“Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy liboslari tarixi” - To'qimachilik - Diplom ishlar

“Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy liboslari tarixi”

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

356.5 KB

Ko'chirib olish

Xazrato va Shaxodat Shoxliyevna “5220200 Tarix (Mamlakatlar va mintaqalar)” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy liboslari tarixi” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: o’qit. F.To’xtamisheva “Himoyaga tavsiya etildi” Tarix fakul’teti dekani _______dots. B.Saidov “_____”____________ 2012 йил Qarshi shahri, 2012 yil

Mundarija: Kirish ………………………………………………………………………… I-bob. Qashqadaryo vohasi an’anaviy liboslarining shakllanish tarixi. 1.1. Voha aholisining an’anaviy liboslarining o’rganilish tarixi…………………. . 1.2. Voha aholisining an’anaviy liboslarining mintaqalarga qarab farqlanishi xususiyatlari……………………………………………………………………… II-bob. An’anaviy liboslarni tayyorlashda matolarning tutgan o’rni 2.1. Mato turlari va tayyorlashning an’anaviy usullari........................................... 2.2. An’anaviy kiyim kechaklar va ular bilan bog’liqurf-odatlar............................ Xulosa..................................................................................................................... Tavsiyalar............................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati......................................................................... Ilova.........................................................................................................................

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil respublikamizning ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va tо‘laqonli о‘rganish masalasi dolzarb vazifa sifatida turibdi. Bu haqda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov respublikamizning yetakchi tarixchi olimlari bilan о‘tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog‘liq yig‘ilishlarda bir necha marta ta’kidlab о‘tgan 1 . Shuningdek, bu vazifalar О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ham о‘z aksini topgan. О‘rta Osiyo hududi jahonning eng kо‘hna madaniy о‘choqlaridan biri hisoblanadi. Ushbu hududda istiqomat qilgan halqlar qadimdan boy va rang-barang madaniyat na’munalarini yaratganlar. Mazkur madaniyat na’munalarining aksariyati asrlar davomida ajdodlardan avlodlarga madaniy meros sifatida о‘tib kelmoqda. Halqimiz tomonidan yaratilgan amaliy san’at na’munalari milliy tariximizni о‘rganishda muhim manba bо‘la oladi. Zero, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek; “Biz halqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma’naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomiriga nazar tashlaymiz” 2 . Halq amaliy san’ati ichida milliy matolari va undan tayyorlanadigan liboslarning tikilishida matoga kashta (bezak) tikish alohida о‘rin tutadi. An’anaviy hunarmandchilik ham amaliy bezak san’atining keng tarqalgan qadimiy turidir. Tarixiy manbalardan ma’lum bо‘ladiki, О‘rta Osiyo halqlarida hunarmandchiligi qadimgi davrlarda shakllana boshlagan. Tarixiy manbalar О‘rta Osiyoning о‘ziga xos tarixiy-madaniy о‘lkasi hisoblangan. Buxoro, Toshkent, Shaxrisabz, Samarqand, Qashqadaryo vohasida xunarmandchiligidan milliy matolari va milliy liboslari mashg‘uloti azaldan shakllanganligini kо‘rsatadi. Xalq ma’naviyati, an’analari, urf-odatlari milliy negizdan hosil bо‘ladi va tarixiy ahamiyatiga kо‘ra xos va nodir sanaladi. Ayni paytda har bir xalqning о‘ziga xos madaniyati asrlar davomida boshqa xalqlarning madaniy yutuqlaridan ajralmas holda yuzaga keladi, rivojlanadi. Har bir avlod madaniy boylikni yangidan yaratmaydi, balki sivilizatsiya davomida 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q // Biz kelajagimizni о‘z qо‘limiz bilan quramiz. –T., О‘zbekiston, 1999. 7 j. –B. 128-132; Karimov I.A . Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008; Karimov I.A. Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi , О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning chora va tadbirlari. – T., 2009; Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir // О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qо‘shma majlisidagi ma’ruzasi. – T., 2010; Karimov I.A . Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir // 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda О‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. – T., 2010. I.A.Karimov O’zbeiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., 2011 О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori “О‘zbekistonning Yangi tarixini tayyorlash va nashr etish” // G. Xalq sо‘zi. 17 dekabr 1996 yil; О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori “О‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish tо‘g‘risida” // G. Xalq sо‘zi. 27 iyun 1998 yil. 2 Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q –T.: Sharq , 1998. B.18

shakllangan moddiy va ma’naviy boyliklarni qabul qiladi hamda boyitadi. 1 О‘zbek xalq an’anaviy hunarini ilmiy jihatidan о‘rganish, ularni tayyorlash usullari, undagi shakl va ramzlarni tahlil etish muayyan tarixiy-etnografik hudud aholisining etnomadaniy хususiyatlarini kо‘rsatib berish imkoniyati mavzuning dolzarbligi hisoblanadi Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari: Qashqadaryo vohasi aholisinian’anaviy liboslari tarixini yoritib berishdan iborat. Shundan kelib chiqib quyidagilarni asosiy vazifa qilib olindi. - Qashqadaryo vohasi aholisining milliy liboslarning o’rni tahlil qilish; - Qashqadaryo vohasi aholisining liboslari uchun mato tanlash usullarining о‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berish; - Mato turlari va tayyorlashning an’anaviy usullarinin yoritib berish; - An’anaviy kiyim – kechaklar va ular bilan bog’liq urf- odatlarini tahlil qilish; Bitiruv malakaviy ishining o’rganish darajasi: Qashqadaryo vohasi milliy liboslardagi kashtado’zlikning o’rni tarixi qadimiydir. Samarqand Buxoro, Xiva, Termiz, Toshkent, Farg‘ona vodiysi va boshqa joylardagi milliy liboslarini, matolarning tayyorlanishi, mato tanlash usullari milliy hunarmandchilikning yuksak namunasidir. Xorazm, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarida hamda Farg‘ona vodiysida milliy liboslar va matolar ancha taraqqiy etib, о‘ziga xos etnolokal xususiyatlariga ham egadir. Voha hunarmandchiligida an’anaviy matolar va ulardan tikilgan milliy liboslar ulardagi kashtalar haqidagi ba’zi ma’lumotlar M.F. Gavrilov, V.G. Moshkova, K.Shoniyozov, S.Bulatov, A.S. Urolov, A.Hakimov kabi mualliflar asarlarida uchrasada, lekin hanuzgacha ilmiy tarzda tо‘laqonli o’rganilmagan. 1 О‘zbek milliy kiyimlarida kashtalarni ayni vaqtda e’tirof etish kerakki, ushbu mavzu doirasida о‘rganib chiqish kо‘zda tutilgan masalalarga oid ayrim materiallarni bir qator tadqiqotchilarning ishlaridan topish mumkin. O.A Suxareva M.B.О‘roqov, A.A.Abdurazzoqov E.Gyullarning tadqiqot ishlarida ko’rishimiz mumkin. Hozirgi davrda ham hunarmand ustalarning yaratgan nafis va bejirim ishlangan xalq hunarmandchiligi ishlari nafaqat mahalliy, balki chet ellarda namoyish etilgan kо‘rgazmalarda ham yuksak darajada baholanib kelmoqda. Bitiruv malakaviy ishining nazariy–uslubiy asoslari. Tadqiqotda о‘rganiliyotgan muammoni tо‘g‘ri talqin etishda ilmiy bilishning xolislik, haqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli 1 S.N Nosirxujayev, M.F.Lafasov, M.Z.Zaripov «Ma’naviyat asoslari»T., 2005 y. 27-bet 1 Gavrilov M.V. Tkatskoye iskusstvo uzbekskoy jenshini- Narodnoye xozyaystvo Sredney Azii. T., 1927. № 1-2; Moshkova V.G. Kovri narodov Sredney Azii konsa XIX-nachala XX v. T., 1970; Shaniyazov K. Uzbeki-karluki T., 1964; Shaniyazov K. K etnicheskoy istorii uzbekskogo naroda T., 1974; S.Bulatov Gilam tuqish san’ati-О‘zbek xalqi amaliy bezak san’ati. T., 1991. B. 334- 338. A.S. Urolov. Gilamchilik – mu’jiza yaratish san’ati. T., 1996. B. 106-111; A. Hakimov. Qashqadaryo viloyatining hunarmadchiligi //“Moziydan sado”, 2008 yil, 4- son, B. 2-7

manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. Tadqiqotning nazariy-uslubiy asosini ishlab chiqishda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy-nazariy kо‘rsatmalari, tarixiy shaxslar va qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida sо‘zlagan nutqlari, О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ilgari surilgan muhim vazifalar haqidagi kо‘rsatmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: Tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan kо‘p yillik tadqiqotlar natijasi sifatida chop etilgan. Maqola, risola va monografiyalarni tahlil etilgan holda tarixini o’rganib chiqilgan. - Qashqadaryo vohasi aholisi hunarmandchiligida milliy liboslarning o’rni tarixini tadqiqochilar tomonidan yoritib berilgan. - Qashqadaryo vohasi aholisining liboslari uchun mato tanlash usullarining о‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berildi. - Mato turlari va tayyorlashning an’anaviy usullarinin yoritib berildi. - An’anaviy kiyim – kechaklar va ular bilan bog’liq urf- odatlarini tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot qismi va xulosa qismida keltilirgan ma’lumotlardan umumiy о‘rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, о‘rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida, о‘lka tarixini о‘rganishda, universitetlardagi tarix fakultetlarida maxsus kurs ma’ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qарши davlat universiteti Tarix fakulteti “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi” to’garagida hamda 2011-2012 o’quv yilidagi talabalarning ilmiy- amaliy konferentsiyasida ma‘ruza qiligan. Ishning hajmi va strukturasi . Malakaviy ish kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, adabiyot va ilovalardan iborat. I-bob. Qashqadaryo vohasi an’anaviy liboslarining shakllanish tarixi. 1.1 Voha aholisining an’anaviy liboslarining o’rganilishi tarixi

O’rta Osiyo xalqlarining kiyim kechaklari ko’p asrlak tarixga ega. Har bir elat va etnik guruxlarning o’ziga xos hususiyatli bosh-oyoq kiyimlari bo’lsada mintaqada yashovchi etnoslar umumiy harakatlaridagi sarpo mavjudligi ularning tarixiy taqdiri madaniyati uzoq davr o’zaro yaqin bo’lganligidan dalolat beradi. Arxeologik qazilmalardan topilgan qadimiy hamma devoriy rasmlar har xil buyumlarga tushurilgan tasvirlar, o’rta asrlardagi kitob minatyuralari ajdodlarimizning o’tmishdagi kiyim kechaklari to’g’risidagi boy ma’lumotlar beradi. O’rta asrlarga oid minatyuralar o’zbek kiyimlarining tipi shakllanganligini va ular keyingi davrlargacha saqlanganligini namoyish etadi. Xalqning kiyim kechaklardagi o’zgarishlar asosan asrimiz boshlarida sezilarli ravishda namoyon bo’ladi, va undagi transformatsiya asosan shaxarlarda ochiq oydin bilinadi 1 . Xozirgi voha sarpolari zamonaviy tipda bo’lib ayniqsa yevropacha kiyim-kechaklarning kirib kelishi bilan tavsiflanadi. Milliy kiyimlar ko’proq qishloqda alohida ayollar sarposida ancha mustaxkam saqlangan. Shaxar aholisining ko’pchiligi yevropacha kiyinadi. An’anaviy voha an’anaviy liboslarining asosan ustki ko’ylak, ishton va chopondan, boshga do’ppi, oyoqqa kalish-maxsi va etik kiyishdan iborat bo’lgan. Erkak ayol katta-kichiklar kiyimlari bichimining deyarli bir xilligi ularning qadimiyligidan darak beradi. Bunday liboslar oddiy usulda ba’zan qaychisiz va ulgusiz yaxlit matodan yirtib tikilgan. Bir parcha gazlamani ikkiga buklab yelka tomoniga ko’ndalangiga ikki yeng bilan bir parcha to’rtburchak xishtak (qo’ltig’a solingan)ni tikib kiyilavergan. Erkaklarning an’anaviy yaktak ko’ylagi tizzagacha, ayollar va qizlarniki to’pig’igacha uzunlikda tikilgan. Qashqadaryo vohasida yaktak xildagi erkaklar ko’ylagining qiyiq joyi vertikaliga (yirmochi) belgacha yetsa, yana bir turining yirmochisi gorizontal holda bir egnidan ikkinchisiga qiyib cho’zilgan. Ikkalasiga ham uzunasiga yoqa o’rnatilgan, ayrim joylarda yoqasi kashtalangan. Gorizontal yirmochi yoqali ko’ylak Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida, Toshkent, Buxoro va Xorazmda keng tarqalgan. Ayollar ko’ylagining yoqasiga ham kashtalangan yoki bezatilgan keng tasma tikilgan. Ayollar ko’ylagining yoqasi vertikal kesilgan bo’lib ko’p joylarda butun bo’yicha gulli jiyak (tasma) tikilgan. Shaxrisabz, Qarshi va Surxondayoda jiyak ipak ip bilan but shaklida to’qilgan. Buxoroda qimmatbaxo kiyimlarga tilla ipda to’qilgan jiyak tikilgan. Ko’pchilik joylarda yoshi katta ayollar oddiy jun chilvir yoki qoramtir yo’l-yo’l mato parchasini jiyak qilib ishlatgan. Asrimiz boshlarida bunday ayol ko’ylaklari kam saqlangan. Turkiston o’lkasida dastlab shaxarlarda keyinroq qishloqlarda tik yoqali yirmochi ko’ylaklar moda (rasm) bo’la boshlagan. Bunday 1 I.Jabbborov. О‘zbek xalqi etnografiyasi. T., “О‘qituvchi” -1994. B.113

ko’ylaklarga ”nug’ay yoqa” deb nom berilgan. Eski oddiy bichimdagi ko’ylaklarni asosan 50-60 yashar ayollar kiyishgan. Hozir ayol sarpolari nixoyatda rang barang bo’lib, ko’pchiligi yevropacha, ammo milliy ruxdagi eng ko’p tarqalgan ko’krak burma bichimdgi ko’ylaklardir. Atlasdan tikilgan ko’ylaklar juda keng tarqalgan va bunday sarponi qizlar, shuning dek o’rta yoshdagi ayollar ham kiyadi 1 . Qadimgi ko’ylak namunalari hozirgacha asosan qariyalar va yosh bolalar kiyimida saqlangan masalan, Buxoro va Xorazm voxasida ular guppi, jubba, guppicha Farg’ona vodiysida guppi ko’ylak yoki guppicha degan nomlar bilan ma’lum. Qadimiy ko’ylaklarga oq matodan gorizontal ochilgan yoqali mullacha ko’ylak, musulmon ko’ylak ham kiradi. Juda keng tarqalgan (Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida) qisman saqlangan (Xorazmda) mursak, munisak yoki kaltacha o’tgan asrda xar kungi ayol kiyimi sifatida diqqatga sazovvor. Bunday kiyim chopon shaklida uzun yoqasiz yengil astar bilan tikilgan. Umuman olganda erkaklarning ko’ylak ishtoni odatda bir rangda (asosan oq), ayollarnikiga rang barang materiallardan tikilgan. O’tgan asrning oxirlarigacha kiyim kechaklar maxalliy kosiblar to’qigan matodan (bo’z, kalomi, alacha) tikilgan. Keyinchalik kiyim-kechaklar rus fabrikalari maxsulotlaridan tikila boshlangan (ayollarga gulli chitdan, erkaklarga oddiy oq chitdan). Xozirgi davrda milliy va yevropacha kiyimlarning turlari nixoyatda ko’p. Ayniqsa keyingi paytlarda o’zbeklarda yaltiroq, kumush, tilla ipli gazlamalardan zamonaviy modaga moslashtirib kiyim tiktirib kiymoqdalar. Ichki kiyimlar butunlay yangicha trikotaj va suniy matolardan tikilgan qabrika maxsulotlaridan iborat. Ammo hozirgacha ayollarning eng sevimli va keng tarqalgan kiyimi rang barang, chiroyli xon atlas va boshqa yupqa ipak matodan tikilgan. O’zbek xalqining milliy ramzi sifatida saqlanib kelinayotgan ustki kiyim chopon (to’n) shu kungacha katta xurmatda. Chopon (ochiq) uzun yengli, yuqori qismi keng, pastki qismi torayib ketgan, ayrimlarining etagi o’ng va so’l tomonidan qiyiq joyi bo’lgan, yerga o’tirishga qulay. Odatda choponning belbog’i bo’ladi, unga erkaklar pichoq (qini bilan) osib yurganlar. Yozgi choponlar qavilmagan (avra chopon)ham bo’lgan. Namanganda dala ishlariga oq matodan yupqa qavilgan kalta chopon kiyiladi, u kishilarni issiqdan saqlaydi. Surxondayo va Zarafshon bo’ylarida o’rnashgan yarim ko’chmanchi o’zbeklarda ham tizzagacha keladigan, astarsiz kalta (avra) chopon ko’p uchraydi 1 . O’zbek choponlari rangi, uzunligi, kengligi va kiyinish uslubiga qarab har xil bo’lgan. Masalan Buxoroda, Qashqadaryo, Surxondayo va zarafshon vodiylarida uzun va keng, uzun yengli paxta yoki yarim ipak rangli matodan tikilgan chopon, Farg’ona va Toshkentda yashil yoki ko’k chopon kiyish odat bo’lgan. Asrimiz boshlarida qora satindan tikilgan chopon keng 1 О‘zME, 3-t., T., 2002. B. 9-12 1 S.Bulatov Gilam tuqish san’ati-О‘zbek xalqi amaliy bezak san’ati. T., 1991. B. 334

tarqalgan. Yoshlar orasida bayram libosi sifatida ochiq rangli katta yo’l-yo’l beqasam to’n moda xisoblangan. Qishloq joylarida bunday chopon kuyov sarposiga kirgan. Biroz tor va kalta, kambar yo’lli naqsh berilgan, yaltiroq olachadan tikilgan xorazm choponi qadimdan keng tarqalgan. Choponni yaktak ustidan kiyib belbog’ osish asosan Farg’ona vodiysida odat bo’lgan, boshqa joylarda belbog’siz, yaktak kiyilgan. Ayollarning o’ziga xos chopon shaklida bichib tikilgan ust kiyimi mursak ilgari juda xam ma’lum bo’lgan. Ular Buxoro, Xorazm va Qashqadaryo yengi tirsakkacha kalta va kengligi bilan, Samarqand va Toshkentda uzun va ensiz, bilakkacha bo’lgan yengi bilan farqlangan xolos. Mursak astarli qavima qilib tikilgan qishki mursakka esa paxta solingan. O’tgan asrning boshlarigacha u oddiy ko’chalik libosi sifatida kiyilgan bo’lsa, keyinchalik mursak motam libosi sifatida belbog’ bilan kiyilgan. Ayrim ayollar uni to’yga yoki mexmonga borganda xam kiyinganlar. Xozirgacha Toshkentda mursakni dafn marosimida tobut ustiga yopadilar. 30 yillargacha patriarxal tuzum ramzi sifatida o’zbeklarda, ayniqsa shaxar axolisi orasida ayollar paranji yopinganlar. Paranji soxta yengli to’nsimon uzun yopong’ichdan iborat bo’lib, otning dum qilidan to’qilgan to’r parda chachvon betga tutilib ustiga paranji yopilgan. Chachvon yuzni bekitib, belgacha yetgan. Uni odatda, uyda ko’chaga chiqqanda yopinganlar. Qishloq joylarida paranji kam ishlatilgan, bayramlarda va uzoq safarlarda chiqqanda yopinganlar. Ba’zi qishloqlarda yaollar uydan ko’chaga chiqqanda bola choponi yoki oq bekingich bilan yuzini bekitganlar. Shaxrisabz va Samarqand viloyatlarida yarim ko’chmanchi o’zbek qabilalar yo’l- yo’l matodan tikilgan chopon (jelak) yopinganlar. Uzun va tor soxta yengli yoping’ich-jadani Xorazm ayollari kiygan. Bunday yoping’ich Surxondaryo va Samarqand viloyatlarida xam uchraydi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiston o’lkasida yevropacha kamzul paydo bo’lib, uni erkaklar xam ayollar xam kiyishgan. Erkaklarni kamzuli tik yoqali, uzunligi tizzagacha yetadigan, asosan qora matodan tikilgan, ayolarning kamzuli rang barang duhoba beqasamdan yoki beqasam tor belli qilib tikilgan. O’sha davrda butun O’zbekistonda yengsiz jeletka xam tarqala boshlagan, uni ko’ylak ustidan yoki kamzul ustidan kiyganlar. Ingliz kastumi tipidagi jaket ham yevropacha kastum, palto va makentosh kabi zamonaviy kiyimlar ziyolilar orasida keng tarqala boshlagan. Qadim davrlardan bosh kiyimga qarab o’zbeklarning etnik va lokal guruxlari farq qilingan. Erkaklar boshiga asosan turli xildagi do’ppi (to’ppi, taxyo) kiygan, ayollar esa, ko’pincha rang barang ro’mol yopingan. Do’ppining dastavval tagini va gardishi (kizagi)ni ayrim holda tikib kashtalaganlar va mayda qavib qo’shib tikkanlar. Odatda do’ppi nozik gulli qadab tikiligan. Ilgari konus shaklida do’ppilar Toshkent, Samarqand, Shaxrisabzda tarqalgan endi esa shaxrisabzda saqlangan. Ayniqsa ”bodom”, ”qamapir” naqishli oq ipak bilan tagi qora matoga kashtalangan gust do’ppi nafaqat vodiyda balki undan tashqarida ham mashxur. Tagi

kashta qilinib, rang barang to’p bargul shaklidagi Xo’jand, O’ratepa do’ppilari butun O’zbekistonga tarqalgan 1 . Erkaklarda kiyadigan uchli qapoq – kuloh to’rt bo’lak uchburchak matodan, gardishsiz tikilgan. Konus shaklidagi baland kulohni ilgari qalandarlar kiygan, tuxum shaklidaki chakkasi biroz yumaloq kulohni Buxoroda yoshi ulug’ qariyalar qishda kiyganlar. Bunday bosh kiyim o’rta asr minatyuralarida ko’p uchraydi. Asli kulohni ruhoniylar va dindor kishilar ko’proq kiyganlar. Kulohga o’xsha teridan tikilgan qishki telpak Samarqand va Buxoroda uchraydi. Farg’ona vodiysida va Toshkent viloyatida telpak duxoba va movutdan tikilgan, tepasi tulki yoki suvsar mo’ynasi, ba’zan qo’y terisidan tikilgan. Telpak bichishdagi kigizdan tikilgan qalpoqni asosan, dashda yashovchi axoli kiydan. Qalpoqni ikki chetida kesiki (qiyiq joyi) va salbon uchun keng xoshiyasi bo’lgan. Odatda qalpoq oq kigizdan, xoshiyasini chekkasi esa qora chitda tikilgan. Xorazm ayollari ipakdan tikilgan doirasimon shakldagi gulli taxyo (do’ppi)ga ipdan yoki qush patida popuk o’rnatib tangalar osganlar. Taxyo ustidan odatda ro’mol yopingan. Bu yerda ro’mol turlari ko’p bo’lgan: mahalliy ustalar to’qigan oq takana va ipak ro’mol (turlari ko’p bo’lgan, chitdor gul bosgan), jundan to’qilgan naqshli serjun ro’mol, chetdan keltirilgan boku ro’mol, parang (Fransuz yoki Yevropa) ro’moli va hokazolar. Erkaklarning qadimdan kiyadigan bosh kiyimi cho’g’irma bir necha turda qo’y terisidan to’qilgan, qorako’l terisidan tiklikgan sherozi popoq va quloqchin keyinroq paydo bo’lgan. Butun O’zbekistonda bayramlarda salla o’rash ilgarida sahrtli odat bo’lib kelgan. Ammo Farg’onaning ayrim tumanlarida va Xorazmda bayram bo’lsada ba’zi kishilar salla o’rniga do’ppi yoki telpak kiygan, xolos. Sallani kulox yoki do’ppi ustidan o’raganlar, rangi ba o’rash uslubi bilan salla bir oz farq qilgan. Xozir uni asosan qariyalar va dindor kishilar ko’pincha ma’rakalarda va diniy bayramlarda o’rab chiqadilar. Salla o’rash o’zbek ayollarining qadimiy bosh kiyimi hisoblanadi. XIX asr oxirlariga kelib Samarqand, Toshkent va Andijonda bu odat qolib ketgan. Xozirgacha o’zbeklarda salla o’ragan ayollarni qisman uchratish mumkin. Ayol sallasi o’zaro bir oz farq qilgan. Ko’pchilik ayollar uni o’ziga xos maxsus bosh kiyimi lachak ustidan o’raganlar. Xorazimliklarning lachasi uzun matodan o’ralib, ko’krak va orqa tomonini bekitib turgan Toshkentliklarda xam xuddi shu bichimdagi lachak kiyilgan. Samarqandliklar lachakni uzunroq matodan biroz boshqacha shaklda tikkanlar. Janubiy Xorazm o’zbeklari sallani lachak kiymasdan o’rama salla shaklida aylantirib, bir uchini ko’kragiga tashlaganlar. Odatda, ilgari uydan tashqariga chiqilsa, ayollar salla ustidan 1 Shaxrisabz: ming yillar – merosi . T., 2002. B. 56, 100

mursak yoki uchburchak ro’mol shaklida oq yoki qizil ip matodan tikilgan parchi yopinib chiqqanlar 1 . Eski odatga binoan sallani ayol birinchi farzand ko’rgandan so’ng o’ray boshlagan. Keyingi vaqtlarda ona birinchi nabira ko’rgach salla o’rash odati paydo bo’lgan. Salla o’rash maxsus irimlar bilan bog’liq bo’lib qadimdan mavjud. O’zbek lachasiga o’xshash bosh kiyimi kimishek nomi bilan qozoq va qoraqalpoqlarda xam ma’lum. Ayollarning ko’pchiligi keyinchalik an’anaviy bosh kiyimidan voz kechib, har xil rangdagi va turli materiallardan to’qilgan ro’mol yopina boshladilar. Ro’mol o’rash yoki yopinish ham turlicha har kim qulayiga qarab yopingan. Faslga qarab xatto rangli, ko’p gulli ipak jun yoki to’qilgan movit ro’mol keng tarqalgan. Yoshi katta ayollarning oq doka ro’mol o’rash xozirgacha saqlangan. Xozirgi davrda ko’pchilik qizlar va yosh ayollar bosh yalang sochlarini zamonaviy turmaklashga o’tganlar. Ilgari qizlar va ayollarning soch o’rimi jiddiy farqlangan. Qizlar va kelinchaklarda (bola tuqqanigacha) qirq o’rim soch, ayolarda ikki o’rim soch qo’yish odat bo’lgan. Ayrim joylarda qirq o’rim sochli onda-sonda ikki o’rimli va jingalak sochli ayollar uchraydi. Xozir ko’pchilik ayollarning sochlari kalta qirqilgan, modaga o’tilgan. Erkaklar ham xozirgi zamonaviy prichoskaga o’tgan, ba’zilari kalta mo’ylov qo’ygan, ayniqsa shaxar yoshlarida bu odatlar kuchliroqdir. An’anaviy kiyimlarga xos munchoqlar va taqinchoq bezaklar yaqin davrlargacha saqlanib kelgan. Ilgari ko’pchilik ayollarning bosh va ust kiyimlari zargarlik, zeb ziynat buyuklari bilan bezatilar edi. Kiyim-kechaklarni yangilanishi taqinchoqlarning yo’qolishiga sabab bo’ladi. XIX asr oxirlarigacha ayollar uchun zargarlar ishlab chiqargan zeb ziynat buyumlari juda xam ko’p va har xil bo’lgan. Masalan Farg’ona vodiysida bezak-ashyolar eng ko’p tarqalgan. Ularning har biri bir necha shaklda maxsus nomga ega: bo’yin va ko’krakga taqiladiganlaridan paykoncha, arpa, jevak, zebgardon, tangajevak, tumor, bozvand, tilla tumorcha, boyintumor, ko’kraktumor, sochning ikki tomoniga taqib, ikki yelkaga tushirib oladigan zarkoki, orqaga taqiladigan tanga cho’lp, peshonga taqiladigan tilla birgak, tilla qosh, jig’a va har xil sochpopuk (par sochpopuk, naycha sochpopuk, panjara sochpopuk, bekokil va beshkokil, qubbali soch popuk va h.k.) qo’ltiqqa taqiladigan qo’ltiqtumor va burunga taqiladigan aravak va lativa. Sirg’a turlari ham ko’p bo’ladi: kana zira, uch kokilli yoki uch oyoqli, zira, zulukzira, ko’zlik zira, oy baldoq, farg’onacha baldoq, turkiston baldoq, qashqar baldoq, shaldiroq baldoq, arava baldoq (yumaloq 1 1 Shaniyazov K. Uzbeki- karluki T., 1964 s.81; K etnicheskoy istorii uzbekskogo naroda T., 1974.s. 210, 240 2 M.Hamidova Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi (XIX-XX asr boshlari T., 2009. B.62-63)

shaklda), anjir baldoq va h.k. Uzuk turlaridan: Avg’oncha uzuk, ko’zsiz uzuk, rumcha uzuk, ayriband uzuk, shoxanak quyma uzuk, o’rama uzuk, tilla uzuk, xoji uzuk. Bilaguzuk turlari: so’qma bilaguzuk, qo’chqor shoxli razmana uzuk, chog’roq bilaguzuk, ilonbosh bilaguzuk, tugmali bilaguzuk, boqabosh bilaguzuk, bodomcha bilaguzuk va xokazo. Zeb ziybatlarni zargarlar o’yma usulda yasagan turli rangdagi toshlar: varjon, shisha, sadaf kabilar bilan bezaydilar. Surxondaryo qishloqlarida ko’krakka taqiladigan rangli mayda munchoqlardan tizilgan bezaklar keng tarqalgan. Ko’p joylarda ipga tizilgan marjon shodasi, Toshkentda mayda durdan yasalgan munchoq, marjon va shishadan ishlangan isirg’a, uzuk va bilaguzuk taqish odati bo’lgan. Ko’ylak yoqasiga har xil to’nag’ichlar taqilgan. Yosh bolalarga ham ko’z tegmasin deb qora munchoq taqilgan. Buxoroda oltin isirg’a ishbirmak yaroqsiz shaklda katta yoqut ko’zli marvarid yoki dur bilan bezatilgan. Barcha bezaklar boy tabaqalarga tilla, kumush va qimmatbaxo toshlardan, kambag’al tabaqalarda esa mis, jez yoki tilla suvi yuritilgan metallardan yasalgan. Ayniqsa tillaqosh, osmondo’zi, tillabargak va boshqa zeb ziynatlar juda qimmatbaxo bo’lgan 1 . Ayollar orasida qadimdan o’ziga pardoz berish, amir sechish, qosh-ko’zini bezash odat bo’lgan. Arxeologik qazishmalarda topilgan va minatyuralarda tasvirlangan rasmlarda ayollarning pardoz qilganlari aniq ko’rinadi. Husnni ochish yana ham go’zal bo’lish maqsadida o’zbek ayollari orasida o’sma, surma, upa-elik surish, o’ziga zeb berish, oynaga qarab gul suvi bilan pardozlanish odati keng tarqalgan. Xalq orasida tarqalgan iboralardan birida: ”Onangni otanga bepardoz ko’rsatma”, deb bejiz aytilmagan. Xozirgi o’zbek ayollar zamonaviy nozik va xushbo’y upa-elik, pamada, atir va krem (surtma moy) larning turli xillaridan maxorat bilan foydalanadilar. Bolalar kiyimi kattalarnikidan uncha farq qilmagan. Ammo bola tug’ulishi bilan unga ko’ylak kiygizish odatiga binoan yumshoq matodan kipta, ko’ylakcha, kurtacha tayyorlangan. Bunday ko’ylakni yeti uydan to’plangan matodan tikib bolaning chillasi chiqqunicha kiygizish shart bo’lgan. Shuning uchun unga chillak ko’ylak deb nom berilgan. Bolaga ko’z tegmasin deb, mard bo’lsin degan irim bilan ko’ylakni itga yoki qayroq toshga suraganlar (it ko’ylak, qayroq ko’ylak shundan kelib chiqqan). Bir yoshga yetgan bolaga to’g’ri bichim uslubida tikilgan ko’ylak, issiq kiyimdan qishda guppicha (to’ncha, jallocha) tikib kiygizganlar. Bolaga to uch- to’rt yoshga yetgunicha etokcha xam tikilgan. Qipchoq, turk, sart yoki qurama bolalarning do’ppisini shaklan farq qilgan hammasiga tumor tikigan. Qish paytlarida qalpoq kiygizilgan yoki chorsu qiyiq o’ralgan. Ko’p joylarda besh olti yoshdan keyin o’g’il qiz kiyimlari farqlana boshlaydi. O’g’il bolalar uchburchak (Toshkent 1 Dala yozuvlari, 2010 yil iyun

voxasi) yoki yaktak (Farg’ona vodiysi), yoqali ko’ylak kiyganlar. Diniy maktab talabalari ruxoniylardek mullacha yoki musulmon ko’ylak kiyganlar. XX asr boshlarida yoshlar orasida tik yoqali no’g’ay yoqa, bo’g’ma yoqa ko’ylak kiyish odati paydo bo’lgan. Hozirgi barcha kiyim kechaklar, asosan yevropacha zamonaviy modalardan iborat bo’lib qishki va yozgi turlari bilan farqlanadi xolos. Oyoq kiyimlardan erkak va ayollar kiyadigan an’anaviy maxsi-kalish xozirgacha saqlangan. Ilgari kambag’allar charimdan tikilgan mukki, oq etik kiygan, boy tabaqalarda yumshoq teridan tikilgan yevropacha etik maxsi kiyilgan. (Kalish, kovush) ham keng tarqalgan, uni o’zini yoki maxsi bilan kiyilgan, keyinchalik rezina va kalish paydo ,o’lgach, eski kalish yo’qolib ketgan, ammo ayrim joylarda keksalarda xozir ham uchraydi. Yangi davrda axolining barchasi zamonaviy fabrikalarda tikilgan poyabzal kiyadi. Ilgari qo’lda tikilgan paypoq (jilob) bo’lgan, endi ommaviy fabrika paypoqlari kiyiladi. Lak berilgan poyabzal erkak va ayollarda moda bo’lgan. Farg’ona vodiysida rangli ip bilan naqsh berilgan etik, past poshnali rangli tufli kiyish odati yaqin vaqtlargacha saqlangan 1 . Poyabzal xillari ko’p bo’lganligi va ularga extiyoj baland bo’lganligi sababli, bu kasb orasida mexnat taqsimoti uzoq davrdan amalga shirilgan. O’tgan asrning birinchi choragida poyabzal ustalari orasida etikdo’zlar, maxsi do’zlar, kalishdo’zlar ayrim-ayrim kasb bo’lib ajralganlar. Ular maxsus birikma (sex)larga bo’linib, bozorlarda o’z rastalariga ega bo’lganlar. Xozir Toshkentda va ayrim viloyatlarda zamonaviy texnika bilan jihozlangan poyabzal fabrikalari ishlab turmoqda. 1.2. Voha aholisining an’anaviy liboslarining mintaqalarga qarab farqlanishi xususiyatlari. Mahalliy millat erkaklarining kiyimlari o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ularni mintaqalarga qarab farqlanishi va xususiyatlari esa matosining rangi va kiyinishi bilan belgilanadi. Erkaklar milliy kiyimi tarkibiga ko’ra ichki va ustki kiyimlarga bo’linadi. Qadim zamonlarda erkaklar ko’ylagi asosan bir xil tusdagi oq matodan tikilib, bu mato kosib dastgohida to’qilgan. Ko’ylaklar bichimiga ko’ra uzun bo’lib eni buzilmagan bir bulok mato yarmidan bir-biriga ulab uzinasiga tikilgan, yon qismi esa belning yarmisigacha tushadigan qilib tikilgan. Yoqasi esa ikki xil andozaga binoan bichilgan. Farg’ona vodiysida uzun, tik yirmochqiyiq joyi uzunroq mato bolagidan bichilib, burchakma-burchak qilib ikki qiyiq kesilgan hamda uchlari keng olinib tikilgan. Boshqa xil bichimdagi ko’ylaklarda yirmoch yotiq, u 1 Peshereva YE.M Goncharnoye proizvodstvo.... –S. 133

yelkadan bu yelkagacha olingan. Farg’ona vodiysi va Toshkentda bu kabi ko’ylaklarni ”mullavachcha” ko’ylak deb atashgan. Ba’zan, yoqani chetlariga jiyak ham tikilgan. Nafaqat Toshkent va Farg’ona vodiysi o’zbeklari, balki Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro va Xorazm o’zbeklari ham ko’proq yoqasi yotiq ko’ylaklarni kiyishgan 1 . Tik yoqali ko’ylaklar ham juda keng rasm bo’lgan. Yoqaning ko’rak qismiga tushadigan yirmochiga ikki buklab taxlangan planka tikilgan. Bunday ko’ylaklarni bolalar va o’rta yoshdagi erkaklar kiyishgan. Zarafshon xavzasida yashovchi qipchoqlar tik yoqali ko’ylaklarni ”qozoqi ko’ylak” deb atashgan. Fabrikada to’qilgan matolar qo’llanila boshlangach, kiyimlarning shakllari ham o’zgara borgan. Xaridorgir gazmollar fakturasi jihatdan kengroq, qalinroq bo’lganligi sababli nafaqat to’g’ri, balki qo’llama bichiq bo’yicha xam ko’ylak bichish, burma qilish va boshqa shakllar berish mumkin edi. Bu esa yangi-yangi bichim andozalarning vujudga kelishiga imkon yaratadi. An’anaviy yengsiz va uzun ko’ylaklar bilan bir qatorda yelka qismi qiya qilib, yarim aylana yoy shaklida, eng qismi esa torroq bichilgan va burib tikkilgan, qadama yenglar ulangan, tik yoqali ko’ylaklani qiyish rasm bo’la boshladi, bularning ko’krak qismidagi yirmochini kaltagina planka yopib turadi. Farg’ona va Toshkent viloyatlarida oldi ochiq yaktak ko’ylaklar kiyish odat tusini olgan edi. Ular chit, bo’z, ipak ip gazlama matolardan tikilib, yoshlar ham, qariyalar ham birdek yoqtirishgan. Yengil, kiyishga qulay yaktakning tizzagacha va tizzadan ham pastroqqa tushib turar, yoqasi uzubasiga ilmoq bilan yonma-yon qilib qavilar, ko’krak qismiga bir dona tugmacha yoki qo’lbola ilgak, ko’pincha o’z matosidan ingichka bog’ich o’tkazib qo’yilardi. Erkaklar ishtoniga kelganda, yuqori qismi keng, pochalari torroq tikilib, to’piqqacha tushib turadi, yuqori qismiga ishtonbog’ o’tkazish uchun milkiga gir aylan baxya chok qilingan. Ishtonlar aksariyat hollarda ip gazlamadan tikilgan, ya’ni yaxlit mato bo’lagining o’rta qismiga ikki yon tarafdan pochalar solinardi, mazkur qismining keng yoki tor tikilishiga va ishton og’ining tor kengligiga qarab katta yoki kichik qadam tashlab yurish mumkin bo’lgan. Yilning sovuq fasllarida ishton ustidan astarli yoxud astarsiz shim kiyilgan, u asosan ip gazlama va jun gazlkamadan tikilgan. Chavandozlar, ovchilar namat kigizdan, jun mo’ynadan, oshlangan teridan tikilgan chalvor kiyishgan. Darvoqe, bunday ust bosh O’rta Osiyo erkak aholisining qadimiy kiyimlari sirasiga kiradi 1 . Umuman esa, erkaklarning ustki kiyim-kechaklari bir necha xil bo’lgan: paxtali qavima to’n yoki chopon, qaviqsiz yaktak yoki avra to’n, qo’lda tikilgan movutdan chakmon,ovrasiz 1 Sodiqova. N. XIX-XX asrlarda o’zbek milliy kiyimlari. T.: Sharq. 2001 1 Qarshi 2700 yil Toshkent-2006

po’stin, pocha po’stin va hokazolar. Boshdan oyoq sarpolar tarkibiga qo’lbola ip gazlama va nmshomidan tikilgan qavima (olacha, beqasam) to’n, chopon kiyilgan. Odatda ko’ylak ustidan albatta oldi ochiq chopon kiyib yurilgan, bular ikki xil bichilgan. Biri yaxlit mato bo’lagidan tikilib, oldi, orqasi va yelja qismi choksiz bo’lgan. Yeng o’tkaziladigan o’rni kiyilmagan, yenglari uzunasiga to’g’ri yoki yeng tomoni uchlari toraytirib tikilgan. Choponning qo’ltiq osti qismiga deyarli hamma vaqt kulfak xishtak, yonlariga pona shaklidagi mato ulangan, bular yotiq tarafi bilan choponning gavda qismiga tikib qo’yishgan. Boshqa bir bichiqqa binoan tikilgan choponlarda gavda qismi bir-biriga ulab choklab choklab, choponning old va ort qismini tashkil etadi. Yenglarning yuqorisi matoning bir parchasini pona shaklida o’yib kesib olish bilan yuzaga keladi. Etak qismi esa ikki tomondan qirqib chetlari baxyalab qo’yiladi, bu bemalol odim otib yurish imkoninin beradi. Choponning yoqa va etaklari bog’larining chetlari va etaklarining uchiga ipdan to’qilgan torroq jiyak yoki uzun qilib kesilgan mato bo’lagini xoshiya qilib, ko’krak qismiga esa, ikkita bog’ich tikib qo’yishgan. Choponlar yupqa astarli yoki astarsiz qilib tikiligan, qish faslida kiyiladiganlariga paxta qavilgan. Qashqadaryo vohasida, Toshkent va va Xorazmda gavdaga yopishib turadigan sirma qavima choponlar ko’proq rasm bo’lgan. Qariyalar uchun ham ayni shunday choponlar tikilgan. Bularni tikish uchun ko’pincha qora satin yoki ko’k tusdagi sidirg’a yoxud mayda gulli satin ishlatilgan. Yigitlar kiyadiga choponlar qo’lda yoki fabrikada to’qilgan. Yo’l-yo’l nishoyi, beqasamdan tikilib, ”beqasam to’n” deb atalgan. Astari odatda chitdan bo’lgan, choponning o’zi boshdan oxirigacha yirik qoviqlar bilan qavilgan. Shu tariqa yenglari ko’ndalangiga choklab chiqilgan 1 . O’tmishda O’rta Osiyoning barcha mintaqalarida gullari yo’l-yo’l gazlamalardan kiyim tikib kiyish juda rasm bo’lgan. Farg’onada ko’plab xilma xil matolar gulli qilib to’qilgan. Bunda gazmollarning rang barang gulli bo’lishiga, gullarning bir-biriga mos uyg’un kelishiga shuningdek yo’l-yo’l gullar, sariq gulgun va siyox rang gullar bilan uyg’un ravishda almashinib keladigan beqasam, ipak va nimshoyi gazmollar juda qadrlangan, gullar orasi bir xilda torroq bo’lishi, nafis ranglari bir-biridan keskin ajralib turmasligi shart edi. Farg’ona vodiysi shaxarlari axolisi, Marg’ulonliklar va ayniqsa, Qo’qonliklar sariq tusdagi yo’l-yo’l gullar, siyox rang va gulgun rangdagilar bilan uyg’un bo’lishini yoqtirganlar. Namangan choponlari ko’proq yashil rang bilan ko’k va qizil rang gulli gazmollardan tikilgan. Lekin Farg’ona gazlamalarining ranglari naqadar xilma xil bo’lmasin, bulardan tikilgan choponlar ko’rinishda odmi-sipo bo’lgan. Ayniqsa, mosh rang beqasamlarda bu hususiyat bo’rtib ko’zga tashlanib turardi. Umuman, beqasamdan tikilgan choponlar O’zbekistonning barcha mintaqalarida juda rasm bo’lib ketgan 1 Sodiqova. N. O’zbeklar kiyimi // “Nafosat”- 1993 № 7-8

edi. Eng dastlabki to’n sunnat to’yiga, keyin esa nikox to’yiga atab tikilardi. To’ydan so’ng ham ustki issiq ust-bosh sifatida uzoq vaqtgacha kunda uyga kiyib ham yurilgan, marhumning yaqin qarindoshlari bo’lmish yigit-yalanglar taziya-motam kunlari huddi shu to’n ustidan belbog’ o’rab yurishgan 1 . Qashqadaryo vohasida qizil tusdagi uzun, yenglari tor qavima to’nlarni xonlar ustidan xalq g’alabasi timsoli sifatida kiyish rasm bo’lgan. Kkinchi jaxon urushi yillarida ham qizil chopon kiyilgan. Armiya safiga chaqirishgan otliq qo’shin jangchilari shunday chopon ustidan askarlik kamarlarini bog’lab, frontga jo’nashgan. Bunday to’n va choponlar tikiladigan matolar fabrikada ishlanib to’q qizil bo’yoqqa bo’yalgan. Mazkur to’n-choponlari bilan bir qatorda Farg’ona vodiysida yevro to’n deb ataladiga yozgi to’n kiyish odat tusini olgan edi, uni qo’lda to’qilgan beqasamdan tikishib, siram-qavima chopon ustida belbog’siz ham kiyishgan. XIX-XX asr boshlarida Buxoro xonlari va amirlari aksariyat marosimlarda zardo’zli chopon kiyishgan. Eng moxir zardo’zi ustalar ularning saroyida mexnat qilardi. Rassom (gulbur) zar ipaklar bilan tikiladigan naqsh-gullarni teri yoki qalin qattiq qog’ozga tushirib so’ng qirqib ajratib olgan. Mana shu gul naqshlar zarrin va ko’mish iplar bilan tikilib, guldo’zi va zamindo’zi kashtalar xosil bo’lar. Qalin qog’oz yoki silliq teri ustida biroz bo’rtib ko’zga tashlanib turardi. Mahalliy va yevropadan keltirilgan baxmal-duxobaga ham zarkashta tikish rasm bo’lgan. XIX asr o’rtalari va XX asr boshlarida o’lkaning shaxar va qishloq ma’murlari orasida kamzul (kamzo’r) kiyish odat tusiga kirdi. Kamzul yoqalari tik, bo’g’iq, badanga yopishib turadigan uzun, bel burma yevropacha so’rtukni eslatib ortida qiyiq shoyi-yo’rmagi, qaytarma yoqasi bo’lmaydi. Kamzul qora rang matodan, aksar xollarda satindan yoki kastumbop qalin ip gazlamadan tikilgan, ular ko’ylak ustidan va chopon ostidan, yoz faslida esa to’n choponsiz ham kiyib yurilgan. O’ziga to’q erkalar qish faslida paxtali qavima chakmon, kavanak, mo’ynali pochpo’stin kiyishi odat qilganlar, andazasiga ko’ra chakmon to’n va chopondan farq qilmaydi, ammo ulardan kengroq qilib tikilardi. Yoqasi tor, orti tik, oldi torroq bo’lib quyi qismida tor kengligi bilinmaydi, chetlarida esa gir aylanasiga jiyak tikiladi. Chakmonning o’zi esa echki yoki tuya junidan qo’lda to’qilgan matodan tikilgan. Chorva chilik bilan shug’ullanuvchi o’zbeklar issiq astarli jun chopon-kavanak, o’rta va keksa yoshdagilar esa qo’y terisidan tikilgan po’stin kiyishgan. Po’stinning mo’ynasi ichiga qaratib tikilgan, terisi esa qizg’ish tusga bo’yalgan. Choponlar singari po’stinlar ham ikki yoni tugmali bo’lib chap yoni o’n yonini ustiga tushib turgan. Mazkur hamma qishgi kiyim kechaklar ustidan odatda belbog’ bog’lanmagan. Erkaklarning kiyim-kechakalri tarkibida belbog’ aloxida 1 S.Bulatov «O’zbek xalq amaliy san’ati» Toshkent 1991 yil

axamiyatga ega bo’lgan. Maxalliy gazmolardan tikilgan qo’shoqlar to’g’ri to’rt burchak shaklidagi ro’mollar, belbog’, belqars, kashtalar bilan bezatilgan chorsular, qiyiqchalar juda rasm bo’lgan. Badavlat kishilar, amaldorlar kamar taqishardi. Bunday kamarlar baxmal va zar iplardan keng qilib tayyorlanib, kumish shokildalar naqshlar bilan bezatilgan. Ularga zalvorli to’salar o’rnatilib, tukalarning usti sirlarnib qora bo’yoqqa bo’yab qo’yilgan. Maxalliy argarlar qo’idan chiqqan naxhnkor tagnishonlar qadalib, ziynatlangan. Xorazmda qish faslida ustki kiyimlar uzunligi 11 metrgacha yetadigan, ip gazlama ipakdan ishlangan o’rama belbog’ bog’lab yurishgan. Islom tarixi va aqidalariga borib taqaladigan odatga binoan katta yoshdagi mo’min musulmonlar odatda bosh yalang yurmaganlar, yilning issiq fasllarida erkaklar uyda, ko’cha kuyda, mexmondorchilik va oshxonalarda do’ppi, qalpoq, kalapush deb har joyda xar xil ataladigan bosh kiyim kiyishgan. Do’ppilar muayyin mintaqalarda kishilarning yoshiga qarab turlicha bo’lgan. Masalan, erkaklar, ayollar, bolalar, jumladan o’g’il bolalar, qiz bolalar, emizakli go’daklar, va chollar kampiralar o’zlariga xos bosh kiyim kiyishgan. Do’ppilar uchi cho’kki, konus shaklida, yarim kubda tagi yassi yumaloq, to’rt burchak-corsi shaklida tikilib ipak, zarrin ip, kumush iplar bilan kashta tikib bezatilgan 1 . Bu do’ppilar qora satindan, baxmaldan tikilgan. Ularning shakli dastlab cho’qqisimon, gardishida keng tasmasi bo’lib, ustidan salla o’rashga moslangan edi. Keyingi davrlarda do’ppilarning shakli o’zgarib, yuqori qismi dumaloq yoki to’rt burchak shaklini oldi. Gardishdagi kizagi torroq qilinadigan bo’lib qoldi. Farg’ona va Toshkentda chust do’ppilari kiyish rasm bo’ldi. Ularning qora tusdagi matosi uzra oq ip bilan qalampir yoki bodom shakli tikilib kizagi qator mexrobsimon naqshlar bilan bezatilgan. Boshdan oxirgacha iroqi choki tikiladigan rango-rang do’ppilarni ham ko’p uchratish mumkin. Qashqadaryo viloyatida xam xuddi shunday iroqi choki-baxya bilan ziynatlangan gilam do’ppilar eng ko’p rasm bo’lganini ko’ramiz. Surxondaryo viloyatida piltado’zi do’ppilar, Toshkentda esa gul (kashta) tikilgan do’ppilar bilan bir qatorda baxmal do’ppilar xam kiyishgan. Do’ppilarning shabpo’sh deb ataladigan turi xam bor. U tikuv mashinasida yoxud qo’lda baxyalab tikilgan. Ip gazlama matodan tayyorlanadimm shabpo’shni qishda telpak ostidan yoki tungi bosh kiyim sifatida kiyishgan, aslzoda, ruhoniy va boshqa shu kabi tabaqalarga mansub ayrim kishilar, keksa chollar kuloh kiyib yurishgan. Kuloh uch yoki to’rt burchakli mato bo’laklaridan tikilib, uzun konus shaklida tayyorlangan. Yoz faslida Qashqadaryo vohasi qishloq aholisi oq namatdan tikilgan qirg’izcha qalpoq qishda esa ichi mo’ynali iqlib tikilgan qozoqcha tumoq kiyishni odat qilishgandi. Xorazm voxasi 1 N.A. Avedova. Toshkent о‘ymakorligi. T., 1961. B.17-18

o’zbeklari chugurma kiyganlar, u qo’yning uzun, xilpiroq junli terisidan tikilib, chet yumaloq va teppasi yassi shakldadir. Chugurmaning mo’ynasi ostida dumaloq namat qalpoqchaga o’xshash astari xam bo’ladi. Qish faslida do’ppi ustidan dumaloq mo’ynali telpak kiyilgan. Buxoro voxasida va unga tutash tumanlarda erkaklar ichi kovak, kons shakldagi mo’ynali telpak kiyishni rasm qilishgan, uning yuqori qismi qorako’l mo’ynasidan ishlanib, quyi qismiga esa mo’ynasi sirib qo’yilgan. Farg’ona vodiysi va Toshkent shaxrida odatda mato (ko’proq qora baxmal) ning uch to’rt bo’lagidan tikilgan telpak ham kiyilib, ukasi tulki yoki suvsar mo’ynasi, ba’zan esa qora ko’l terisidan tayyorlangan. Albatta bunday noyob muynali telpaklarni boy badavlat kishilargina kiyishgan, ko’pchilk esa salla o’ragan do’ppi ustidan qiyiqchani gir aylantirib o’rab yurgan. Sallalar ip gazlama, ip aralash jun matolar, doka ba’zan qimmatbaho nav matodan tayyorlangan. Axolining har bir ijtimoiy tabaqasi sallani o’ziga xos o’rashi bilan ajralib turgan. Buxoroda sallani maxsus uslubda boshga o’rab qo’yadigan kishilar bo’lgan. Kishilar ish bilan mashg’ul bo’lgan yoki uydalik paytlarida sallani yechib qo’yib boshlariga qiyiqcha yoki bir bo’lak matoni bog’lab olishgan 1 . Oktyabr to’ntarishiga qadar xatto o’smirlar ham salla o’rab yurganlar. Keyinchalik esa sallani ko’proq keksalar, yosh nomozxonlar gina o’raydigan bo’lishdi. Keksa yoshdagi kishilar odatda oppoq, o’rta yoshdagilar kulrang, yoshlar esa rangdor salla o’raganlar. Buxoro, Samarqandning ayrim tumanlarida Zarafshon vodiysi va Toshkentda yashovchi erkaklarning katta yoshdagilari ham rangli salla o’rab yurganlar. Qish faslida paxmoq matodan salla o’rash rasm bo’lgan. Calla birinchi marta o’g’il bolalar boshiga sunnat to’yiga tantanali sur’atda o’rab qo’yishgan. Keyin esa bunday marosim nikox to’yida takrorlangan. Sallaning matosi odatda olti metrdan kam bo’lmasligi shart edi. Yelkaga tushib turgan salla uchi ustiga qistirib qo’shilib faqat nomoz o’qitilayotgan paytlardagina tushirilgan. II-bob An’anaviy liboslarni tayyorlashda matolarning tutgan o’rni. 2.1. Mato turlari va tayyorlashning an’anaviy usullari. XIX asrning oxirlari XX asrning boshlari xatto 20-30 yillargacha ham O’zbekiston qishloq axolisi kiyim-kechaklari uchun ishlatilib kelingan matolar orasida uy sharoitida tayyorlangan maxsulotlar salmoqli o’rin egallagan. Chetdan, xususan Rossiyadan keltirilgan fabrika maxsulotlari g’oyatda qimmat bo’lishi bilan birga ular o’lkaning hamma joylarida birday tarqatilmas edi. 1 I.Jabborov О‘zbek xalqi etnografiyasi. Toshken. “О‘qituvchi” 1994. B. 119

Uy sharoitida ip, jun, pilla, teri va boshqa narsalalardan mato tayyorlash O’zbekistonda juda qadimdan mavjud bo’lgan. Ipakli va yarim ipakli matolar ishlab chiqarish qisman cheklangan edi. Bu soxa asosan ma’lum rayonlarda to’plangan bo’lib, ipakli va yarim ipakli matolardan yuqori sinf vakillarigina foydalanishgan. Chononchi ipakli va yarim ipakli matolar ishlab chiqarish Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari markazlarida ularga qarashli yirik shaxar va qishloqlarda yo’lga qo’yilgan edi. Oddiy mehnatkashlar esa oddiy ip gazlama matolardan foydalanilgan. Oddiy matolar kundalik yurish turish uchun, ipakli va yarim ipakli matolardan esa to’y tantana bayramlarda kiyish uchun kiyimlar tikilgan. O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari jumladan O’zbekiston xalqlarining uy sharoitidagi to’qimachiligi bo’yicha bir qator ilmiy ishlar yaratilgan. Xususan ip gazlama, ipakli va yarim ipakli matolarning to’qilishi, ularning texnoligiyasi va ishlab chiqarish jarayonlari unda qatnashgan kishilarning qanday vaqzifalarni bajarganliklari keng to’xtalib o’tganlar 1 . E’lon qilingan ilmiy asarlar va to’plangan materiallar asosida shunday xulosaga kelish mumkin, XIX asr oxiri XX asr boshlarida O’zbekistonda ip gazlama, ipakli va yarim ipakli matolar to’qish, ular turli rang berish ancha taraqqiy etgan. Biroq bu jarayon o’lkamizning hamma joyida ham bir xilda bo’lmagan. So’z yuritilayotgan davrda O’zbekistonda paxtachilik bilan shug’ullangan barcha rayonlarda paxtaning maxalliy navlari keng tarqalgan. Paxta xosili yig’ishtirib olingach, xar bir xonadon o’ziga keraklisini po’choqdan ajratob olib mato to’qishga tayyorlab qo’ygan, ortgan qismini esa bozorga olib chiqib sotgan. Xar bir bozor ichida aloxida ”paxta bozori” bo’lgan. Ayrim dexqonlar paxtani po’chog’idan ajratib, boshqalari esa ajratmasdan sotganlar. Uy sharoitida paxtadan mato to’qish uchun oldin chig’iriq yordamida paxtaning chigiti ajratib olinadi. Chig’iriq yoki xalaji mahalliy duradgorlar tomonidan tayyorlanib bozorlarda sotilgan. Bir chig’iriqchi hafta davomida ikki pudga yaqin paxtani chigitdan ajratgan. Undan 10,5 kilogrammdan toza paxta 21 kilogramm chigit olingan. Tozalangan paxta yigirish uchun jamlangan 1 . Ip juda qadimdan mavjud bo’lgan charx bilan yigirilgan. Yigirilgan iplar naychalarga o’rab kalava qilingan yoki do’maloq, to’p to’p qilib qo’yilgan. Ayrim joylarda axoli paxtani tozalab sotgan bo’lsa, boshqa joylarda paxta ip qilinib yigirilib, kalava shaklida bozorlarda sotilgan. Ularni aksariyat to’quvchilar sotib olgan. 1 Sodiqova. N. O’zbeklar kiyimi // “Nafosat”- 1993 № 7-8 1 Yunusova. S. Milliy lbos va milliy qiyofa // “muloqot”- 2000, 4-son

Mutaxasislarning fikricha charx juda qadimiy bo’lishi bilan birga, keng tarqalgan, hamma joyda xam shakli va ishlatish jarayoni bir xil bo’lgan asbopdir. O’zbekistonda pillakashlik, pak qurti boqish va ipak yetkazish ham qadimdan keng tarqalgan. Pillani pishirish va undan ipak olish jarayonlari ancha murakkab, ko’p ishchi talab qiladigan jarayon bo’lgan. Bunday bir necha katta kichik qozon katta charx yoki dev charx, kichik charx yoki bacha charx kabi charxlar ishlatilgan. Ustalar pilla qaynab turgan qozondan maxsus pilla cho’plar yordamida ipak chiqarishganlar, ularning yordamchilari esa ipakni avval katta charxga, so’ng kichik charxga o’rashgan. Marg’ulon, Xo’jand, Buxoro, Shaxrisabz, Kitob kabi o’nlab shaxarlarda maxsus (ipak) pillakashlik ustaxonlari bo’lgan. O’tmishda pillakshlik bilan ko’proq xotin qizlar shug’ullanganlar lekin pillakashlikning keyingi taraqqiyotida bu ish erkaklar qo’liga o’tadi, ustaxonalarda ishchi yo’llab ishlatish rasm bo’la boshlaydi. Ma’lumki o’lkamiz xalqlarining qadimdan mashg’ul bo’lib kelgan ish soxalaridan biri chorvachilikdir. Chorva maxsulotlari bo’lmish jun, teridan ko’plab xalq istemol buyumlari tayyorlangan. Chunonchi, jundan chakmon, chalbar, gilam, polos, xurjun, xalta, qora uylar uchun turli tuman bog’ichlar tayyorlangan. Teridan esa bosh oyoq va ustki kiyimlar, kamar hamda boshqa buyumlar qilingan. Echki tivitdan, tuya hamda qo’y junlaridan salla, futa, bazra va boshqa buyumlar tayyorlangan. Qo’y echki, mol, tuya, ot va boshqa eshak terisida qilingan charmlardan turli oyoq va bosh kikiymlari, kamar uy ro’zg’or buyumlari, xo’jalik asboblari qilingan. Mazkur charmlar saur, shagrin, kemuxt deb nomlangan. Bulardan bulg’ori qayroqi, takaki, xakkari, nog’ayi kabi etiklar juda mashxur bo’lgan. Lekin jun va jundan narsa tayyorlash soxasi hunarmandchilikning boshqa turlariga o’xshab aloxida hunarmandchilik tarmog’i bo’lib ajralib chiqmagan 1 . Jun tayyorlash va uni ip shakliga keltirish turlicha amalga oshirilgan. Ayrim joylarda jun ataroq bilan, boshqa joylarda urchuq bilan, yana bir qator jiylarda esa chillka yoki iptarlar yoki boshqa qo’l asboblari yordamida yigirilgan. Bu qo’l asboblar oddiy va qulay bo’lganligi uchun chorvadorlar orasida keng tarqalgan. Iplarni bo’ysh uchun eng oldin ular yaxshilab yuvilib yog’i va boshqa kirlari ketgazilgan so’ng ip yoki ipak ishqorli suvda qaynatilib, oqar suvda chayilgan. Ipakning suvi quriganidan keyin yana rangli qozonga solib rang berilgan. Buyoqchilik qadimdan aloxida xunar xisoblanib, buyoqchilar buyoqlarning rangiga qarab ko’kchilar, sariqchilar deb nomlangan. Bo’yoqchilikda nil bo’yog’idan keng foydalanilgan. Bu buyoqni savdogarlar Afg’oniston, Xindiston va Misrdan olib kelishgan. Biroq buyoqchilar o’z 1 Hamidova. M. O’zbekistonning kashtasi-yu zardo’zi // “Fan va turmush”- 2000, 5-son

ishlarida maxalliy o’simliklardan tayyorlangan maxsulotlardan ham keng foydalanishgan. Xususan, ro’yang degan o’simlikning to’rt yilligini quritilgan ildizini maydalab tuyib va qaynatilib, undan to’q qizil va ochiq malina rang olingan. Bundan tashqari, olma va tut daraxtlari tanasida o’sib chiqadigan pukaklardan yong’oq po’sti, anoq po’chog’i isfarak o’simligi va boshqa o’nlab o’simliklar ildizidan, mevasi po’stidan, po’stlog’i va danaki, gulidan ham turli tuman ranglar olingan. XIX asr oxirlaridan boshlab Rossiyadan keltirilgan suniy anilin bo’yog’i tarqala boshlaydi. Biroq rangi ochiq va bo’yash jarayoni ancha sodda bo’lagan mazkur bo’yoq tez aynib ketishi va maxalliy sharoitga mos kelmasligi tufayli ko’p qo’llanilmadi. Uning o’rnini tiniq va aynimaydigan olazarin bo’yoqlari egallaydi biroq, qadimiy udumga ko’ra qimmatbaxo udumlar ya’ni ipakli va yarim ipakli matolarni bo’yashda xamon maxalliy tabiy xolda yetishtirilgan va azliy ko’nikmalar xosil qilingan bo’yoqlardan foydalanilgan. Mazkur bo’yoqlar maxalliy iqlim va ob xavo sharoitiga mos kelishi bilan birga o’lkamizni jozibador ko’rinishini manzarasini aks ettirish imkoni bergan. Bunda biz Qarshi va Kitobda tayyorlangan matolar rangidan ishonch xosil qilishimiz mumkin ularda to’q yashil, zarg’aldoq, to’qsariq, qora, pushti, zangori kabi ranglardan unumli foydalanilgan. Kitobda esa matolarni sariq ranga bo’yash ancha keng rasm bo’lgan, ayrim hollarda matolarning tabiiy ranglari ham saqlangan. Chunonchi, malla paxta va tuya junidan malla kiyimlar tikilgan 1 . Xalqimizning qadimiy mashg’ulotlaridan hisoblangan to’qimachilikning bir necha tur va navlari bo’lgan. XIX asrning oxirlari va XX asr boshlarigacha to’qimachilikning asosiy quroli to’quv do’kino bo’lgan. To’qiladigan matolarning asosi uchun tortilgan iplar tanba yoki o’rish deb, bularga ko’ndalang o’tkaziladigan ip esa arqoq deb atalgan. Moki tanda orasidan o’tkazilib, do’kon dastasi bilan har safar o’rib jipslashtirib borilgan. Do’konda ikki marta olingan mato bir kiyimlik sanalgan. Shuningdek, matolar qari degan o’lchovlarda ham o’lchangan. Qadimgi to’quv do’konlarida tayyorlangan matolarning eni juda tor bo’lgan. faqat XX asrning boshlariga kelib keng enli mato to’qish odat tusiga kira boshlaydi. To’quv do’koni O’zbekistonning hamma joylarida bir xil ko’rinishga ega bo’lgan edi. Ayni shunday do’konlarni boshqa xalqlarda ham uchratish mumkin. Bu tabiiy, albatta. Chunki O’rta Osiyi va Qozog’iston teritoriyasida yashab kelgan xalqlar bir birlari bilan juda qadim zamonlardan boshlab yaqin iqtidoiy va madaniy aloqada bo’lgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O’zbekiston axolisi o’z kiyim-kechaklarini bo’z, olacha, qalami, karbos, so’si, qosa kabi ip gazlamalardan, beqasam, banoras, parpasha, shoyi, atlas kabi matolardan tayyorlangan. Bular qadimiy keng tarqalgan matolardan hisoblangan. XVI asr o’rtalarida O’rta Osiyoga kelgan ingiliz sayyoxi Jenkinson ”bu yerda har bir hunar o’zining 1 G’ulomov. N. O’zbek milliy ko’ylagi tarixi // “Xalq ta’limi” - 2001

alohida o’rniga va bozoriga ega. Xindlar Buxorodan ipak gazlama, rus savdogarlariga esa ipdan to’qilgan buyumlar, har xil navli shoyi gazlamalar olib ketishgan” deb yozgan edi. Shuning dek XVIII asrda Buxoroda yashagan va o’zining ”o’n yillik sarguzasht” kitobi bilan ma’lum bo’lgan Filipp Yevrilov ham o’lkamiz axolisi haqida fikr yuritib: ”zarbop va kumush bezakli kundal, atlas, duxoba, maysalar tasviri tushirilgan nishoyi gazlama va xilma xil matolar to’qiydilar” deb yozgan edi 1 . Qishloq axolisi kiyim kechaklari uchun ishlatib kelingan matolar orasida eng ko’p va keng tarqalganlaridan biri bo’zdir. Bo’z ipdan qo’pol qilib to’qilgan, tabiiy oq yoki malla ranga ega bo’lgan matodir. Bo’z haqida XI asrga oid manblarda hamda Alisher Navoiy asarlarida ma’lumotlar uchraydi, hususan Alisher Navoiy shunday yozadi: Tikildi urdukikim, kurtamish ko’z, Xazu iqsinu atlas anchakim bo’z. O’zbekistonning hamma rayonlarida qadimdan ishlatilib kelingan matolardan biri olachadir. Bu matodan erkaklar va xotin qizlar uchun kundallar tikilgan. Olacha o’z nomi bilan ola, yani yo’l-yo’l mato bo’lib uni yo’llari mayda tor bo’lgan. O’tmishda Xo’jand uyezdiga qarashli Qirg’izlarda uning havorang qizil rangdagi turi keng tarqalgan edi. Zarafshon vodiysida esa, A.Grebenkinning yozishicha, yashil yo’l yo’lli olacha mashxur bo’lgan. Nurota, Urgut kabi qator bir shaxar va qishloqlar olacha ishlab chiqarish markazlari sanalangan. Qalami ham olacha kabi o’lkamizda juda keng tarqalgan va qadimiy matolardan bo’lib, undan erkaklar uchun ko’ylak tikilgan. Qora va qizil yo’lli qilib to’qiladigan olachaning eni taxminan 15-20 millimetrni tashkil qilgan. To’qilayotgan vaqtida o’rish ipi suvga botirilib, muyqalam bilan tez tez qo’llab turilgan, va unga qattiq hamda hunuk ko’rinishga ega bo’lgan. Karbos, yuqorida aytib o’tilgan matolardek, qo’pol, paxta ipidan to’qilgan. Undan qishloq axolisi kundalik kiyim kechaklar tikkan. Karbos matosi hatto XV-XVI asrlarga ham ishlatilganligi haqida ma’lumotlar bor. Susi yuqoridagi matolarga o’xsahb ketsada lekin o’rish va arqog’ iplari orasida kenglikni uzoq yaqinligi bilan biroz farq qiladi. U qo’pol to’qilishi va sifati pastligi tufayli to’qmoqlar, oxorlab sotilgan. Susidan ayollar va bolalar chalvori tikilgan. XIX asrning 3 va 4 choraklarida xos deb nomlangan yupqa mato to’qilib, u ko’pincha yupqa kiyimlar, salla boshqa narsalar uchun ishlatilgan. Lekin fabrikalarda to’qilgan dokaning keng tarqalishi bilan xosa to’qish hamon to’xtatilgan. M.V.Nikulinning yozishicha xosa ko’proq Marg’ilonda to’qilgan. 1 Davlatova. S.T. O’zbek milliy kiyimlari: an’anaviylik va zamonaviylik. T. 2006

Yuqorida aytib o’tilgan matolar ishlab chiqarish hamma joyida bir xilda olib borilmagan. Bir joyda matolarning bir turi ishlab chiqarilgan bo’lsa, boshqa joyda uning boshqa turlari ishlab chiqarilgan, masalan Marg’ilonda ko’proq xosa, Nurota va Urgutda olacha to’qilgan. Shuningdek, matolar u yoki bu joyga iqlimga xosligi bilan xam farq qilgan. Chunonchi, samarqand va Shaxrisabzda tayyorlangan olachalarning yozlik olachalari qishligidan yupqaligi rangining ochligi bilan farq qilgan. Qashqadaryo vohasiga xos bo’lgan yo’l yo’l matolar o’zlarining to’q yashil va qora, ingichga oq yo’lli bo’lishi bilan ajralib turadi. Andijonda esa yuqorilardagidan farqli o’laroq, och sariq, ko’k binafsha rangli matolarga talab kuchli bo’lgan. Samarqand olachasi o’zining qizil va to’q rangli yo’llarining ochiqligi bilan farqlangan. Yarim shoyi matolardan O’zbekistonda qadimdan foydalanib kelingan. Ular to’qilishi uslubi va rangining o’ziga xosligi bilan boshqa matolardan ajralib turgan. Nishoyi matolar Buxoro, Marg’ilon, Qo’qon, Namangan, Qarshi, Shaxrisabz kabi shaxarlarda va bir qator yirik qishloqlarda ishlab chiqarilgan. Ana shunday matolardan biri beqasamdir. Beqasam erkaklar va xotin qizlarning sevib kiyadigan matosi sifatida mashxur bo’lgan. Undan to’y tantanalarda kiyish uchun, shuningdek, kelin kuyovlarga sarpo tikilgan. Ko’rpa va ko’rpachalar ham beqasamdan tikilgan. Beqasam o’lkamiz jamoliga xalqimiz diliga mos tushdigan mato sifatida xaliga qadar avaylab, ardoqlab kelinadi. Banoras ham kiyimlik mato sanalib, beqasamga o’xshab ketadi. Lekin bunda sidirg’a rangli bilinar bilinmas chiziqlari bo’ladi. Poshshoning pariga taqlidan to’qilgan parpashaning o’rishi oqartirilgan ipakdan, arqog’i esa ko’k rangdagi pishiq ipdan to’qilgan yupqaroq va yumshoqroq matodir. Parpashadan o’tmishda xotin qizlar uchun paranji va erkaklar uchun to’n tikilgan. Yuqorida bayon etilganlardan ravshanki O’zbekistonda XIX asr oxiri va XX asr boshlarida xalq kiyim kechaklari uchun asosan mahalli yhunarmandlar tomonidan tayyorlangan matolar, qisman chetdan keltirilgan fabrika va kustar matolar ishlatilgan. Qarshi shaxrida 500 dan ortiq to’quv do’koni ishlagan shaxarning zog’za guzarida puta va olacha ishlab chiqarilgan. Etnograf Y.M.Pesherovaning yozishicha, Qarshi shaxrida 1909-1910 yillari bir qancha to’quv do’konlari hamda domla Mavlon to’qib chiqargan olachasi bilan Oxun olacha laqabini olgan birgina uning o’zida 60 tacha to’quv do’koni va 20 ga yaqin ishchi ishlagan. Kezi kelganda shuni ham eslamoq kerakki, maxalliy hunarmandchilik qanchalik o’sgan bo’lmasin ko’plab matolar to’qilgan bo’lmasin xalqning o’sib borayotgan talab va extiyojlari to’la qondirilmas edi. Savdogarlar tomonidan keltirilgan fabrikalarda to’qilgan ipakli va yarim ipakli matolarni sotib olishga esa mexnatkash xalqning qurbi yetmas edi. Sovet hokimyati yillarida qishloqlarda qayta qurilish, kollektivlashtirish ishlarining boshlanishi koperativ punkitlar-magazinlarning ochilishi va Rossiyadan ko’plab sanoat

mollarinign keltirilshi bilan qilshloq axolisining kiyim-kechaklarga bo’lgan talabi asta seki qondirila boshladi. Endi qishloq axolisi ham shaxarliklar kabi istalgan matolardan o’z qishloqlarida tashkil etilgan magazinlardan harida qiladigan turli matolardan tayyorlangan kiyim-kechaklar kiyadiga bo’lib qoldi. Bularning hammasi kiyim kechaklar, ularning shakli va bichilishiga tasir etmay qolmadi. Kiyim-kechaklarning asosini tashkil etuvchi matolarning o’zgarishi bilan qishloq axolisining kiyim-kechaklari, ularga bo’lgan munosabat, kiyinish madaniyati ham yangicha joziba kasb eta boshladi. XIX asrda o ’ zbek milliy kiyimlarini tikishda ishlatiladigan asosiy matolar sirasiga ip , gazlama , ipak , nimshoyi va jun dazlamalar kiradi . Xomashyoning mo ’ lligi va arzonligi Movounnaxr shaxarlarida ipak to ’ quvchilik , bo ’ z to ’ quvchilik , jun to ’ quvchilik va boshqa xil matolarni to ’ quvchilik kasb - hunarlarini rivojlantirish uchun qulay shart - sharoitni vujudga keltiradi . To ’ quvchilikning asosan ikki turi : hammabop ip gazlama to ’ quvchiligi ko ’ proq taraqqiy etgan . Ip gazlama matolarini to ’ qish bilan asosan ayollar , ipak va nimshoyi gazlamalarni to ’ qish bilan erkaklar shug ’ ullanishgan . Ip gazlama matolarining turlari va navlari juda xilma xil bo’lgan. Ayniqsa oq, sariq, jigarrang tusli bo’zlar keng tarqalgan bo’lib ulardan barcha yoshdagi kishilar uchun choponlar va shuningdek ichki kiyimlar, sallalar tikilgan. Ayollarning ro’mollari, dakana va lachaklarini tikish uchun shasha doka ishlatilgan. Erkaklarning ko’ylaklari ham surp, sidirg’a chit sodda to’qilgan, qalami deb nomlangan ip gazlamadan tikilgan. Yo’l yo’l ip gazlama mato-olachalar ko’proq qishloq to’quvchilari tomonidan to’qilib, chopon tikishda ishlatilgan. O’tmishda o’lkamizdagi butun-butun shaxarlar faqat ma’lum bir nav va ranglardagi gazlamani to’qishga ixtisoslashgan edi. Badiy to’quvchilikning maxalliy maktablari mavjud edi. Bularning bari matolarni bo’yash san’atining yuksakligi, maxalliy gazlama to’qish uslublari, ular qo’lidan chiqadigan matolar rangi va gullarining bir biriga o’xshashligi, nafisligi bilan ajralib turadi. Toshkent kosiblari bo’z yoki karbos (oddiy bo’lmagan ip gazlama), bosma (ko’proq qizil tusdagi gulli bo’z), olacha (bo’yalgan ipdan to’qilgan yo’l yo’l ip gazlama), chopon tikishda qo’llaniladigan yo’l yo’l nim shoyi matolar to’qishga moxir edilar. Buxoro, Samarqand, Qo’qon, Marg’ilon, Namangan va boshqa shaxarlarda an’anaviy o’zbek ipak (kanovuz, shoyi, xonatlas), nimshoyi (beqasam, banoras, adras) gazlamalar to’qili, ulardan tikilgan turfa kiyimlar o’zicha to’qroq boy badavlat kishilar orasida rasm bo’lgan. Quyida mana shu matolarning ayrimlariga bir-ikki og’iz ta’rif berib o’tamiz. Beqasam – yo’l-yo’l gazmol bo’lib, undan erkak, ayol va bolalar uchun kundalik kiyiladigan to’nlar, ko’rpa- ko’rpachalar tikishda foydalanilgan.

Banoras – beqasamdan rang turlari bilan farqlanib undan ayollarning ustki kiyimi bo’lmish paranji tikilgan. Paripashsha – beqasamdan qalinroq matodirki, u paranji, chopon tikishda ishlatilgan. Adras – abr iplar bilan gul solingan nimshoyi gazlamadir. Shuningdek kanovi, xonatlas, shoyi, guldor kimxob, duxoba kabilar ham keng qo’llanilgan. Shoyi va Nimshoyi matolar – beqasam, adras, yakruyo, katak shoyi, tovlanma shoyi, abrshoyi va xokazolar turli tuman gullar solingan. XIX asrning birinchi yarimida O’rta Osiyoga Rusiyadan keltirilayotgan ip gazlama va boshqa matolarning miqdori tobora orta bordi. Bu matolar O’rta Osiyo va Qashqar o’lkasida to’qiladigan gazlamalar bilan raqobat qila boshladi. Rusiya fabrika egalari O’rta Osiyo o’lkalari bilan savdo sotiq qiluvchi savdogarlar bilan til biriktirib, maxalliy axoli didiga mos gazlamalar ishlab chiqarishga astoyidil harakat qilib bu yerdagi bozorlarda ustunlikka erishish uchun kurashni avj oldirdilar. Rusiyamollari jumladan, gazmollarning o’lkaga keltirilishi natijasida ular maxalliy xunarmand mollarini bozordan siqib chiqara boshladilar. Fabrikada ishlangan matolar kosiblar qo’lidan chiqqan matolarning bozorini kasod qilib boraverdiki, bu xol o’lka xo’jaligining bozor extiyojlari uchun mol ishlab chiqarish soxasining umumiy taraqqiyot jarayoni va natural xo’jalikning inqirozi bilan bog’liq edi. XIX asr oxiri va XX asr boshida o’zbeklar orasida xam asosan fabrikada tayyorlangan ip gazlamalar: chit, bo’z, kalenkor, ham surpdan tikilgan kiyim kechaklarni kiyish rasm bo’ldi. Boy badavlat kishilar esa kimxob, ipak, atlas, duxoba, rango rang movutlardan kiyim tiktirib kiya boshladilar. Shunga qaramay kosiblar dastgoxidan chiqqan maxalliy gazlama: mato, bo’z, nimshoyi, adras, beqasam, podshon, kimxob, xonatlas, katakshoyi kabilarning turli xillariga ham extiyoj katta edi. O’rta Osiyo gazmollarini ishlash va ularga gul solish texnikasi hiyla murakkab ish edi. Ularga gul, naqsh solishda ikki xil uslub qo’llanilganki, bu esa yo’l-yo’l va abr uslubida to’qilar edi. XIX asrga kelib, yo’l-yo’l gul solingan matolar xillari keng rasm bo’lib ketdi. Ip, gazlama, shoyi, nimshoyi gazmollarga shu uslubda gul solina boshladi. Mazkur turdaki gazlamalrni chiqaradigan to’quvchilik markazlari Samarqand, Urgut, Nurota, Buxoro, G’ijduvon, Zandona, Farg’ona vodiysida, Namangan, Beshariq tumanlarida mavjud edi. Xorazm ustalari tayyorlagan gazlamalar ham o’ziga xos gullari bilan ko’zga tashlanib turardi. Matolarga gul bosishning usullaridan abrli iplar bilan gul solingan, bo’yoqlari yoyiq, qimmatbaxo ipak gazmollarni ishlab chiqarishda qo’llanilgan. Abrband usuli iplarni o’rab bog’lab qo’yishdan iborat mazkur murakkab va sermexnat jarayon asosan Farg’ona vodiysi shaharlari va Samarqand, Buxoro xonatlas to’qishda qo’llanilgan.

Bularning xammasi XIX-XX asrlarda maxalliy gazlamalarni badiiy bezash san’ati xilma xiligi va o’ziga xos ekanligidan, O’rta Osiyo xalq hunarmandlarining nozik dididan dalolat beradi. Shu boisdan xam, to’quvchi ustalarning nafis va pishiq maxsulotlari maxalliy bozorlar chegarasida chiqib, butun O’rta Osiyo va undan tashqari mamlakatlarga xarid qilinib, olib ketilgan va u yerlarda juda mashxur bo’lgan. Kiyim kechaklar va ularni tikish uchun zarur bo’ladigan mato tayyorlash an’anasi xar bir xalqning rivojlanish darajasi xamda moddiy va ma’naviy madaniyatining taraqqiyotini ko’rsatuvchi o’ziga xos ko’zgu xisoblanadi. Moddiy madaniyatning muhim belgilaridan biri bo’lgan an’anaviy kiyimlarning turlari, ular uchun ishlatiladigan matolar, kiyimlarning tikilish usullari va xatto, kiyinish tarzi ham etnos taraqqiyoti hamda mazkur xududda sodir bo’lgan ijtimoiy siyosiy o’zgarishlar va etnomadaniy aloqalar bilan bog’liqdir. An’anaviy kiyimlardagi o’ziga xoslik va umumiylik ko’p jihatdan kiyim tikishda ishlatiladigan matolarning turlari, mato to’qishda foydalaniladigan xomashyolar va ularni ishlab chiqarish usullari bilan uzviy bog’liqlikda taraqqiy etib boradi. So’ngi o’rta asrlarda Markaziy Osiyo mintaqasida eng rivojlangan hunarmandchilik tarmoqlaridan biri to’qimachilik hisoblanadi. Bu davrda Buxoro, Marg’ilon, Namangan,Samarqand, Qo’qon, Xiva, Urgut, Qarshi, Kitob shaxarlarida xunarmandchilik taraqqiy etgan bo’lib, uy sharoitida xilma xil sidirg’a va guldor ip, ipak va yarim ipak, xonaki gazlamalar to’qib chiqarilgan. Ayniqsa bu davrda qalami, olacha, so’si, chit, beqasam, jonda, banoras, adras, atlas, shoyi baxmal kabi matolar ishlab chiqarish taraqqiy etgan. Shuningdek shol, bosma, qoqmakabi junli matolar ham ishlab chiqarilgan va bu matolardan asosan, ustki kiyimlar tayyorlangan. XVI asr muarrixi Fayzullox ibn Ro’zixonning yozishicha, dasht axliga ”ko’ylak va kiyim zarur bo’lib, ularning asosiy qismini korbos tashkil qilgan”. Muarrixning ko’rsatishicha bu gazlama turi asosan Markaziy Osiyoda to’qilib, ”kiyim va kafan” uchun zarur edi. Bo’z yoki karbosdan tashqari, Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent shaxarlarida zandanachi, mitqol, kumoch, doka kabi matolar ham to’qilib qo’shni davlatlarga olib borib sotilgan. Bu gazlamalar ayrim xollarda to’lov vositasi vazifasini xam bajargan. XVIII asrning 70-yillarida Buxoroda bo’lgan F.Yefremov shaxarda turli gazlamalar, xususan, ipakli, oltin va kumshdan bezak berib tayyorlangan yo’l-yo’ parcha, shuningdek atlas, baxmal, doka, olacha, bo’z va boshqa matolar to’qilgani haqida xabar beradi. Bu matolar o’zining to’qilishi, eni, rangi bilan bir biridan farq qilib, turli xil ko’rinish kasb etgan. Birgina bo’zning o’zi, sharqshunos olima R.G.Mukminovaning ko’rsatishicha, 8 xil rangda qora, ko’k, sariq, chumoli rang, gunafsha rang va boshqa tusli bo’lgan. XIX-XX asr boshlarida Markaziy Osiyoning turmush tarzi, dexqonchiligi bilan bog’liq bo’lgan axolisi asosan ip-gazlama matolardan kiyim tayyorlagan bo’lsa, xo’jaligi chorvachilikka

ixtisoslashgan ko’chmani, yarim ko’chmani va yarim o’troq axoli o’rtasida esa, kiyim-kechaklar ko’proq jun va teridan tayyorlangan. Vohada uzoq vaqt davomida taraqqiy etib kelgan xunarmandchilik soxalaridan biri to’qimachilik tarkibida ip yigirish, mato to’qish va bo’yash kabi bir necha tarmoqlar mavjud bo’lgan. Ip yigiruvchilarning asosiy xomashyosi paxta, jun va ipak bo’lib, shaxrisabz va kitob hududlarida bu maxsulotlarga juda boy bo’lgan. Shuningdek qishloqlarda xunarmandchilikning xomashyoni qayta ishlash bilan bog’liq soxalari taraqqiy etgan, ayniqsa uy xunarmandchiligi keng rivojlangan. Matolarni ishlab chiqarish axolining an’anaviy xo’jalik mashg’uloti bilan xam chambarchas bog’liq bo’lgan. Voxa axolisi dexqonchilik bilan shug’ullanib, paxta yetishtirish va undan mato tayyorlash mashg’uloti bilan qadimdan shug’ullanib kelgan. Paxtaning maxalliy navlari paxtali maxsulotlarni tayyorlash uchun asosiy xomashyo bo’lib xizmat qiladi. Uy sharoitida paxtadan mato to’qish uchun chig’iriq yordamida paxtaning chigiti ajratib olingan. Paxtani chigitdan tozalaydigan chig’iriq yoki xalaji kabi uskunalar mahalliy duradgorlar tomonidan tayyorlangan. Chig’iriq yoki xalajida paxta chigitni ajratish asosan xotin qizlar yumushi xisoblangan. Ko’pgina xonadonlarda qishda oila a’zolarining barchasi sandal atrofida o’tirib, qo’l bilan paxtaning chigitini ajratishgan. Bu mashg’ulot bugungi kungacha davom etib kelmoqda. Tozalangan paxta yigirilgan xolda bozorlarda sotilgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Qashqadaryo voxasida ham Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalaridagi singari paxtali matolar asosan qo’lda to’qilgan. Yigirilgan iplardan ”do’kon” deb nomlanuvchi to’quv moslamasida turli xil matolar tayyorlangan. Ushbu moslama tuzulishi jihatidan sodda bo’lib, u ham maxalliy axoli tomonidan yog’ochdan tayyorlangan. Markaziy Osiyo xalqlari ushbu dastgox yordamida bo’z, olacha, qalami, norshoyi, atlas, korbos, so’si, xosa kabi ip-gazlamalar, beqasam, banoras, parchasha, shoyi, atlas kabi matolarni to’qiganlar. To’qimachilikni to’quv dastgoxida to’qiladigan matolarning uzun tortilgan iplari ”tanda” yoki ”o’rish” deb, ko’ndalang tortilgan ipi esa ”arqoq” deb atalgan. Mokiga tanda o’tkazilib, do’kon dastasi bilan xar safar urib, jipslashtirib borilgan. Do’kondan ikki marta olindan mato bir kiyimlik sanalgan. Shuningdek matolar qari, (bir qarich, ikki qarich, gaz) degan o’lchovlarda o’lchangan. Qadimda to’quv do’konlarida tayyorlangan matolarning eni qisqa bo’lgan. (aksari xollarda 35-40 sm) faqat XX asr boshlariga kelib keng enli mato to’qish odat tusiga kira boshlagan. O’zbekistonning boshqa joylarida qo’llaniladigan to’quv do’konlari ham voha to’quv dastgoxlari bilan bir xil ko’rinishga ega bo’lgan. Ipak ip va matodan sallalar chetiga jiyak, chiroz tutish, sochga taqiladigan sochbog’ yoki jamalak, soch popuklar tikish va kiyimlarga bezak berishda foydalanilgan. Shu bois birga, voha

aholisining to’y va bayram liboslari asosan, banoras, beqasam, parpasha, shoyi, atlas kabi matolardan tikilgan. Mahalliy hunarmandlar tomonidan tayyorangan matolar uy sharoitida bo’yalgan. XIX asrning 60-yillarida Turkiston xaqida ko’pgina ma’lumotlar to’plashga muvaffaqt bo’lgan P.I.Pashino Markaziy Osiyoning bo’yalgan iplaridan to’qilgan matolar rangi o’chmasligi bilan farqlanib turishini ta’kidlaydi. Darxaqiqat, vohada ham bo’yoqchilik qadimdan taraqqiy etgan bo’lib bu kasb bilan hunarmandchilikning shu soxasini puxta egallagan bo’yoqchilar shug’ullanishgan. Elshunos olima O.A.Suxarevaning yozishicha Turkistonning boshqa ko’plab shaxarlaridan farqli ravishda shaxrisabzda bo’yoqchilik bilan yaxudiylar emas, balki maxalliy o’zbek bo’yoqchilari shug’ullanishgan. XIX asr oxirlaridan boshlab Rossiyadan keltirilgan anilin bo’yog’i keng tarqala boshlagan. Biroq rangi ochiq va bo’yalishi jarayoni ancha sodda bo’lgan hamda tusi tez ayniydigan bu bo’yoq mahalliy sharoitga mos kelmaganligi uchun keng qo’llanilmagan. Bu bo’yoq maxalliy ravishda bo’yalgan shoyi rangidan mutlaqo farqli, keskin, ochiqroq rang tusini berar edi. Shu bois tez oradi tiniq va aynimaydigan olazarin bo’yoqlari egallagan. Shuningdek qadimiy udumga ko’ra qimmatbaho matolar, yani ipakli va yarim ipakli matolarni bo’yashda bu davrda hamon maxalliy sharoitda tayyorlangan tabiiy bo’yoqlardan foydalanilgan. Shu o’rinda maxalliy bo’yoqlarning o’ziga xos afzalliklarini aloxida takidlash kerak, maxalliy bo’yoqlar, chetdan keltirilgan bo’yoqlarga nisbatan, birinchidan, birmuncha arzon bo’lsa, ikkinchidan chetdan keltrilgan bo’yoqlaning ba’zilari voxa iqlimi va ob-xavo sharoitida tez uchib ketgan. Bunga biz Qarshi va Kitobda tayyorlangan matolar rangidan ishonch xosil qilishimiz lozim. Mazkur hududlarda asosan to’q yashil, zarg’aldoq, to’qsariq, qora pushti, zangori kabi ranglardan unumli foydalanilgan. Shuningdek Kitobda matolarni sariq rangga bo’yash ancha keng rasm bo’lgan. Ayrim xollarda matolarning tabiiy ranglari ham saqlangan. Chunonchi, malla paxta va tuya junidan tikilgan kiyimlar ham rangli hisoblangan. Quritilgan o’simlik ildizi, poyasi va anor po’stlog’ining qaynatmasidan tayyorlanib temir zangi qo’shilgan suvga mevali daraxtning quyuq yelimi aralashtirib qora rangli qorishma xosil qilingan. Keyin ana shu qora ranga botirib olingan qolipni mato yuzasiga bosganda tarkibida temir zangi mavjud bo’lgan suv rang bilan birikib, matoga tabiy qora rangni chuqur singdirgan. So’ngra qora rangni yuvish uchun, bo’yalgan matoni toza suvda chayib olishgan va matoni lozim bo’yalgan joyiga achchiqtosh eritmasidan tayyorlangan qizil rang tushirlgan. Umuman olganda, bu davrda matoga gul bosish san’atining rang barang usullari keng qo’llanilgan bo’lib, to’q moviy va neliy rangli matolar ko’p ishlab chiqarilgan. Xalq san’ati asosan qora, qizg’ish bosmani an’ana qilib olgan va uni XX-asr mobaynida saqlab qolgan.

Qashqadaryo vohasida jun iplar asosan tuzli suvda qaynatilgani uchun pishiq va chidamliligi bilan ajralib turadi. Shu sababli jun ko’proq tuzli suvda qaynatilib zaxri yo’qotilgan. Bunga sabab junni tayyorlash ishlari asosan qo’lda bajarilgani uchun ish jarayonida qo’lga salbiy tasir ko’rsatgan. Jun iplar qozonga qaynatilganidan so’ng olib quritilgan. Ular yaxshi qurigach, yana toza suvda yuvilgan va pishiq mustaxkam chidamli bo’lishi uchun hamir qorishmasiga ham solingan. Jun ipdan Shaxrisabzda kashta tikishda foydalanilgan. Chunki jun ipning tolasi qalin bo’lib, ish tez bitgan. Jun ip ipak ipdan farq qilgan holda o’zrangini yo’qotmagan. An’anaviy kiyimlar u yoki bu xalq moddiy madaniyatining ajralmas bir qismi sifatida mazkur xalqning kelib chiqishi, turmush tarzi, estetik tabi hamda milliy hususiyatlarini to’laroq anlab olishga yordam beradi. Shuning dek an’anaviy kiyimlar xalqning moddiy farovonligini ifodalovchi ko’rsatkichlardan biri sanaladi. Kiyimlar xalq tarixini chuqur o’rganishda qimmatli manbalardan biri vazifasini ham o’taydi. Shuni aytish kerakki, o’tmishda kiyimlikka mo’ljallangan hara qanday mato qari, suyam kabi qo’l o’lchovlari bilan o’lchanib olingan. Keyin tikuvchilar ya’ni chevarlar hozirgidek buyurtmachining bo’y bastini, yelka kengligi yoki qo’l uzunligini o’lchamagan. Chunki bu gunox xisoblangan. Qadimgi kiyimlar andozasi nixoyatda sodda bo’lganligidan deyarli hamma ayollar kiyim tikishni bilgan, faqat hamma ayollar ham kiyimni bichavermagan. Har qaysi qishloqning o’z bichiqchisi bo’lib ularni kiyimlarini bichib berishgan. Tikishni xotin qizlar bilishi shart bo’lgan, qizlar yoshligidan boshlab tikishga o’rgatilgan. An’anaviy kiyim kechaklarning bichilishi va tikilishiga to’y tantanalariga tayyorlanish paytida katta axamiyat berilgan. O’zbekistonda bu odat ”sarpo tikar”, ”kiyim bichar”, ”pachcha bo’rron” kabi nomlar bilan atalgan. Shu kuni kelin-kuyovlarga kiyim bichilgan va tikilgan. Bu marosim xonadonlarda katta tantana bilan o’tkazilgan. Shu kuni to’y bo’ladigan xonadonga maxalla, qishloqlarning yoshi ulug’ va mo’tabar ayollari, qarindosh-urug’lar, kelinning dugonalari yig’ilgan. Udumga ko’ra kelin yoki kuyov uchun bichiladigan kiyimlarni birinchi bo’lib yoshi ulug’, mo’tabar, ko’p bolali, nevara, chevarali va baxtli ayollar bichib berganlar. Bu bilan bo’lajak kelin-kuyovlarga uzoq umr, baxtli turmush, serfarzand bo’lish kabi tilaklar tilangan. O’qimishli ayollar ya’ni otin buvilar ko’pchilikni yig’ib kitobxonlik qilganlar, yoshlarga pand nasixatlar berganlar. Bir so’z bilan aytganda bu kunlar yosh qizlar uchun xayot turmush maktabi vazifasini o’tagan. Bichiqchilar matolarni qaychi bilan kesishmagan, balki qo’l bilan yirtib, ayrim qiyiq joylarini pichoq bilan kesishgan. Kiyimlar asosan bo’y, yeng va yon qiyiqlaridan iborat bo’lib, aksariyati qo’lda tikilgan. Bichiqchi va tikuvchilar u yoki bu kiyimlik uchun olingan matodan iloji boricha qiyqim chiqarmaslikka harakat qilishgan. Chunki qadimgi matolarning eni shuni taqazo etgan. Shu bilan birga, qadimgi urf-odatga ko’ra, kiyim bichishda yoki uning

qiyqimlariga yomon ko’zli yoki ”nazari bor” kishilarning nigoxi tushsa o’sha kiyimni kiygan kishi kasallanadi, hatto o’lishi mumkin degan e’tiqodlar bo’lgan. Qadimgi kiyimlarning oldi va orqasi to’g’ri, yelkasi choksiz, yenglari qo’ltiq ostlariga esa hishtak qo’yilgan holda tikilgan. Yenglar ikki xil ko’rinishga ega bo’lib ayrimlarda yeng uchi qo’ltiq ostiga nisbatan torroq qilib tikilgan. Yenglar ikki xil ko’rinishga ega bo’lib ayrimlarida uchi qo’ltiq ostiga nisbatan torroq qilib tikilgan. Yoqalari esa yelka yoqa, ochiq yoqa tarzida bo’lgan. To’n, yaktak kabi oldi ochiq kiyimlarda esa yoqa bo’lmagan. An’anaviy kiyim kechaklar qishlik va yozlik qilib tikilgan. Yozlik kiyimlar asosan bir qavat, astarsiz va paxtasiz, qishlik kiyimlar esa aksincha astarli va paxtali bo’lgan. Kiyimlar uni kiyadigan kishilarning yoshiga, oila hamda jamiyatga tutgan o’rniga qaran turli matodan har xil qilib tikilgan. Shuningdek kiyim-kechak uchun tanlangan matoning rangi ham katta ahamiyat kasb ettirgan. Shu boisdan chevarlar matoni tikishdan oldin kimga va qachon kiyish uchun mo’ljallanganligini so’rab surishtirganlar. Keksa chevarlarning aytishlaricha kiyimlar rangi quvnoqlik va hafachilik ramzi sifatida katta ro’l o’ynagan. Kiyim-kechaklar tikish asosan xotin qizlarning ishi hisoblangan. Lekin ba’zi yirik shaxarlarda erkaklar ham tikuvchilik bilan shug’ullangan. Qishloq aholisi orasida erkaklar asosan po’stin, telpak, chakmon, etik, kovush, maxsi va turli oyoq kiyimlari, kamar, ot-ulov asbob anjomlari tikish bilan shug’ullanishgan. An’anaviy kiyimlarning bevosita tarifga o’tishdan oldin kiyimlarning turlari haqida qisqacha to’xtab o’tishga to’g’ri keladi. Chunki har bir kiyim tikish jarayonidan boshlab, qachon, qayerda va kim tomonidan kiyilishi aniqlangan bo’ladi. Juda qadim zamonlardan boshlab xalqimizda jinslarga ko’ra: erkaklar, xotin-qizlar, bolalar va marosim kiyimlari kabi turlarga bo’lingan. Bular ham o’z navbatida ich kiyimlar, ustki bosh va oyoq kiyimlari kabi bo’linmalarga ega. Lekin mazkur bo’linmalar, turlar o’zining ichki qoidalariga ham ega bo’lgan. XIX asr oxirlari va XX asr boshlariga kelib o’zbek milliy kiyimlari shakllandi, hamma shaxar va qishloqlarda bir nusxadagi to’n, ko’ylak-yaktak, ishton, do’ppi, salla, telpak, kovush- maxsi, etik, choriq , turli yordamchi kiyimlar kiyiladigan bo’ldi. Ammo bu kiyimlikdan tashqari har bir joyning o’zigagina xos maxalliy sharoitga, xalqning azaliy ko’nikmalariga mos keladigan kiyim-kechaklari ham bo’lgan. O’zbekistonning hamma joylarida erkaklarning kiyinishlarida ko’proq shaxar axolisi kiyadigan kiyimlarga umum o’zbek kiyimlar shakliga yaqinlashish jarayonining kuchli ekanligi ko’zga tashlanadi. Bu jarayon yirik shaxarlarga yaqin joylarda xam savdo, hunarmandchilik taraqqiy qilgan qishloqlarda esa tezroq, uzoq hamda chekka qishloqlarda esa sust borgan. Buning asosiy sabablaridan biri shaxarlarga yaqin hamda hunarmandchilik rivoj topgan axoli punkitlarining markazlar bilan yaqindan aloqada bo’lganligidir. Chet qishloqlar axolisi esa bu

imkoniyatlardan maxrum edi. Ular yirik shaxarlarga kelish uchun bir necha kunlab yo’l yurishgan, kelganlarida esa, tirikchilikka zarur ashyolarnigina harid qilishgan. Kiyim-kechak va ularning nusxalariga qarash, ulardan andoza olish yoki buyurtma qilish xollari juda kam bo’lgan. O’tmishda erkaklar uchun maxsus ichki kiyim tikilmagan. Kuz va qish fasllarida erkaklar yozgi yengil kiyimlari ustidan qalinroq matodan tikilgan to’n, shim, chakmon, po’stin va boshqa ustki kiyimlar kiyishgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlariga mansub bo’lgan mazkur kiyimlar orasidan keng tarqalganlari yelka yoqali, kiftaki, o’yma yoqa kabilar bo’lib, bunday kiyimlarning bichimi to’g’ri va keng yelkasida choki bo’lmagan. Bu xil kiyimlarni ko’proq katta yoshdagilar bilan yosh bolalar kiyadi. Ularning yoqalari oddiy jiyak yoki qo’lda tikilgan, xoshiyalar bilan bezatilgan. Yenglar uzun va keng, bo’yi esa tizzadan pastga tushirilgan. Mazkur ko’ylakning boshqa bir nusxasida yoqasining bir tomonidan bog’lash uchun bog’ichlar qilingan. Bo’yi va yengi uzun, yonida qo’shimcha qiyig’i bo’lib yoqasi bog’ichlar bilan bog’langan. Shuning uchun ham bu ko’ylak bog’ichi deb atalgan. Yuqorida aytilgan nusxalar respublikamizning deyarli hamma joylarida bo’lgan va turli nomlar bilan atalgan. Shuning dek, qo’shni xalqlar ya’ni tojiklar, qirg’izlar, qoraqalpoqlar ham shunday kiyimlar kiyishgan. Arxeologik qazishmalarga ko’ra xamda A.N.Bershtamning yozishicha mazkur kiyimning nusxasi juda qadim zamonlarga taaluqlidir. Erkaklarning yengil kiyimlaridan yana biri yaktak-ko’ylak bo’lib, u Farg’ona vodiysi hamda Qashqadaryoda keng tarqalgan. Yaktak-ko’ylak oldi ochiq shaklda bichilib, yoqaning ichidan to’rtburchak shaklida qo’shimcha mato qo’yilgan. Sirtdan qaraganda uni kiygan kishi birgina yaktak emas, uning ichidan yana yuqorida ta’rifi berilgan yelka yoqa kiyim kiyganga o’xshab ko’rinadi. Shu boisdan ham uni yaktak ko’ylak deb yuritilgan. Mazkur kiyimni Farg’ona vodiysida katta yoshdagi kishilar kiygan. Qashqadaryoda esa u davriy kiyim sanalgan. Xususan 18-20 yoshga kirgan, ya’ni balog’atga yetgan yigitlar o’spirinlikdan yigitlikka o’tganlik ramzi sifatida kiygan. Shuning uchun ham bu ko’ylak bo’z bola ko’ylak yoki Shaxrisabz yoki Qarshi rayon qishloqlarida chor yoqa ko’ylak nomi bilan yuritilgan. Yengil kiyimlarning yana bir nusxasi o’zining uzun old yoqasi, keng va uzun yenglari, bo’yi bilan ajralib turadi. Ular turli joylarda turlicha nomlangan. Asosan ”ko’ylak” termini bilan atalgan bo’lsada, ayrim maxalliy elemantlarning hisobga olingan xolda boshqa atamalar bilan ham yuritilgan. Chunonchi, ”qazaqi yoqa”, ”qazaqi ko’ylak”, ”tatar jaqa” va xokazo. Bunday deb atalishiga sabab mazkur ko’ylakning tik yoqa bo’lganligidir. Erkaklarning eng ko’p va keng tarqalgan yengil kiyimlaridan biri oldi ochiq, uzun va keng yengli yaktaklar edi. Ammo bu yaktaklar ham respublikamizniung turli joylarida turlicha

nomlar bilan yuritilgan. Shuningdek ular turlicha bichimga ham ega bo’lgan. Lekin yaktakning uzun-qisqaligi, keng yoki torligi, rangi kishilarning yoshiga bog’liq bo’lgan. Yaktak deganda respublikamiz axolisi tomonidan qadimdan kiyilib kelingan, uzun, old yoqasi ochiq, oq malla rang, yo’l-yo’l matolardan tikilgan yozlik kiyim nazarda tutiladi. U Qashqadaryo oblashtining ba’zi qishloqlarida ”yaktaxiya” deb yuritilgan. Yaktaxiyaning oldida bog’lanadigan bog’ichlari yoki tugmalari, o’ng tomonida yon cho’ntagi bo’lgan va ustidan belbog’ bog’langan. Erkaklar kiyimlarining yana bir nusxasi guppi dir. Guppi asosan ikki nusxada tarqalgan. Birinchisi uzun va keng bo’lib, kishi badaning o’rab turgan, ikkinchisi esa uzunligi tizzadan balandroq bo’lib, yonidan bog’ich bilan bog’langan. Bu tik kiyimlar sovuq paytlarda yoki ko’proq ochiq xavoda ishlaydigan xamda beli og’riydiga kishilarga mo’ljallangan. Guppi juda qadimiy kiyim sanaladi. Maxmud Qoshg’ariyning ”devoni lug’oti turk” asarida bu kiyim XI asrda ”yelmo” yoki ”guppi” deb aytiladi. Guppini qirg’iz va qozoqlar ”ko’ppi”, ayrim rayonlardagi o’zbeklar esa ”kulta” termini bilan atshgan. Erkaklar kiyadigan kiyimlardan ishton xam tuli nomlar bilan yuritilgan, lekin uning bichilishi, nusxasi hamma joyda xam bir xil bo’lgan. Ishton asosan uch qismdan poycha, lippa va og’i yoki xashtakdan tashkil topgan. Ishtonni lippa qismiga ishtonbog’ o’tkazilgan. Ishtonlar keng, uzun, xishtagi to’rt burchak yoki uch burchak qilib tikilgan. Og’i poycha oralig’ida ancha osilib turgan. Kiyimlarning, xususan erkaklar kiyadigan ishtonning bunday keng va uzun tikilishiga asosiy sabab, bizningcha xalqimizning azaliy turmush tarzidir. O’tmish avlodlarimiz asosan yerda chordona qurib o’tirishgan, ot, tuya, eshak kabi transport vositalaridan foydalanishganki bular kiyim kechaklarning keng va uzun bo’lishini taqazo etgan. Qolaversa, o’lkamizning iqlim sharoiti, xo’jalik yuritish usullari ham shuni taqazo etgan. Ilgarilari ham qalin matodan, jun yoki yupqa charm, teridan ishtonlar tikilgan. Ular shim, chalvor, chembor terminlari bilan ajralib, yupqa ishtonlar ustidan kiyilgan. Bu xilgi shimlar ko’proq chorvachilik bilan shug’ullanuvchi axoli orasiga keng tarqalgan. Yuqorida aytilganlardan shu narsa ravshan bo’ladiki xalqimizning qadimiy va an’anaviy ichki kiyimlari asosan ko’ylak, ishton va yaktakdan iborat bo’lib ular bir paytda ikki vazifani issiq vaqtlarda yozlik yengil kiyimlik, sovuq paytlarda esa ichki kiyimlik vazifasini o’tagan. Endi erkaklarning ustki kiyimlari xaqida to’xtalamiz. Bu kiyimlar respublikamizning turli oblast va rayonlarida turlicha bo’lgan. Va turli nomlar bilan atalgan, ulardan biri avra-astarli, paxtali qilib tikilgan to’ndir. To’n juda qadimiy kiyim sanaladi. ”Chopon” termini ham to’nni ifodalagan. Bu termin o’zbek tilida XV asrdan boshlab qo’llanilib kelinadi. Ammo shuni eslatmoq kerakki, to’n keng ma’noda, chopon esa aksar paxtali ma’no biri chakmondir.

Chakmonlarning boqoti, bosma, qoqma, tivitli, siyakma kabi xillari bo’lgan. Shuningdek, chakmonlar ranglarga qarab turlicha atalgan: ko’k chakmon, malla chakmon, oq chakmon va xokazo. Ular asosan astarsiz, faqat avradan iborat bo’lib shakli to’nga o’xshagan. Chakmon yoqasiga, yeng uchlari va etaklariga qora ko’kish, pushti va jigarrang matolardan jiyak tikilgan, adil qo’yilgan, chakmon uzun va keng tikilib, to’n ustidan kiyilgan. Odatga ko’ra, chakmon ustidan belbog’ bog’lanmagan. Chakmonning chiroyli bo’lishi uchun ularning yengi uchlari, yoqalari, etaklariga turli rangdagi ipaklardan to’qilgan ingichka jiyaklar qadalgan. Kebanak ham qadimiy va an’anaviy o’zbek kiyimlaridan sanaladi. Bu kiyimni ko’proq chorvadorlar kiygan. Ustki qismi sholdan, ichi esa kigizdan, uzun, keng qilib tikilgan. Mazkur kiyimni o’rta osiyo va qozog’iston xalqlari hamda yana bir qator qo’shni qardosh xalqlar ham kiygan. Xalq kiyim-kechaklari orasida po’stin ham qadimiy hisoblangan. U qo’y, tulki, suvsar va boshqa turli xayvon terisidan tikilgan. Aksariyat po’stinlarning ichi xayvon mo’ynasidan, ustki qismi esa ishlangan va bo’yalgan teridan iborat bo’lgan. Po’stin XIV-XV asrlardan boshlab sida, chopon esa aksar paxtali ma’nosida yuritilgan. Qadimiy turkiy yozma manbalarda bu so’z uchramaydi. Chopon tipidagi jun matodan tikilgan ustki kiyimlar XI asr tilida chukrak va yalma shakllarida ifodalangan. Qashqadaryo vohasida yashovchi o’zbek quramalari shevasida paxtali choponni cho’kit deb nomlaydilar. To’nlar O’zbekistonning barcha oblastlarida o’ziga xos maxalliy sharoitga moslab tikilgan. Masalan, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo va Zarafshon vodiysida to’n uzun va keng, maxalliy yo’l-yo’l matolardan, Farg’ona vodiysida hamda Toshkentda odmiroq matolardan, xususan ko’kish, zangori - ko’k, pushti-ko’kish, qora va boshqa matolardan tikilgan va qalin paxtali to’nlar yupqa paxtalisi ustida kiyilgan. Qish vaqtlarida ikki, uchtadan to’n kiyilib, ichidan kiyilgan birinchi, ikkinchi to’nlar ustidan belborg’ bog’langan uchinchi qalin va katta to’n ustidan belbog’ bog’lanmagan. Jamoat orasiga kirilganda hurmat yuzasidan ustki to’nning oldi yopilib qo’l bilan ushlab turilgan. O’zbekistonning ko’pgina joylarida to’n ustidan kiyiladigan paxtasiz ”avra to’n”, ”avrachopon” deb yuritilgan kiyimlar ham mavjud bo’lgan. Ular Qashqadaryo, Surxondaryo kabi oblastlarda ”jegde”, ”janna” kabi nomlar bilan atalgan. Ularni to’n ustidan kiyishdan maqsad to’nlarni tez kir qilmaslikdir. Paxtali to’n ustidan avra to’n kiyib yurishning yana boshqa sababi ham bo’lgan. Chunonchi, avra to’n kishiga salobat, ko’rk baxsh etgan. Qariyalarning shoxidlik berishlaricha, aksariyat qishloq axlida bitta, ba’zan ikkitadan to’n bo’lgan. Bunday hollarda bir to’n ishga, ikkinchisi to’y-marakalarga kiyilgan. Tabiiyki kambag’al oilalarni o’g’il uylantirish yoki qiz chiqarish vaqtlarida yangi to’n tiktirish yoki sotib

olish imkoni bo’lmagan. Shular xisobga olinib, qishloqlarda jamoatchilik asosida kuyov, kelin sarpolari olingan va ular qishloq yoki mahalla qaramog’idagi joylarda saqlangan. To’y qilib, sarponi yangi qilishga qurbi yetmagan kishilar ana shu jamoat sarposini olib turgan, to’ydan so’ng uni qaytarib bergan. Buning uchun xech qanday xaq to’lanmagan. Asrimizning 30 yillaridan boshlab O’zbekistonda tatarlar kamzurini kiyish rasm bo’la boshlaydi. Kamzur dastlab shaxarlarda, so’ngroq esa qishloqlarda kiyiladigan bo’lgan. Ma’lumotlarga qaraganda boshqa xalqlar kiyimlarining, xususan kamzurning axoli orasiga tarqalishiga jamoatchilik dastlab qarshi turganki bu tabiiy edi. Chunki har qanday yangilik ham u yoki bu darajada qarshilikka uchraydi. An’anaviy o’zbek kiyimlaridan yana po’stin termini bilan atala boshlagan. Ungacha boshqa nomlar bilan atalgan. Professor K.K.Yudaxinning fikricha, po’stin termini fors-tojik, eroniy tiliga mansubdir. Po’stinlar turli xil bo’lgan: ”barra po’stin”, ”suvsar po’stin” va xokazo. Po’stin keng va uzun qilib tikilgan va sovuq vaqtlarda to’n, chakmon ustidan kiyilgan. Po’stin qattiq sovuqda ochiq xavoda ishlash, turish va yo’lga chiqqanda kiyish uchun moslangan. Shuning uchun ham uni ko’proq chorvadorlar kiyishgan. Erkaklarga xos muhim kiyim-kechak elementlaridan hisoblanadigan belbog’lar ham o’z o’rniga, roliga ega bo’lgan. Belbog’ o’zbek va tojik xalqlari tomonida juda qadim zamonlardan beri ezozlanib kelinadi. U kishiga kiyimlarining badaniga yopishib turishini ta’minlovchi, qaddi qomatini to’g’ri tutuvchi, ixcham va xushbichim bo’lishini ta’minlovchi vositadir. Qadimda belbog’ kishining yoshini ham ifoda etgan. Belbog’ uni bog’lovchi shaxsning er yigit, er kishi sifatida shakllanganligidan darak beradi. Xalqimizda hurmatli mexmonlarga, xushxabar keltirgan xabarchiga belbog’ bog’lash odati bor. Bu bilan uning erkin va ixcham mexnatga qodir xolda, yurishligiga, belining doimo baquvvat bo’lishga tilak bildirilgan. Bundan tashqari qarindosh va yaqin hamdam, hamkor bo’lishlik ramzi sifatida xam kishilarga belbog’ bog’latilgan. Belbog’lar chit, satin, bo’z va boshqa matolardan tikilgan. Shuningdek, to’qima, o’rama va g’armdan qilingan belbog’lar ham bo’lgan. To’rt tomoni kashtalangan, bezakli belbog’lar qiyiq deb atalgan. To’ylar uchun tikilgan juft qiyiqlar ”qo’shqiyiq” bolalar uchun tikilganlari esa ”qiyiqcha” deyilgan. Belbog’lar azaliy kiyim elementlari sifatida kuyovlar sarposi qatoriga kirgan. Turmushga chiqadigan qizlar kuyov va uning do’stlari uchun belbog’ tikishgan. To’y kuni kelin kuyovni uyi turli rangda tovlanuvchi matolardan tikilgan belbog’lar bilan bezatilgan. Belbog’lar turlicha bo’lgani kabi ularni bog’lash usullari ham turlicha bo’lgan. Farg’ona vodiysida bir necha belbog’ ustma ust qilib bog’langan. Bunda avval uzun, o’rama belbog’lar,

ularning ustidan yana bir necha qiyiq va oddiy belbog’lar bog’langan. Boshqa ba’zi joylarda esa faqat bitta belbog’ bog’langan. Yuqoridagi belbog’lardan tashqari yana to’qilgan, o’rilgan yoki eshilgan hamda chipchilgay, chilvir kabi nomlar bilan yuritilgan predmetlar ham belga bog’lash uchun ishlatilgan. Yuqori tabaqa kishilari, beklar, hokimlar, amaldorlar bellariga qalin sariq, qizil, pushti rangdagi ipaklardan to’qilgan ko’mish goxo tilla to’qali kamar bog’lab yurishgan. XVII asrga oid ana shunday kamardan biri Shaxrisabz rayon muzeyida saqlanadi. Sariq, pushti va qizil ipaklardan to’qilgan yaltiroq zarlar bilan bezatilgan bu kamar nixoyatda chiroyli bo’lib, pichoq va qilich osadigan qiliglar, aqcha solinadigan aqchadoni bor. Bunday kamarlar keng xalq ommasining an’anaviy kiyimlari majmuasiga kirmasada, uni ham xalq orasidan yetishib chiqqan ustalar, oddiy xalq vakillari tomonidan yaratilgan amaliy san’at namunasi sifatida qimmatli eksponat xisoblanadi. Qadimiy udumga ko’ra, erkaklar xox katta yoshda bo’lsin, xox kichik, bosh kiyimsiz yurishlari odobdan hisoblanmagan. Qariyalar esa hatto kechasi yotganlarida ham maxsus bosh kiyim (shabpo’sh, kalapush, so’fi, do’ppi) kabilarni kiyib yotganlar. Erkaklarning eng ko’p va keng tarqalgan bosh kiyimi do’ppidir. U respublikamizning barcha oblastlarida tikilish uslubi va bezatilishiga, turli ko’rinishiga ega bo’lgan. Bundan bir necha o’n yillar muqaddam kishilarning do’ppisiga qarab ularning qayerlik ekanligini aytish mumkin edi. Xususan Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Andijon, Chust, Qo’qon, O’ratepa, Shaxrisabz, Kitob, Buxoro chevarlari tikkan do’ppilar tikilishi, uslubi, gullarining elementlari bilan bir birlaridan farq qilgan. Do’ppilar astar, avra, jiyak va piltadan iborat bo’lib, ular har qanday yani aloxida tikilib so’ng qo’shilgan va astar bilan avraning orasiga ingichka simcha o’ralgan, qog’oz pilta o’tkazilgan. Do’ppi to’rt burchakli dumaloq qirrali qilib tikilgan. Dumaloq do’ppilarning chetiga tutilgan jiyakning ikki uchi tutashtirilgan joyidan popuklar osilib turgan. Bulardan tashqari erkaklar shapish, shabpo’sh va kalapush deb nomlangan, sallaning ichidan kiyiladigan bosh kiyimlar ham kiyishgan. Ayniqsa kulox-tepa qismi cho’qqi qilib tikilgan uch qirrali bosh kiyim keng tarqalgan. Erkaklarning bosh kiyimlaridan telpak qanday materialdan tayyorlanganligidan qarab turli nomlar bilan atalgan: qorako’l telpak, qunduz telpak, tulki telpak va xokazolar. Telpaklarning ayrim qismlari maxalliy materiallar asosida mayda kosiblar tomonidan tayyorlansa, boshqa joylardan keltirilgan qismlari ko’proq bozordan xarid qilingan. Yoz oylarida ko’pgina kishilar, aksariyat dalada ishlaydiganlar boshlariga kigizdan qilingan qalpoq (qirg’iz qalpoq) kiyib yurgan. Bu narsa ayniqsa Farg’ona vodiysida keng

tarqalgan. Kigiz qalpoq janubiy oblastlarning ayrim qishloqlarida xususan Jom va boshqa joylarda azaliy kiyimlar jumlasiga kirgan. Bosh kiyimlarning boshga o’raladigan qismi elementlariga sallani kiritish mumkin. Katta yoshdagi kishilarning ko’pi salla o’ragan. Ayrim joylarda bolalar, ayniqsa yangi uylangan kuyovlar uchun maxsus sallalar bo’lgan. O’ziga to’q oilalarda kishilar sallalarga jig’a taqishgan. Sallaning rangi kishilarning yoshiga qarab turlicha bo’lgan. Katta yoshdagi kishilarning sallalari asosan oq, kulrang bo’lsa yoshlarniki qizil yoki to’q qizil rangdagi matolardan qilingan. Bazilar yilning qish paytlarida tuya yoki echki junidan qilingan bosma yoki malla salla, tivitdan qilingan tivitsalla o’ragan. Sallalar turlicha o’ralgan. Katta yoshdagi kishilar nomozga, masjid yoki biror marakaga borganlarida katta salla o’rab, uni peshini chap tomondan ko’kragiga tushurib yurishgan. Ish vaqtida yoki uyda kichkroq salla o’rab, uning peshini salla tepasiga qistirishgan. Sallalarning rangi turli joylarda turlicha bo’lgan. A.P.Xoroshxinning yozishicha, Toshkentliklar oq rangni, O’ratepaliklar kulrang va umuman rangli matodan qilingan sallani xush ko’rgan. Savdogarlarning sallalari yashil va ko’kish, dindorlar bilan xarbiylarniki esa oq bo’lgan. O’tmishda xar qaysi qishloq yoki maxallada charmar-ko’nchilar, etikdo’z, maxsido’zlar, zaifanochilar (ayollar maxsisi tikuvchilar) bachkanachilar (bolalar maxsisi tikuvchilar), yamoqchi ko’xnado’zlar ishlagan. Erkaklarning deyarli hammasi oyoqlariga maxalliy ustalar tomonidan tikilgan etik, kovush, maxsi, choriq, takaki, mo’kki, xakkori, toshtovon, choriq- poypush kabi oyoq kiyimlar kiyishgan. Qashqadaryoning ko’pgina joylarida eshak terisidan ko’k charm tayyorlanib undan kovushlar tikilgan. Unga malum bezaklar ham berilgan. Mazkur kovushlarning bozori chaqqon bo’lgan. Shuningdek, qalin va qo’pol sariq rangli charimdan tayyorlangan malla kovush, tumshug’i keng va peshanasi yalpoq kovushlar topatay hamda og’darma deb atalgan. Bularni ko’proq qishloq axolisi kiygan. Respublikamizning boshqa joylarida xirom etik, kovush maxsi, maxsi, sariq kun etik, toshtovon, choriq va boshqa oyoq kiyimlar mashxur. Mexnatkash omma asosan maxsi-kovush, mo’kki, choriq, toshtovon, toylush kabi oyoq kiyimlarni kiygan. Kuz va bahor faslida yer hali loy bo’lganda yog’ochdan qilingan xakkor kovush kiyilgan. O’tmishda oyoq kiyimlar bilan bog’liq bir qator urf odatlar bo’lgan, jumladan kishilar biror binoga kirganda, masjid va madrasalarga borganda oyoq kiymlarini eshik oldida poygoxga yechishgan, kelgan kishilarning birortasini oyoq kiyimi teskari turib qolgan bo’lsa uni to’g’rilab qo’yishgan. Go’yo teskari turib qolgan oyoq kiyimi egasi shu xonadonga yoki shu davraga

yomon niyat bilan kelgan bo’larmish. Bu odat o’zbeklardagina emas, balki butun sharq xalqlari orasida xam mavjudligi haqida malumotlar bor. Oyoq kiyimlardan kovush, poypush kabilar ko’proq yalang oyoq ko’njili oyoq kiyimlari albatta paytava o’rniga kiyiladigan paypoqlar bilan kiyilgan. Shuning uchun joylarda maxsus do’konlarda paytava hamda paypoqlar to’qilgan. Ularning qo’njlari turli rangli iplar bilan hoshiyalangan, gullar bilan bezatilgan. O’zbek, tojik, qirg’iz, qozoq, qoraqalpoq, uyg’ur singari xalqlarning uzoq zamonlardan buyon yonma yon yashab kelishlari tufayli ularning milliy kiyimlari bir-biriga singib kirishib borgan. Shu boisdan ham ayrim kiyimlar va kiyim elementlarini kimdan kimga o’tganligini aniqlash amri maxol. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, asrimizning 30 yillaridan boshlab respublikamiz qishloq axolisi xususan, erkaklarning kundalik va to’y tantana, bayram kiyimlari son va sifat jihatidan katta o’zgarishlarga uchradi. Kalxoz, savxozlarning qurilishi, qishloq xo’jaligi soxasida turli millat vakillarining aralash ishlari, ularning qishloq, posyolka va shaxarlarda xamjihat bo’lib yashashlari, ularning kiyimlari tarkibining o’zgarib borishiga, kiyinish madaniyatining o’sishiga ta’sir etmay qolmadi. Ayniqsa 60 yilladan so’ng kiyim-kechaklar turi, bichimi o’zgardi. Endi kundalik kiyimlar, ish kiyimlari, to’y-tantana, bayram kiyimlari kabi kiyim turlari yuzaga keldi. Erkaklarni kiyimlari va kiyinishlarida shaxar aholisi kiyimlariga ergashish, ulardan nisbat olish orqali yildan-yilga o’sib borilayotganligi ko’zga tashlanadi. Yana (to) shuni ham takidlash kerakki xotin qizlarning kiyim kechaklari maxalliy elemantlarini erkaklarnikiga qaraganda ko’proq saqlab qolgan. Ayollarimizning asosiy kiyim kechaklari asrlar osha avlodlar tomonidan saqlanib, to’planib kelgan. An’anaviy kiyimlar majmuasidir, biroq ayollarning qadimiy an’anaviy kiyim kechaklari asosan saqlangani haqida ularning kiyimlari va kiyinishlarida o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa kiyim-kechaklar tikiladigan matolar turi, rangi, nusxasi, sifati katta o’zgarishlarga uchradi. Erkaklarda bo’lgani kabi xotin qizlarda xam qadimda maxsus ichki kiyimlar bo’lmagan ularda xam mazkur vazifani ko’ylak ishtonlar bajargan. Natijada ikki, uch va goxo undan ham ortiq ko’ylaklar ustma ust kiyilgan.

2.2. An’anaviy milliy liboslar va ular bilan bog’liq urf -odatlar. Marosimlar kiyimi to’y va motam kiyimlaridan iborat. Odatda o’zbeklarda qizning sepi to’ydan ancha ilgari taxt qilib qo’yiladi. ”Qizingni beshikka sol, sepini sandiqqa”, deydi xalqimiz. Xilma-xil buyumlar, uy-ro’zg’or jihozlari bilan bir qatorda turfa gazlama va kiyim- kechaklar kelin sepining eng muhim zaruriy qismini tashkil etadi. To’y kiyimlari albatta oq rangda bo’lishi kerak, chunki bu rang baxt-saodat timsoli hisoblangan. Shu sababli ip gazlamadan maxsus oppoq libos tikilgan, uning bichimi uzun olinib, etaklari to’piqqacha tushib turgan, yoqalari zamonaviy uslubda yenglari esa keng va barmoqlarni yopib turadigan darajada uzun bo’lgan. Bu kabi oppoq kelin libosi xozirgacha rasm bo’lib kelayotir. Kelinning ro’moli ham shunday tusda, ba’zan kashtalar bilan bezatilgan, ip gazlamadan tikilgan, yap-yangi poyabzallar esa an’anaviy maxsi va tufli hamda kovushdan iborat bo’lgan. Kelin kuyovning uyiga uzatilayotgan paytda boshiga paranji yoki chopon yopib, yuzini xarir ro’mol bilan bekitishgan. (mazkur odat Samarqand va Buxoroda keng tarqalgan). To’yning ertasi kuni ”kelin salom” paytida gul naqshlar bilan bezatilgan ro’molni o’ng qo’lida ushlab turgan. Samarqandda kelin sarposi 15-20 chiroyli kiyimlardan tashkil topib, xammasi odatda maxalliy va chetdan keltirilgan gazmollardan maxsus bichilgan, etaklari uzun bo’lib, ustidan mursak, kamzul, nimcha kabilar kiyib yurilgan. Erkaklar to’y libosi odmiroq va xillari kamroq bo’lib, ustidan mursak, kamzul, nimcha kabilar kiyib yurilgan. Erkaklar to’y libosi odmiroq va xillari kamroq bo’lib, oq ko’ylak va ishton, oq salla, do’ppidan iborat. Ko’ylak ustidan kiyish uchun maxalliy va (chetdan keltirilgan) kosiblar dastgoxida tayyorlangan gazlamadan qovima to’n, belbog’, charm poyabzal, asosan etik kabilar ham to’y kiyimlari sirasiga kirgan. To’y kiyimlari kelin-kuyovlarning qaysi ijtimoiy tabaqaga mansubligiga qarab yig’ilgan. Kambag’alroq oilalar sarponi ko’proq qo’llarda to’qilgan ip gazlamalardan, boyroq xonadonlar esa nimshoyi, ipak va boshqa mamlakatlardan keltirilgan farangiy matolaridan tiktirishgan. Vohada motam ma’rakalarda kiyadigan ust-boshlari asosan ayollarga mo’ljallangan, erkaklarga maxsus taziya kiyimi bo’lmasada beliga belbog’ bog’lab, boshiga do’ppi kiyib turishgan. Agar oilada biron bir yaqin qarindosh vafot etsa ayollar uch kun ichida o’zlariga ko’k yoki qora tusdagi matolardan ko’ylak tikib olishgan. Azaning to’rtinchi kuni mana shu motam kiyimning kiyish marosimi o’tkazilib, suyuq taom tarqatilgan. Mazkur ko’k ”ko’k kiydi” deb nomlangan. Irmiga ko’ra motam liboslarining yeng va etak uchlari choklanmagan bo’ladi.

Oradan yil o’tib, ko’k ko’ylaklar yechilib oq ko’ylaklar kiyish marosimi ”oq kiydi” uyushtirilgan. Toshkent va Farg’ona vodiylarida taziya kunlari ayollar mursak kiyib, belbog’ bog’lashgan. Xozirgi paytda mursak vafot qilgan ayol kishining tobuti ustiga yopib qo’yiladi. Samarqand, Buxoro viloyatlarida motam marosimiga ayollarga oq ko’ylak kiyish va oq ro’mol o’rash rasm bo’lgan. Yangi tug’ilgan chaqaloqning umrida birinchi kiyimi ”chilla ko’ylak” deb nomlangan. U ip gazlamadan tikilaar va qirq kun mobaynida yani go’dakning chillasi chiqquniga qadar kiydirlgan. Chilla ko’ylak yoqasiz (yoqalilari oz bo’lsada uchrab turadi), o’ng yoki chap yelka tomoni qiyilgan bo’ladi. Chaqaloqning nozik badaniga zarracha shikast yetkazmaslik uchun etagi va yenglari choklanmaydi. Undan tashqari odatga ko’ra, shunday ko’ylakcha kiygan farzand ketidan yana boshqalari tug’iladi, degan irimga rioya qilinadi, so’ngra duolar o’qiladi. Chaqaloqning chillasi chiqqach unga avvalgisi kabi yaxlid mato bo’lagidan tugmasiz yaktakcha kiydiriladi, buning ham yenglari to’g’ri va keng qilib bichiladi, oldi tarafi butunlay qiyilgan bo’ladi. Ko’pchilik oilalarda bolalarning boshi sig’adigan darajada, yopiq va uchburchak shaklda yoqa qiyiladi. Yenglari yaxlid tarzda bichilib, qo’ltiq osti va yelka qismlari hamma vaqt bus- butun mato bo’lagidan tikiladi, ya’ni choki bo’lmaydi. Uch-to’rt yoshdagi o’g’il, qiz bolalarning ko’ylakchalari bir xil bichiladi. Yoqasi tik turadigan ”qazoqi ko’ylaklar” tikiladi. Bularning yelka qismi uzunasiga to’g’ri bichilib, choklanib, yenglari uchi tomon torayib boradi, yoqasi qo’shib tikilib yotiq shaklda yirmochi bo’ladi, unga mag’iz qilinadi. Yetti sakkiz yoshlaridan bolalar kattalar kiyimiga o’xshatib bichilgan kiyim-kechaklarni kiya boshlaydilar. Qiz bolalar odatda etagi to’piqqacha tushadigan ko’ylak va ishton kiyadilar. Bolalar ishtoni quyi qismigacha, taxminan boldir o’rtasigacha keng bichilib, pastki qismiga bog’ich o’tkaziladi. Qiz bolalarning ustki va ichki kiyimlari ko’pincha bir xil, qizil yoki to’q qizil tusdagi gazlamalardan iborat bo’lgan. Bosh kiyimi do’ppi esa kashtalar bilan chiroyli qilib bezatilgan. O’g’il va qiz bolalar o’n yoshdan oshganlaridan keyin yoqasi yoyiq qiyilgan kiftoki ko’ylaklarda yurganlar, bularni o’g’il bolalar 16-20 yoshgacha qiz bolalar esa to turmushga chiqqunlariga qadar kiyishgan. Bolalar issiq kiyimi sirasiga kiradiganlari orasida nimcha bilan kamzulni aloxida ko’rsatib o’tish joizdir. Nimcha bilan kamzulni baxor, kuz oylarida asosan kechqurunlari va qish faslida kiyishgan, shuningdek kaltaroq qavima paxtali, guppiga hamda yoqasi yopiq, jun astarli ko’ylaklar ham rasm bo’lgan. Buning ichidan esa gazlamadan tikilib tizzagacha tushib turadigan

ko’ylak kiyishgan. U guppicha uchun o’ziga xos astarli kiyim sanalgan. Guppicha ustidan paxtali qavima to’n yoxud astarli yoqasi ochiq to’n ham kiyishgan. Bo’yi o’sganda ham kiysin deb to’nni bolaning bo’yi bastidan uzunroq bichishgan, dastlabki vaqtda u oyoqlarning ustini yopib turgan. Bola atak-chechak qila boshlagach, ko’ylak yoki ustki kiyimi ustidan belbog’ o’ralib qo’yilishi kerak. Ustki kiyimlarni iflos bo’lishidan saqlash uchun 3-4 yoshgacha bolalar bo’yniga ”osh ko’rak” atalgan. Va ko’proq ko’krakni yopib turadigan fartuklar kiydirishgan. Qavima paxtali do’ppi (taxya), o’kporlar, popuklar bilan bezatilgan qalpoqcha (do’ppi), bolalar bosh kiyimi sirasiga kiradi. XX asr boshlarida qizlar kiyadigan kamzul va astarli nimcha kamzul rasm bo’la boshlaydi. Ularni yuqori qismi baxmal yoki duxobadan, ba’zan beqasam yoki odmi ip gazlamalardan tiklgan. Ustki nafis gazlamadan tikilganlari esa yupqa yumshoq paxta bilan qavilgan. Bularning yelka qismi choklanib, o’yma umizi hamda bellarida tugmalar va ilmoqlari bo’ladi. Qavima to’n yoki chopon bolalar qishda kiyadigan ustki kiyimidir. Bu faslda ular boshlariga qavima qalpoq (tumoq) mo’ynali telpak kiyganlar yoxud do’ppilari ustidan qiyiqcha va belqars bog’lab olganlar. Kovush, etik, maxsi va xokazolar qishki poyabzal xisoblanib, qo’lbola, bachkana maxsilar qizil, jigarrang tusdagi charmdan tikilgan. Umuman olganda kiyim kechaklar va matolar asosan quyidagi vazifalarni bajargan: 1. Ximoya, chegara, poklanish, muqaddaslik; 2. Bir yosh- tabaqa bosqichidan yoki ma’lum ijtimoiy darajadan boshqaiga o’tishni anglatuvchi ramziy vosita; 3. qimmatbaxo ashyo, sovg’a, to’lov ”qurbonlik”. Kiyimlarni bichish uchun haftaning ma’lum bir kunlari tanlab olingan. Xalq nazdida xaftaning dushanba, payshanba, juma kunlari yaxshi xosiyatli ”baxtli kunlar” deb qaralgani bois asosiy shu kunlari kiyim bichib , tikilgan bo’lsa, seshanba, shanba kunlari ”xosiyatsiz” deb xisoblangan va o’sha kunlari kiyim bichilmagan. Yakkabog’ tumaning no’g’ayli qishlog’ida dushanba va payshanba kunlari ko’ylak va ishton bichib kiyish xayrli deb biligan. Yangi tikilgan kiyimni birinchi marta to’ylarga kiyib borilgan, agar to’ylar bo’lmasa, payshanba kuni kiyish lozim bo’lgan. Kiyim bichuvchilar matoni chamalashda qo’l o’lchovlaridan foydalanishgan. ”bir qarich” – bosh barmoqdan chimchiloqqacha; ”bir en” – bosh barmoqdan ko’rsatkich barmoqqacha; ”to’rt en”, ”to’rt sera” – bosh barmoqdan to’rtta barmoq kengligida bo’lgan.

Respublikamiz boshqa mintaqalarida bo’lgani singari voxada ham biror bir marosim yoki bayram munosabati bilan yangi kiyim tikib kiyish keng tarqalgan odatlardan biri bo’lgan. Ayniqsa Iydi qurbon va iydi ramazon bayramlarida barcha kishilar birorta yangi kiyim kiyishlari shart bo’lgan. Yangi kiyim kiyishga imkoni bo’lmagan odam bayramga chimchilog’ini yani eng kichkina barmog’ini ip bilan bog’lab chiqishi lozim bo’lgan. Odatda yangi tikilgan kiyimni bolalar tikishda: Kiyim kiyib to’zdirsin, Teng tushidan o’zdirsin, Olti kunda ado bo’lsin Yetti kunda yirtilsin, - deyilgan. An’anaviy bosh kiyimlardagi o’ziga xosliklar va farq qiluvchi belgilar ko’proq kiyim egasining yoshi, kiyiladigan mavsum, qachon va qayerda kiyilishiga qarab belgilangan. Xalqimizda bosh kiyim muqaddas hisoblangan va doimo uyning to’riga olib qo’yilgan. Bosh kiyim boshqa kishiga berilmagan, oyoq ostiga qo’yilmagan, unga o’ziga xos boylik, davlat sifatida qarashgan. Shuningdek bosh kiyimga qarab, kishining qaysi el qaysi yurt farzandi ekanligi ham aniqlangan 1 . Qashqadaryo vohasining Dehqonobod tumanida nikoh to’yining ikkinchi kuni kelinga maxsus ayollik kiyimini kiydirish marosimi o’tkazilgan. Mazkur marosimda kelinga xalq orasida ”kampir yoqali ko’ylak” deb ataluvchi uzun tik yoqali ko’ylak kiydirilgan va sochi ikkita qilib o’rilgan. Ko’pincha ushbu kiyimlarning yoqasi naqshli chirozlar bilan bezalgan. Kelinlar birinchi farzandi tug’ilganiga qadar kelinlik kiyimini kiyishgan. Shu o’rinda takidlab o’tish joizki, jelak kelinlik sarpolarining asosiy liboslaridan biri bo’lishi bilan barcha ayollarning o’limlik sarposi tarkibiga ham kirgan. Kelinlik jelagi bilan o’limlik jelagi orasidagi farq ularning sonida, ya’ni kelin sepiga ikki va undan ortiq jelak solinsa, ayollar vafot etganidan so’ng uning o’limiga tarzida doimo bittagina jelak qo’yilgan. Chunki xonadonda o’lim toq bo’lsin, hech qachon juft bo’lmasin, degan niyat o’limlik jelagining toq bo’lishiga asos bo’lgan. Qolaversa to’yda kiyiladigan liboslar doimo juft, motam liboslariga xos kiyimlar toq bo’lishi raqamlarning magig xususiyatlari bilan bog’liqdir 1 . Qisqcha qilib aytadigan bo’lsak, milliy kiyim-kechaklar bilan bog’liq tasavvurlar va urf odatlarga xalqimiz xotirasida elas-elas saqlanib kelayotgan qadimgi tasavvurlar, uzoq tarix 1 Zunnunova. G. maxallada yashovchi o’zbeklarning an’anaviy va zamonaviy kiyimlari / Toshkent maxallalari: an’analar va zamonaviylik. T.: 2002 1 Исмаилов. Х. Традиционная одежда арабов Кашкадаринской обл. / костюм народов Средней Азии. М.: Наука, 1979

qa’ridagi ibtidoiy qarash va tushunchalar, asrlar davomida izchil kuzatishlardan xosil bo’lgan xayotiy hikmatlar qaymog’i insoniyat tafakkurining in’ikosi bilan birga xalqning turmush tarzi, etnik tarixi va uning o’tmishi, bor bo’y basti bilan namoyon bo’lgan. Qolaversa an’anaviy kiyim-kechaklar bilan bog’liq marosimlarni etnografik nuqtai nazaridan tadqiq qilish orqali qayta tiklanayotgan an’ana va marosimlarimizning ijobiy va salbiy tomonlarini farqlab yondashish bilan bir qatorda, xalqimizning madaniyati, o’tmishdagi ijtimoiy tuzumi va mafkurasi xaqida bir muncha mufassal tushunchalarga ega bo’lamiz. Shunigdek, kiyim va kiyinish madaniyatini ilmiy tarzda o’rganish natijasida olingan xulosalar ko’plab marosim, rasm-rusm va urf-odatlarning genezisini aniqlashda ham muhim manba bo’lishi bilan ham ahamiyatlidir.

Xulosa. Ijtimoiy-iqtisodiy shart sharoitga bog’liq xolda xalqimiz turmushi mana shu davrga xos ziddiyatlar tasiri ostida o’zgarib boradi. Keyingi yuz yillik mobaynida barcha moddiy madaniyat soxalarida bo’lgani kabi, o’zbek xalqining kiyim kechaklarida ham murakkab o’zgarishlar sodir bo’ldi. An’anaviy xalq kiyim kechaklarida yangi belgilar avvalgilari bilan yurishib ketdi. Zamonaviy shaxarga xos modalar qayta tiklangan shakllar bilan birga keng tarqalaverdi. Turli avlodlarga mansub kishilar kiyimi turli darajada o’zgarishlarga duchor bo’ldi. « Qashqadaryo vohasining an’anaviy liboslari tarixi » mavzusini urganishda milliy liboslarining tarixi ularning tarixi an’ana va urf-odat, maktablari, uslublari, atamalari va turlari xaqida tо‘liq ma’lumot to’liq o’rganildi va tahlil qilindi. -Vohada hozirgi kungacha saqlanib qolgan milliy liboslarining tarixi o’rganilib tarixiy va etnologik dala materiallari asosida yoritilib tahlil qilindi. -Hunarmandlar tomonidan ishlab chiqlgan matolar mahalliy xalqning kundalik turmushida asosiy vosita bo’lib xizmat qilganligi aniqlandi. -An’anaviy kiyim- kechaklar va ular bilan bog’liq urf-odat va an’analar ilmiy asosda o’rganildi. -Ushbu davrda voha hunarmandchiligi, asosan an‘anaviylikni saqlab qolgan va bu sohalarda bo’lgan o’zgarshilar jiddiy burilish yasay olmagan. Yuqorida keltirilgan dalillar madaniy jarayonlar taraqqiyotida hunarmandlarning hissasi beqiyos bo’lganligidan dalolat beradi.

Tavsiyalar 1. Qashqadaryo vohasi aholisi hunarmandchiligida milliy liboslarning o’rni urf - odatlari tarixini va madaniyatiga xos bo’lgan qadriyatlarni o’zida jam qilgan an’analari yana ham yoshlar ongiga singdrish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. 2. Voha miqyosida milliy taqinchoqlar bilan bog‘liq urf-odatlar va an’analarining tarixini o’rganish va ular borasida izlanishlarni davom ettirish. 3. Aholi milliy an’anaviy kiyim- kechaklari va ular bog’liq ramzlarida qadimgi e’tiqodlarning namoyon bo’lishi shakllanishi - milliy urf - odat va qadriyatlarning tiklanishi asosidir ushbu ma’lumotlarni yoshlar orasida targ’ib qilish. Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati: 1. Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q –T.: Sharq , 1998. 2. Karimov I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch Toshkent-2008y 3. Karimov I.A Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari. T., “О‘zbekiston” 2009 4.Karimov I.A O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida T., 2012. 5.Qarshi 2700 yil Toshkent-2006 6. Almeyeva D.YE. Buxoro Zargarlik san’ati // Buxoro madaniy merosi tarixidan. –Buxoro, 1995 7. Avedova N.A. Toshkent о‘ymakorligi. T., 1961. 8. Azimov I. О‘zbekiston naqshu nigoralari. T., G‘.G‘ulom nom. Adabiyot va san’at nashriyoti. 1987 9. Abdurazzoqov A.A XIX asrning oxiri XX asr boshlarida о‘zbek – xotin qizlarining chevarchilik kasb-hunarlari // Obshestvenniye nauki Uzbekistane 1998. № 1 B.27-30. 10. Bulatov. S О‘zbek xalq amaliy san’ati. T., 1991 11. Gyul E. Jaynamozdagi ramzlar // San’at 2001.№3. 13-16. 12. Davlotova S.Qashqadaryo milliy kiyimlari: an’anaviylik va zamonaviylik. T., “Yangi asr avlodi”- 2006. 13. Jabborov I.О‘zbek xalqi etnografiyasi. T., 1994 14. Jabborov I.О‘zbeklar T., 2003 y. 15. Jumayev Q. X1X-XX asr boshlarida Buxoro ipak kashtachiligi // Buxoro madaniy merosi tarixidan materiallar.-Buxoro, 1995 16.Suxareva O.A. Istoriya sredneaziatskogo kostyuma.... –S.102-103

17. Сухарева О.А. Орнамент декоративних вишивок Самарканда и его связ с народними представителями и верованиями (вторая паловина Х1Х-начало ХХ века)- 1983.№6. 18. Nosirxujayev S.N, M.F.Lafasov, M.Z.Zaripov «Ma’naviyat asoslari»T., 2005 y. 19. О‘zRFAkademisi san’atshunoslik instituti. О‘zbekistonda yо‘rmadо‘zchilik T., 1960 20. О‘roqov M.B.Kashtachilik va tо‘qimachilik hunarlariga oid atamalar// О‘zbek tili va adabiyoti 1996 №6 B.47-49 21. O.Usmonov Kamoliddin Behzod va uning naqqoshlik maktabi. T., “Fan nashriyoti”. 1977. Internet saytlari 1. www.google.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.wikipediya.uz 4. www.ziyo.uz 5. www.arxeologiya.uz 6. www.istorya.ru

O'xshashlar

Ayollarnihg milliy ko’ylaklarida qo’llaniladigan chok turlari mavzusini o’qitishda klaster metodini qo’llash

Adrasdan nimcha tikish va o’zbek milliy keyimlari

O’zbek tilida “lingvokulturemalar” va ularning lingvokulturologik tadqiqi

Qarshi “Cotton road” qo’shma korxonasida “RITER” ip-yigiruv texnologiyasini o’rganish

Qarshi “Radiant Silk” qo’shma korxonasida“Ipak yigirish texnologiyasinitadqiq qilish”