bu eng k о ‘p tarqalgan usullardan biri. Koptokdan chiqqan ipni chap q о ‘lning kaftiga oling (10-rasm). Ipning pastga osi liv tushgan uchi petlyalarni terib t о ‘qiladigan polotnoning enidan ikki barobar uzun b о ‘lishi kerak. Ipni chap q о ‘l boshmaldog‘iga soat miliga qarshi y о ‘nalishda aylan tirib oling (11-rasm), keyin 29

11-rasm. 2-usul bilan terilgan boshlang‘ich qator petlyalar 30

12 — 19-rasm. 2-usul bilan petlya terish 31

uni bukilib turgan k о ‘rsatkich barmoq ustiga q о ‘ying va ip uchi bilan birga chap q о ‘l kaftida qisib oling (12-rasm). Ikkita spitsani blashtirib, bosh barmoqning ichki tomonidan ip tagiga kiriting (13-rasm), ularni tartibi о ‘ng tomonga burib turib, boshmaldoqdagi ipni ilib oling (14-rasm) va bosh barmoqdagi petlya(halqa) ichidan tortib о ‘tkazing (15-rasm). Shundan keyin boshmaldoqda gi petlyani chiqarib, shu zahotiyoq uni ip tagiga kiriting va boshmaldoq bilan k о ‘rsatgich barmoqlarni qarama-qarshi tomonga kerib spitsadagi petlyani torting (16-rasm)— natijada 1-petlya hosil b о ‘la-di. Endi, barmoqlardagi iplarni tushirmay turib, chap q о ‘lning boshmaldog‘ini chap tomonga torting, bunda ham petlya hosil b о ‘ladi (17-rasm). Spitsalarni kaft tomondan pastdan yuqoriga qaratib shu petlyaga kiriting (old tomondagi ip tagidan), k о ‘rsatgich barmoqdagi ipni ilib oling va shu petlyadan tortib о ‘tkazing. S о ‘ngra 1-petlyani hosil qilishdagi usulni qaytaring — spitsada 2- petlya ho sil b о ‘ldi. Keyingilarini ham 2-petlyaga о ‘xshash bajaring. Ostki zanjircha (petlya-lar asosi) spitsa atrofida buralib ketmasligi uchun, har bir yangi petlyani о ‘ng q о ‘l k о ‘rsatgich barmog’i bilan tutib turing. О ‘rganish uchun 30—- 40 petlya tering. Dastlabki qatordagi qa linlashtirilgan ostki zanjirchali petlyalarni terish (3-usul — 20-rasm). Petlyalar 2 ta spitsa bilan xuddi 2- usuldagidek teriladi, faqat boshmaldoqda petlya hosil kiladigan ip ikki qavat b о ‘ladi (k о ‘rsatgich barmoqdagi ip ilgarigi qalinlikda qolaveradi). Bunda dastlabki qator petlyalari bir ip qalinligida b о ‘lib, ostki zanjircha esa 2 ip qalinligida chiqadi. Moxerdan t о ‘qiladigan modellarda, trikotaj polotnosidan tikilgan kundalik kiyimlarning pastki milkini pishiqlashda va h. k. qalinlashtirilgan ziy ishlatiladi. 32

20-rasm. 3-usul bilan terilgai dastlabki qator petlyalari О ‘ng petlyalar О ‘ng petlyaning tuzilishi (20-rasm) u ni ikki xil usulda t о ‘qish imkonini beradi: old devorcha tomonidan (1-usul) va ort devorcha tomonidan (2-usul). Old devorcha tomonidan о ‘ng petlya t о ‘qish (1-usul). Bu klassik usul deb qabul qilingan. T о ‘qish haqidagi adabiyotda pettlyani boshqacha ba-jarish kerak deb yozilmagan b о ‘lsa, unda shu usul haqida ran yuritilgan b о ‘ladi. 1-mashq. R о ‘mol t о ‘kimani old devorcha tomonidan о ‘ng petlyalar bilan t о ‘sish (21-rasm). Bu t о ‘qimani yana reps, arqoncha, ch о ‘tir-ch о ‘tir, ariqcha usulida t о ‘qish ham deyiladi. Rossiyada bu usulda r о ‘mol t о ‘qishar edi, shuning uchun hozirgacha «r о ‘mol usulida t о ‘qish» nomi saqlanib qolgan. Uning ikkala tomoni bir xil k о ‘rinishda (ikkiyoqlama) b о ‘lgani uchun yoqa, qopqoq, sharf va h. k.larni t о ‘qishda q о ‘llaniladi. 33

21-rasm. Ung petlyalarning struk tur sxemasi Petelniy shag — petlya yirikligi; duga — yey; perednyaya stenka — old devorcha; zadnyaya stenka — ort devorcha; protyajka — о ‘tilma Ikkala spitsaga 29 ta petlya tering va bitta spitsani tortib oling. Petlya terilgan (chap spitsa) spitsani chap q о ‘lingizga, ishchi ( о ‘ng) spitsani esa о ‘ng q о ‘lingizga oling. Ip chap q о ‘lning k о ‘rsatkich barmog‘i ustida b о ‘lib, о ‘rta va k о ‘rsatgich barmoqlar orasida qisilib, jimjiloq bilan nomsiz barmoq orasidan о ‘tib turishi kerak. Qizigi shundaki, ishchi ipning holati boshqacha b о ‘lishi ham mumkin. Masalan, Bolgariyaning janubidagi t о ‘quvchilar ipni yelkaga osib q о ‘yadilar, Fransiyada ipni о ‘ng q о ‘lda ushlab t о ‘qiydilar. 1- о ‘ng petlyani t о ‘qishdan avval eng chekadagi petlyani — milk petlyasini t о ‘qimay k о ‘chirib olish lozim. Buning uchun ish spitsasini о ‘ngdan chapga qaratib petlyaga kiriting (22-rasm) va shu spitsaga petlyani о ‘tqazing, bu paytda ip chap q о ‘lning k о ‘rsatkich barmog‘ida b о ‘ladi. Bundan buen har qator boshlanishi-dagi birinchi petlyani t о ‘qi may (oxirgi petlyani hozircha о ‘ng qilib t о ‘qiymiz) k о ‘chirishga kelishib olaylik [10] 22-rasm. R о ‘mol t о ‘qima о ‘ng petlyalar bilan old devorcha tomondan t о ‘qilgan 34

T о ‘qish jarayonida bu petlyalar mato chetida milk hosil qi lib, yordamchi rol о ‘ynaydi. Milk petlyalari t о ‘qima guli ni tuzishda ishtirok etmaydi, shuning uchun ular t о ‘qima gulini hosil qiladigan pet lyalar hisobiga kirmaydi. Masalan, 25 ta petlya terish k о ‘zda tutilgan b о ‘lsa, shundan faqat 23 tasidan gul hosil qilinadi, 2 tasi(t о ‘qimaning ikkala tomonidan bittadan) milk petlyalari hisoblanadi. Shuning uchun milk 1-petlya b о ‘lib, yonidagisi hisobla nadi. Milk petlyasini k о ‘chirgandan keyin, о ‘ng spitsani chapdan о ‘nggga qaratib s о ‘nggi petlyaga (23-rasm) kiriting va k о ‘rsatkich barmoqdagi ipni ilib, uni petlya ichidan torting, yangi petlyani chap spitsadan о ‘ng spitsaga о ‘tkazing. Dastlabki qatordagi qolgan hamma petlyalarni ham xuddi shunday t о ‘qing. 1-qator hosil b о ‘lgach, chap spitsa b о ‘shaydi, endi u ishchi spitsa vazifasini bajaradi. 2-qatorni t о ‘qish uchun b о ‘shagan spitsani о ‘ng q о ‘lingizga oling, ishni qarama- qarshi tomonini о ‘zingizga aylantirib, chap q о ‘lingizga о ‘tka zing. Yuqoridagidek, milk petlyasini t о ‘qimay k о ‘chiring, qolgan hamma petlyalarni oldingi devorcha tomondan, о ‘ng qilib t о ‘qing. Qolgan hamma qatorlar ham shunday boshlanib, shu tariqa t о ‘qiladi. T о ‘qilayotgan matoning uzunligi enining yarmiga yetgpndi (masalan, eni 10 sm b о ‘lsa, yuqoriga 5 sm t о ‘qilganda), ishni t о ‘xtatib, uni spisada qoldiring. Keyingi mashg’ulot uchun о ‘sha K о ‘goklyakdagi, lekin rangi boshqa (qancha farqi keskin b о ‘lsa, shuncha yaxshi) b о ‘lganini tayyorlab q о ‘ying. 35

23-rasm. Milk petlyani k о ‘chirish y о ‘llaridan biri Y о ‘lli r о ‘mol t о ‘sima (24-rasm). Old devorcha tomo nidan о ‘ng petlyalar bilan polotno t о ‘qishni davom ettiring. Bunda ipni uzmay turib, har ikki qatorda ip rangini о ‘zgartiring. Boshqa rangli ip bilan ish boshlashda, milk petlyani о ‘ng qilib t о ‘qib keting. Bu kamdan-kam uchraydigan hol b о ‘lib, unda milk petlya k о ‘chirilmay, balki t о ‘ qib yuboriladi. Ishni tugatib, t о ‘qilayotgan polotnoni spitsada qoldiring. Ort devorcha tomondan о ‘ng pet lya t о ‘qish ( о ‘ng «momo» pet - lya —2-usul). Q о ‘lda о ‘ng «mo mo» petlya t о ‘qish ma’lum hollardagina ishlatiladi va alohida ta’kidlanadi. T о ‘ qish haqidagi adabiyotda uni — t о ‘g‘ri petlya; ostki b о ‘lakcha tomonidan t о ‘qilgan о ‘ng petlya; ort tomonidan ilib olingan о ‘ng petlya; ostki ipdan t о ‘qilgan о ‘ng petlya va h. k., deb ataydilar. Bu nomlarning hammasi shart-li b о ‘lib, qaysinisi muvaffaqiyatli chiqqanini aytish qiyin. 36

3-mashq. R о ‘mol t о ‘qimani ort devorcha tomonidan о ‘ng pet lyalar bilan t о ‘qish (25-rasm). Bunday t о ‘qima oldingilariga qaraganda zichroq b о ‘ladi. 24-rasm. Old devorcha tomonidan о ‘ng petlya t о ‘qish 25-rasm. Rangdor y о ‘llari bor r о ‘mol t о ‘qima 26-rasm. O’ng petlyalar bilan ort devorcha tomondan t о ‘qilgan r о ‘mol t о ‘qima 37

27-rasm. О ‘ng petlya ort devorcha tomondan shunday t о ‘qiladi — о ‘ng «momo» petlya qatorlar о ‘ng petlya qilib t о ‘qiladi. Ish ilgarigi polotnoning о ‘zida bajariladi. Barmoqlar va ip holati xuddi о ‘ng petlya bilan 1-usulda t о ‘qilgandek b о ‘ladi: milk petlyani k о ‘chirib, keyingi petlyaga о ‘ngdan chapga qaratib spitsani kiriting (26- rasm) va k о ‘rsatkich barmoqdagi ipni ilib petlya torting, chap spitsadan о ‘ng «momo» petlya bilan kerakli uzunlikda polotno t о ‘qib, ishni spitsada qoldiring. 1.5. Kruchokda to’qish texnikasi. Kryuchokda t о ‘qishning xususiyati shundaki, u hech qanday qiyinchiliklarsiz jim-jimador yassi polotnolarnigina emas, balki hayvonlar, qushlar, q о ‘g‘irchoqlar va boshqa shakllarini t о ‘qish imkoniyatini ham beradi. Po lotno t о ‘qishning eng k о ‘p tarqalgan usullari bilan tanishib chiqing. 1-usul. Ishni polotnoning yon tomonidan boshlab, о ‘ngdan chapga tomon t о ‘qiladi. Qator ni milk petlya bilan tugatib, t о ‘qimani aylantirib olgach, yangi qator boshlanadi — natijada yassi polotno hosil b о ‘ladi (28 -rasm). 2- usul. Uzun kryuchok bilan polotnoning yon tomonidan boshlab tunischa 38

usul bilan t о ‘qiladi (polotno yassi b о ‘la di). Mashq qilish uchun 12 ta havoyi petlyadan zanjir t о ‘qing. 1-qator xomaki petlyasiz us tunchalar bilan t о ‘qiladi. S о ‘ng t о ‘qima aylantirib olinadi.[9] 2-qatorda (tayyorlov qatori) kryuchokga oldingi qatorning asos petlyalaridan о ‘ngdan chapga tomon petlya tering. Yangi petlyalar qator t о ‘qib b о ‘linguncha kryuchokda qolishi kerak . 3-qatorda polotnoni aylan-tirmay turib, xomaki petlya oling va uni 1-petlyaga kiritib q о ‘ying — bunda milk pet lya hosil b о ‘ldi. Keyin xomaki petlya olib, uni kryuchokdagi 2-petlyaga kiriting, qator ning oxirigacha shunday tak-rorlab t о ‘qing . 4-qator — t о ‘qimani aylan-tirmay, oldingi qatorning «darchasiga» kryuchok kiritib 39

28-rasm. Kryuchok bilan о ‘ngdan chapga tomon t о ‘qish 40

29—31-rasmlar. Tunischa t о ‘qish 41

yana petlya tering (28-rasm). Kryuchokni vertikal ip tagiga yoki «darcha» tepasidagi «t о ‘sincha» ustidan kiritish ham mumkin. Unda boshqacha gul hosil b о ‘ladi. 3-usul. Vir qator xomaki petlyasiz ustunchalar chapdan о ‘ngga tomon surilib, tisari-layotgandek — «y о ‘rma qadam» tashlagandek (29-rasm) qilib t о ‘qiladi. K о ‘pincha kiyim chetlari gir aylantirib shun-day t о ‘qiladi. 4-usul. T о ‘qish 3 ta yoki 4 ta havoyi petlyadan boshlanadi, bu petlyalar doyra b о ‘ylab yarim ustuncha qilib tutash-tiriladi (30-rasm). Shundan keyin doyra b о ‘ylab о ‘ngdan chapga tomon petlyalar q о ‘shib boriladi va polotnoga doyra, uchburchak, t о ‘rtburchak, oval singari istalgan shakl berib t о ‘qiladi. Ustunchalarni q о ‘shish. Ustunchalarni qatorning orasida ham, oxirida ham q о ‘shish mumkin. Ularni qatorning orasida q о ‘shishda, bitta asos petlyadan 3 tadan ortiq ustun cha t о ‘qib b о ‘lmaydi (30-rasm). Qatorning oxirida istalgancha kerakli ustuncha q о ‘shish mumkin. Buning uchun, qatorni tugatib, havoyi petlyalardan zanjir t о ‘qiladi (31-rasm), keyingi qatorda uni gul asosi uchun ishlatiladi. Ustunchalarni kamaytirish. Qatorning orasida kamayti rish quyidagicha b о ‘ladi (32- rasm); kryuchokni petlya asosiga kiritib, ip tortib olinadi, keyin navbatdagi petlya asosidan ipni yana tortib olinadi, xomaki petlya qilib, uni kryuchokdagi 3 ta petlya- ning hammasi ichidan о ‘tkazib olinadi — shunda xomaki petlyasiz ikkita petlya asosi dan 1 ta ustuncha hosil b о ‘ladi. Shunday usul bilan 3 ta pet lyadan 1 ta ustuncha t о ‘qish ham mumkin. Zarur b о ‘lsa, polotnoning chetidan kamay tirish mumkin, bunda qator ning oxirida ustunchalarning ma’lum miqdori t о ‘qilmay 42

32- rasm. Aylana b о ‘ylab t о ‘qish qoldiriladi (33-rasm), s о ‘ng qatorni k о ‘tarish uchun petlyalar t о ‘qib, ishni aylantirib, t о ‘qish davom ettiriladi. Bunday kamaytirishda detal cheti zinapoyasimon b о ‘lib chiqadi. Zarur b о ‘lgan hollarda tekis chiziq qilib t о ‘qish ham mumkin (33-rasmning yuqori qismiga qarang). Bu ning uchun qator oxiriga yetkazmay t о ‘qilib, chala us tunchalar bilan tugatiladi, keyin 1 ta havoyi petlya t о ‘ - qilib, ish aylantirib olina di va asos petlyaning 1-sidan xomaki petlyasiz ustuncha t о ‘ qiladi hamda asosiy gul davom ettiriladi. Bu usuldan gulning qatorlari juda baland b о ‘lmasagina foyda-laniladi. 44

Doyra shaklidagi polotnoni t о ‘qish. T о ‘qish 4 ta havoyi petlyadan iborat zanjircha bilan boshlanadi. Uni chala ustunchalar bilan tutashtirilsa, xalqacha hosil b о ‘ladi. 1-qatorda xalqacha markazidan xomaki petlyasiz 8 ta ustuncha t о ‘qiladi. 2-qatorda har bir asos petlyada xomaki petlyasiz 2 tadan ustuncha t о ‘qiladi. 3-qatorda 1- petlyada xomaki petlyasiz 1 ustuncha, keyingi-sida — xomaki petlyasiz 2 ta ustuncha va h.k. t о ‘qiladi. 4-qatorda 1- va 2-petlyalarda 34-rasm. Polotno о ‘rtasida ustun chalar qo’shish 45

35 -rasm. Polotno chetida ustunchalar q о‘shish 36-rasm. Polotno chetidan ustuncha larni kamaytirish 46

II.Bob.To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitish texnologiyasi 2.1 . Kasb ta’limi yo’nalishi talabalarini ta’lim jarayonida tarbiyalashning ustivor yo’nalish lari O’zbekiston Respublikasi mustaqilligini mustahkamlash, vatan ravnaqi, xalq farovonligi yo’lida faoliyat olib boruvchi shaxsni tarbiyalash, ularni bu kurashga jalb ettirish orqali amalga oshiriladi. Ushbu g’oyaga tayangan holda, tarbiya jarayonida uning qonuniyatlariga muvofiq tarbiya metodlaridan foydalanib ish ko’rish lozim bo’ladi. [17] Tarbiya metodlari bu o’qituvchi (tarbiyachi) va jamoa tomonidan g’oyaviy va ma’naviy e’tiqodlarini, ma’naviy his-tuyg’u va odatlarni tarkib toptirish maqsadida qo’llaniladigan shaxsga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish yo’llari demakdir. Tarbiya metodlari talaba (tarbiyalanuvchilar) ning o’z shaxsini takomillashtirish borasidagi harakatni ham tashkil etishni nazarda tutadi. Shu bois hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya metodlari o’qituvchi va talabalarning tarbiyaviy vazifalarini hal qilishga qaratilgan o’zaro bog’langan, birgalikdagi faoliyati sifatida qarab chiqiladi. Talabalar u yoki bu tarbiyaviy ta’sirga turlicha munosabatda bo’ladilar. Bu ularning alohida xususiyatlariga, tarbiyalanganlik darajasiga, tarbiya metodlarining qay darajada o’rinli va samarali tanlanganiga hamda mohirona qo’llanganiga bog’liq. Tarbiya metodlarini to’g’ri tanlash tarbiya vazifalarini ijobiy hal qilishda talabalarning o’z-o’zini tarbiyalash faolligini oshirishga yordam beradi. Tarbiyaviy natijalarga erishishni istagan har bir o’qituvchi (tarbiyachi) tarbiya metodlari va ularnng mohiyatini puxta o’zlashtirib olishi maqsadga muvofiqdir. Tarbiyaviy tizimning eng asosiy tashkil etuvchilaridan biri – bu shaxsni ijodkorlikka, mustaqillikka, insonparvarlikka, o’zini qadrlay bilish va o’zgalarni hurmat qilishga o’rgatishdir. 47

Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning ustivor yo’nalishlari quyidagilar hisoblanadi:  talabalarning qiziqishi-xohishiga qarab ta’lim muassasasi va undan tashqarida tashkil etilgan turli xil uyushmalarga jalb etish;  talabalar ishtirokida muntazam ravishda har xil ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar o’tkazish;  fan to’garaklari, texnik yo’nalishdagi to’garaklar va amaliy ijodkorlik mazmunini o’zgartirish;  badiiy-estetik birlashmalarni tashkil etish va rivojlantirish;  huquqiy ta’lim va tarbiyani takomillashtirish;  ommaviy sport, harbiy vatanparvarlik ishlarini rivojlantirish, sog’lom turmush tarzi malakasini shakllantirish;  ta’lim muassasasi faoliyatini demokratlashtirish asosi sifatida o’z-o’zini boshqarishni rivojlantirish. Tarbiyaviy masalalarni hal etishdagi qiyinchiliklar talaba-yoshlarning o’smir yoshi bilan bog’liq muammolar, ularning jismoniy va ruhiy o’ziga xosligi, yoshlarning norasmiy guruhlari ommaviy axborot vositalarining talaba-yoshlarning xulq-atvoriga ta’sirining yoritishi bilan belgilanadi. Nizomlar asosida tadbirlar o’tkazish maqsadga muvofiq. Keyingi vaqtlarda yangi ilg’or tarbiya konsepsiyalari va texnologiyalari paydo bo’lmokda. Bizning nazarimizda ta’lim muassasalarida xilma-xil tadbirlarni tashkil etish (usullari ham) va o’tkazishning umumiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi: ma’naviy-axloqiy yo’nalganlik; umummadaniy mazmun; mantiqiy yakunlanganlik, tadbirlarning yaxlitligi va g’oyaga bo’ysunganligi; hissiy rang-baranglik; bilish va yaratuvchilik asoslarining birligi; ishtirokchilarning umumiy madaniyatini oshirishni ta’minlash; tadbirda ishtirok etishning ommaviyligi, ya’ni unga ta’lim muassasasining barcha talaba- yoshlarni jalb etishga harakat qilishi. Ta’lim-tarbiya ishida aniq didaktik maqsadlarga ko’ra tahsil beruvchi va tahsil oluvchilarning o’zaro aloqador, biri ikkinchisini taqozo etuvchi hatti-harakatlari majmuasi yoki muloqotda bo’lish usullariga ta’lim-tarbiya metodlari deb yuritiladi. 48

Ravshanki, bularning barchasi oliy ta’lim muassasalarining ta’lim-tarbiya mazmuni bilan uzviy bog’liq bo’lib, ular ma’lum ta’limiy, tarbiyaviy maqsadga erishish uchun xizmat qiladi. Bu ishlarning barchasini uslubiy jihatdan to’g’ri tashkil eta olish uchun pedagog-tarbiyachi juda ko’p narsalarni bilishi va uddalashi kerak. Yuqori malakali mutaxassislarga bo’lgan talab va ehtiyojning tobora ortib borishi oliy ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatayotgan barcha rahbar va professor-o’qituvchilarga zimmasiga yuksak mas’uliyat yuklaydi. 2.2.Muloqat treningini o’tkazish bosqichlari. Ushbu trening о‘quvchi–talabalarda dars jarayonida mustaqil fikrlashga, о‘z fikrini erkin holda bayon eta olishga hamda ularda bahslashish madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan bо‘lib, odatda bunday mashg‘ulot tinglovchilarni kichik guruhlarga bо‘lgan holda о‘tkaziladi. MULOQOT TRENINGNI О‘TKAZISH BOSQICHLARI О‘qituvchi mashg‘ulotni boshlashdan avval tinglovchilarni muloqot, baxs- munozarani о‘tkazishga qо‘yilgan talablar, qoidalar bilan tanishtiradi 1-BOSQICH. -о‘qituvchi ishni о‘tkaziladigan muloqotning mavzusini aniqlashdan boshlaydi, masalan, «Siz qaysi madaniyat tarafdorisiz: «Sharq yoki Yevropa?». Shu mavzuni о‘rtaga tashlab tinglovchilardan Sharq madaniyati va Yevropa madaniyati tarafdorlarini aniqlab oladi.Ularni shu tartibda guruhlarga bо‘ladi. 2-BOSQICH. -har bir guruhdagi tinglovchilar о‘z mavzulari bо‘yicha kerakli materiallar, dalillar, misollar, aniq fikrlar, о‘z fikrini tasdiqlovchi kо‘rgazmali materiallar, imkoni bо‘lsa videofilm, maqolalar, mutafakkir va olimlarning sо‘zlari va boshqalarni tayyorlaydilar. Guruhdan bir kishini himoya uchun tanlaydilar, qolganlar esa о‘z fikrlarini qо‘shimcha qilishlari mumkin. О‘qituvchi guruh 49

talabalarining tayyorgarlik kо‘rish imkoniyatlarini hisobga olgan holda vaqt beradi. 3-BOSQICH. -guruhlar himoyaga tayyor bо‘lgach о‘qituvchi guruhlarning biriga himoya uchun sо‘z beradi (himoyaga chiqish ixtiyoriy ravishda bо‘lishi mumkin). Guruh vakili guruh nomidan sо‘zga chiqib ularga berilgan mavzuni tayyorlangan materiallar, dalillar asosida himoya qilishga kirishadi.Guruh vakili sо‘zini tugatgach, guruhning qolgan a’zolari qо‘shimcha fikrlar bildirishlari mumkin. 4-BOSQICH. -mashg‘ulotning 3-bosqichidagi kabi bu bosqichda ham о‘qituvchi navbatdagi guruh vakiliga himoya uchun sо‘z beradi. Ikkinchi guruh ham birinchi guruh kabi о‘z mavzusi bо‘yicha himoya qiladi.Himoya tugagach, о‘qituvchi mashg‘ulotning keyingi bosqichiga о‘tadi. Xar ikkala himoya vaqtida о‘qituvchi iloji boricha о‘z fikr va mulohazasini bildirmaslikka, savol bermaslikka harakat qiladi, hech qaysi guruhga yon bosmagan holda muloqotni boshqaradi, guruh himoyasi vaqtida tartib saqlanishiga va muloqotni о‘tkazishga qо‘yilgan talab, qoidalarning tо‘liq bajarilishiga erishishga harakat qiladi. Bu bosqichda, asosan, ikki guruh erkin, mustaqil faoliyat kо‘rsatishlari kerak bо‘ladi. 5-BOSQICH. -guruhlar bir-birlariga savol berishni boshlaydilar. Guruhlar tomonidan beriladigan savollar ular himoyasi vaqtida aytilgan dalillar, misollar, fikrlarni yanada oydinlashtirish maqsadida, shuningdek, о‘z guruhlarining fikrlarini yanada ta’kidlab, isbotlab, qolganlarni ham shu fikrga qо‘shilishlariga da’vat qilish uchun berilishi mumkin. Tinglovchilar erkin holda о‘zlarining chiqishlari bilan barchaga ta’sir kо‘rsatishga, о‘z fikrlarini ma’qullashga harakat qiladilar. О‘qituvchi bunday holatga sharoit, imkoniyat yaratadi, ya’ni u bahs-munozarani samimiylik bilan boshqaradi. 6-BOSQICH. -о‘qituvchi har ikki tomonning bir-birlariga savollari, aytadigan fikrlari, ma’qullaydigan sо‘zlari tugagach, har ikki guruh tomonidan aytilgan fikrlarni 50

umumlashtiradi va о‘zinig bu masala haqidagi fikr va mulohazasini bayon etadi va guruh tinglovchilari tomonidan tushgan savollarga kerakli javoblarni berishga harakat qiladi. Mashg‘ulot oxirida о‘qituvchi har ikkala guruhning mashg‘ulot jarayonidagi faoliyatlarini taxlil etib, ularga minnatdorchilik bildiradi va mashg‘ulotni yakunlaydi.Ushbu treningning davomiyligi sharoitga qarab belgilanadi. « To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish » mavzusini ma'ruza matn ishlanmasi O’qituvchi mashg’ulotni boshlashdan avval tinglovchilarni muloqot, baxs- munozarani o’tkazishga qo’yilgan talablar, qoidalar bilan tanishtiradi, so’ngra ushbu trening bosqichma- bosqich o’tkazilishini tushuntiradi. 1-BOSQICh. -o’qituvchi ishni o’tkaziladigan muloqotning mavzusini aniqlashdan boshlaydi, masalan, « To’qish asboblari va to’qish choklari haqida nimani bilasiz?». Shu mavzuni o’rtaga tashlab tinglovchilardan mehnat darslarida o’tiladigan to’qish choklarini aniqlab oladi. Ularni shu tartibda guruhlarga bo’ladi. 2-BOSQICh. -har bir guruhdagi tinglovchilar o’z mavzulari bo’yicha kеrakli matеriallar, dalillar, misollar, aniq fikrlar, o’z fikrini tasdiqlovchi ko’rgazmali matеriallar, imkoni bo’lsa vidеofilm, maqolalar, mutafakkir va olimlarning so’zlari va boshqalarni tayyorlaydilar. Guruhdan bir qishini himoya uchun tanlaydilar, qolganlar esa o’z fikrlarini qo’shimcha qilishlari mumkin. O’qituvchi guruh talabalarining tayyorgarlik ko’rish imkoniyatlarini hisobga olgan holda vaqt bеradi. 3-BOSQICh. -guruhlar himoyaga tayyor bo’lgach o’qituvchi guruhlarning birigа himoya uchun so’z bеradi (himoyaga chiqish ihtiyoriy ravishda bo’lishi mumkin). Guruh vakili guruh nomidan so’zga chiqib ularga bеrilgan mavzuni tayyorlangan 51

matеriallar, dalillar asosida himoya qilishga kirishadi.Guruh vakili so’zini tugatgach, guruhning qolgan a'zolari qo’shimcha fikrlar bildirishlari mumkin. 4-BOSQICh. -mashg’ulotning 3-bosqichidagi kabi bu bosqichda ham o’qituvchi navbatdagi guruh vakiliga himoya uchun so’z bеradi. Ikkinchi guruh ham birinchi guruh kabi o’z mavzusi bo’yicha himoya qiladi. Himoya tugagach, o’qituvchi mashg’ulotning kеyingi bosqichiga o’tadi. Har ikkala himoya vaqtida o’qituvchi iloji boricha o’z fikr va mulohazasini bildirmaslikka, savol bеrmaslikka harakat qiladi, hеch qaysi guruhga yon bosmagan holda muloqotni boshqaradi, guruh himoyasi vaqtida tartib saqlanishiga va muloqotni o’tkazishga o’qyilgan talab, qoidalarning to’liq bajarilishiga erishishga harakat qiladi. Bu bosqichda, asosan, ikki guruh erkin, mustaqil faoliyat ko’rsatishlari kеrak bo’ladi. 5-BOSQICh. -guruhlar bir-birlariga savol bеrishni boshlaydilar. Guruhlar tomonidan bеriladigan savollar ular himoyasi vaqtida aytilgan dalillar, misollar, fikrlarni yanada oydinlashtirish maqsadida, shuningdеk, o’z guruhlarining fikrlarini yanada ta'kidlab, isbotlab, qolganlarni ham shu fikrga qo’shilishlariga da'vat qilish uchun bеrilishi mumkin. Tinglovchilar erkin holda o’zlarining chiqishlari bilan barchaga ta'sir ko’rsatishga, o’z fikrlarini ma'qullashga harakat qiladilar. O’qituvchi bunday holatga sharoit, imkoniyat yaratadi, ya'ni u bahs-munozarani samimiylik bilan boshqaradi. 6-BOSQICh. -o’qituvchi har ikki tomonning bir-birlariga savollari, aytadigan fikrlari, ma'qullaydigan so’zlari tugagach, har ikki guruh tomonidan aytilgan fikrlarni umumlashtiradi va o’zinig bu masala haqidagi fikr va mulohazasini bayon etadi va guruh tinglovchilari tomonidan tushgan savollarga kеrakli javoblarni bеrishga harakat qiladi. Mashg’ulot oirida o’qituvchi har ikkala guruhning mashg’ulot jarayonidagi faoliyatlarini tahlil etib, ularga minnatdorchilik bildiradi va mashg’ulotni yakunlaydi. Ushbu treningning davomiyligi sharoitga qarab bеlgilanadi. 52

2.3. Muloqat metodi asosida “ To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish ” mavzusini о‘qitish texnologiyasi mavzusi bo’yicha 2 soatlik dars ishlanmasi Amaliy mashg‘ulotni olib borish texnologiyasi Тalabalar soni: 21 Vaqti: 2 soat Mashg‘ulot shakli Bilimlаrni chuqurlаshtirish vа mustаh-kаmlаshgа qаrаtilgаn аmаliy mаshg‘u lot Amaliy mashg‘ulot rejasi 1. To’qishda ishlаtilаdigаn materiallar, asbob va moslamalar 2. Jun ip xususiyati bilan tanishuv 3. Boshlang ’ ich qatordagi petlyalarni terish . O ’ ng petlyalar . Milk petlyalar . 4. Ters petlyalar . Chalishtirma petlyalar . Ters petlyalar to ’ qish usullari . 5. Kryuchokda to ’ qish texnikasi .О‘ yinchoqlar to ’ qishning bir necha usullari . Mаshg‘ulotning mаqsаdi: Mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqurlаshtirishni tа’minlаsh. Pedаgogik vаzifаlаr O‘quv fаoliyati nаtijаlаri .  mаvzuni mustаqil o‘rgаnish uchun аsos yarаt ish ;  mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqur o‘zlаshtirish vа mus- tаhkаmlаshgа yordаm ber ish ;  kichik guruhlаrdа ishlаshni tаshkil qil ish ;  o‘z nuqtаi nаzаrigа egа bo‘lishni shаkllаntir ish ;  mаntiqiy xulosа chiqаrishgа ko‘mаk ber ish ;  аmаliy mаshg‘ulot rejаlаri bilаn oldindаn tаnishib chiqib, tаyyorgаrlik ko‘rаdi;  To’qishda ishlаtilаdigаn materiallar, asbob va moslamalar mohiyatini yoritib borа olаdi;  Jun ip xususiyatlari bilan tanishuv kаbi tushun-chаlаrgа tа’rif berаdi;  Boshlang ’ ich qatordagi petlyalarni terish . O ’ ng petlyalar . Milk petlyalar to ’ qib berib, o‘z erkin fikrini nаmoyon etаdi;  Ters petlyalar , Chalishtirma petlyalar . Ters petlyalar to ’ qish usullariga а lohid а izoh ber а di .  Kryuchokda to ’ qish texnikasi mohiyatini yoritib borа olаdi; O‘qitish usullаri vа texnikа Topshiriqlаr, аmаliy ishlаsh usuli, bаhs-munozаrа, kichik guruhlаrdа ishlаsh, «Nimа uchun» texnikаsi, « Muloqat » uslubi. O‘qitish vositаlаri Mа’ruzаlаr mаtni, mаrkerlаr, qog‘ozlаr, doskа, bo‘r. O‘qitish shаkllаri Jаmoа vа guruhlаrdа ishlаsh. O‘qitish shаrt-shаroiti Texnik vositаlаr bilаn tа’minlаngаn аuditoriY. Monitoring vа bаholаsh Og‘zаki nаzorаt, sаvol-jаvob, o‘z-o‘zini nаzorаt qilish, reyting tizimi аsosidа bаholаsh. Аmаliy mаshg‘ulotning texnologik kаrtа si Ish jаrаyonlаri vаqti Fаoliyatning mаzmuni o‘qituvchi tаlаbа I -bosqich. Mаvzugа kirish. 1.1. Аmаliy mаshg‘ulot mаvzusi, mаqsаdi vа o‘quv fаoliyati nаtijаlаrini аytаdi. Tа’lim jаrаyoni «Kichik guruhlаrdа ishlаsh» orqаli аmаlgа oshirilishini e’lon Tingl а ydil а r. O‘UM gа qаrаy dil а r. 53

(10 minut) qilаdi (1-ilovа). 1.2. «Nim а uchun» texnik а sid а n foyd а l а -nilg а n hold а t а l а b а l а rg а , « Piltakashning raqami nimаni bildiradi ?» deg а n s а vol bil а n muroj аа t qil а di. B а j а rilg а n ishl а rni ko‘zd а n kechirib xulos а l а ydi (2- ilov а ). O‘z fikrl а rini erkin bildir а dil а r. Org а n а yzerni to‘ldir а dil а r. 1.3. T а l а b а l а rning fikrini umuml а shtirib, ul а rni 3-4 t а kichik guruhl а rg а bo‘l а di. Interf а ol usul-l а rd а n foyd а l а nilg а n hold а kichik guruhl а rg а bo‘lin а di. 1.4. T а l а b а l а rning m а shg‘ulotd а gi f а oliyatini b а hol а sh ko‘rs а tkichl а ri v а mezonl а ri bil а n t а nishtir а di (3-ilov а ). O‘UM gа qаrаy dilаr. 1.5. Mаvzu bo‘yichа tаyyorlаngаn topshiriqlаrni tаrqаtаdi (4-ilovа). Topshiriqlаr ustidа ishlаydilаr. II -bosqich. Аsosiy ( 60 minut) 2.1. Guruhlаrgа topshiriqlаrni bаjаrishi uchun yordаm berаdi. Ulаrni bаholаsh mezonlаri bilаn tаnishtirаdi. Qo‘shimchа mа’lumotlаrdаn foydаlаnishgа imkon yarаtаdi. Diqqаtlаrini kutilаdigаn nаtijаgа jаlb qilаdi. Fаol qаtnаshаdilаr. 2.2. H а r bir guruh topshiriql а rini v а tm а n - qog ‘ ozl а rg а tushirib , t а qdimotini o ‘ tk а zishg а yord а m ber а di , biliml а rini umuml а shtir а di , xulos а l а rg а а lohid а e ’ tibor ber а di . Topshiriql а rning b а j а rilishini q а y d а r а j а d а to ‘ g ‘ ri ek а nligini diqq а t bil а n tingl а ydi . J а mo а bo ‘ lib b а- j а rilg а n ishning t а qdimotini o ‘ t - k а z а dil а r , b а hs - munoz а r а yurit а dil а r , qo ‘ shimch а l а r qil а dil а r , xulos а chiq а r а dil а r . B а hol а ydil а r. 2.3. Guruhl а rg а « Muloqat » metodid а n foyd а l а nilg а n hold а « To’qishni o’rgаnish oson va qulay bo’lish uchun nimаni bilish shart?» deb sаvol bilаn murojааt qilаdi. Mustаqil bаjа-rаdilаr. Erkin fikrlаrini nаmoyon etgаn holdа jаdvаlni to‘ldirаdi. 2.4. Hаr bir guruh topshiriqlаrni vаtmаn-qog‘ozlаrgа tushirib, tаqdimotini o‘tkаzishidа yordаm berаdi. Yagon а xulos а chiq а rishg а ko‘m а k ber а di v а nihoyasid а umuml а shtir а di. T а qdimot o‘tk а z а di. G‘olib guruhl а rni а niql а b, b а hol а ydi. III -bosqich. Yakuniy (10 minut) 3.1. Ish yakunlаrini chiqаrаdi. Fаol tаlаbаlаrni bаholаsh mezoni orqаli rаg‘bаtlаntirаdi. Eshitаdi. Аniqlаydi. 3.2. Must а qil ishl а sh uchun topshiriq ber а di : « Kruchokda bolalar shapkasini to ’ qish » m а vzusid а referat yozib keli ng . O‘UM gа qаrаy dilаr. 1(2.2)- Ilov а Kichik guruhl а rd а ishl а sh qoid а si 1. Tаlаbаlаr ishni bаjаrish uchun zаrur bilim vа mаlаkаlаrgа egа bo‘lmog‘i lozim. 2. Guruhlаrgа аniq topshiriqlаr berilmog‘i lozim. 3. Kichik guruh oldigа qo‘yilgаn topshiriqni bаjаrish uchun yetаrli vаqt аjrаtilаdi. 4. Guruhlаrdаgi fikrlаr chegаrаlаnmаgаnligi vа tаyziqqа uchrаmаsligi hаqidа ogohlаntirilishi zаrur. 54

5. Guruh ish nаtijаlаrini qаndаy tаqdim etishini аniq bilishlаri, o‘qituvchi ulаrgа yo‘riqnomа berishi lozim. 6. Nimа bo‘lgаndа hаm muloqotdа bo‘ling, o‘z fikringizni erkin nаmoyon eting. 2(2.2) -Ilovа «Nimа uchun?» texnikаsi Nimа Nimа uchun? Nim а uchun? uchun? Nim а uchun? Nim а uchun? 3(2.2)-Ilov а B а hol а sh mezoni v а ko‘rs а tkichl а ri Guruhlаr S а volning to‘liq v а а niq yoritilishi 0-5 bаll Misollаr bilаn muаmmogа yechim topishi 0-5 bаll Guruh а’zolаrining fаolligi 0-5 bаll Jаmi bаll 15 – 13 bаll – «а’lo». 12 – 10 bаll – «yaxshi». 9 – 6 bаll – «qoniqаrli». 4(2.2)-Ilovа Ekspert qog‘ozlаri - topshiriqlаr 1-guruh To’qishni o’rgаnish oson va qulay bo’lish uchun nimаni bilish shart? 2-guruh Ilmoqlar necha turga bo’linadi? ( а niq misoll а r keltiring). 3-guruh Qaysi hunarda kiyim yaroqsiz’ bo’lmaydi? ? 4-guruh . 55Qaysi materialdаn yasalgаn piltakashlardаn foydalаnish qulay?

Asablarni tinchlаntiruvchi hunarning nomini ayting? 5 (2.2)-Ilovа «Муаммоли вазият» «Муаммоли вазият» тури «Муаммоли вазият» сабаблари Вазиятдан чиқиб кетиш ҳаракатлари To’qishni o’rgаnish oson va qulay bo’lish uchun nimаni bilish shart? 56

III-Bob. Hayotiy foliyat xavfsizligi . 3. 1. Hayotiy foliyat xavfsizligini ta’minlashda mehnat muhofazasi qonunlari va ulardan foydalanish O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining IX bobning bir qancha moddalarida Insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, 43-52 moddalarida inson huquqlari, burchlari va erkinliklari belgilangan. Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunning 1-7 moddalarida umumiy qoidalar, 8-15 moddalarida mehnatni muhofaza qilishni ta’minlash, 16-21 moddalarida ishlovchilarning mehnatini muhofaza qilishga doir huquqlarini ruyobga chiqarishdagi kafolatlar ifodalangan, 22-29 moddalarida mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa meyoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi 1995 yil 21 dekabrda O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini tasdiqladi. Kodeksning VI-bobida mehnat shartnomasining mazmuni, shakli, muddati (73-76 moddalar), ishga qabul qilish va dastlabki sinov muddati (77-87 moddalar), mehnat shartnomalarining bekor qilinishi (97-113 moddalar) masalalari yoritilgan. 217 moddada xodimlarni so‘t, davolash-profilaktika, oziq-ovqat, gazli suv, shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan ta’minlash o‘z aksini topgan. Mehnat nizolari masalalari XV bobda yoritilgan bo‘lib unda mehnat nizolarini ko‘rib chiqilgan a’zolar (260-modda), xalq sudlari (267-269 moddalar), mehnat nizosini hal qilishni so‘rab murojaat etish muddatlari (270-modda). Mehnat shartnomasini g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilishda yoki xodimni boshqa ishga o‘tkazishda aybdor bo‘lgan mansabdor shaxs zimmasiga moddiy javobgarlik yuklash (274-modda) masalalari o‘z aksini topgan. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi masalalari XVI bobning 282-291 moddalarida keltirilgan. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi hisobidan beriladigan ta’minot turlari (284-modda), homiladorlik va 57

tug‘ish nafaqasi (286-modda), dafn etish marosimi uchun beriladigan nafaqa (288- modda), qarilik bo‘yicha nafaqa (289-modda), nogironlik nafaqasi (290-modda), boquvchisini yo‘qotganlik nafaqasi (291-modda), mehnatni muhofaza qilish qonunlarining asosiy nizomlarini rivojlantirish davlat qo‘mitalari, vazirliklar va boshqarmalar tomonidan ishlab chiqiladi va tarmoq kasaba uyushmalari qo‘mitalari bilan kelishilgan holda har xil meyoriy hujjatlar amalga tadbiq etiladi. Meyoriy hujjatlar tizimida muhim o‘rinni mehnat muhofazasi bo‘yicha qo‘llanmalar egallab ular alohida kasb, ish turlari bo‘yicha tuziladi. Davlat qonunchiligi mehnat muhofazasi qoida va meyorlarining buzilishi uchun qat’iy javobgarlik belgilaydi.[20] Javobgarlik turlari 3 ga bo‘linadi: 1. Ma’muriy javobgarlik - uyaltirish, xayfsan e’lon qilish, vaqtincha yoki butunlay past darajali ishga o‘tkazish, imtiyozlarni cheklash. 2. Jinoiy javobgarlik - O‘zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual Kodeksiga binoan olib boriladi. Masalan: - qoidaning buzilishi baxtsiz hodisaga olib kelsa, bir yilgacha axlok tuzatish ishlariga yoki ozodlikdan mahrum qilish yoki 5 minimal ish haqi miqdorida jarima yoki ishdan bushatish choralari qo‘llanadi; - korxonadan chiqayotgan chiqindilar tufayli havo va suv xavzalarining ifloslanishi uchun 1 yilgacha axloq tuzatish ishlariga yoki 5 minimal ish haqi miqdorida jarima to‘lanadi. 3. Moddiy javobgarlik - Qonunsiz ravishda ishdan bo‘shatilgan, majburiy ish qoldirgan, kasbiy kasallik tufayli jabrlangan kishiga to‘lanadigan xaqni rahbar lavozimidagi xodimdan qisman yoki to‘liq undirib olish. MEHNAT GIGIYENASI - Ishlab chiqarish muhiti va jarayonining inson organizmiga ta’siri ularning sanitariya-gigiyena holatini yaxshilash borasida ishchilarning sog‘ligi hamda mehnat qobiliyatini saqlashga sharoit yaratadi. MEHNAT FIZIOLOGIYASI - Ishlab chiqarish faoliyatining ta’siri natijasida inson organizmi holatining funksional o‘zgarishi va fiziologik asoslangan mehnat jarayonlarini tashkil etish vositasidir. 58

MEHNAT PSIXOLOGIYASI - Mehnat jarayonining ma’lum sharoitida (og‘irlik, mehnatdan zo‘riqqanlik, uning bir maromliligi, gipokineziya va boshqalar) sog‘liq va ish qobiliyatining o‘zgarishidir. TEXNIKA XAVFSIZLIGI - Ishlovchilarga ishlab chiqarishda texnika xavfsizligini o‘rgatuvchi xavfning oldini oladigan tashkiliy chora-tadbirlar va texnika vositalari tizimi. MEHNAT QIZG‘INLIGI - Ish vaqtida organizmda hissiyot, yuklov darajasi, ma’lumotlarni olishda va qayta ishlashda miya ish faoliyatining jadallashuvi. TOLIQISH - Ish qobiliyatining pasayish holati. Charchaganlik sezgisi bilan kechadigan ish sifat va son ko‘rsatkichlarining yomonlashuvi bilan ifodalanadigan va faqat dam olingandan keyingina to‘xtaydigan holat. RUHIY MUHIT - Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish darajasi bilan aniqlanadigan, mehnat jamoasining kayfiyati shuningdek mavjud bo‘lgan o‘zaro shaxsiy munosabatlar va uning ish qobiliyatiga ta’sir qilishi. JAROHAT - tana a’zolarini va tuqimalarini ko‘tilmagan holatda tashqi ta’sir ostida shikastlanishidir. Jarohat 2 turli bo‘ladi: 1. Ishlab chiqarish jarohatlari; 2. Maishiy jarohatlar; Ishlab chiqarish jarohatlari o‘z navbatida: - mexanik (urib olish, kesilib ketishi, ezilish va x.k.); - kimyoviy (kimyoviy kuyish); - issiqlik (kuyish va mo‘zlatib olish); - elektrik (elektr zarbalar); - aralash jarohatlar turlariga bo‘linadi. Korxonalarda ko‘pincha aralash jarohat turlari uchraydi. Kasbiy kasalliklar - ishlovchilar uchun zararli ish sharoitining ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. Sanoat korxonalariga taalluqli kasbiy kasalliklar (silikoz, pnevmokonioz, teri kasalliklari va shularga o‘xshash). 59

Zararli ish sharoitlariga tananing ayrim a’zolarining bir guruh mushaklarning o‘zoq vaqti majburan zuriqishi, sex havosiga tarqalib ketgan zararli moddalarning ta’siri, yoqimsiz meteorologik sharoitlar, meyorlardan yuqori shovqin, titrash, yoritilganlik, atmosfera bosimidagi katta tafovo‘tlar kiradi. 4. Ishlab chiqarishdagi jarohatlanish va kasallanishning sabablarini shartli ravishda qo‘yidagilarga ajratish mumkin: 1. Texnik; 2. Tashkiliy; 3. Sanitariya-gigiyenik; 4. Ruhiy-fiziologik; 5. Iqtisodiy; 6. Xodimlarni aybi bilan yuz beradigan kasalliklar. TEXNIK SABABLARGA - Uskuna va moslamalarning, to‘siq- qurilmalarning, tormoz tizimining ishlamasligi yoki nosozligi, gidravlik tizimning zich emasligi kiradi. TASHKILIY SABABLAR - deganda ish joylarining uskuna, moslama va yordamchi asboblar yetarli ta’minlanmaganligi, yuk ko‘tarish vositalari, bog‘lab quyuvchi moslamalarning yo‘qligi, yo‘l-yo‘riqning o‘z vaqtida berilmaganligi va mehnat muhofazasi bo‘yicha o‘qitish ishlarining sust olib borilganligi, mehnat xavfsizligi bo‘yicha ko‘rsatmalarning yo‘qligi, ishchilarning o‘z vaqtida maxsus kiyimlar bilan ta’minlanmaganligi, dam olish va mehnat qilish tartibining buzilishi tushuniladi. SANITARIYA GIGIYENA SABABLARIGA - Ish joyidagi noqulay mikroiqlim (harorat, havoning namligi va harakat tezligi parametrlarining ish sharoitlariga muvofiq kelmasligi), yoritilganlik darajasining qurilish meyorlari (QM) va qoidalari (Q) talablariga javob bermasligi, ish joyining betartibligi va iflosligi, maishiy xonalarning (yechinish, yuvinish, xojatxona va boshqalar) yo‘qligi kabilar kiritiladi. RUHIY-FIZIOLOGIK TALABLARGA - Ishning bir xilligi qattiq jismoniy mehnat tufayli zo‘riqish, kishi organizmiga ish joyining ruhiy, anatomik, fiziologik 60

jihatidan mos kelmasligi, charchash, jamoatchilik orasidagi nosog‘lom muhit kabilar misol bo‘la oladi. IQTISODIY SABABLAR - Mehnat muhofazasi masalalariga sovuqqonlik bilan qarash, shuningdek, oylik maoshlarni o‘z vaqtida bermaslik va ishchilarning yuqori ish unumiga erishishga intilmasligi, ish sharoitlarini yaxshilashga yetarli mablag‘ ajratilmasligi tufayli kelib chiquvchi sabablar hisoblanadi. Ishchining aybi bilan sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalarga uning ehtiyotsizligi, intizomsizligi, ishga betob yoki mast holda kelishi sabab bo‘ladi. Mehnat kodeksining 115-moddasiga asosan, xodim uchun ish vaqti haftasiga 41 soatdan oshmasligi, shu jumladan, haftasiga 5 ish kunida 2 dam olish kuni yoki haftasiga 6 ish kunida 1 dam olish kuni belgilangan bo‘lishi kerak. Bayram kunlari arafasida kundalik ish muddati barcha xodimlar uchun kamida 1 soatga qisqartiriladi (121-modda). Soat 22 00 dan soat 6 00 gacha bo‘lgan vaqt tungi vaqt hisoblanadi (122-modda). Ish vaqtidan tashqari olib borilayotgan ishlar kasaba uyushmasi qumitasining ruxsati bilan bajariladi. Ularning muddati har bir xodim uchun surunkasiga ikki kun davomida 4 soatdan va yiliga 120 soatdan ortiq bo‘lmasligi lozim (125- modda). Ish vaqtidan tashqari bajariladigan ishlar uchun haq to‘lash mehnat kodeksining 157-moddasiga asosan to‘lanadi. Dam olish kunlarida ishlash ta’qiqlanadi. Ish bilan ta’minlovchining farmoyishi bo‘yicha ayrim xodimlarni alohida hollardagina, jamoa shartnomasi tuzilib, kasaba uyushmasi qo‘mitasi bilan kelishib belgilangan asoslar bo‘yicha dam olish kunlari ishga chiqishga taklif etiladi (130-modda). Xodimlarni dam oladigan kunlari ishga jalb etish belgilangan cheklanishlarga rioya etgan holda amalga oshiriladi (220, 228, 245-moddalar). Dam olish va bayram kunlari bajariladigan ishlar bilan kompensatsiya va haq to‘lash mehnat kodeksining 157-moddasiga muvofiq amalga oshiriladi. 5. Xotin-qizlar, yoshlar va o‘smirlar mehnatini muhofaza qilish . Bizning mamlakatimizda ayollarning erkaklar bilan teng huquqliligi ta’minlangan bo‘lib, bu huquq mehnat qilish to‘g‘risidagi qonunlarda o‘z ifodasini topgan. 61

Mehnat qilish jarayonida ayollar bilan erkaklarning teng huquqliligi - ayollarning erkaklar singari og‘ir sharoitda, zararli sharoitlarda ishlashlari mumkin emasligi mehnat qonunlarida ko‘rsatib o‘tilgan. Ayollarning ba’zi zaif xususiyatlari va ularning oiladagi mavqeini hisobga olib, qonunchilikda ular uchun ma’lum yengilliklar va maxsus qoidalar belgilangan. Ayollar sog‘ligiga zarar keltirishini hisobga olib ba’zi ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish ta’qiqlanadi. Masalan, ayollarning zaharli moddalar bilan bog‘liq bo‘lgan ximiya sanoatining ba’zi tarmoqlarida, yer osti ishlarida va boshqa bir qancha ishlarda ishlashlariga yo‘l qo‘yilmaydi. Ayollar uchun yuk ko‘tarish qoidalari belgilab qo‘yilgan. Ular qo‘lda 20 kg bo‘lgan yukni va zambil g‘altak bilan og‘irligi 50 kg dan oshmagan yukni olib yurishlari mumkin. Farzand ko‘rishi mumkin bo‘lgan va emizuvchi ayollarga maxsus yengilliklar yaratilishi kerak, bunday ayollarni va 8 yoshgacha bolalari bo‘lgan ayollarni tungi smenada ishlashlari, ishdan tashqari, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilish, xizmat safariga yuborish man etiladi. Ma’muriyat ba’zi hollarda bunday ayollarni vrach xulosasiga ko‘ra, o‘rtacha ish haqini saqlagan holda yengilroq ishlarga o‘tkazish lozim. 18 yoshga to‘lmagan o‘smir bolalarga 16 kg gacha, qizlarga esa 10 kg gacha bo‘lgan yuklarni ko‘tarishga ruxsat etiladi. O‘smirlar ishga qabul qilinayotganda tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari lozim, shuningdek 18 yoshga to‘lguncha har xil belgilangan rejaga ko‘ra tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari lozim. Mehnat to‘g‘risidagi qonunchilikka ko‘ra o‘smirlarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish paytida ularning bajarayotgan ishi sog‘liqlariga zarar yetkazganligi aniqlansa ular darhol xavfsiz va yengilroq bo‘lgan ishga o‘tkaziladi. Ba’zi bir sohalarda zararli ish sharoiti mavjud bo‘lgan ish joylari uchrab turadi, bu joylarda mehnat qilayotgan o‘smirlar uchun mehnat qonunlariga ko‘ra ustama haq to‘lanadi yoki ish soati qisqartiriladi. Ish soatining qisqartirilishi natijasida ishchi zararli moddalar bo‘lgan zonalarda kamroq bo‘ladi va bu bilan u kamroq zaharlanadi. Ko‘pgina ximiya sanoati korxonalarida va mashinasozlik sanoatining quyish, eritish sexlarida ish soati 6 soatdan oshmasligi kerak. Bundan tashqari zararli ish joylarida ishlagan ishchilarga qo‘shimcha dam olish kunlari beriladi va bu qo‘shimcha vaqtda zararli zonada 62

ishlagan o‘smirlarga sog‘ligini tiklash imkoni tug‘iladi. Zararli ish joylarida ishlagan o‘smirlarga mashinasozlik sanoatida, bir qancha sexlarda ishchilarning oylik maoshlarining 13% va ba’zi uchastkalarda 30-33% gacha qo‘shimcha haq to‘lashga ruxsat etiladi. O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksi mazmunida ishlab chiqarish korxonalari ma’muriyati u yerda mehnat qilayotgan o‘smir-yoshlarga ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan shikastlanish yoki zararlanish yoki moddiy yo‘qotishni qoplash majburiyatini oladi. Ayollar va ayrim hollarda, ma’lum sharoitlarda, erkaklar bilan bir xilda ishni bajara olmaydilar. Ayol organizmi o‘ziga xos fiziologik xususiyatga ega bo‘lganligi tufayli og‘ir jismoniy mehnatga, ayrim zararli (chang, titrash, organizmni qattiq qizib yoki sovib ketishi va boshqalar) moddalarning ta’siriga ta’sirchandir. Bu zararli omillar ta’siri ular organizmining homiladorlik kezlarida qo‘yidagi o‘zgarishlarga olib kelishi, tubandagi asoratlarni qoldirish (toksikoz, bola tushib qolishi, ulik tugilish va boshqa), bola tug‘ish funksiyasining buzilish (bola ko‘rmaslik)ga sabab bo‘lishi mumkin. Ayollar mehnatini muhofaza qilishda juda ko‘p muammolar bo‘lib, uning biologik va ijtimoiy ahamiyati muximdir. Shuning uchun ayollar mehnati Mehnat Kodeksining (224-238 moddalar) moddalarida himoyalanadi. Ayollarning mehnat sharoiti noqulay bo‘lgan, shuningdek, yer osti ishlarida (jismoniy kuch talab qilmaydigan ishlar yoki sanitariya va maishiy xizmat ko‘rsatish ishlari bundan mustasno) ishlashi ta’qiqlanadi. Ayollarning ular uchun mumkin bo‘lgan meyordan ortiq yuk ko‘tarishlari va tashishlari man etiladi. (225- modda). Ayollar mehnatini ta’qiqlaydigan nokulay mehnat sharoitlaridagi ishlarning ruyxati va yuklarni ko‘tarishda hamda qo‘zg‘atishda yuklarning sanitariya meyorlari «O‘zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga asoslanib mehnat muhofazasi bo‘yicha meyoriy hujjatlar to‘plami – 1996» da keltirilgan. Tibbiy xulosaga muvofiq, homilador ayollarning ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish meyorlari kamaytiriladi yoki ular avvalgi ishlaridagi o‘rtacha oylik ish 63

haqi saqlangan holda yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta’siridan holi bo‘lgan ishga o‘tkaziladi. Bolasi 14 yoshga to‘lmagan (16 yoshga to‘lmagan nog‘iron bolasi bo‘lgan) homilador ayollarni ularning roziligisiz tungi, ish vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilishga va xizmat safariga yuborishga yo‘l qo‘yilmaydi. Shu bilan birga, bolasi 3 yoshga to‘lmagan homilador ayollarni ona va bolaning sog‘ligi uchun xavf tug‘dirmasligini tasdiqlovchi tibbiy xulosa bo‘lgan takdirdagina tungi ishlarga qo‘yiladi (228-m). Ayollarga onalik vazifalarini bajarish uchun qo‘yidagi moddalarda bir qancha imtiyozlar beriladi: Homilador va bola tuqqan ayollarga ularning xohishiga ko‘ra, homiladorlik va tug‘ish ta’tilidan oldin yoki undan keyin yoxud bolani parvarishlash ta’tilidan so‘ng yillik ta’tillar beriladi va davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqa to‘lanadi. Homiladorlik va tug‘ish ta’tillari jamlangan holda hisoblab chiqilib, tug‘ishga qadar amalda bunday ta’tilning necha kunidan foydalanganidan qat’iy nazar ayolga to‘liq beriladi (233-m). Homiladorlik va tug‘ish ta’tili tugagandan so‘ng ayolning xohishiga ko‘ra, unga bolasi 2 yoshga tulguncha qadar bolani parvarishlash uchun ta’til berilib, bu davrda qonun xujjatlarida belgilangan tartibda nafaqa tulanadi. Ayolga uning xohishiga ko‘ra, bolasi 3 yoshga tulgunga qadar bolani parvarishlash uchun ish haqi saqlanmaydigan qo‘shimcha ta’til beriladi. Bolani parvarishlash uchun beriladigan ta’tillardan bolaning otasi, buvisi, buvasi, yoki bolaning amalda parvarishlayotgan boshqa qarindoshlari ham to‘liq yoki uni qismlarga bo‘lib foydalanishlari mumkin. Respublikamizda yoshlarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish, ularni ishga joylashtirish masalalariga katta e’tibor berilmoqda. Usmirlarni ishga qabul qilishdagi kafolatlar O‘zbeksiton Respublikasi Konstitusiyasining 239-moddasida qo‘yidagicha qayd etilgan: Belgilangan kvota xisobidan joylarga ishga joylashtirish tartibida mahalliy mehnat organi va boshqa a’zolar tomonidan yuborilgan, o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslarni ish bilan ta’minlovchi ishga 64

qabul qilishidan iborat. Kvota hisobidan ishga qabul qilishni rad etish ta’qiqlanadi va bunday rad etish ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. 18 yoshga to‘lmagan barcha shaxslar dastlabki tibbiy ko‘rikdan o‘tgandan keyin ishga qabul qilinadilar va keyinchalik ular 18 yoshga tulgunlariga kadar har yili majburiy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilib turishi kerak. O‘smirlar doimiy ishga 16 yoshdan kabul qilishga ruxsat etiladi, ayrim hollarda 15 yoshga to‘lgan shaxslar ota-onalaridan birining yoki o‘rnini bosuvchi shaxsning yozma ravishda roziligi bilan ishga kabul qilinishi mumkin. Yoshlarni Mehnatga tayyorlash maqsadida umum ta’lim maktablari, xunar-texnika bilim yurti va o‘rta maxsus o‘quv yurti o‘quvchilarni 14 yoshga to‘lganlaridan keyin ota- onasidan birining yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan o‘smirlarning sog‘ligiga va kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan va ta’lim olish jararyonini buzmaydigan yengil ishlarni o‘qishdan bo‘sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilishga yo‘l qo‘yiladi. (77-modda). O‘smirlarni ishga qabul qilish Mehnat kodeksining 241-moddasida ko‘rsatilgan talablarga rioya qilgan holda bajariladi. 18 yoshga to‘lmagan shaxslarni og‘ir, zararli va xavfli mehnat sharoitlarida ishlatish mumkin emas. (241-m). 16 dan 18 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar uchun bir ish haftasidagi ish soati 36 soat, 15-16 yoshda esa 24 soatgacha qisqartirilgan. O‘quv yili mobaynida ishlaydigan o‘quvchilar uchun, 14 dan 16 yoshgacha bo‘lganlarga 2 soat, 16 dan 18 yoshgacha bo‘lganlarga 3 soat ish soati belgilangan (242-modda). 18 yoshga to‘lmagan o‘smirlarni ish vaqtidan tashqari va dam olish kunlari ishlarga jalb qilish mumkin emas (245-modda). 16-18 yoshdagi o‘smirlar bilan tashiydigan va siljitadigan yukning og‘irligi o‘g‘il bolalar uchun 13 kg, qizlar uchun 7 kgdan ortiq bo‘lmasligi kerak. O‘smirlar uchun uzluksiz tashiydigan va siljitadigan yukning miqdori 4,1 kgdan ko‘p bo‘lmasligi lozim, 14-15 yoshdagi o‘smirlar uchun esa meyor 2 martasicha kamaytiriladi. (SanK va M №0052-96). 18 yoshga to‘lmagan xodimlarga kamida 30 kalendar kundan iborat yillik ta’til beriladi va ular bu ta’tildan o‘z vaqtida foydalanishlari mumkin. Basharti 65

ta’til berilayotgan yil xodim 18 yoshga tulgunga kadar va tulgandan keyingi davrlarni o‘z ichiga olsa, ta’tilning muddati 18 yoshga tulgandan keyingi ish staji uchun esa umumiy tartibda xisoblab chiqariladi. (244-m). 18 yoshga tulmagan xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish bilan ta’minlovchining tashabbusi bilan bekor qilishga, mehnat shartnomasini bekor qilishning umumiy tartibiga rioya qilishdan tashqari, maxalliy mehnat organining roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 46-moddasida ayollar va erkaklarning teng huquqliligi bayon etilgan. Ayollarga onalik vazifalaridan foydalanish maqsadida quyidagi moddalarda bir qancha imtiyozlar beriladi. Homilador va bola tuqqan ayollarga ularning xohishiga ko‘ra, homiladorlik va tug‘ish ta’tilidan oldin yoki undan keyin yoxud bolani parvarishlash ta’tilidan so‘ng, yillik ta’tillar beriladi. Ayollarga tuqqunga qadar 70, tuqqandan keyin 56 kalendar kun (tug‘ish qiyin kechgan yoki 2 va undan ortiq bola tug‘ilgan hollarda 70 kalendar kun) muddati bilan homiladorlik va tug‘ish ta’tillari berilib davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqa to‘lanadi. Ayollarga yuklarni ko‘tarish va siljitishga ko‘pi bilan 9 kg yuk ko‘tarishga ruxsat beriladi. Butun ish smenasi davomida ko‘tariladigan va siljitiladigan yukning umumiy massasi 2500 kg dan oshmasligi kerak. 66

Xulosa Bitiruv malakaviy ishida yuqorida belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirgan holda qoyidagicha xulosa qilish mumkin: - To’qishda ishlаtilаdigаn materiallar, asbob va moslamalari haqida ma'lumotlar berildi: - Jun ip xususiyati bilan tanishuvi boyicha umumiy ma'lumotlar tahlil qilindi; - Boshlang’ich qatordagi petlyalarni terish.O’ng petlyalar. Milk petlyalari boyicha ma'lumotlar berildi; -Kryuchokda to’qish texnikasi haqida ma'lumotlar aniqlandi ; - Kasb ta’limi yo’nalishi talabalarini ta’lim jarayonida tarbiyalashning ustivor yo’nalish lari haqida tavsiyalar ishlab chiqildi; - Muloqat treningini o’tkazish bosqichlari bo’yicha boyicha tavsiyalar berildi; - To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitishda « Muloqat» mеtodidan foydalanib dars ishlanmasi ishlab chiqildi. - Ishda qilingan xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar umumiy o’rta ta’lim maktablarining mehnat ta’limi o‘qituvchilariga va ammaliyotchi talabalarga uslubiy yordam berishi e’tirof etildi. - Hayotiy faoliyat xavfsizligi ta’minlashgа fаоliyatning аniq shаrоitlаrigа, хаvfning dаrаjаsigа vа bоshqа mеzоnlаrgа bоg’liqligi aniqlanib, inson fаоliyat хаvfsizligini ta’minlashgа qаrаtilgаn tаdbirlаr uchun еtаrli dаrаjаdа e’tibor qaratish lozimligi qaid etildi. FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR 1. Barkamol avlod О ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 y 2. I. А . Karimov. “ О ‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent, 2012 y. 440-bet 67

3.Karimov I.A. «Jahon moliyaviy – iqtisodiy krizisi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo’llari va choralari» Toshkent.O’zbekiston.2009 y. 4. Karimov I.A. « Barkamol avlod orzusi» -Tosh.O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000y 5. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. – Toshkent: “O‘zbekiston”. 2000. 6. I.А. Karimov. “О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent, 2012 y. 440-bet 7.Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun o‘quv-meyoriy xujjatlar to‘plami. Toshkent: - 2006. 8.“Ta‘lim to‘g’risida“ O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Toshkent: 1992. 9.Uo’-ro’zg’or ensiklopediyasi.Toshkent 1982 y 10. S h oqodirova M. « To’qish alifbosi » –T., 2001 y. 11. Bulatov S.S. O’z’bek xalq amaliy bez’ak sаn’ti. –T.: Mеhnаt, 1991 12. Maksimova «To’qishni o’rganamiz» 13.Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi. “Nasaf”. 2000. 14.Ochilov M., N.Ochilova. Oliy maktab pedagogikasi” Toshkent. 2008. 16.Sidrenko V.I. Odejdа dlya polnix. Rostov nа Donu. “Feniks”. 2001 17.Taylaqov N. Xalq ta‘limiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish – ta‘lim sifatini oshirishning omili sifatida // J. Xalq ta‘limi. – Toshkent, 2005. - №5. – B. 16-20. 18.Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. Toshkent «Moliya» nashriyoti 2003 yil. 19. G.Yormatov Xayot faoliyat xavfsizligi.Ma’ruzalar matni-Toshkent: TDTU tipografiyasi,2005-361 b. 20. M.Jalilov, A.Parmonov «Inson faoliyati havfsizligi». (ma'ruzalar matni) TDPU. T:, 2000 y. 21. G`.Yo.Yormatov, YO.U.Isomuxammеdov «Hayot faoliyati xavfsizligi» (ma'ruzalar matni) Toshkеnt-2000 y 68

22. M.Eshmuradova, B. Yuldashev «Inson faoliyati havfsizligi». Samarqand. 2001 Internet ma’lumotlari: www.ziyonet.uz www.google.uz www.siluete.ru 69

O'xshashlar

To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish mavzusini o’qitish texnologiyasi ( 5-sinf misolida)

“Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy liboslari tarixi”

Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasining to’quv sexida “Gazlamalarning tuzilishini tadqiq qilish”

Adrasdan nimcha tikish va o’zbek milliy keyimlari

Ayollarnihg milliy ko’ylaklarida qo’llaniladigan chok turlari mavzusini o’qitishda klaster metodini qo’llash