logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. To'qimachilik
  4. O’zbek tilida “lingvokulturemalar” va ularning lingvokulturologik tadqiqi

O’zbek tilida “lingvokulturemalar” va ularning lingvokulturologik tadqiqi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

942 KB
Ko'chirib olish
O’zbek tilida “lingvokulturemalar” va ularning lingvokulturologik tadqiqi М U N D А R I J А Kirish ............................................................................................................... 3 1. Lingvokulturologiyaning tarixiy va nazariy asoslar i .................... ...7 1.1. Lingvokulturologiya fanining yuzaga kelish tarixi................................9 1.2. Мoskva lingvokulturologik maktablari xususida.................................13 1.3. O‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiyaning ilmiy asoslanishi va o‘rganilishi .................................................................. .........................17 2. O‘zbek tilida “lingvokulturemalar” va ularning lingvokulturologik tadqiqi ............................. ...................................19 2.1. O‘zbek antroponimlari lingvokulturologiyaning o‘rganish obyekti sifatida ................................................................................................. 19 2.2. Тilning barqaror birikmalari: maqol va iboralarning lingvokulturologik tadqiqi....................................................................29 2.3. O‘zbek tilidagi o‘xshatish va metaforalarning lingvokulturologik xususiyatlari ........................................................................................ 40 Тa’lim bosqichlari dastur va darsliklarida mavzuning yoritilganlik darajasi.................................................................................................44 Оchiq dars ishlanmasi.......................................................................... 45 Хulosa ............................................................................................................ 63 2 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Foyda lanilgan adabiyotlar ro‘yxati ............................................................ 65 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda matn tahlilida tadqiqotchilar grammatika, semantika, kognitologiya, psixolingvistika, lingvokulturologiya kabi qator yo‘nalishlar qo‘lga kiritgan yutuqlarga tayanib ish ko‘rmoqdalar. Bundan maqsad – nutq yaratuvchi va uni idrok etuvchi shaxs omilining lisoniy faoliyatda qanday o‘rin tutishini aniqlash bo‘lsa, ikkinchi tomondan, matnning semantik, lingvokulturologik xususiyatlarini yanada chuqurroq o‘rganishdir. Shunday masala sifatida hozirgi kunda tilshunoslik ilmida barchaning e'tiborini tortayotgan til va madaniyat tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan lingvokulturologiya masalalari ko‘pchilik tilshunos olimlar tomonidan tadqiq etilayotgan bo‘lsa-da, biroq to‘laqonli o‘z yechimini topgan emas. Mazkur bitiruv malaka ishimiz ayni mana shu masala – tilshunoslikning yangi sohasi lingvokulturologiyaga qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Bu esa biz tanlagan mavzuning hozirgi kun tilshunoslik ilmida o‘ta dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning respublikamizda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. BMI mavzusi o‘zbek tilshunoslik ilmiga xos bo‘lgan qator yangi sohalardan biri bo‘lmish kommunikativ tilshunoslik va matn lingvistikasi, matnni o‘rganishdagi antropotsentrik yondashuv, kognitiv tilshunoslik, pragmalingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, lingvoo‘lkashunoslik, etnolingvistika sohalariga oid masalalarni tahlil qilish yo‘nalishidagi tadqiqot ishlari bilan chambarchas bog‘liq. Ish Bobur nomidagi ADU ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari doirasida bajarildi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Til va madaniyatning bog‘liqligi, madaniyatning tilda aks etish muammosi bilan bog‘liq masalalarning metodologik asosi yaqin yillardangina boshlandi. Ularning asosi sifatida V.V.Vorobyov, V.M.Shaklein, V.N.Teliya, V.A.Maslovalarning ishlari xizmat qiladi. 3 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B O‘zbek tilshunoslik ilmida ham bu yo‘nalishda qator ishlar olib borilmoqda. Xususan, o‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiyaning ilmiy asoslanishi, madaniyatning tilda aks etishi kabi qator masalalarga qaratilgan dastlabki ishlar sifatida A.Nurmonovning “O‘zbek tilida lingvokulturologik yo‘nalish”, N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab”, N.Sayidrahimovaning “Lingvokulturologiyaning ilmiy asoslanishiga doir ayrim mulohazalar”, “Lingvokulturologiyaning komponentlari” nomli maqolalarini, D.Xudoyberganovaning “Matnning atropotsentrik tadqiqi” mavzusidagi monografiyasini belgilash mumkin. Mazkur ishlarda lingvokulturologiya fanining mohiyati, predmeti va obyekti masalalari o‘rganilgan. Mazkur BMIda biz yuqorida qayd etilgan ishlarga tayangan holda o‘zbek tilida lingvokulturemalar va ularni lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq qilishga e'tibor qaratdik. BMIning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Ushbu mavzu bugungi o‘zbek tilshunosligining ustuvor yo‘nalishi sanalgan va Andijon davlat universiteti olimlari tomonidan o‘rganilayotgan “O‘zbek tilini sistem tarzda o‘rganish” muammosi tarkibiga kiradi. Tadqiqot Bobur nomidagi Andijon davlat universiteti Filologiya fakultetining Tilshunoslik kafedrasida muhokama qilinib, himoyaga tavsiya etilgan. BMIning maqsad va vazifalari. Tadqiqot ishida lingvokulturologiyaning fan sifatida shakllanishi va ilmiy asoslanishi, til va madaniyatnning o‘zaro ta'siri va bog‘liqligi, bu bog‘liqlikning shakllanishi hamda yaxlit bir sistema sifatida til va tildan tashqari (madaniyat)da aks etishi bilan bog‘liq hodisalar hamda lingvokulturemalarni belgilash va o‘rganish mazkur ishning maqsadini tashkil qiladi. Tadqiqot muammosi va tadqiqot oldiga qo‘yilgan maqsadga ko‘ra quyidagilar vazifa sifatida belgilandi: 1) lingvokulturologiya fanining yuzaga kelish tarixi va ilmiy asoslanishini belgilash; 4 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 2) hozirgi kunda lingvokulturologiyada yuzaga kelgan turli yo‘nalishlarni ko‘rsatish va ularning o‘rganish muammolarini belgilash; 3) lingvokulturologiyaning asosi ekanligini nazarda tutgan holda lingvoo‘lkashunoslik predmeti sanalgan noekvivlaent leksika va lakunlarni tahlil qilish; 4) tilning stilistik jamlanmasi lingvokulturologiyaning predmeti sifatida tahlilga tortish; 5) til birliklarning miflashgan ko‘rinishlari: arxitip va miflar (asotir va rivoyatlar), tilda o‘z aksini topgan rasm-rusum va odatlarni lingvokulturologik jihatdan tahlil qilish; 6) tilning paremiologik fondi, til etalonlari, stereotip va ramzlar, tildagi o‘xshatish va metaforalar hamda o‘zbek nutq odatlari va nutqiy etiket shakllarini tahlil qilish va boshqalar. BMIning predmeti va obyekti. Tadqiqotning obyekti xalq madaniyatning tilda namoyon bo‘lishi hamda ifodalanishi, til mentaliteti, milliyligi, til ruhiyati bilan bog‘liq ravishda nutqiy muloqotni tashkil etishdagi milliy-madaniy spetsifik qoidalar hamda millat madaniyatning tilda aks etgan o‘ziga xos milliy til xususiyatlarini aniqlash va tadqiq etishdan iboratdir. Xalq madaniyatning tilda yorqin ifodasini o‘zida namoyon etuvchi noekvivlaent leksika va lakunlar, tilning stilistik jamlanmasi, til birliklarning miflashgan ko‘rinishlari: arxitip va miflar (asotir va rivoyatlar), tilda o‘z aksini topgan rasm-rusum va odatlar, tilning paremiologik fondi, til etalonlari, imo-ishora va ramzlar, tildagi o‘xshatish va metaforalar hamda o‘zbek nutq odatlari va nutqiy etiket shakllari mazkur BMIning tadqiqot predmeti sifatida belgilanadi. Kutilayotgan ilmiy yangiliklar. BMIda birinchi lingvokulturologiyaning o‘zbek tilshunosligida ilmiy asoslanishi, o‘zbek tilshunos olimlarining bu yo‘nalishga qo‘shgan hissasalari chuqur o‘rganildi va ularga tayangan holda o‘zbek tilida lingvokulturemalar lingvokulturologik jihatdan keng tahlil etildi. 5 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Mavzu bo‘yicha rejalashtirilayotgan ishlar. Mavzu yuzasidan maqolalar e'lon qilish, ilmiy-nazariy anjumanlarda ma'ruzalar bilan qatnashish va BMIni himoya qilish ishlari rejalashtirilgan BMIning nazariy-metodologik asoslari va tahlil usullari. Tadqiqotda jahon tilshunosligida keng qo‘llanilgan va qo‘llanilayotgan an'anaviy hamda sistem-struktur metoddan va uning tarkibiy qismi bo‘lgan oppozitsiya, distributsiya, transformatsiya hamda glottoxronologik usullardan foydalanildi. BMIning metodologik asosi bo‘lib dialektik falsafa xizmat qiladi. BMI natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. BMIdan kelib chiqadigan ilmiy xulosalar tilshunoslikka oid muammolarni ma'lum ma'noda oydinlashtirishga yordamlashadi. Ushbu tadqiqot ishi kelgusida ta'lim sohasida izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar, magistrantlarga, bakalavriat bosqichida ta'lim olayotgan talabalarga, kasb-hunar kolleji talabalari va litsey o‘quvchilariga ilmiy-uslubiy qo‘llanma sifatida tavsiya etiladi. Ishning tuzilishi va hajmi. BMI ishning umumiy tavsifi, kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, lug‘at qismidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 67 sahifadan iborat. 6 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 1. LINGVOKULTUROLOGIYANING TARIXIY VA NAZARIY ASOSLARI “Biz аjdоdlаrdаn аvlоdlаrgа o‘tib kеlаyotgаn bеbаhо bоylikning vоrislаri sifаtidа оnа tilimizni аsrаb-аvаylаshimiz, uni bоyitish, nufuzini оshirish ustidа dоimiy ishlаshimiz zаrur” 1 . Bu fikrlar tilshunoslik oldiga ham ko‘plab vazifalarni qo‘yadi. Tilshunoslikning o‘rganilmagan sohalarini tadqiq etishni dolzarblashtiradi. Hozirgi kun tilshunoslik ilmida yangi-yangi sohalarning yuzaga kelishi, matn muammosining o‘rganilishi bilan bog‘liq ishlar jadal rivojlanmoqda. Shu nuqtai nazardan b ugungi kunda matn tahlilida tadqiqotchilar grammatika, semantika, kognitologiya, psixolingvistika, lingvokulturologiya kabi qator yo‘nalishlar qo‘lga kiritgan yutuqlarga tayanib ish ko‘rmoqdalar. Bundan maqsad – nutq yaratuvchi va uni idrok etuvchi shaxs omilining lisoniy faoliyatda qanday o‘rin tutishini aniqlash bo‘lsa, ikkinchi tomondan, matnning semantik, lingvokulturologik xususiyatlarini yanada chuqurroq o‘rganishdir. Shunday masala sifatida hozirgi kunda tilshunoslik ilmida barchaning e'tiborini tortayotgan til va madaniyat tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan lingvokulturologiya masalalari ko‘pchilik tilshunos olimlar tomonidan tadqiq etilayotgan bo‘lsa-da, biroq to‘laqonli o‘z yechimini topgan emas. Til va madaniyatning bog‘liqligi, madaniyatning tilda aks etish muammosi bilan bog‘liq masalalarning metodologik asosi yaqin yillardangina boshlandi. Ularning asosi sifatida V.V.Vorobyov, V.M.Shaklein, V.N.Teliya, V.A.Maslovalarning ishlarini qayd etish mumkin. O‘zbek tilshunoslik ilmida ham bu yo‘nalishda qator ishlar olib borilmoqda. Xususan, o‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiyaning ilmiy 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 7 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B asoslanishi, madaniyatning tilda aks etishi kabi qator masalalarga qaratilgan dastlabki ishlar sifatida A.Nurmonovning “O‘zbek tilida lingvokulturologik yo‘nalish”, N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab”, N.Sayidrahimovaning “Lingvokulturologiyaning ilmiy asoslanishiga doir ayrim mulohazalar”, “Lingvokulturologiyaning komponentlari” nomli maqolalarini, D.Xudoyberganovaning “Matnning atropotsentrik tadqiqi” mavzusidagi monografiyasini belgilash mumkin. Mazkur ishlarda lingvokulturologiya fanining mohiyati, predmeti va obyekti masalalari o‘rganilgan. Mazkur BMIda biz yuqorida qayd etilgan ishlarga tayangan holda o‘zbek tilida lingvokulturemalar va ularni lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq qilishga harakat qildik. 8 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 1.1. LINGVOKULTUROLOGIYA FANINING YUZAGA KELISH TARIXI Har bir millat o‘zida ma’lum bir milliy an’analarni aks ettiradi. Ya’ni har bir xalqning, millatning o‘z milliy an’analari, urf-odatlari mavjud. Bu ma’noda har bir inson ana shu milliylikni o‘zida aks ettiruvchi muayyan madaniyat, til , tarix, adabiyotga aloqador bo‘ladi. Ma’lumki, til ijtimoiy hodisa bo‘lish bilan birgalikda madaniyat bilan ham uzviy bog‘liqdir. Bugungi kunda insonlar, xalqlar, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy, madaniy hamda ilmiy aloqalar, xalqaro- madaniy kommunikativ jarayonlar tilshunoslik sohasida tillarning o‘zaro munosabati va til madaniyati hamda tilning milliy o‘ziga xos ko‘rinishi kabi qator va madaniyatshunoslik o‘rtasidagi alohida spetsifik yo‘nalishi va predmetiga ega bo‘lgan yangi soha - lingvokulturologiyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada XX asr oxirlariga kelib, til va madaniyat muammosini o‘rganishni maqsad qilgan – tilshunoslikning yangi sohasi lingvokulturologiya jadal rivojlandi. Lingvokulturologiya – “til va madaniyat”ning uzviy aloqadorligini, uning shakllanishi va rivojlanishini o‘zida aks ettirgan hodisalar – til-madaniyatni birgalikda o‘rganadigan alohida ilmiy soha sanaladi. U madaniyatshunoslik va tilshunoslik fanlari o‘rtasida yuzaga kelgan umumlashma fan bo‘lib, til va madaniyatning o‘zaro ta’siri va bog‘liqligi, bu bog‘liqlikning shakllanishi hamda yaxlit bir sistema sifatida til va tildan tashqarida aks etishi kabi hodisalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bir tomondan lingvokulturologiya insoniyatning madaniy til faktoridagi o‘rni, ikkinchi tomondan esa, til faktoridagi insonning o‘rnini o‘rganadi. Lingvokulturologiya o‘rganish obyektiga ko‘ra madaniyatshunoslik va tilshunoslik fanlariga birmuncha yaqin, biroq mazmun-mohiyati, o‘rganish obyektiga bo‘lgan yondoshuviga ko‘ra farqli deb aytish mumkin. Uning 9 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B chegaralanuvchi maqomi shundan iboratki, u xalq madaniyatining tilda namoyon bo‘lishi hamda ifodalanishi, til mentaliteti, milliyligi, til ruhiyati bilan bog‘liq ravishda nutqiy muloqotni tashkil etishdagi milliy-madaniy spetsifik qoidalarni o‘rganadi hamda millat madaniyatining tilda aks etgan o‘ziga xos milliy til xususiyatlarini aniqlash, tadqiq etish bilan shug‘ullanadi. Ma’lumki, madaniyat tushunchalar sistemasi, muayyan xalqning hayot obrazi, milliy xarakter, milliy mentalitet sifatida keng etnografik mazmun kasb etadi. N.S.Trubetskiyning yozishicha: “Madaniy konnotatsiyalarsiz biror so‘z bo‘lishi mumkin emas, ya’ni qiyosda, solishtirishda qandaydir umumiy qismlar bo‘lishi shart” 1 . Til va madaniyatning ana shunday o‘zaro yaqinligi va aloqadorligi ularni yagona metodologik asosda o‘rganish imkonini berdi. Ya’ni, til va madaniyat. “Til va madaniyat” muammosining o‘rganilishida bir qancha yondoshuvlarni belgilash mumkin: birinchi yondoshuv faylasuf olimlar (S.A.Atanovskiy, G.A.Brutyan, E.S.Markaryan)lar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unda madaniyatning tilga bir tomonlama ta’siridan borliqning o‘zgarishi natijasida milliy-madaniy tipiklashtirish va tilda o‘zgarish yuz beradi, degan g‘oya yotadi 2 . Ikkinchi yondoshuvda esa bu ta’sirning aks tomoni, ya’ni hozirgi kungacha ochiq qolib kelayotgan va munozarali masala – tilning madaniyatga ta’siri masalasini o‘rganish maqsad qilinadi. Tilni ruhiy quvvat sifatida tushunish bu yondoshuvning asosiy g‘oyasi sanaladi. Tilni ruhiy quvvat sifatida tushunish (V.Gumboldt,A.A.Potebnya) asosida Sepir-Uorfning lingvistik aloqadorlik gipotezasi, ya’ni har bir xalq borliqni o‘z ona tilisi orqali ko‘radi, his etadi, his etganini belgilaydi, degan g‘oya yotadi 3 . Bu g‘oya keyinchalik, I.L.Vaysgerberning tilni “O‘tkinchi dunyo”, ya’ni “borliqni anglash”, muayyan “mavjudlik va tafakkur” sifatida qaraluvchi g‘oyalarida ilgari surilgan. Uning bu gipotezasi 1 Трубецкий Н.С. Поведения и мышления к языку. в кн.:НЛ.в.1.М.,1960. 2 Bu haqda qarang : Сепир Э. Отношение норм. Поведения и мышления к языку в кн.: НЛ.в.1.М.,1960. 3 Nurmonov A.Sepir-Uorfning lingvistik nisbiylik nazariyasi haqida mulohazalar / O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent, 2011.-№5. 10 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B ko‘pchilik olimlar tomonidan inkor etilgan bo‘lsa-da, biroq ular boshqa usullar bilan tushuntirilishi murakkab bo‘lgan hodisalarni anglashga yordam berdi. Xususan, N.I.Tolstning etnolingvistik maktabi vakillarining ishlari, E.Barminskiy va izdoshlarining lingvoantropologik yo‘nalishdagi ishlari buning isbotidir 1 . Uchinchi yondoshuv to‘g‘ridan-to‘g‘ri til va madaniyatning o‘zaro ta’siri va aloqadorligi g‘oyalariga asoslanadi. Til milliy mentalitetning spetsifik qirralarini o‘zida namoyon etadi. Boshqa tomondan “madaniyat tilda“ joylashgan, ya’ni u matnda to‘laligicha o‘z ifodasini topadi. “Lingvokulturologiya” atamasi dastlab frazeologik maktab asoschisi V.N.Teliya va V.V.Vorobyov, V.A.Maslova va boshqalarning ishlarida ko‘rindi. Lingvokulturologiyaning shakllanishi haqida gapirilganda, deyarli barcha tadqiqotchilar bu nazariyaning ildizi V.F.Gumboldtga borib taqalishini ta’kidlaydilar 2 . Ushbu adabiyotlarda bu sohaning rivojlanishida A.A.Potebnya, L.Vaysgerber, X.Glins, X.Xols, D.Uitni, D.U.Pauell, F.Boas, E.Sepir, B.L.Uorf, G.Brutyan, A.Vejbiskaya, D.Xaymz kabi tilshunoslarning fikrlari muhim rol o‘ynaganligi ta’kidlanadi 3 . Bu kabi qarashlar lingvistika sohasida XX asr oxirlarida atoqli rus olimlari qatorida chet el olimlari tomonidan ham tan olindi. Bunday qarshlarga ko‘ra, til nafaqat madaniyat bilan bog‘liq, balki u o‘zida madaniyatning o‘sishini ham ifodalaydi. Til bir vaqtning o‘zida yaratish quroli, madaniyatning rivojlanishi va saqlanishini ta’minlovchi uning bir qismidir, shuning uchun til yordamida ma’naviy madaniyat hamda borliqdagi ishlab chiqarish , materiallari real yaratiladi. Ana shu g‘oyalar asosida ming yillarda chet elda yangi fan – lingvokulturologiya vujudga keldi va XX asrning 90-yillarida maxsus soha sifatida shakllandi. Lingvokulturologiya bugungi kunda bir necha yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi: 1 Ma слова В.В. Лингвокультурология в системе гуманитарного знания / Критика и семиотика.- М.,1987. 2 V . Gumboldtning til va shaxs haqidagi fikrlari to ‘ g ‘ risida qarang : Nurmonov A . Ovrupoda umumiy va qiyosiy tilshunoslikning maydonga kelishi. Nurmonov A.Tanlangan asarlar.2- jildlik.-Toshkent: Akademnashr, 2012. - B.23-40. 3 Ma слова В.В. Лингвокультурология в системе гуманитарного знания / Критика и семиотика. – М.,1987. 11 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 1. Lingvokulturologiya yorqin madaniy aloqalarni, lingvomadaniy holatlarni, aniq ilmiy izlanishlarni o‘z ichiga oladigan alohida sotsial guruh. 2. Diaxronik lingvokulturologiya . Lingvomadaniyatning etnos holatidagi aniq o‘tish vaqtining o‘zgarishlarini o‘rganadi. 3. Qiyosiy lingvokulturologiya. Lingvomadaniyatda paydo bo‘ladigan turli xil etnoslarning ikki tomonlama qiyoslash bilan shug‘ullandi. 4. Та vsifiy lingvokuturologiya. Bu sohada amalga oshirilayotgan ishlar barmoq bilan sanarli. Ular orasida M.K.Golovanivskaning “Rus tilida so‘zlashuvchilar nuqtai nazarida fransuz mentaliteti” nomli ishi katta ahamiyatga ega. Ishning obyekti sifatida rus va fransuz tillaridagi abstrakt tushunchalar: taqdir, xavf, omad, qalb, ong, tafakkur, g‘oya va boshqalar olingan. 5. Lingvokulturologik leksikografiya. Lingvoo‘lkashunoslik lug‘atlarini tuzish bilan shug‘ullanadi 1 . Llingvokulturologiyaning bu yo‘nalishi hozirgi kunda boshqa yo‘nalishlarga qaraganda jadal rivojlanib bormoqda. Fikrimizning dalili sifatida D.G.Maltsevaning lingvoo‘lkashunoslik lug‘atini keltirishimiz mumkin. Bu lug‘at 25 bobdan iborat. Unda Germaniya realiyalarida ifodalanuvchi til birliklari, iqlim xususiyatlari, hayvonot va o‘simlik dunyosi, mamlakatlar tarixi, qadimiy urf-odatlar, an’analar; qadimiy afsonalar, son va rangni ifodalovchi simvollar; to‘y, marosimlar, bayramlar; diniy marosimlar; valyuta tizimining rivojlanishi; uzunlik, og‘irlik, hajm, yuza; savdo-sotiq ishlari, fan, texnika, tibbiyot; pochta xizmati, shaharlar qurilishi va arxitektura tarixi kabilar obyekt sifatida olingan . Shuningdek, lug‘atda berilgan ma’lumotlar ichidan til, kitobatchilik, hattotlik san’ati, talaba va talabalar hayoti, maktab, milliy kiyim- kechak spetsifik elementlari , milliy taomlar , milliy o‘yinlar, milliy raqslar, an’anaviy ko‘rishish usullari va tilaklar, etiketga xos jumlalar, shaxsiy ism va 1 см .: Amerikana. Англо - русский лингвострановедческий словарь / Под ред. Н.В.Чернова. -- Смоленск, 1996; Рум а .Р.У. Великобритания: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1999; Мальцева Д. Г. Германия: страна и язык: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1998; Муравлева Н.В. Австрия: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1997; Николау Н.Г. Греция: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1995; Страны Соединенного Королевства: Лингвострановедческий справочник / Сост. Г.Д.Томахин. -- М., 1999; Томахин Т.Д. США: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1999; Франция: Лингвострановедческий словарь / Под ред. Л. Г. Ведениной. -- М., 1997. 12 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B familiyalar, milliy imo-ishoralar, badiiy ijod namunalari, aforizm, milliy xarakter kasb etuvchi olmon qo‘shiqlari joy olgan. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, bunday lingvoo‘lkashunoslik lug‘atlarini yaratishda til va madaniyat munosabati xarakterini to‘g‘ri belgilash o‘ta muhim sanaladi. 1.2. MOSKVA LINGVOKULTUROLOGIK MAKTABLARI XUSUSIDA Hozirgi kunda lingvokulturologiya tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri ekan, u o‘zining muayyan rivojlanish bosqichlariga ega. Lingvokulturologiya sohasida jiddiy tadqiqotlar yaratgan V.V.Maslova ushbu sohaning rivojini 3 bosqichga ajratadi: 1) fan shakllanishiga sabab bo‘lgan dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi (V.fon Gumboldt, E.Benvenist, L.Vaysgerber, A.A.Potebnya, A.Sepir kabi tilshunoslarning ishlari); 2) lingvokulturologiyaning alohida soha sifatida ajratilishi; 3) lingvokulturologiyaning rivojlanish bosqichi 1 . Lingvokulturologiyaning rivojida Moskva lingvokulturologik maktablari alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Ma’lumki, Moskva lingvokulturologik maktablari XX asr oxirlarida paydo bo‘ldi . Bu borada rus tilshunoslaridan Yu.S.Stepanov, N.D.Arutyunov, V.N.Teliya, V.A.Vorobyovlar asos solgan bir qancha maktablar yuzaga keldi: Yu.S.Stepanov lingvokulturologik maktabi . Bu maktab metodologiya bo‘yicha E.Benvenist konsepsiyasiga yaqin bo‘lib, o‘zida madaniyatni aks ettiruvchi til birliklarining diaxronik aspektini tekshirish bilan shug‘ullangan. Ular o‘z maqsadlarini turli davrlarga oid matnlarini solishtirish orqali amalga oshirishgan. N.D.Arutyunov maktabi turli davr va xalqlarga oid matnlardan olingan universal madaniy terminlarni o‘rganish bilan shug‘ullangan. 1 Ma слова В. A . Лингиокультурология. - M .: A кaдемия,2001. 13 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B V.N.Teliya maktabi esa, frazeologizmlarni lingvokulturologik analiz qiluvchi Moskva maktabi sifatida Rossiya va chet davlatlarda taniqlidir. Teliya va uning shogirdlari til va uning haqiqiy mohiyatini semantik madaniyat nigohida, uni ham tilshunoslik ham madaniyat subyekti sifatida o‘rgandi. Uning konsepsiyasi A.Vejbitskoy pozitsiyasiga yaqin (lingua – mentalis – mental lingvistika). V.V.Vorobyov va V.M.Shaklein va boshqalar Rossiya xalqlar do‘stligi universitetida tashkil etgan lingvokulturologik maktabida V.M. В ereshagin,V.G.Kostomarov konsepsiyasi rivojlandi. Shunday qilib, lingvokulturologiya – o‘z ichiga olgan jonli milliy tilni va tilda paydo bo‘ladigan o‘zgarishlarni ijtimoiy-madaniy protsessda o‘rganuvchi gumanitar soha sanaladi. U tilning fundamental funksiyalaridan biri bo‘lib, tilning rivojlanishi, saqlanishi madaniy translyatsiyasini o‘z ichiga oladi. Til va madaniyatning o‘zaro yaqinligi,ya’ni aloqadorligi ularni yagona metodologik asosda o‘rganishga imkon beradi. Qiyoslaymiz: 1. Til va madaniyat inson va xalqning dunyoqarashini aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. 2. Til va madaniyat o‘zaro diologda mavjud: nutq subyekti va uning adresati hamma vaqt madaniyat subyekti sanaladi (etiket shakllari: salomlashish, urf-odat bilan bog‘liq rasm-rusum va hokazolar). 3. Har ikkala shakl individual yoki umumiy mavjudlik shakliga ega, ya’ni til va madaniyat subyekti – hamma vaqt individual yoki ijtimoiy, shaxs yoki jamiyat sanaladi. 4. Til va madaniyat uchun umumiy belgi bu umumiylikdir. 5. Tarixiylik – “til va madaniyat” uchun (“ dinamika” (o‘zgaruvchanlik) yoki “statika” (turg‘unlik)) eng asosiy xususiyat sanaladi. 6. Madaniyat xalqning o‘ziga xos tarixiy xotirasidir. Til esa o‘zining kumulyativ (to‘ldiruvchi) xususiyatiga ko‘ra o‘zida o‘tmish xotirasini saqlaydi va 14 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B to‘ldirib boradi, shu kabi qator xususiyatlari ularni yagona metodologik asosda o‘rganish imkonini berdi. Ayni damda inson va jamiyat o‘rtasida quyidagi farqlar ko‘zga tashlanadi: 1. Komunikatsiya vositasi sifatida til xalq madaniyatida va taraqqiyotda yuz bergan o‘zgarishlarni ozmi-ko‘pmi aks ettiradi. 2. Madaniyatning belgi sistemasiga o‘tishi tildan farqli ravishda mustaqil shakllanish xususiyatiga ega emas. 3. Til va madaniyat boshqa-boshqa (semiotik) belgi tizimidir. Bunday qiyoslash tadqiqotchilarni tilga ozomorf emas, balki “gamomorf”, ya’ni aloqador ekanligini isbotlaydi. Lingvokulturologiyaning vazifasi til birliklarining madaniy ahamiyatini nutqiy vaziyat birliklari – frazeologizmlar yoki boshqa ekstrolingvistik til birliklari, madaniyaning ma’lum “kodlarini” ifoda etuvchi simvolik belgilarni solishtirish asosida ish yuritishdan iboratdir. Lingvokulturologiya uchun taraqqiyotga nisbatan madaniyatni o‘rganish muhimroq sanaladi, chunki taraqqiyot moddiy, madaniyat esa ramziydir. Mif, urf- odatlar, marosimlar madaniyatga xos, ular xalqning turmushi va marosimlari shaklida til birliklari va ifodalarida jo bo‘ladi. Shu sababli, ulardagi til birliklari lingvokulturologiyaning obyekti sirasiga kiradi. XX asr boshlariga kelib lingvokulturologiya jahon tilshunosligidagi yetakchi yo‘nalishlardan biriga aylanib ulgurdi. Ko‘plab tadqiqotlarda ta’kidlanganidek, lingvokulturologiya tilni madaniyat fenomeni sifatida o‘rganuvchi fan bo‘lib, o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan til va madaniyat uning predmetini tashkil etadi. Jumladan, V.N.Teliya bu haqda shunday yozadi: “Lingvokulturologiya insoniy, aniqrog‘i, shaxs va madaniy omillarni uzviylikda tadqiq etuvchi fandir” 1 . G.G.Slishkinning fikriga ko‘ra, ”Lingvokulturologiya inson omiliga, aniqrog‘i, insondagi madaniyat omiliga yo‘naltirilgan. Lingvokulturologiyaning markazi 1 Телия В.Н. Русская фразеология. – М.:1982. – С. 20-25. 15 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B madaniyat fenomenidan iborat bo‘lishi inson haqidagi fanning antropologik paradigmaga tegishli hodisa ekanligidan dalolat beradi” 2 . Professor A.Nurmonovning “Sepir-Uorfning nisbiylik nazriyasi haqida mulohazalar” nomli maqolasida keltirlishicha, B.Uorf til bilan madaniyat o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvofiqlik mavjudligini ta’kidlash bilan birga, madaniyat hodisalari til shakllarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirida maydonga kelishini bayon qiladi. Lekin bunga B.Uorf hech qanday dalil keltirmaydi. Darhaqiqat, til bilan madaniyat o‘rtasida ma’lum bog‘liqlik mavjud. Aslida madaniy til xalq madaniyatining bir qismi. Lekin til bilan madaniyat o‘rtasida determinizm, sabab-natija munosabati yo‘q. Buning dalili sifatida shuni ko‘rsatish mumkinki, ba’zi hollarda ma’lum xalq o‘z madaniyatini saqlagan holda, tilini o‘zgartirishi mumkin. Til shakli bilan madaniyat shakli bir-biriga muvofiq kelmagan holatlar ham uchraydi. Xususan, bir-biriga yaqqol qarindosh bo‘lgan xuta va navaxo tillarida gaplashuvchi qabilalar butunlay boshqa-boshqa madaniyatga ega. Aksincha, pueblo va pleyi hindu qabilalari juda yaqin madaniyatga ega bo‘lib, tamomila boshqa-boshqa tillardan foydalanishadi. Yoki Markaziy Osiyoda o‘zbek va tojik xalqlari tamomila boshqa-boshqa sistemadagi tillarga mansub bo‘lsalar-da, bir-biriga juda yaqin madaniyatga ega. Bu esa shuni ko‘rsatadiki, madaniyat hodisalari bilan til strukturasi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri sababiy tobelilik va to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvofiqlik yo‘q. Shunday bo‘lsa ham, ular o‘rtasida umumiy bog‘liqlik mavjud. Chunki, madaniyatdagi o‘zgarish tilda aks etadi. Shu ma’noda madaniyatning tilga ta’siri haqida gapirish mumkin, lekin shunda ham tilning madaniyatga ta’siri haqida emas. Ammo bu har ikki tushuncha, ta’kidlab o‘tganimizdek, bir-biriga uzviy bog‘liq va bir-birini taqazo etadi. 1.3. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA LINGVOKULTUROLOGIYANING ILMIY ASOSLANISHI VA O‘RGANILISHI 2 Bu haqda qarang : Ma слова В. A . Лингиокультурология. - M .: A кaдемия,2001. 16 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Yuqorida tilga olganimizdek, hozirgi vaqtda lingvokulturologiya jahon, xususan, rus tilshunosligida ham eng rivojlangan yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada bir qancha o‘quv qo‘llanmalar yaratilgan. Tilshunoslarning e’tirof etishicha, ularning orasida eng mashhuri V.A.Maslova tomonidan yaratilgan o‘quv qo‘llanma hisoblanadi 1 . Shuningdek, lingvokulturologik yondoshuvdagi tadqiqotlar o‘zbek tilshunosligida ham oxirgi o‘n yilliklarda paydo bo‘la boshladi. Masalan, Z.I.Saliyevaning nomzodlik ishi o‘zbek va fransuz tillaridagi sentensiya, ya’ni axloqiy-ta’limiy harakterdagi matnlarning milliy-madaniy xususiyatlariga bag‘ishlangan 2 . R.S.Ibragimovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa ayol konseptining o‘zbek va fransuz tillarida ifodalanish yo‘llari tadqiq etilgan 3 . Professor N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab…” nomli maqolasida lingvokulturologiya, umuman, antroposentrik paradigmaning mohiyati va bu boradagi muammolar chuqur va asosli yoritib berildi. Ushbu maqolani o‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiya haqida jiddiy mulohazalar bayon qilingan birinchi asar sifatida baholash mumkin 4 . Maqolada lingvokulturologik nazariyaning shakllanishi uchun xizmat qilgan omillar, undagi asosiy tushunchalar, ularning talqinidagi har xilliklar haqida juda asosli mulohazalar aytilgan. Xususan, N.Mahmudov ayni sohaning eng asosiy tushunchalaridan bo‘lgan til va madaniyat haqida quyidagilarni yozadi: “Til va madaniyat deganda, ko‘pincha, “nutq madaniyati” deyiladigan muammo assotsiativ holda esga tushsa-da, bu ikki o‘rindagi madaniyatning aynanligini aslo ko‘rsatmaydi. Til va madaniyat deganda, odatda, (to‘g‘risi ham shu) til orqali u yoki bu madaniyatni yoki aksincha, madaniyatni o‘rganish orqali u yoki bu tilni tushuntirish nazarda tutiladi, aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, 1 Гумбольдт В.фон. Язык и философия к ультуры. – M., 1985. – C. 33. 2 Салиева З.И. Консептуальная значимост и национально – культурная специфика сентенции в английском и узбекском языках: Автореф.дисс. … канд.филол.наук. – Ташкент, 2010. – С. 25. 3 Mahmudov N . Tilning mukammal tadqiqi yo ‘ llarini izlab … // O ‘ zbek tili va adabiyoti . – Toshkent ,2012. - № 5. – B . 10. 4 Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab…// O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent,2012. - № 5. – B. 3 - 16 17 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B lingvokulturologiyadagi madaniyatning ma’nosi “aqliy-ma’naviy yoki xo‘jalik faoliyatida erishilgan daraja, saviya (nutq madaniyati)” emas, balki “kishilik jamiyatining ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlari majmui (madaniyat tarixi, o‘zbek madaniyati)” demakdir. Shunday bo‘lgach, nutq madaniyatining o‘rganish muammolari boshqa, lingvokulturologiyaning o‘rganish obyekti tamoman boshqadir” 1 . Shuningdek, tilshunos olima D.Xudoyberganova bu borada o‘zining “Matnning antroposentrik tadqiqi” monografiyasini yaratdi 2 . U o‘zbek tilidagi matnlarning lingvokultutrologik xususiyatlarini o‘rganish ochin berdi. Unda pretsedent birliklar va lingvomadaniy birliklarning matn yaratilishidagi o‘rni, o‘xshatish mazmunli matnlar, metaforalarning matn yaratilishidagi o‘rni, jonlantirish asosida matnlarning lingvokulturologik xususiyatlariga alohida e’tibor berildi. Mana shunday jarayonlarda yuzaga kelgan milliy til hodisalari – lingvokulturemalar esa o‘z navbatida hozirgi kun tilshunosligida yechimini kutayotgan dolzarb masalalardan biri sanaladi. 2. O‘ZBEK TILIDA LINGVOKULTUREMALAR VA ULARNING LINGVOKULTUROLOGIK TADQIQI 1 Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab … // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent,2012. - № 5. – B. 10. 2 Xudayberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi. Monografiya . – Toshkent : Fan.. 2013. 18 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 2 .1. O‘ZBEK ANTROPONIMLARI LINGVOKULTUROLOGIYANING O‘RGANISH OBYEKTI SIFATIDA Ma’lumki, lingvokulturologiya fanining obyektini xalq madaniyatining tilda yorqin ifodasini o‘zida namoyon etuvchi noekvivalent leksika va lakunlar, tilning stilistik jamlanmasi, til birliklarning miflashgan ko‘rinishlari: arxitip va miflar (asotir va rivoyatlar), tilda o‘z aksini topgan rasm-rusum va odatlar, tilning paremiologik fondi, til etalonlari, imo-ishora va ramzlar, tildagi o‘xshatish va metaforalar hamda o‘zbek nutq odatlari va nutqiy etiket shakllari tashkil etadi. Biz mazkur tadqiqot ishimizda fanning obyekti bo‘lgan lingvokulturemalar sifatida antroponimlar, maqol va iboralar, o‘zbek tilidagi o‘xshatish va metaforalar. Bulardan, dastlab, antroponimlar haqida fikr yuritamiz. Hammamizga ma’lumki, ism inson hayotida muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, o‘zbek xalqida ismlarning o‘rni va mohiyati katta. Bola tug‘ilgach, unga yaxshi niyatlar ila ism tanlanadi, bu jarayonga nominatorlar (ya’ni, ism qo‘yuvchilar) turlicha yondashishadi. Tilshunoslikda ismlarni o‘rganuvchi bo‘lim onomastika, ya’ni nomshunoslik, kishi ismlari esa antroponimlar deya yuritiladi. Antroponimlar (ism, ota ism, familiya yoki laqab va taxallus)ning yaratilishi muayyan ehtiyoj va qonuniyatlar asosida yuz beradi. Qadim-qadimdan ota-bobolarimiz chaqaloqqa ism qo‘yishar ekan, uning baxti va omadi ismiga bog‘liq deb hisoblashgan. Ushbu e’tiqod ismlar xosiyatli va xosiyatsiz bo‘ladi, degan qarashni tug‘dirgan. “ Chaqaloqqa qo‘yilgan ism uning taqdiriga ta’sir qiladi” deyilgan tasavvurlar davrlar o‘tishi bilan ismni bolaning himoyachisiga, unga qandaydir bog‘langan, unga doimo va bir umr esh, hamdam bo‘lib yuradigan vositaga aylantira borgan 1 . Darhaqiqat, o‘zbek xalqi qadimdan ism tanlashda so‘z kuchiga, uning bola ruhiyati va tarbiyasiga ta’sir ko‘rsatishiga ishongan. Masalan, chaqaloqqa tug‘ilish jarayoni va boshqa ba’zi xususiyatlariga mos nom berish, bolaga ism orqali turli istak va orzularning izhor qilinishi, bola 1 Begmatov E.A. O‘zbek ismlari ma’nosi . – Toshkent: O‘zME, 2010 (uchinchi nashri). – B. 588. 19 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B ismini yashirin tutish, ismi bolaga og‘irlik qilmoqda, deb boshqa ism bilan almashtirish, bolaga nomunosib xarakterli kishilar ismini qo‘ymaslik, ism uchun keksalar nomini tanlash, bolani Alloh va payg‘ambarlar, avliyolar, mashhur din nomoyondalari, o‘tgan ajdodlar nomi bilan atash, ular ruhi bolani qo‘llaydi deb bilish va boshqalar buning isbotidir. S.E.Kenjayeva o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek ismlarini bag‘ishlov ismlar, tasviriy ismlar va ism-istaklarga ajratib tasniflaydi 1 . Bag‘ishlov ismlarini qo‘yishda sabab chaqaloqning tug‘ilishi, farzandli bo‘lish biror ilohiy, muqaddas kuchning irodasi, ko‘magi, ehsoni deb hisoblanadi va chaqaloqqa o‘sha taxmin qilingan, e’tiqod qilinayotgan narsa, shaxs, tasavvurning nomi ism sifatida beriladi. Bag‘ishlov ismlarining o‘zi bolaning tug‘ilishi va etnologik tushunchalarga nisbat berish orqali namoyon bo‘ladi. Bu kabi ismlarni quyidagicha ma’nolar ifodalanadi: Keldixon, Kelsin, Mehmonoy, Mehmonbek, Lozim, Lozima kabi nomlarda ota-onalarning tug‘ilgan chaqaloqqa munosabati ifoda etiladi. Armonboy, Intizor, Zorliq, Ijobat, Maqsadoy, Orzuniso, Tilaboldi, Tilakberdi, Umida, Umid ismlarida esa farzandli bo‘lish orzu qilib kutilgan va bolaning tug‘ilishi ana shu tilaklarnng amalga oshishiga ishora qilinadi. Tasalli, Taskinoy, Taskina, Shukura, Shukriya, Qulluq, Qulluqbeka va b.larda esa chaqaloqning dunyoga kelishi oilaning taskin topishi, tinch va osoyishta bo‘lishi uchun sabab deb hisoblanadi. Azizkeldi, Loyiq, Manzura, Ma’qula, Munosib, Suyukli, Suyuma kabi ismlarda bola oilaning munosib a’zosi deb qabul qillingan. Sevinchbek, Suyundiq, Quvondiq, Quvonch, Quvontoy ismlarida bolaning tug‘ilishi ota-onaga cheksiz quvonch baxsh etgani ifodalanadi. Qutli, Qutlikeldi, Davlatqadam, O‘rozqadam kabi ismlarda oilaga kelgan omad va muvafaqqiyatlar bolaning tug‘ilishi bilan bog‘lanadi va shunga ishora qilinadi. 1 Kenjayeva S.E. O‘zbek antroponimlarining semantik va sotsiolingivistik tadqiqi. n om ...diss. a vtoreferati . - Toshkent , 2011. 20 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Etnologik tushunchalarga nisbat berilgan ismlarda esa, asosan, bolaning etnik kelib chiqishi e’tiborga olinadi. Bunda bolaning qaysi etnik guruhga mansubligini, o‘sha etnos farzandi ekanini, uning o‘tmish ajdodlari o‘sha urug‘ yoki qabilaga mansubligini, chaqaloq o‘shalarning davomchisi ekanini ta’kidlash ko‘zda tutiladi. Bunday etnonimlardan yasalgan ismlar fanda etnoantroponimlar 1 deb yuritiladi. Masalan, Abdal, Arg‘inboy, Barlos, Bahrin, Boyqo‘ng‘ir, Bo‘ronboy, Do‘rmon, Jaloyir, Olchinbek kabilar. Shuningdek, o‘zbek ismlari tizimining katta qismini diniy tushuncha, tasavvur va aqidalar bilan bog‘liq bo‘lgan ismlar tashkil qiladi. Bu jihatdan ham ismlarni bir nechta guruhga ajratishimiz mumkin: bolaning tug‘ilishi, farzandli bo‘lish Ollohning xohish-irodasiga bog‘lanadi: Tangriberdi, Tangribergan, Olloberdi, Haqberdi, Xudoybergan, O‘g‘onberdi, Egamberdi, Berdirahmat . Bunday ma’noli ismlar oxiri –ulla (Alloh) komponenti bilan tugagan ismlarga tegishli: Baxshulla, Nasibulla, Ne’matulla, Inoyatulla, Rizqulla, Shafqatulla, Tuhfatulla, Atoulla ; ism Allohning turli atributlarini anglatuvchi nomlarga –ulla, -bergan, - berdi, -ato kabi komponentli qo‘shma va so‘z ism sifatida tanlanadi: Azizulla, Ahadulla, Karimulla, Majidulla, Nurulla, Rahmonulla, Samadulla, Fathulla, Xayrulla, Karimberdi, Xudoybergan, Berdirahmat ; bolaga Allohning bandasi, quli, xizmatkori degan ma’noni anglatuvchi ismlar qo‘yiladi. Bunday ismlarni alohida so‘zlardan yoki komponentlaridan birida abdu-, -qul, -g‘ulom ishtirok etgan nomlar tashkil qiladi: Abdurahmon, Abdulaziz, Orziqul ; Tasviriy ismlar ham turlicha tasnif qilinadi. 1. Bolaning tug‘ilgan vaqtini tasvirlovchi ismlar: bolaning qaysi oyda, faslda tug‘ilgani tasvirlanadi: Asad, Ashura, Ashur; Bahora, Bahorniyoz; Ko‘klamoy; Robiya, Robiyabu; Rajabbergan, Ramozon; Muharram; Savurboy, Savura; Safarberdi, Safarkeldi, Safarmurod; 1 Begmatov E., Uloqov N. O‘zbek onomastikasi (bibliografik ko‘rsatkich). – Namangan , 2008. – B. 134-145. 21 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Sunbula; Qurbonoy, Qurbonsuluv; Kuzboy, Kuzkeldi; Yozboy, Yozxon, Yozbeka, Yozberdi va boshqalar ; ismda bola haftaning qaysi tug‘ilgani tasvirlanadi: Jumaboy, Jumakeldi, Jumaniyoz; Dushan // Duyshanba, Shanba, Shanbagul; Bozorboy, Bozorgul; Anna // Odina, Annaberdi, Annasuluv va boshqalar; chaqaloq sutkaning biror payti, onida tug‘ilgani tasvirlanadi: Azonboy; Saharbeka, Subhida, Subhiya, Subhiniso; Tongboy, Tonggul, Tongnur, Tongotar, Tongotmish; Namoz, Namozgul va boshqalar; bir qator ismlarda chaqaloq tug‘ilgan paytda tabiatning biror hodisasi yuz berayotganligi tasvirlanadi: Yomg‘irboy, Yomg‘irchi, Yog‘inboy; jalaboy; Yildirim (Chaqmoq); Oydin; Dovulboy, Dovulli; Do‘lboy, Do‘lchi; Oyto‘ldi, Oyto‘liq; Qirovboy (Shudring); Qorbola, Qoryog‘di, Qoryigit, Qorkeldi, Qorli va boshqalar; 2. Chaqaloqning boshqa farzandlar orasidagi o‘rnini, tug‘ilish navbatini tasvirlovchi ismlar. Chaqaloqning boshqa bolalar qatoridagi o‘rnini, nechanchi bola ekanini tasvirlash uduni ham mavjud. Masalan, dastlabki, birinchi farzand Avvalboy, To‘ng‘ich, Kattabek deb ismlansa, undan keying va oxirgi bolalar Kenja, Kenjabek, Kenjam, Kenjasuluv, Kenjatoy, Kichiktoy, Kichikqiz, Ko‘rpa (oxirgi bola), Ko‘rpagul, Ko‘rpago‘zal, Xulosa, Miyonjon (O‘rtancha) deb nomlanadi. Ba’zan ushbu tushuncha son turkumidan yasalgan ismlar orqali tasvirlanadi: Uchboy, Uchim, Chori, Chorikeldi, Panji, Panjibibi, Panjigul, Oltiboy, Sakkizxon, To‘qqizboy, To‘qqiznazar va b. 3. Bola tug‘ilgan joyni tasvilovchi ismlar: Yobonboy // Yovon, Dalaboy, Yozloq, Yo‘lberdi, Yo‘lkeldi, Yo‘lturdi va b. 4. Bolani chiroylilik, go‘zallik nuqtai nazaridan tasvirlovchi ismlar. Ota-onalar o‘z farzandining (ayniqsa, qizlarning) kelishgan, chiroyli, go‘zal odam bo‘lib ulg‘ayishini orzu qilishadi. Shu sabali o‘zbek antroponomiyasida go‘zallik motivi bilan bog‘liq ismlar sezilarli miqdorni tashkil etadi: 22 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B ism bevosita go‘zallik, nafosat tushunchalarini ifoda etuvchi so‘zlardan tanlanadi: Ko‘rkamoy, Suluvbeka, Suluvnoz, Chiroygul, Barno, Vajiha (go‘zal, dilbar), Vajhiya (oy yuzli), Vasilat (ko‘rkam, kelishgan), Vasima (chiroyli), Vosil, Vosila (ko‘rkam, kelishgan), Jamol, Jamola, Zarofat (ko‘rkam, ajoyib), Zebo, Lobar, Malohat, Nafosatxon, Nigora (go‘zal), Husniya , Husnijamol, Husnikamol va b. ism go‘zallik ramzi bo‘lmish yorug‘lik, nur tushunchalarini anglatuvchi so‘zlardan tanlanadi, bolani ana shunday xususiyatga ega bo‘lsin deb tilashadi: Balqi (barq urgan, yashnagan), Balqin (yaltiroq, chaqnab turuvchi), Bahiya (nurli,ravshan), Zulfinur, Anvar, Anvara, Nizora (go‘zallik nuri), Nurbadan, Nurliro‘y, Nurliqo, Nurlig‘oyat, Shamsinur . ism go‘zallik ramzi bo‘lmish hisoblanuvchi qimmatbaho ma’danlar, buyumlar nomiga nisbat berish orqali yasaladi: Kumush, Kumushgo‘zal, Kumushjamol, Kumushoy, Oltinoy, Oltinbibi, Gavharoy, Yoqutxon va b. ismga go‘zallik ramzi bo‘lmish xayoliy mavjudotlar nomi asos bo‘ladi va bola o‘shlarga o‘xshasin deb tasvirlanadi: Parizod, Parizoda, Parivash, Pariniso, Pariruh, Hurbeka, Hurzod, Hurzoda, Huriniso, Huriya, Hurqiz, Hursanam. ismning nominativ asosini ko‘rkamlik va nafosat namunasi bo‘lgan o‘simliklar, ayniqsa, gullar nomi tashkil etadi: - gullar va o‘simliklar nomi: Atirgul 1 , Binafsha, Boychechak, Bo‘tagul, Gulbeka, Gulbeka, Gulguna, Zarchechak, Lolagul, Lolaniso, Lolaruh, Lolaro‘y, Nargiza, Nasrin (oqgul), Oqgul, Ra’no, Savsanoy, Safsargul, Sumanso (jasmin), Sunbula (o‘simlik); - daraxtlar va ularning guli: Bodomgul, Oylargul (shaftoli guli), Sambit ( tol), Sarvi, Sarvinio (daraxt), Charos; ismning nominativ asosini hayvonlar va qushlar nomi tashkil qiladi: 1 Баскаков Н . А . Элемент гул « роза, цветок» в составе каракалпакских имен // Ономастика Средней Азии. – М. : Наука, 1978. – С. 138-144. 23 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B - hayvonlar nomi: Bo‘tako‘z, Kiyikjmol, Suvsar, Suyg‘un (kiyik), Qunduz, Qundubeka, Qunduzoy, G‘azola (kiyik,ohu); - qushlar nomi: Sulgun // Suyqun (qirg‘ovul), Qaldirg‘och, Qarlig‘och, Anduvoch, To‘ti, Maynaxon, To‘rg‘ay va b. 5. Bolaning tug‘ilgan paytdagi ko‘rinishi va anatomik holatini tasvir holatini tasvirlovchi ismlar. Ma’lumki, ba’zi bolalar tug‘ilganida badanida, ba’zi a’zolarida g‘ayritabiiy xususiyatlar bo‘lishi mumkin. Kishilar bu holatlarni Yaratganning mo‘jizasi, qudrati rufayli yuz bergan deb hisoblashgan. Shu sababli, ba’zan bunday bolalarga Qudrat, Qudratulla, Hayrat, Ijoza (karomatli), Karomatxon kabi ismlar qo‘yishgan. Xalq orasida mana shunday belgilar bilan tug‘ilgan bolalarga nisbatan “ismi o‘zi bilan tug‘ilgan bola” degan qarash va ibora mavjud. Bunday nomlarda chaqaloq tug‘ilishi bilan ma’lum bo‘lgan xususiyatlar unga berilgan ism orqali tavirlanadi. 1) bolaning dunyoga kelgandagi holati tasvirlangan ismlar: Chalaboy (bola muddatiga yetmasdan oldin 7-8 oylik bo‘lib tug‘iladi), Pardaboy, Pardaniso, Pardaboy, Eshparda (ona qornida pardaga o‘ralib tushadi), Tuvoq, Tuvoqberdi, Oytuvoq (pardali); 2) bola tug‘ilganda terisining biror joyida (ko‘pincha yuzida, yelkasida, qo‘lida, kuraklari terisida) qizil yoki qora dog‘lar va xol mavjud bo‘lgan. Ushbu nuqsonlar ko‘payib yoki yoyilib, kattalashib ketmasin, bolaga qandaydir zarar keltirmasin degan maqsadda o‘sha dog‘, belgilarning nomi (oddiy so‘zlar) ism sifatida tanlangan. Masalan bunday ismlarga xol (meng), anor, toj, shox bilan bog‘liq ismlarni kiritishimiz mumkin: Xoldor, Xolyor, Xolida, Oyxol, Nurxol, Xolchuchuk; Menggul, Mengjamol, Mengliboy, Mengliyor, Mengoyim, Meylixon; Anorboy, Anora, Anorgul, Norboy, Norxon, Norbadan, Norbeka, Norbo‘ta, Norgo‘zal, Norxo‘ja, Norqobil (bunday ismlar qizil rangdagi xol yoki dog‘i bor chaqaloqlarga qo‘yilgan); Tojixon, Tojibar, Tojigul, Tpjimurod, Tojiqiz, 24 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Umrtoj, Tojinor, Nortoji, Oytoji (toji so‘zi ham xol, dog‘ ma’nosida bo‘lib, chaqaloq badanida qora, qizil rangda bo‘lgan) ; Shoxli, Shoxdor (bu ism ko‘proq boshida do‘mboqlik belgisi bo‘lgan bolalarga qo‘yilgan); Shuningdek, o‘zbek xalqida shunday ismlar borki, ularga chaqaloqni himoya qilishning vosita va usullarini tasvirlovchi ismlar deyiladi. Bunday ismlar etnografik va onomastikaga oid adabiyotlarda “asrovchi nomlar”, “himoya nomalari”, “tuban nomlar”, “xunuk ismlar” deb ataladi. Ma’lumki, juda qadimgi davrlardan beri ota-onalar o‘z farzandini qandaydir bolaning dushmanlaridan himoya qilib kelgan. Bunday harakat chaqaloqqa beriladigan ismda ham ifodalangan. Bunda bolaning dushmani deb bilingan yovuz kuchlarni boladan uzoqlashtirish ko‘zda tutilgan. Shu sababli bolani yomon, xunuk, yoqimsiz, bu bola bizning bolamiz emas, uni topib, sotib olganimiz kabi tavsiflashgan. Bu choralar orasida bola irodali, u yovuz kuchlar hujumiga bardosh bera oladi deb umidlanish va o‘shanga mos ravishda chaqaloqni mahkam, mustahkam narsalarga qiyoslash alohida o‘rin tutgan. Masalan, Dunbay (arzimas), Devona, Yomonbola, Yobonqul, Toshbolta, Toshboy, Po‘lat, Po‘latoy, Temir, No‘xta, Sovutboy, Boltaboy, Bolg‘aboy, O‘roqboy, Anzur, Anzura (piyoz), Affon (badbo‘y), Norachchiq, Sarimsoq, Tolhak (achchiq, kakra), Turushboy (sho‘r, yoqimsiz), Begona, Bo‘lak, Digar, Tabdila (almashtirilgan), Tog‘aymurod, Tog‘aygul, Tog‘ayqiz (tog‘asi uyida tug‘ilgan qiz), O‘lja, O‘lpon (bolani dushmanlardan asrash,ularni aldsh maqsadida uni birovning bolasi, sotib topib olingan bola deb atashgan); Berk, Berkboy, Izolat (himoyali), Mahsura (to‘silgan), Osim, Osima (qo‘riqlangan), Tabiya (himoya qilingan), Qo‘riqboy (himoyalangan), Himoyat (himoya ostiga olingan) (bunday ism berilgan bolalar “bola himoya ostiga olingan” deb tasvirlangan). Yuqorida ismlar tasnifini keltirganda ism-istaklarni ham tilga olgandik. Antroponomiya tizimining salmoqli qismini onomastikada ism-istaklar yoki dezirativlar 1 deb yuritiluvchi ismlar tashkil qiladi. 1 Kenjayeva S.E. O‘zbek antroponimlarining semantik va sotsiolingivistik tadqiqi. n om ...diss. a vtoreferati . - Toshkent , 2011. 25 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Ism-istaklar deyilganda farzandli bo‘lgan ota-onaning, shuningdek, chaqaloqqa nom berishda ishtirok etayotgan qarindoshlar, yaqinlarning endigina dunyoga kelgan norasidaga izhor qiluvchi niyatlari, xilma-xil orzulari aks etgan ismlar tushuniladi. Bunday istaklar nihoyatda xilma-xil va ko‘p qirrali bo‘lib, ijobiy munosabat va manolarni ifodalaydi. Mana shunday hollarda bolaga berilayotgan ismning maqsadini aniq biror niyat, xohish, tilak, umid, ishinch tashkil qiladi. Ism tabiiy holda man ashu tilaklarni anglatuvchi so‘zlardan tanlanadi. Ism-istaklarda tilak, istak ismning ma’no-motivini tashkil qiladi. Ism- istaklarda chaqaloqqa aytilayotgan, bildirilayotgan yaxshi niyatlar bo‘rtib ifodalanadi, ism ana shu istakning turli ko‘rinishlarini anglatadigan so‘zlradan yasaladi va tanlanadi. Masalan, ota-ona farzandininhg jasur, dovyurak, bo‘lib ulg‘ayishini istasa, unga Jasur, Qo‘rqmas, Dovyurak , Botir ismlari beriladi. Bunday ismlarni quyidagicha tasniflaymiz: bolaning sog‘-salomat ulg‘ayishi istagini anglatuvchi ismlar: - bolaning sog‘lom o‘sishini istash maqsadi: Salim, Salima, Eson, Esonkeldi, Omon, Omonberdi, Omonoy, Omonturdi va b.; - farzandi turmasdan o‘layotgan oilalarda navbatdagi kasalmand bolaga kasalni yengadi, xavf chekinadi, chaqaloqning dushmani bo‘lmish yovuz kuchlar taslim bo‘ladi kabi maqsadli ismlar berilgan: Yengadi, Yengildi, Yovqaytar, Yovqochdi, Tasli, Taslima, Qaytar, Qaytgan va b.; - bolasi turmasdan nobud bo‘lavergan oilalarda navbatdagi bolaning sog‘-omon yashab ketishiga umid qilganlar: So‘lmas, So‘lmasoy, So‘nmasin, Tinchar, Turaqol // Turag‘ol, Turdiniso, Turjon, Turar, Tursun, Turg‘un, To‘xta, To‘xtar, To‘xtasin, O‘lmas, O‘ng‘al, Oyto‘xta, Tektur, Turomon; - bolaning umri uzoq bo‘lsin, umri bilan bergan bo‘lsin degan maqsadni anglatuvchi ismlar qo‘yilgan: Ko‘pyashar, Manguberdi, Umrboqi, Umrzoq, Umriniso, Umrixol, Umrsuyun ; 26 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B - ulg‘aysin, unib-o‘ssin degan maqsadda qo‘yilgan ismlar: Ulg‘ay, Ulg‘aysin, Ko‘karsin, Niholboy, Nihola, Niholbibi, Unar, Unsin, Unsinoy, O‘sar, O‘skin, O‘ssin; - ota-onalar farzandlari ko‘p bo‘lishini, uylari bolalarga to‘lishini istaganlar: Ko‘paysin, Ko‘pbo‘lsin, Uyto‘l, Uyto‘la, Uyto‘lsin, Uyto‘ldi va b.; - ota-oanlar tug‘ilgan chaqaloq oldingi farzandlarga, oila a’zolariga qo‘shilishib, ergashib ulg‘ayishini istaganlar: Jalg‘ash, Ilash, Ilashsin, Tirkash, Ulansin, Ergash, Hamdam, Hamdambo‘l, Jo‘raboy, Jo‘raxon, Eshbo‘l, Eshbo‘lsin, Eshomon, Eshtur, Eshturdi, Eshturdi, Eshtursun, Eshto‘xta, Sherikboy, Sherikbo‘l va b.; - ba’zi hollarda bola otasi onasi, akasi yoki opasining vafotidan keyin dunyoga kelgan. Bunday hollarda tug‘ilgan farzand marhumlar o‘rnini bossin, bola marhum ota yoki onasidan “yodgor” deb hisoblangan: O‘rinboy, O‘rinbosar, O‘rinbuvi, O‘rinbadal, Yodgor, Yodgora, Yodgorqiz va b.; bolaning yaxshi fazilat va xislatlarga ega bo‘lish istagi ifodalangan ismlar: - bolaning ulg‘ayib ota-onasiga, qarindoshlariga mehribon, g‘amxo‘r bo‘lishini istash maqsadi asosida qo‘yilgan ismlar: Mehribek, Mehribon, Mehribonu, Mehrdil, Mehriniso, Mehrisuluv, Mehriya va b.; - bolaning halol, haqgo‘y, adolatli inson bo‘lishini istash maqsadi asosida qo‘yilgan ismlar: Adolat, Miradl (adolatli, haqgo‘y), Foruh (haqgo‘y), Harros (haqiqat tarafdori), Haqiqat, Dodar (adolatli, odil) va b.; - bolaning pokiza, saramjom-sarishta inson bo‘lishini istash motivi asosida qo‘yilgan ismlar: Bejirim (ozoda, gunohsiz, ko‘rkam), Gulpok (gullarning beg‘ubor, pokiza), Zarif, Zarifa (ma’suma, pokiza), Zilola (tiniq suvdek pokiza), Ifofat (poklik, pokizalik), Ma’sum, Mubarra (toza, gunohsiz), Mubila (sof, musaffo), Najobat (pok, pokiza, oqsuyak naslidan), So‘lim, So‘limbibi, So‘limoy (beg‘ubor, pokiza, chiroyli), Toza, Tozagul (pokiza, ozoda), Pokiza (toza, ozoda, gunohsiz), Poluda (ozoda, pokiza, ma’suma) va b.; 27 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B - bolaning ziyrak, zukko, tezfahm bo‘lishini istash motivi asosida qo‘yilgan ismlar: Ayniya (ziyrak, o‘tkir zehnli), Badiha (topqir, zukko), Basirat (o‘tkir zehnli, idrokli, ziyrak), Binajon (o‘tkir ko‘zli, ziyrak), Zakia (ziyrak,sezgir, tezfahm), Manzalat (uddaburon, epchil), Mahorat (ustakor, epchil, qobiliyatli), Topqir (epchil, tadbirkor), Fatonat (ziyrak, idrokli), Fahima (ziyrak,aqlli), Ehtiyotxon (ziyrak, xushyor); - bolaning kamtar bo‘lishini istash maqsadi asosida qo‘yilgan ismlar: Bayir, Bayri (jaydari, soddadil, oqko‘ngil), Basit (sodda, kamtarin), Jo‘ntoy (kamtarin, sodda), Kamina (xoksor, kamtarin), Kamtar (kichik fe’l), Musallim, Musallima (kamtar, xoksor); - bolaning yaxshi muomalali, shirinso‘z, so‘zamol bo‘lishini istash maqsadi asosida qo‘yilgan ismlar: Biyron (ravon tilli, chechan), Go‘yoxon (so‘zamol, chechan), Daqiqa (shirinso‘z, latif so‘z sohibasi), Zabonboy, Zabonbibi, Zabona (biyron tilli), Zaliqa (go‘zal nutq sohibi), Labshakar (shirin tilli, dilkash), Fasih, Fasiha (chiroyli, ravshan nutq sohibasi), Fasohat (chiroyli, ta’sirchan nutq sohibi), Xushxon (yoqimli ovoz sohibi, shirintil, xushsuxan), Chechan (so‘zamol, ravon nutq sohibi), Notiqa (burro tilli, nutq mohiri, so‘z ustasi) va b.; - bolaning mehnatkash, mehnatsevar bo‘lishini istash maqsadi asosida qo‘yilgan ismlar: Tirishqoq, Tirishqul (harakatchan, mehnatkash), Akif, Akifa (g‘ayratli, xudojo‘y), Omilboy, Omila, Sohir , Sohira (o‘z kasbining mohiri), Foila, Foilabibi , Foilaxon (mehnatsevar) va b.; O‘zbek ismlarini bu jihatdan tadqiq qilish shuni ko‘rsatadiki, antroponimlar millatning, xalqning milliy urf-odat va an’analari, dunyoqarashi, madaniyatini o‘zida aks ettira oladi. Ismlar shaxslarni o‘zaro farqlash ehtiyojidan tashqari ijtimoiy-lisoniy vazifasiga ko‘ra ism beruvchilar (nominatorlar)ning muayyan maqsadini ham ifodalaydi. M ana shu maqsad bolaga ism tanlash va yasash uchun asosiy, yetakchi motiv hisoblanadi. Mana shu maqsadda nominatorning, bevosita u mansub bo‘lgan xalqning milliy-madaniy xususiyatlari o‘z ifodasini topadi. Shu 28 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, o‘zbek antroponimlari ham lingvokulturologiyaning obyekti bo‘la oladi. 2 .2. TILNING BARQAROR BIRIKMALARI: MAQOL VA IBORALARNING LINGVOKULTUROLOGIK TADQIQI O‘zbek xalqi purma’no so‘zga, o‘git-u naqllarga boy xalq sanaladi. Ajdodlarimiz azaldan o‘zining hayotiy muammolarini – mehnat mashaqqati, g‘am- anduhi, rohat-farog‘ati, muvaffaqiyat va mag‘lubiyati, rasm-rusumlari – hamma- hammasini maqol va matallarda, naql va barqaror iboralarda ko‘zgudagidek aks ettirib keladi. Xalqning til boyligi – uning bo‘yoqdor, serjilo leksikasining, frazeologiya qatlamining boyligi bilan ham o‘lchanadi. O‘zbek tili – ona tilimizning juda boy, ma’nodor, jozibali va rang-barangligi Navoiy zamonidayoq isbotlangan. Maqollar xalqning ko‘p asrlik hayotiy tajribalari, doimiy kundalik kuzatishlar xulosasini tugal fikr tarzida qat’iy qutbiylikda ifodalar ekan, ularda har bir so‘zning ma’no xilma-xilligi, iboralarning turg‘unligi, shaklliy barqarorlik ustunlik qiladi 1 . Maqollar ham xalqning milliyligi, urf-odatlarini, asriy tajribalar natijasida chiqargan xulosalarini o‘zida kas ettiruvchi xalq og‘zaki ijodi namunasi sanaladi. Maqollarda ma’lum ma’noda millatning madaniyati aks etadi. Shu sababli o‘zbek xalq maqollarini ham lingvokulturologiyaning obyekti sifatida tahlilga tortishga harakat qilamiz. Bu borada lingvokulturologik obyekt bo‘la oladigan maqollarni quyidagicha tahlil qilamiz:  Bir mayizni qirq kishi bo‘lib yeydi. O‘zbek xalqiga xos bo‘lgan eng oliy xususiyatlardan biri ahillik, inoqlikdir. Bu bizga ajdodlarimizdan singgan fazilatdir. Bir mayizni qirqqa bo‘lib yeyishlik, o‘zi yemay o‘zgaga ilinishlik xalqimizga xos bo‘lgan insoniy fazilatlarga ishora qiladi. 1 Mirzayev T.,Musoqulov A.,Sarimsoqov B. O‘zbek xalq maqollari. – Toshkent. 2013. – B. 5. 29 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B  Bitta qaldirg‘och kelgani bilan bahor bo‘lmas. Qaldirg‘och xalqimizda yaxshilik, qut-baraka elchisi sifatida e’zozlanadi. Shuningdek, u bahor darakchisi. Maqolning lug‘aviy ma’nosiga e’tibor qiladigan bo‘lsak, u mazmunan “ Qars ikki qo‘ldan chiqadi” maqoliga sinonim hisoblanadi va avvalgi maqolga hamohang tarzda uni to‘ldiradi. Aynan qaldirg‘och obrazining olinganiga sabab xalqimizda bu qushga nisbatan o‘zgacha qarash, mehr tufayli. Bu esa maqolda etalon sifatida o‘z aksini topgan.  Bug‘doy noning bo‘lmasa ham bug‘doy so‘zing bo‘lsin. O‘zbek xalqi eng mehmondo‘st, xushkalom xalqlardan sanaladi. “Mehmon otangdan ulug‘” degan naqlni o‘ziga bayroq qilib oladi-da, o‘zi yemay mehmonga tutadi, borini unga ilingisi keladi. Agar mehmonning qornini to‘qlashga qurbi yetmasa, hech bo‘lmaganda ikki og‘iz shirin so‘zi bilan uni siylagisi keladi. Shu ma’noda bug‘doy so‘zi o‘zbekona madanitaimizni o‘zida aks ettirgan etalon sifatida kelgan.  Bosh omon bo‘lsa do‘ppi topilar. Insonning yaxshi, yorug‘ kunlarga, sog‘lik, tinchlik-xotirjamlik bo‘lsa, yaxshi, yorug‘ kunlarga umidi, o‘zini taqdir ixtiyoriga topshirib tavakkal qilish ma’nolari ifodalangan. Bosh kiyim sifatida bu yerda qalpoq, shapka, shlyapa so‘zlari emas, do‘ppi so‘zi keltirilgan. Ma’lumki, do‘ppi o‘zbek xalqining milliy bosh kiyimi sanaladi. Shu o‘rinda lingvomadaniy birlik sifatida etalon vazifasini bajarib kelgan.  Do‘ppining ichida odam bor. Bu maqol mazmunan “ Devorning ham qulog`i bor” maqoliga o‘zaro sinonim hisoblanadi. Bu maqolning tahliliga to`xtalsak, har bir narsani har joyda aytmaslik kerakligini uqtiradi, kishini ogohlikka xushyorlikka chorlaydi. Unda ham etalon sifatida do‘ppi so‘zi olingan.  Elakka chiqqan xotinning ellik og‘iz gapi bor. Bu maqolni eshitgan har bir inson xayoliga g`iybatchi ayol haqida fikr yuritilgan degan o‘y keladi. Lekin bu maqol bunday ayollar haqida emas. Aslida bu maqolda xalqimizga xos bo‘lgan o‘zga millatlarda takrorlanmas xususiyat aks ettirilgan. Negaki, bir insonni ko‘rgan o‘zbek ayollari o‘sha insonning oilasi, farzandlarini, hattoki, qarindosh- urug‘larining ham hol-ahvolini ham so‘raydi. Bu diniy manbalarimizda ham qayd 30 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B etilgan. Chunki, musumlon kishining boshqa bir musulmon kishidan ahvol so‘rashi uning islomdagi farzi sanaladi. O‘zbek ayollarining bu xususiyatlaridan kelib chiqqan “Elakka chiqqan xotinning ellik og`iz gapi bor” maqolida ijobiy xislat ifodalangan.  Er-xotinning urushi – doka ro‘molning qurishi. Oila muqaddas dargoh sifatida e’zozlanadi. Lekin mana shu muqaddas dargohda ham ba’zan ahamiyatga molik bo‘lmagan janjallar uchrab turishi hech birimizga sir emas. Ma’lumki, janjallarning aksariyat qismi uzoq muddatli gina bilan yakun topadi. Ammo oiladagi er-xotin urushi kamdan-kam hollarda araz bilan yakunlanadi. Biroq bu arazning vaqti ma’lum bir muddat ya’ni doka ro‘mol qurishiga ketgan vaqt kabi qisqadir. Shuning uchun xalqimizda “Er-xotinning urushi – doka ro‘mol qurilishi” kabi maqollar yuzaga kelgan. Ushbu maqolda etalon sifatida olingan doka ro‘mol ham milliy kiyimlarimizning tarkibiy qismi bo‘lgan bosh kiyim hisoblanadi. O‘zbek ayollari bu bosh kiyimdan turli xil marosimlarda foydalanishadi.  Hashar qildim-uy qurdim, Bunda ko‘p hikmat ko‘rdim. Hashar o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan udum sanaldi. Ya’ni uy ko‘tarmoqchi (qurmoqchi) bo‘lgan yoki mamalakat obodonchiligi yo‘lida qilinadigan umumxalq mehanatidir. Bizga ma’lumki, hasharga do‘st-u birodarlar, yaqin qarindoshlar yordamga keladi. Hasharda birdamlik, ahillik kabi samimiy tuyg`ular o‘z aksini topadi. Shuning uchun, hashar qilgan inson ko‘p hikmatlarning guvohi bo‘ladi. Ya’ni do‘stlarining sadoqatini, mehribonligini ko‘radi. Bu maqolda etalon sifatida olingan hashar so‘zi lingvomadaniy birlik sanaladi.  Holva degan bilan og‘iz chuchimas. Bu maqol mazmunan “Olma pish, og`zimga tush” maqoliga sinonim. Zamirida, dangasalik, tayyorga ayyorlik kabi xislatlarni qoralab, mehnatsevarlikka, o‘zi ishlab, halol mehnat bilan pul topishga chorlaydi. Ya’ni inson biror nimani orzu qilganligi bilan u amalga oshib qolmaydi, uning amalga oshishi uchun ,albatta, harakat qilish kerakligi 31 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B uqtirilmoqda. Etalon bo‘lib kelgan so‘z “holva” o‘zbek milliy shirinligi hisoblanadi.  Kelinni kelganda ko‘r, sepini yoyganda ko‘r. O‘zbek xalqining to‘yi hech bir xalqda takrorlanmas urf-odatlarga boydir. Ayniqsa, nikoh to‘ylari o‘zgacha shukuh bilan o‘tadi. Bu shukhga kelin yanada o‘zgacha zavq bag`ishlaydi. Xalqimiz hamisha azal-azaldan mukammallikka intilgan. Shuning uchun ham kelinni shunday mukammallik darajasida ko‘rishga intilgan. Ya’ni epli ham sepli ham bo‘lishini xohlaganlar. Kelinning sepi uning ziynati, fayzi sanaladi. O‘zbek xalqida qizga, ya’ni bo‘lajak kelinga sep, sarpo-surug‘ qilish odati katta ahamiyatga ega. Bu shunchalik avj olganki, bu haqda dono xalqimiz “Qizingni beshikka sol,  Non ham non, ushog‘i ham non. Dunyoda o‘zbekchalik nonga yuksak hurmatda bo‘lgan xalq bo‘lmasa kerak. Ulug‘larimiz ham “Nonday aziz bo‘lgin” deb duo qilishadi. Farzandlarga yoshligidan “Nonni ushatmay ye”, “Nonni bosma”, “Nonni ko‘zingga sur” deya tarbiya berishadi. Bularning barchasi xalqimizda nonga bo‘lgan e’tibor, o‘zbekona qarashdan darak beradi. Chunki, bu qarashga ko‘ra, nonni qadrlamaslik, unga nisbatan isrofgarchilik yo‘qchilikka olib keladi, hatto bu gunoh ish sanaladi.  Nafsi yomon hayitda o‘lar. Islom dinida nafsini tiyolmaydigan, badnafs kimsalar hamisha qoralanib kelgan. Chunki, diniy manbalarda ko‘p yeyish qalbni o‘ldiruvchi illat deya keltiriladi. Shunday qarashlar ta’sirida xalqimiz orasida ushbu maqol kelib chiqqan. Negaki, nafsini tiya olmaydigan inson bayramda (Hayit musulmon davlatlari uchun bayram sanaladi) o‘ladi. Bayram bo‘lgandan keyin to‘kin-sochinlik bo‘lishi tabiiy. Ushbu maqolda xalqimizga xos bo‘lgan islomiy qarash o‘z aksini topgan.  Ona yurting – oltin beshiging. O‘zbek tilida beshik so‘zi muqaddas. Chunki, yangi tug‘ilgan chaqaloqni turli odat-u irimlari bilan beshikka yotqizishadi.Tom ma’noda aytganda, beshik deganda o‘zbeklar Vatanini 32 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B tushunadi. Bu so‘z milliy ruh bilan sug‘orilgan bo‘lib, lingvomadaniy birlik hisoblanadi.  Qiz ammaga tortar, o‘g‘il – tog‘aga. Ma’lumki, maqollar xalq tajribasi, kuzatishlariga asoslanadi. Bu maqolda aynan ana shunday kuzatishlar natijasida kelib chiqqan o‘zbecha qarash aks etgan. Ya’ni farzandlarning tashqi ko‘rinishi, xarakteri nuqtai nazaridan kimga o‘xshashi haqida xulosasi berilgan. Haqiqatdan ham qiz farzand ammaga, o‘g‘il esa tog‘aga tortadi. Buni hayotimizda ham ko‘plab uchratishimiz mumkin.  Yaxshi gapga ham, yomon gapga ham farishta omin deydi. Davlatimizning rasmiy dini sanalgan Islomda kishi har biri daqiqada yaxshi niyatda bo‘lishi kerakligi uqtiriladi. Sababi bizning har bir aytgan so‘zimizga farishtalar omin deyishi mumkinligida. Agar beixtiyor sovuq nafas (niyat) qilib qo‘ysag-u, unga farishta omin deb qo‘ysa, holimizga voy. Shuning uchun o‘tayotgan har bir daqiqamizda Ollohga shukr qilib, yaxshi narsalarni ko‘zlab yashashimiz zarur. Bu qarash har birimizni qanoatli bo‘lishga undaydi. Bu maqolda ana shu diniy qarash orqali xalqimizning milliy o‘ziga xosligi ifodalangan.  Yaxshi mehmon osh ustida. Azal-azaldan mavjud bu maqol zamirida ham o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan holat aks ettirilgan. Oila dasturxon atrofida to‘planib o‘tirgan paytda kimdir kelib qolsa, unga qarata “Yaxshi mehmon osh ustida”, “Yaxshi kishi osh ustida keladi”, “Qaynonangiz sizni juda sevar ekan” kabi maqollarni qo‘llaymiz. Bunday holat o‘sha insonning yaxshi fazilatli ekanligidan dalolat beradi. Bu ham, albatta, xalqimizga xos bo‘lgan madaniyatning ifodasidir. Ya’ni o‘zbek madaniyati o‘zbek tilida o‘z aksini topgan.  Yon qo‘shnim – jon qo‘shnim. O‘zbeklarda qo‘shniga azal-azaldan kattta e’tibor va hurmat qaralgan. Bir bolaga yetti mahalla ota-ona kabi maqollarning ham kelib chiqishi mana shunday hurmat va e’tiborning natijasidir. Hatto, diniy manbalarda ham agar ovqat qilsang, hidi qo‘shningnikiga yetib borsa, o‘sha ovqatdan qo‘shniga ham berish kerak deyilgan. Shundan kelib chiqqan 33 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B holda, dono xalqimiz “Yon qo‘shning-jon qo‘shning” deb atashgan. Bu maqolda ana shu o‘zbekona ruh va man’naviy qadriyat sezilib turadi.  Yosh kelsa – ishga, qari kelsa – oshga. O‘zbek xalqida qariyalarni farishtaga qiyoslashadi. Shuning uchun qarisi bor uyning parisi bor deyishadi. Shu tufayli ham qariyalar qay vaqt kelmasin, ularni hurmatlab to‘riga o‘tirgizib, oshga tortishgan. Shuning uchun yosh kelsa – ishga, qari kelsa – oshga deyishgan. Bu maqolda garchi etalon ishtirok etmagan bo‘lsa-da, lekin o‘zbeklarga xos milliylik ruhi sezilib turadi.  Zaifaning tushi chap. Bu maqolda o‘zbek xalqining diniy qarashlari aks ettirilgan. Chunki o‘zbekona qarashga ko‘ra ayol kishining tushi doimo chapdan keladi. Bu maqolda etalon yo‘q bo‘lsa-da, xalqimizga xos qarash sezilib turadi.  O‘zbek iskab bo‘lsa ham elini topar. Bu maqolda o‘zbekning xalqchilligi, millatparvar va xalqparvarligi ko‘rsatilgan. Chunki o‘zbeklar qayerda bo‘lmasin, elim deb, yurtim yonib yashagan xalq hisoblanadi.  O‘ziga ugra kesa olmagan birovga lag‘mon cho‘za olarmidi. Bu maqolda o‘zi uchun biror foydali ish qila olmagan inson, o‘zgalarga ham foydali ish qilib bera olmasligi yoki kengroq olib qaraydigan bo‘lsak, o‘zining tarbiyasi, bilimi bo‘lmagan inson boshqalarga ham ta’lim-tarbiya bera olmaydi kabi ma’nolarda keladi. Ugra so‘zi etalon sifatida kelgan bo‘lib lingvomadaniy birlik vazifasini bajargan. Lingvokulturologiyaning obyekti sanalgan barqaror birikmalardan biri frazeolgizm, ya’ni iboralardir. Iboralar tilni, uning mazmunini yanada boyituvchi ma’naviy xazina bo‘lib, ular ham lingvokulturologik obyekt sifatida millatning madaniyatini o‘zida jamlovchi til birligi hisoblanadi. Quyida bunday iboralardan ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz:  Bozor ko‘rgan echki. Bozor o‘zbek xalqi hayotida katta ahamiyatga egaligi sir emas. Xalqimizda ko‘pni ko‘rgan, uddaburon, tajribali shaxslarga nisbatan shunday ibora qo‘llanadi. Echki bozor ko‘rsa, xo‘jayin, dallol, xaridor 34 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B taniydi. Echki-qo‘y, mol-holning ahvolidan ogoh bo‘ladi. “Musofir” bo‘ladi. Bu yerda bozor ko‘rish turmush sabog‘ini olish degan ma’noda qo‘llanilgan. Nima uchun aynan bozor? Chunki, otang bozor, onang bozor deydi dono xalqimiz, bozor ko‘rgan, narx-navoni, yaxshi yomonni, oq-u qorani ajrata bilishda bozorning o‘rni katta. Bu ham xalqimizning bozorga yaqinligi yaqqol sezilib turadi.  Jonini jabborga bermoq. Bu ibora ilohiy ma’noda “Jonim tasadduq” iborasining muqobili sanaladi. Jonini timoq, jon koyitib, kuydirib, sidqidildan, vijdonan mehnat qilmoq, faoliyat ko‘rsatmoq, e’tiqod, qat`iyat bildirmoq, sig‘inish. Jonini jabborga berish – xudo, haq yo‘liga tikishi, bag‘ishlashidir. Bu iborada o‘zbek xalqining diniy e’tiqodi islom dini ruhi yaqqol sezilib turadi.  Ko‘zining paxtasi chiqdi. Kishining jaholati qo‘zib, g‘azabi kelganda, baqirib-chaqiradi, so‘kinadi, bilak kuchini ishga solish ham mumkin. Shunday paytda odamning ko‘zi ola-kula bo‘lib “paxtasi chiqadi”, ya‘ni katta ochilganidan oqi to‘la ko‘rinib, paxtani eslatadi. Bu yerda paxta lesemasining qo‘llanilishiga sabab ham xalqimizning bu ne’matga yaqinligi unga bo‘lgan e’tiboridir. Axir bejizga paxtani “oq oltin” deb atamaymiz-ku.  Qulog‘ini tishlab qo‘ymoq. Bu iborali xalqimizga xos milliy urf-odat o‘z aksini topgan, ya’ni beshikketdi odati. Hali beshikdagi qizchaga to‘rt-besh yashar bolani “yor” qilib, “holva”ning qulog‘ini tishlatish . Bu odat turkey o‘zbek xalqlarida qadimdan mavjud. “Qulog‘i tishlab” , deganda biror ish, masalala oldindan kelishib, hal qilib qo‘yilgan ma’nosi anglashiladi. Ishni pishitib qo‘ygan ma’noda.  Quloqqa azon aytmoq. Musilmonchilikda bola tug‘ilib, kichik chillasi chiqqach, bir mulla chaqirib, uning qulog‘iga azon aytiriladi. Azon aytilganda bolaning qulog‘i ochiladi. Bu iborada ham xalqimizga hos bo‘lgan diniy aqida o‘z ifodasini topgan.  Bo‘yingdan akang. Bo‘yingga qoqindiq, bo‘yingdan o‘rgilay, aylanay, tasadduq singari mehr-muhabbat, ishqibozlik, xush ko‘rish, rag‘bat iborasi ifodasidir. Bo‘y – sarv qomat, go‘zallik, sog‘lom-baquvvatlik, kuch ramzi. 35 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Bo‘y – oshiq mehr-oqibati timsoli. Xalq orasida bo‘y insonning eng yaxshi fazilati – kamolot ramzi sifatida ulug‘lib madh etiladi. “Bo‘yingdan akang” oshiqning ma’shuqaga, yigitning qizga ishqibozlik, mehr ifodasi. Bu o‘rinda uchinchi “aylansin” so‘zi tushib qolgan bo‘lsa-da, ma’nosi anglashilib turadi. “Baqabaqangdan akang” iborasi ham hayotsevralik, gap tashlash, ishqibozlik ma’nolarida o‘zaro sinonimlik hosil qiladi.  Baqbaqa to‘ram. Xalq xaromxo‘r, tekintomoq odamlardan hamisha nafratlaib kelgan. Bu iborada tanqida, kinoya, istehzo ohanglari bo‘lib, o‘zgalar hisobidan kun ko‘rib, huzur-halovatda yurgan odam masxara qilinadi. Odatda, odamning birdan ko‘zga tashlanadigan tashqi alomatlari bo‘ladi. Birovning o‘zidan oldin xonaga qorni kiradi, boshqa kishi yuzidagi xoli, dog‘i bilan ajralib turadi. Tomoqdan tumshuqqacha bo‘lgan “masofa”da joylashgan baqbaqa ham ba’zi kishilarning “bezagi”dir. Bu “davlat” egasining ancha yil loqayd, o‘zga dardi bilan ishi yo‘q, o‘zidan, hayotdan mamnun ekanligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham xalq “baqbaqa” yoniga “to‘ram”ni qo‘shib, bir atama yaratarkan, ma’lum toifa kishilar timsolini yaqqol ko‘z o‘ngimizga keltiradi.  Bel olishmoq. Kurash o‘zbek xalqining ota-bobolardan qolgan asriy merosi sanaladi. Qadimda ota-bobolarimiz or-nomus uchun kurash tushganlar, bu oriyat masalasi sanalgan. Ana shu kurash jarayonidan “bel olishmoq” iborasi kelib chiqqan bo‘lib, polvonlar davraga chiqsa, qo‘l-bel olishib, kurashga kirishishadi. “Bel olishmoq”ning ko‘chma ma’nosi ham bo‘lib, ikki raqib tomonning bir-biri bilan ixtilofga, kurashga kirishishi, g‘oyalar, mafkura, nazariyalar kurashi va hokazolar ko‘zda tutiladi.  Belida belbog‘i bor. O‘zbek odamning ishonchli, puturli, tayinli, diyonatliligini bilmoqchi bo‘lsa, belida belbog‘i bormi, deydi. Belda belboqning bo‘lishi – suyansa, ishonsa, qo‘shilsa bo‘ladigan odam mazmunini tashiydi. Bu ibora (belingda belbog‘ing bormi?!) kishi hamiyatiga tegish, yigitmisan o‘zi, qabilida raqibning jig‘iga, g‘ashiga tegish maqsadida ishlatiladi. O‘zbek xalqida belida belbog‘i borlik yigitlik, juvonmardlik, tayinli, subutli, diyonatlik garovi. 36 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B  Boshini ikkita qilmoq. O‘z ma’nosi yo‘q, ko‘chma ma’noda uylantirib boshini ikkita, oyog‘ini to‘rtta qilmoq tushuniladi. Ola xurjunni (ro‘zg‘or) yelkaga tshlamoq. Xalqimizda ikki yoshni nikohlab, bir yostiqqa bosh qo‘ydirishni “Boshini ikkita qilish” iborasi bilan tariflanadi.  Tomog‘i tushdi. Bu iborada xalqimizning so‘zning nozik ottenkalaridan foydalana olish mahoratini ko‘rsatib bergan. Bu narsa biror narsaga, yegulik-ichgulikka ko‘zi tushib, og‘zi suv ochib, havasi kelsa-yu topib yeya olmasa, unda yetish olmay qolganda aytiladi. Ona, bolamning uzumga tomog‘ tushdi, deydi. Tomog‘i tushish, ma’lum ne’matga yetisha olmay, tomoqning sun’iy ravishda tushib ketishi, so‘lak oqishi kabilardir. Xotin-qizlarga nisbatan (homiladorlik) boshqorong‘i bo‘lish deb ham yuritiladi.  Yelkamning chuquri ko‘rsin. Xalqimiz orasida keng tarqalgan bu iborada ham o‘zbekona qarash, taomil o‘z aksini topgan. O‘ta norozilik, ozurda bo‘lish, jonga tegib ketish, bezori bo‘lish xulosasi. “Bu joylarni yelkamning chuquri ko‘rsin”,- deyilganda qayta bu joylarga kelmasligi tushuniladi. Yelkaning chuqurida (o‘mrov suyagi) suv turmaydi. Unda suv saqlash amri mahol. Mening bu yerga kelishim, qasamimni buzishim ham xuddi shunday gap, degan qiyos qilinadi.  Yelka tutmoq. Bu ibora juda ko‘p ma’nolarda qo‘llanilib, o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan eng go‘zal odatlardan biri bo‘lgan, salomlashish, ko‘rishish ma’nosini ham tashiydi. Bunda ko‘rishmoqchi bo‘lgan katta yoshli ayollarga (jumladan, qaynonaga ) engashib (yelkaga qoqishi uchun) yelka tutiladi. Bu odat kattaga hurmat, kamtarinlik, odob yuzasidan amalga oshiriladi.  Yelkasi chopon ko‘rmagan. Ko‘chma ma’noda kambag‘al, izzat- hurmat ko‘rmagan, quda-andalik bo‘lmagan, mehr-oqibat bilmagan mazmunini tashiydi. Iborada tagi-zoti past, ko‘rmaganning ko‘rgani qursin degan takabburona naql mazmuni ham bor. Cho‘pon esa xalqimizning milliy kiyimi sanaladi.  Yelkasiga shayton mindi. Insonning o‘ng yelkasida rahmon, chap yelkasida shayton o‘rnashgan bo‘lib, uni yaxshilik va yomonlik sari undab, 37 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B otlantirib turadi, deyishadi. Shayton – yovuzlik, yo‘ldan ozdirish, yomonlikka boshlash timsoli. Yelkasiga shayton mindi, deganda o‘zbeklar, binoyiday muomalada bo‘lib turgandi,birdan fe’li aynidi, orqasi tutdi, shaytoni qo‘zidi, endi yaqin o‘rtada uni insofga, murosa-yu madoraga keltirish qiyin mazmunidagi fikrni anglashadi.  Qo‘lini paxsa qildi. G‘azab, vajohat ichida qo‘lni silkib (qilichga, xamjarga o‘xhsatib) gapirish. Paxs so‘zi qalin devor ma’nosida bo‘lib, loy (paxsa) urilganda qavat-qavat qilib uriladi. Qo‘lning g‘azab bilan bilan uzatilgan holda baland-past yurishi paxsa qavatlarga o‘xshatiladi. Bu kabi o‘xshatish va metaforalarda ham xalqchillik o‘z ifodasini topadi. Biz bu haqda keying rejada kengroq to‘xtatamiz.  Ichagini boshiga salla qilmoq. Bu ibora haqorat, dag‘dag‘a, so‘kish, mensimaslik bo‘lib, ayrim chapani yigitlar bir-biriga dahanaki daf qilishganlarida ishlatib qoladilar. Ichagini salla qilish birovni chavaqlab, ichak-chavog‘iniboshida ilish, uning joniga qasd qilishdir. Bu yerda salla so‘zi bir tomondan ichakning uzunligiga ishora qilsa, ikkinchi tomondan milliy bosh kiyimimiz sifatida madaniyatimizni o‘zida aks ettiradi.  Qornini yors, alif chiqmaydi // Alifni kaltak deydi. Alifni kaltak deydi iborasining muqobili. Alif – arab alifbosining birinchi bosh harf-tovushi, to‘g‘ri chiziq shaklida. Qornini yorsa, alif chiqmaydi, deganda bilimlar dunyosidan bexabar, xudo bexabar, hatto alifbening alifi ham yo‘q boshida mazmuni ko‘zda tutiladi. Ibora o‘ta salbiy, tanqidiy, kinoyaviy ohang kasb etadi. Aynan alif so‘zining tanlanishi esa tilimizning islomga yaqinligi, arab alifbosidan boxabar ekanligidan dalolat beradi. Bu ham, albatta, tilimizning o‘ziga xos xususiyati sanaladi.  Qorni kajavaday. Bu o‘xshatish ibora sanaladi. Qorinni kajava – ikki to‘lqinli to‘qima savatga o‘xshatilyapti. Bu savat milliy boyligimiz sanalgan pillaning kattalashtirilganini eslatadi. Bir tomoni ochiq, osti yopiq. Eshak, ot, tuyaga yuk joylab ortishga qulay. Qorin aslida kajavaday bo‘lishi mumkin emas. 38 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Xalqimiz ochofat, tekintomoq, beg‘am kishilarni kajava qorin, qorni kajavaday, deb masxaralab tanqid qiladi. Bu ibora, ayniqsa, mamlakatimizning janubiy viloyatlarida faol qo‘llaniladi.  Oyoq bosish. Bu ibora o‘z va ko‘chma ma’nolarda ishlatiladi. Oyoq bosmoq – sinib tuzalgan oyoqning ilk bor yerga bosish yoki go‘dakning atak- chechak bilan birinchi qadamlarini qo‘yishi kabilarda o‘z ma’nosida qo‘llangan. Shuningdek, “Oyoq bosish” o‘zbek xalq odati ham bor. Kelin-kuyov ilk bor chimildiqqa kirganda oyoq bosish odati amalga oshiriladi. Taomilga ko‘ra kim kimning oyog‘ini birinchi bo‘lib bossa, qurilayotgan oila, ro‘zg‘orga o‘sha bosh bo‘ladi, deyishadi. Musulmonchilik – o‘zbekchilikda yigit oilaga bosh bo‘lishi tabiiy. Shuning uchun ham kelin nazokat bilan, kuyoviga oyoq bostirar ekan, so‘ng irimiga o‘zi ham beginning oyog‘ini bosgan bo‘ladi. Bu o‘zbek xalqining noyob, milliy va qadimiy urf-odati sanaladi.  Oyoq uzatmoq. Iboraning bir nechta ma’nolari mavjud: oyoqni uzatmoq, cho‘zmoq, chigilini yozmoq, dam olmoq kabi. Bu iboraning ko‘chma ma’noda ifodalovchi insonning o‘limi, hayotdan ko‘z yumish ottenkalarida nozik so‘z o‘yini mavjud. Jumladan, Bobom oyog‘ini uzatdi. Xalqimizga xos bunday iboralarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. Misol uchun, “Yo‘qolib qoldi” iborasi ham mazmunan “Oyoq uzatmoq’ bilan bir. “Buvim yo‘qolib qoldi” yoki “Amakim yo‘qoldi” kabi. Bu iboralar yurtimizning janubiy viloyatlarida faol qo‘llaniladi.  Bu ham yo‘q edi, otam bozordan keltirdi. Bu ibora ham janubiy viloyatlarda keng qo‘llanilib, bolalar biror taom, kiyim-bosh, buyum, o‘quv qurolidan norozi bo‘lib, xarxasha qilganda shunday deyiladi. Boriga, topilganiga shukr qil, shu ham aslida yo‘q edi, dadang bozordan keltirdi, deya mazkur buyumning narxi oshiriladi. Noshukur bo‘lma, nafsingni tiy, qabilida yoshlikdan qanoat odobi tarbiyalab boriladi. 39 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Albatta, xalqimizda odob-axloqqa, yaxshilikka undovchi bu kabi iboralar ko‘plab uchraydi. Xalq bu kabi til birliklarida ham farzandlarni tarbiyaga, kamolotga undaydi. 2 .3. O‘ZBEK TILIDAGI O‘XSHATISH VA METAFORALARNING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATLARI Bugun zamonaviy tadqiqotlarda o‘xshatishlarning lingvokulturologik jihatlariga katta e’tibor berilmoqda. “Lingvokulturologiya” kitobining muallifi V.A.Maslova o‘xshatishlarda muayyan xalqning milliy dunyoqarashi aks etishini ta’kidlab, bu fikrini rus, belorus, va qirg‘iz tilida qo‘llanuvchi o‘xshatish qurilmalari tahlili asosida dalillaydi. Uning fikriga ko‘ra, глаза блестящие как Иссык - Куль стройный как мараль сильный как Манас kabi qurilmalar qirg‘iz xalqining milliy dunyoqarashini aks ettiradi 1 . V.A.Maslova, shuningdek, muayyan xalqning obrazli tafakkur tarsi xususan, o‘sha xalq tilida qo‘llanuvchi o‘xshatishlarda ham yaqol namoyon bo‘lishini ta’kidlaydi 2 . Olimaning bu fikrini o‘zbek tilidagi turg‘un o‘xshatishlar ham tasdiqlaydi. “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati” uchun yig‘ilgan materiallar shundan dalolat beradiki, xalqning muayyan predmet, belgi, harakat- holatga munosabati, assotsiativ fikrlash tarsi o‘xshatishlarda ham namoyon bo‘ladi. Jumladan, buni o‘zbek tilidagi inson haqidagi turg‘un o‘xshatishlarda ham ko‘rishimiz mumkin. Тilshunos olima D. Xudoyberganova o‘zining “Matnning antroposentrik tadqiqi” nomli maqolasida o‘zbek tilidagi inson haqidagi turg‘un o‘xshatishlarni quyidagi ma’noviy guruhlarga tasnif qiladi: 1. Inson a’zolari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar. 2. Insonning tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshaishlar. 3. Insonning jismoniy xususiyati bilan bog‘liq o‘xshatishlar. 1 Маслова В.А. Человек в зеркале сравнения // htt : / www gumer . Info / biblioter – Burs / Linguist / maslova / 06 / php. 2 Маслова В.А. Кўрсатилган асар. 40 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 4. Insonning ovozi bilan bog‘liq o‘xshatishlar. 5. Inson nutqi bilan bog‘liq o‘xshatishlar. 6. Insonning harakteri bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar. 7. Insonning holati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘ xshatishlar. 8. Insonning hatti-harakati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar 1 . Bu o‘xshatishlarning har biriga alohida to‘xtalib o‘tamiz. inson a’zolari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar: alifdek / sarvdek / sambitdek / shamshoddek tik qomat, angishovnadek kichkina og‘iz, anorday qizil yuz, burgutnikiday o‘tkir ko‘z, gilosday qizil lab, guruchday oppoq, mayda tish, zulukdek qora qosh, ipday ingichka qosh, kulchadek yumaloq yuz, tunday qora soch, cho‘michday katta burun; insonning tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: azroilday xunuk, bo‘rdoqiday / meshday semiz, devday bahaybat, zanidek qop-qora, niholday nozik, oyday go‘zal, suqsurday chiroyli, terakday novcha, chigirtkaday / arvohday / kosovday / cho‘pday ozg‘in; insonning jismoniy xususiyati bilan bog‘liq o‘xshatishlar: ajdarhoday kuchli, ayiqday baquvvat, alpday pahlavon, gulday nafis; insonning ovozi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: ayiqday / sherday / arslonday / tuyaday bo‘kirmoq, na’ra tortmoq, bo‘riday uvillamoq, momaqaldiroqday gumburlamoq, qo‘ng‘iroqday jarangdor; inson nutqi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: avtomatday gapirmoq, bedanaday / bulbulday sayramoq, itday qopmoq, itday irrillamoq, chumchuqdek chirqillamoq; insonning harakteri bilan bog‘liq o‘xshatishlar: bir qop yong‘oqday shaldir-shuldir, avliyoday begunoh, ammamning buzog‘idek bo‘sh, ipakdek muloyim, itday sadoqatli, molday befahm, musichaday beozor, sutday oq, tayoqday to‘g‘ri, tulkiday ayyor, eshakday qaysar, qo‘yday yuvosh; insonning holati bilan bog‘liq o‘xshatishlar: baqaday / shamday / haykalday / toshday qotmoq, bezgak tutganday qaltiramoq, yosh boladay 1 Xudayberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi. Monografiya . – Toshkent : Fan.. 2013. 41 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B quvonmoq, dokaday / devorday / bo‘zday oqarmoq, tilla topgan gadoyday sevinmoq, to‘rvasini yo‘qotgan gadoyday talmovsiramoq, yetimchadek mung‘aymoq, yog‘day erimoq, igna ustida o‘tirganday betoqat, ilonday to‘lg‘anmoq, kuydirgan kalladay tirjaymoq, lavlagiday / sholg‘omday qizarmoq, suvga tushgan bo‘lka nonday bo‘shashmoq; insonning hatti-harakati bilan bog‘liq o‘xshatishlar: yelimday yopishmoq, yeb qo‘yguday qaramoq, yov quvganday yugurmoq, itday / devday / eshakday / molday / qulday ishlamoq, och kalxatday yopirilmoq, ko‘z qorachig‘iday asramoq, maymunday / echkiday sakramoq, molday / itday / cho‘chqaday / ho‘kizday ichmoq, toshbaqaday sudralmoq, o‘qdek otilib chiqmoq. O‘zbek tilidagi inson bilan bog‘liq o‘xshatishlar shuni ko‘rsatadiki, ularda insonning holati va harakatini ifodalovchi o‘xshatishlar miqdori boshqa ma’noviy guruhdagi o‘xshatishlarganisbatan ko‘p. Keyingi o‘rinda esa inson a’zolarini ifodalovchi o‘xshatishlar turadi. Demak, bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘zbek tilida so‘zlashuvchi til egalari ko‘proq insonning harakat- holatini obrazli tarzda ifodalaydi. O‘xshatish uchun etalon sifatida tanlangan so‘zlar ham o‘zbek tilining lingvokulturologik xususiyatlarini ko‘rsatuvchi til birligidir. Insonning xarakteri xatti-harakati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlarda o‘zbek tilida so‘zlashuvchi til egalarining etalon sifatida turli hayvon va jonivor turlarini bildiruvchi so‘zlardan ko‘proq foydalanganligi ma’lum bo‘ladi. Masalan, itday sadoqatli, molday befahm, musichaday beozor, eshakday qaysar (xarakter bilan bog‘liq); itday ishlamoq, echkiday sakramoq, toshbaqaday sudralmoq, ilonday sudralmoq, bulbulday sayramoq (harakat bilan bog‘liq o‘xshatishlar). O‘zbek tilida o‘simlik va meva nomlarining o‘shatish etaloni sifatida qo‘llanishi ham ko‘p uchraydi. Bunday o‘xshatish etalonlariga sambit, shamshod, sarv, terak, lavlagi, sholg‘om,gilos, olma, yong‘oq, kabi so‘zlarni misol sifatida keltirish mumkin. Hayvonni bildiruvchi so‘zlarning o‘xshatish etaloni sifatida qo‘llanishi shaxsning subyektiv munosabatini bildirish harakati bilan bog‘liq ekanligi yaqqol 42 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B seziladi. Masalan, it so‘zi etalon bo‘lib kelgan o‘xshatishlar soni o‘ndan ortiq bo‘lib, ularning barchasi insonga nisbatan qo‘llangan. Ilon etaloni ham shunday xususiyatga ega. V.Maslova o‘xshatishlarning antroposentrik jihatlariga alohida e’tibor berib shunday deb yozgan edi: “O‘xshatilayotgan obyektlarning bir-biridan uzoq bo‘lgan turli doiralarga mansub ekanligi o‘zida bir-birini taqazo etuvchi qo‘shimcha assotsiatsiyalarning butun boshli zanjirini namoyon etadi, ular axborotning to‘laqonli bo‘lishini ta’minlashi bilan birga ta’sirchanlikni ham kuchaytiradi; o‘zaro o‘xshatilayotgan obyektlar voqelikda bir-biridan qancha uzoq bo‘lsa, ulardagi ta’sirchanlik shuncha yorqinlasha boradi. O‘xshatishlarning evristik vazifasi yana shunda ko‘rinadiki, ular dunyo realiyalarini chuqurroq va kengroq bilib olishga, ularning turli va ko‘pincha kutilmagan qirralarini anglab olishga imkon beradi” 1 . Umuman, o‘xshatishlar lingvokulturologiyaga oid adabiyotlarda metafora, metonimiya, maqol va iboralar kabi tilning lingvomadaniy boyligi sifatida e’tirof etiladi 2 . Bu kabi madaniy birliklar ba’zida biror etnosga xos mentallikni, shuningdek, real voqelikni lison vositasida ifodalash darajasini ko‘rsatuvchi dalilhamdir. Ular o‘zida xalqning ijtimoiy-ma’naviy jihatdan rivojlanishini ham ko‘rsatadi. 2.4.Т А’LIM BOSQICHLARINING DASTUR VA DARSLIKLARIDA MAVZUNING YORITILGANLIK DARAJASI Biz mazkur bobda lingvokulturologiyaning obyekti bo‘lmish barqaror birikmalar mavzusining ta’lim bosqichlari dastur va darsliklarida yoritilganlik 1 Маслова В.А. Человек в зеркале сравнения // htt : / www gumer . Info / biblioter – Burs / Linguist / maslova / 06 / php. 2 Қаранг: Воробьев В.В. Лингвокультурология: теория и методы.–М., 1997; Маслова В.А. Лингвокультурология. – М.: Академия, 2000; Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультуролгия. – М., 2002; Иванова С.В. Лингвокультурологический аспект исследования языкових единиц: Дисс. … д-ра филол.наук. –Уфа, 2003. 43 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B darajasini tahlil qildik. Barqaror birikmalar umumiy o‘rta ta’limning 5-sinf ona tili darsligida, akademik letseylarning 2-bosqich “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida keltirilgan. Umumiy o‘rta ta’limning 5-sinf ona tili darsligida 175-darsda “Iboralar” mavzusi berilgan bo‘lib, ibora, uning turlari, xususiyatlari haqida ma’lumot berilgan, iboralarga namunalar keltirilgan. Akademik litsey 2-bosqich “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligining 12- darsida “Barqaror birikmalar” mavzusi, 13-darsda “Maqol va matallar”, 14-darsda esa “Hikmatli so‘zlar (aforizmlar)” mavzulari berilgan. “Barqaror birikmalar” mavzusida barqaror birikmalarning umumiy tavsifi, o‘ziga xos xususiyatlari, turlari haqida ma’lumot berilgan. “ Maqol va matallar” mavzusida maqollar, ularning mavzu ko‘lami, matallarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida berilgan. “”Hikmatli so‘zlar (aforizmlar)” mavzusida hikmatli so‘zlar alohida yoritib berilgan, dars takrorlash darsi bilan yakunlangan. Ochiq dars ishlanmasi “Barqaror birikmalar va ularning tasnifi” mavzusida bo‘lib, darsda tadqiqotimda tahlilqilingan materiallardan unumli foydalandim. 2.5. ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI 4-“B”GURUH TALABASI SHERBO’TAYEVA MUAZZAMNING ADU QOSHIDAGI 2-SON AKADEMIK LITSEYIDA “HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI” FANIDAN 34- GURUHIDA O‘TKAZGAN OCHIQ DARS ISHLANMASI Ta’lim berish texnologiyasi Mavzu: Barqaror birikmalar va ularning 44 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B tasnifi O‘quvchilar soni: 30 ta Vaqti: 80 daqiqa Mashg‘ulot shakli Amaliy-nazariy dars Mavzu rejasi: 1. Barqaror birikmalar haqida. 2. Barqaror birikmalarning turlari (frazeologizm, maqol va matallar, hikmatli so‘zlar). Darsning maqsadi: ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga barqaror birikmalar va ularning turlari, o‘ziga xos xususiytlari haqida ma’lumotlar berish, ularda nazariy bilim va ko‘nikmlalar hosil qilish. Ularni nutqda iboralardan, maqol va matallardan, hikmatli so‘zlardan o‘rinli foydalanishga o‘rgatish. tarbiyaviy maqsad: o‘quvchi yoshlarni o‘z ona tiliga hurmat ruhida tarbiyalash. Ularda insoniylik, rostgo‘ylik, mehr-muhabbat, so‘zga mas’uliyat hissini singdirish. rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning dunyoqarashi, fikrlash darajasini o‘stirish, ularning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: O‘quv faoliyati natijalari: 1. Barqaror birikmalar haqida ma’lumot beriladi . 2. Barqaror birikmalarning turlari haqida ma’lumot beriladi . 3. Barqaror birikmalarning nutqdagi o‘ rni haqida ma’lumot beriladi . 1. Barqaror birikmalar haqida ma’ lumotga ega bo‘ladilar. 2. Barqaror birikmalarning turlarini bilib oladilar. 3. Barqaror birikmalarning nutqdagi ahamiyatini tushunib yetadilar. Ta’lim berish usullari: Suhbat, tushuntirish, ko‘rsatish, og‘zaki so‘rov Ta’lim berish shakllari: Ommaviy, jamoaviy Ta’lim berish vositalari: Darslik, o‘quv qo‘llanma, proyektor, kompyuter, tarqatma materiallar. Ta’lim berish sharoitlari: Kerakli jihozlar bilan ta’minlangan xona Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob Darsning texnologik xaritasi 45 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Ish bosqichlari, vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi O‘quvchi Tashkiliy qism (10 daqiqa) 1.1. O‘quvchilar uch guruhga bo‘linadi, guruhlarga nom va sardorlar tanlanadi, mavzu nomi e’lon qilinadi, mazkur mavzuni yoritishda kutilayotgan asosiy natijalar to‘g‘risida axborot beradi. 1.2. Mavzuni yoritish bo‘yicha tuzilgan rejalar o‘qib eshittiriladi. 1.3. Bugungi kutilayotgan dars mashg‘uloti muloqot tarzida bo‘lishi ta’kidlanadi. 1.4. O‘quvchilar baholash mezonlari bilan tanishadilar. Guruhlarga bo‘linadilar va tinglaydilar. Yozib oladilar. Tinglaydilar. Tinglaydilar. O‘tilgan mavzuni takrorlash va mustahkamlash (15 daqiqa) 2.1. Lug‘aviy tahli bo‘yicha uyga berilgan topshiriq so‘raladi. 2.2. Uchala guruhga o‘tgan mavzuga oid nazorat savollari, lug‘aviy tahlil uchun bittadan beriladi. Javob beradilar va topshiriqlarni bajaradilar. Yangi mavzu bayoni (40 daqiqa) 3.1. Barqaror birikmalar, ularning o‘ziga xos xususiyatlari, turlari haqida ma’lumotlar beriladi. 3.2. Ekranda mavzu Erkin bahs-munozara yuritadilar. Savollarga javob 46 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B asosidagi slayd namoyish etiladi . 3.3. Barqaror birikmalarning har bir turiga namunalar topiladi va tahlil qilinadi. beradilar. Tinglaydilar. O‘qiydilar. Mustahkamlash va uyga vazifa berish (15 daqiqa) 4.1. Mavzu umumlashtriladi va umumiy xulosalar yasaladi. O‘quvchilar bilan o‘rganilgan mavzuni mustahkamlash yuzasidan “Xotira mashqi” texnologiyasi va “Kim topag‘on?” texnologiyasi o‘tkaziladi, 143-mashqni bajarish orqali yangi mavzu mustahkamlanadi. 4.2. Mavzu yuzasidan o‘quvchilar uchun tushunarsiz bo‘lgan atama, tushunchalarga qisqacha izoh beriladi. 4.3. O‘quvchilar baholanadi, uyga vazifa beriladi. Tinglaydilar. Topshiriqni bajaradilar. Tinglaydilar. Yozib oladilar. OCHIQ DARS ISHLANMASI Sana: Guruh: 34 guruh Fan: Hozirgi o‘zbek adabiy tili Mavzu: Barqaror birikmalar va ularning turlari Darsning maqsadi: 47 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga barqaror birikmalar va ularning turlari, o‘ziga xos xususiytlari haqida ma’lumotlar berish, ularda nazariy bilim va ko‘nikmlalar hosil qilish. Ularni nutqda iboralardan, maqol va matallardan, hikmatli so‘zlardan o‘rinli foydalanishga o‘rgatish. Tarbiyaviy maqsad: o‘quvchi yoshlarni o‘z ona tiliga hurmat ruhida tarbiyalash. Ularda insoniylik, rostgo‘ylik, mehr-muhabbat, so‘zga mas’uliyat hissini singdirish. Rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning dunyoqarashi, fikrlash darajasini o‘stirish, ularning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish. Dars turi: Yangi bilim beruvchi va nazorat qiluvchi Dars jihozi: Yozuv taxtasi, darslik, proyektor, kompyuter, tarqatma materiallar Dars shiori: Har bir kuningni nazorat qil! Har bir daqiqangni hisobini ol! Faqat vaqt masalasidagina xasis bo‘l! (T.Mann) Darsning borishi: I.Tashkiliy qism (10 daqiqa): a) salomlashish; b) davomatni aniqlash; d) o‘quvchilarni darsga hozirlash; c) kun hikmatini keltirish va tahlil qilish ( Hamisha yaragil el xizmatiga, Beshak bo‘l olam-u odam zotiga. N.Ganjaviy). II. Uyga vazifani so‘rash va baholash (30 daqiqa): O‘tgan darsni so‘rash uchun so‘zlarning lug‘aviy tahlili bo‘yicha uyga berilgan topshiriqlar tekshiriladi. O‘tgan mavzu bo‘yicha savollar beriladi.  tahlil turlarini sanab bering.  lug‘aviy tahlil deganda nimani tushunasiz?  lug‘aviy tahlilda nimalarga e’tibor qaratish lozim?  lug‘aviy tahlil ketma-ketligini sanab bering.  quvonch so‘zini lug‘aviy tahlil qiling. 48 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B  yoshlik so‘zini lug‘aviy tahlilga torting. O‘quvchilar o‘qituvchi bergan savollarga javob beradilar, so‘zlarni lug‘aviy tahlil qiladilar. III. Yangi mavzu bayoni (20 daqiqa): Yangi mavzu tushunarli va atroflicha ochib beriladi. Barqaror birikmalar va ularning har bir turiga alohida izoh beriladi. Mavzu asosida slayd namoyish etiladi. Mavzu: Barqaror birikmalar va ularning tasnifi Reja: 1. Barqaror birikmalarning umumiy tavsifi 2. Barqaror birikmalarning turlari: frazeologizm, maqol va matallar, hikmatli so‘zlar Ma’lumki, biz fikr almashish jarayonida so‘z va gaplar kabi turli vositalardan tashqari bir necha so‘zlarning birikishidan tashkil topgan birikmalardan ham foydalanamiz. Bunday birikmalar so‘zlovchining nutqiga qadar tilda tayyor holda saqlanib, nutqqa so‘zlovchi tomonidan olib kiriladi. Bunday birikmalar tilning jozibasini, nutqning ta’sirchanligini oshirib, ular barqaror birikmalar deb ataladi. Barqaror birikmalar o‘zining bir quyidagi alohida xususiyatlariga ega: 1. Nutq jarayoniga qadar tilda mavjudlik: nutqqa tayyor holda olib kirishlik. 2. Ma’no butunligi. 3. Tuzilishi va tarkibining barqarorligi. 49 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.Ikki va undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida inmkoniyat sifatida mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 08 17 201317 200C0A 02251D190C Barqaror birikmalardan o‘rinli foydalanish nutq go‘zalligini ta’minlaydi, shuning uchun ular nutqimiz ko‘rki sanaladi. Barqaror birikmalarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi paremiologiya (lot. parema – barqaror, logos – ta’limot), barqaror birikmalar lug‘atini tuzish muammolarini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi esa paremiografiya (lot. parema – barqaror, grafio – yozmoq) sanaladi. Barqaror birkmalar nutqqa tayyor holda olib kirilishi, tarkibiy qismlarining barqarorligi belgisiga ko‘ra umumiylikni tashkil etsa ham, ma’no butunligi nuqtayi nazaridan turlichadir. Shunga ko‘ra barqaror birikmalar quyidagi turlarga bo‘linadi: frazeologizmlar maqol va matallar aforizmlar 50 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.Grammatik jihatdan gap holida shakllangan,xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalar maqollar sanaladi. Maqollar xalqning hayitiy tajribasi,donishmandligi natijasida maydonga keladi. Ular nutq jarayoniga qadar tilda tayyor birikma sifatida mavjud bo‘ladi. Ma’no yaxlitligiga ega bo‘lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki va undan ortiq so‘zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi ko‘chma ma’nodagi barqaror birikmalarga frazeologizmlar deyiladi. Frazeologizmlar gap tarkibida uning bir bo‘lagi vazifasida keladi. Frazeologizmni tashkil etgan so‘zlar frzeolgizmning faqat ichki uzvlari sanaladi. Gapning boshqa bo‘laklari bilan yaxlit, bir butun holda munosabatga kirishadi. Masalan, Rais daladagi hosilni ko‘rib boshi osmonga yetdi.Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, to‘g‘ri ma’noda qo‘llaniladigan, xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalar matallar sanaladi. Matallar ham xuddi maqollar kabi xalqning hayotini uzoq davrlar mobaynida kuzatish orqali hosil qilgan hayotiy tajribasining ixcham shaklda ifoda topishidir. Masalan: Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan dog‘ yoki: Qimirlagan qir oshar. 0F 01 11 1802190707 06021B 1B 1F 15 1E 2D 17 12 2102070E 190214021902170708 01 2E 25 1F 1E 1F 0B 51 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, xalqning turmush tajribasiga ma’lum bir shaxs tomonidan yaratilgan qisqa, obrazli barqaror birikmalarga himatli so‘zlar (aforizmlar) deyiladi. Shuningdek, aforizmlarga hadislar, shoir va mutafakkirlarning, alloma va davlat arboblarining purma’no so‘zlari kiradi. Hikmatli so‘zlar barqarorlik, mazmuniy yaxlitlik, takroriylik (ya’ni nutqda doimo bir xil tuzilishda quyma holda takrorlanish) belgilariga ko‘ra boshqa barqaror birliklar bilan umumiylik kasb etsa ham, aniq muallifining borligi bilan ulardan farqlanadi. Masalan: Dehqoni bor yurt qudratli bo‘lur, qudratli yurtning dehqoni boy bo‘lur (I.Karimov).0F 01 11 1802190707 06021B 1B 52 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 53 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 54 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 55 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 56 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B 57 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Barqaror birikmalarning har bir turiga o‘quvchilar tomonidan namunalar topiladi. Tahlil qilinadi. 58 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B IV. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash ( 15 daqiqa): O‘tilgan mavzuni mustahkamlash qismida quyidagi tartibda olib boriladi: Mavzu yuzasidan xotira mashqi o‘tkaziladi. Iboralarga oid tarqatma materiallar asosida “Davom et” texnologiyasi o‘tkaziladi 143-mashq bajariladi. Xotira mashqi 1. Barqaror birikmalar 3 ta turga bo‘linadi (+). 2. Barqaror birikmalar nutqqa tayyor holda olib kiriladi (+). 3. Barqaror birikmalarning tuzilishi va tarkibi erkin bo‘ladi (-). 4. Barqaror birikmalarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limiga parimiografiya deyiladi (-). 5. Barqaror birikmalar mazmunan bir leksemaga teng keladi (+). 6. Frazeologizmlar faqat ko‘chma ma’noda bo‘ladi (+). 7. Frazeolgizmlar gap tahlilida alohida bo‘lak sifatida olinadi (-). 8. Grammatik jihatdan gap holida shakllangan,xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalarga matallar deyiladi (-). 9. Hikmatli so‘zlar barqarorlik, mazmuniy yaxlitlik, takroriylik belgilariga ko‘ra boshqa birliklar bilan umumiylik hosil qiladi (+). 10.Aforizmlar ma’lum bir shaxs tomonidan yaratiladi (+). Bunda o‘qituvchi mavzuga oid xulosalarni birma-bir o‘qib eshittiradi, o‘quvchilar esa ularni xato va to‘g‘ri ekanligini aniqlaydilar (xato javoblar - , to‘g‘ri javoblar es + belgisi bilan berilgan). 143-mashq. Quyidagi iboralar ishtirokida gaplar tuzing va ma’nosini izohlang. Ishtahasi karnay, qo‘ling dard ko‘rmasin, og‘zi ochilib qoldi, gullab qo‘ydi, ko‘kragini yerga bermoq, loy bo‘lmoq, misi chiqmoq, tuyog‘ini shiqillatmoq, aravani tortmoq, og‘zi qulog‘iga yetmoq, tegirmonga tushsa butun chiqmoq, boshi osmonga yetmoq, arpasini xom o‘rmoq, taqdirga tan bermoq, quloq solmoq, misi chiqmoq. 59 UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B Namuna: Ishtahasi karnay Naim ovqatni paqqos rushirdi. (Ishtahasi zo‘r) Uchinchi bosqichda iboralar bo‘yicha tayyorlangan tarqatma materiallar asosida “Davom et” texnologiyasi orqali mavzu yanada mustahkamlanadi. Bo‘sh klasterlar namunadagidek to‘ldiriladi, ya’ni berilgan iboraning dastlab lug‘aviy ma’nosi, keyin sinonim va antonimi aniqlab yoziladi. Namuna : 60 Podadan oldin chang chiqarmoq ……………… ..……………… ..Yaxshi ko‘rmoq ……………… .……………………………… Tuyog‘ini shiqillatmoq UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.Hafsalasi pir bo‘lmoq Biror narsadan ko‘ngli to‘lmaslik,biror ishning natijasi kutganday bo‘lmasa kelib chiqadigan holat Tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq Boshi ko‘kka yetmoq0F 01 11 1802190707 06021B 1B 61 ……………… ..Tegirmonga tushsa butun chiqadigan ……………… .……………… .……………… . UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.Dili siyoh bo‘lmoq ………………… ………………… Og‘ziga talqon solmoq ……………… . ……………… . ……………… .. Pixini yorgan ………………… ……………… .. ……………… .……………… . ………………0F 01 11 1802190707 06021B 1B V. Darsni yakunlash (5 daqiqa): Darsga xulosa yasaladi, o‘quvchilar baholanadi, rag ‘batlantiriladi va uyga vazifa beriladi. UMUMIY XULOSALAR Xulosa tarzida aytishimiz mumkinki, lingvokulturologiya ilmiy fan sifatida quyidagi qator o‘ziga xosliklarga ega: 1. Lingvokulturologiya madaniyatshunoslik va filologiya (lingvistika) fanlari o‘rtasidagi alohida ilmiy fan sanaladi. 2. Lingvokulturologiyaning asosiy obyekti bu til va madaniyatning o‘zaro ta’siri, aloqadorligi jarayonida yuzaga kelgan birliklarning yaxlit bir tizim asosida o‘rganilishidan iboratdir. 3. Uning predmeti – til komunikatsiyasi tizimida yuzaga kelgan va aks etgan xalqning madaniy qadriyatlariga asoslangan jamiyatning milliy til shaklidir. 4. Lingvokulturologiya jamiyatning yangicha turmush tarzi, yangicha tafakkuri va mamlakat madaniyatining turli sohalaridagi madaniy hayoti haqida axborotlar va madaniy qadriyatlarning yangi tizimini o‘zida aks ettirgan til birliklari asosida ish yuritadi. 5. Xalqning obyektiv, yaxlit va to‘liq madaniyati lingvokulturologiyadan xalq madaniyatining uning tilida va shevalarida sistem tarzda aks etishini talab qiladi. Bu esa yangicha, zamonaviy madaniyat tafakkurining shakllanishiga asos 62UYGA VAZIFA: Mavzuni qayta o‘qish, konspektlashtirish, istalgan badiiy asardn iborlarga 5 ta namuna topish,145-,149- mashqlar.0F 01 11 1802190707 06021B 1B bo‘ladi va bu o‘zgarishlar o‘z navbatida xalqning milliy ruhiga bog‘liq ravishda uning tilida o‘z aksini topadi. 6. Lingvoo‘lkashunoslik predmeti sanalgan noekvivlaent leksika va lakunlar, tilning stilistik jamlanmasi, til birliklarning miflashgan ko‘rinishlari: arxitip va miflar (asotir va rivoyatlar), tilda o‘z aksini topgan rasm-rusum va odatlar, tilning paremiologik fondi, til etalonlari, imo-ishora va ramzlar, tildagi o‘xshatish va metaforalar, barqaror birikmalar hamda o‘zbek nutq odatlari va nutqiy etiket shakllari lingvokulturologiyaning obyekti – lingvokulturemalar sanaladi. 7. Tilshunoslikda ismlarni o‘rganuvchi bo‘lim onomastika, ya’ni nomshunoslik, kishi ismlari esa antroponimlar deya yuritiladi. Antroponimlar (ism, ota ism, familiya yoki laqab va taxallus)ning yaratilishi muayyan ehtiyoj va qonuniyatlar asosida yuz beradi. Ularda, albatta, milliy-mental xususiyatlar o‘z ifodasini topadi. Shu nuqtai nazardan antroponimlar lingvokulturologiyaning obyekti bo‘la oladi. 8. Tilning barqaror birikmalaridan bo‘lgan maqol va iboralar o‘zida xalqimizning turmush tarzi, o‘tmishi, madaniyatini yaqqol namoyon etuvchi lingvokulturologik birlik sanaladi. 9. Ularni lingvokulturologik nuqtai nazardan keng tahlil qilish tilshunoslikda o‘z yechimin kutayotgan masala sifatida belgilanadi. Ularni o‘rganish ko‘plab yangi xulosalarni olish imkoniyatini yaratadi. 63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I 1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: O‘zbekiston, 1997. 3.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. 2-kitob. – T.: O‘zbekiston, 1998. 4.Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1998. II 5. Маслова В.А. Введения в лингвокультурологию. – М.: Наследие, 1992. 6. Гумбольдт В.фон. Язык и философия к ультуры. – M., 1985. 7. С алиева З.И. Концептуальная значимость и национально – культурная специфика сентенции в английском и узбекском языках: Автореф.дисс.канд.филол.наук. – Ташкент, 2010. 8. Mahmudov N . Tilning mukammal tadqiqi yo ‘ llarini izlab … // O ‘ zbek tili va adabiyoti . – Toshkent , 2012. - № 5. 9.Телия Н.В.,Типы языковых значений. Связанное значение слова в языке. – M., 1981. 10. Телия В.Н. Русская фразеология. – М., 1989. 11. Сепир Э. Отношение норм. Поведения и мышления к языку в кн.: НЛ.в.1.М.,1960. 12. Ма hmudov N . Va boshqalar . Ona tili // Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T., 2007. 64 13. Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili // Akademiklitsey va kasbuhunar kollejlarining II bosqich talabalari uchun darslik. – T., 2013. 14. Nurmonov A. Sepir-Uorfning lingvistik nisbiylik nazariyasi haqida mulohazalar / O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. –Toshkent, 2011.- №5. 15. Nurmonov A. Ovrupoda umumiy va qiyosiy tilshunoslikning maydonga kelishi // Nurmonov A. Tanlangan asarlar. 2-jild. –Toshkent: Akademnashr, 2012. 16. Салиева З.И. Концептуальная значимость и национально – культурная специфика сентенции в английском и узбекском языках: Автореф.дисс. … канд.филол.наук. – Ташкент, 2010. 17. Маслова В.А. Человек в зеркале сравнения // htt : / www gumer . Info / biblioter – Burs / Linguist / maslova / 06 / php. 18. X удайберганова Д . Ma тннинг антропоцентрик тад қиқи . Mонография . – Tошкент. : Фан, 2013. 19. Begmatov E.A. O‘zbek ismlari ma’nosi . – Toshkent: O‘zME, 2010 (uchinchi nashri). 20. Kenjayeva S.E. O‘zbek antroponimlarining semantik va sotsiolingivistik tadqiqi. n om ...diss. a vtoreferati .- Toshkent , 2011. 21. Begmatov E.A. O‘zbek ismlari ma’nosi . – Toshkent: O‘zME, 2010 (uchinchi nashri). ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI: 22.httr :/ www. gov. uz/ Nizоmiy nоmidаgi TDPU sаyti 23.httr:/ www. pedagog. uz / Pеdаgоgiк tа’lim muаssаsаlаri pоrtаli 24. http://www.edu.uz/ 25. www.google.uz 65 LUG‘AT А Aforizmlar – афоризмы – aphorisms / wifesaysings Antroponimlar – антропонимы - antroponimy B Barqaror birikma – фразеологические единицы - frazeologism Bosh ma’no - прямое значение — direct sense/meaning D Diaxron lingvokulturologiya – диахроническая лингвокультурология diaxron lingvoculturology I Idioma (matal) – идиома - idiome К Kognitiv tilshunoslik – когнитивная лингвистика – kognitive linguistics Konsept – концепт - konsept L Lingvistika -лингвистика - linguistics Lingvokulturologiya – линг в окультурология – lingvoculturology Lingvokulturema – лингвокультурема - lingvoculturema Lingvoo‘lkashunoslik – лингвогеография- lingvogeography Lingvokulturologik maktab – лингвокультурологическая школа - school lingvoculturology 66 Lingvokulturologik leksikografiya – лингвокультурная лексикография М Maqol – пословица - proverb Mentalitet – менталитет - mentalitet Q Qiyosiy lingvokulturologiya – сравнительная лингвокультурология – comparative lingvoculturology Tavsifiy lingvokulturologiya – сопоставительная лингвокультурология Til - язык – lannguage Tilshunoslik - языкознание - linguistics, science of language Tarixiy tilshunoslik - историческое языкознание - historical linguistics 67

O'xshashlar

Adrasdan nimcha tikish va o’zbek milliy keyimlari
“Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy liboslari tarixi”
To’qish asboblari va to’qish choklarini o’rgatish
Ayollarnihg milliy ko’ylaklarida qo’llaniladigan chok turlari mavzusini o’qitishda klaster metodini qo’llash
Qarshi “Radiant Silk” qo’shma korxonasida“Ipak yigirish texnologiyasinitadqiq qilish”