Umumta’lim maktablarida o’quvchilarning musiqaviy madaniyatini shakllantirish

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2695.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI MUSIQA KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika-psixologiya Fakulteti dekani_____ dots. T.Rasulov “____” ___________ 2012 yil 5141000-“Musiqiy” ta’lim yo‘nalishi 4- kurs 407-guruh talabasi ABDUG’ANIYEV BEKZODBEK ABDUG’ANIYEVICH ning « Umumta’lim maktablarida o’quvchilarning musiqaviy madaniyatini shakllantirish » mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Talaba: ________ Abdug’aniyev Bekzodbek Ilmiy rahbar: ______ o‘q t .M. Qurbonova “____” ___________ 2012 yil “Himoyaga tavsiya etilsin” Musiqa kafedrasi mudiri katta o‘q t .______ R. Primov “____” ___________ 2012 yil Qarshi – 2012 yil

MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………3 I Bob. Musiqa madaniyati darslarni samaradorligini oshirishida nota o`quvining ahamiyati. Nota o`qish malakalarini shakllantirishning asoslari 1.1 Tovush aparatining tuzilishi. Bola ovozining shakllanishi va uni saqlash……………………………………………………………………………...7 1.2 O`quvchilarni nota o`qish va notaga qarab kuylashga o`rgatishning daslabki jarayoni…………………………..………………………………………19 II Bob. Musiqa madaniyati darslarida nota o`qish va notaga qarab kuylashning uslubiy vositalari 2.1 Vokal mashqlari orqali notaga qarab kuylash malakalarini shakllantirish………………………………………………………………………28 2.2 Musiqa madaniyati darslarida nota o`quvini tezlashtirishda solfedjiodan foydalanish………………………………………………………………………..35 XULOSA…………………………………………..………………………..47 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati…………………………………….....49 ILOVALAR……………………………………………………………..50-60

KIRISH Muammoning dolzarbligi: Endilikda mustaqil Respublikamiz ijtimoiy hayotimizining barcha sohalarida tubdan o`zgarishlar, yangilanishlar jadal suratlar bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, o`z tarihimiz, sa`natimiz, madaniyatimiz, ma`naviyatimizni o`rganish va bunda kelajagimiz bo`lgan yosh avlodni baharamand qilish asosiy vazifalardan birin bo`lib turibdi. O`zbek xalqi o`zining tarixida buyuk olim va fuzololari Beruniy, Al- Xorazmiy, Al-Farobiy, Ibn Sino, Imom Buxoriy, At-Termiziy, Ahmad Yasavviy, Ulug`bek, Navoiy, Bobur kabi siymolar, fanning barcha sohalarida ulkan tadqiqotlar yaratib, butun jahonni larzaga soldilar. “O`zbekistonning yorqin kelajagini ta`minlash uchun yosh avlodni ota- bobolarmizni yaratgan ma`naviy merosidan bahramant qilish siyosatimizning actual masalalaridan biridir.” I.A.Karimov Shaxsning har tomonlama komil inson bo`lib shakllanishida barcha fanlar qatori musiqaning alohida o`rni bor. Musiqa shaxs ma`naviy barkamoligining tarkibiy qismlaridan biri sifatida namayon bo`ladi. Musiqa sanatining yosh avlodga kuchliroq ta`sir ko`rsatishi faqat uni faol hamda chuqur idrok etishni emas, balki o`quvchilarning shu san`at bo`yicha dars jarayonida o`rganilayotgan vakal, solfedjio faoliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishni taqozo etadi. Madomiki shunday ekan, umumta`lim maktablarida olib borilayotgan musiqa darslarining mohiyatini bugungi kun musiqa-pedagogikasi nuqtai nazaridan o`zgartirish, darslarni yangi pedagogik tehnologiya asosida o`tish maqsadga molikdir. Chunki bungi kun musiqa ta`limining eng muhim maqsadlaridan biri nazariy va amaliy jihatdan bilimli, ijodkor, qobilyatli yoshlarni tarbiyalab yetishtirishdir. O`quvchilarda yuqorida keltirilgan bilim va ko`nikmalarni shakllantirishda musiqa darslarida jamoa bo`lib kuylash va nota o`quvi faoliyatlariga ko`proq e`tiborni qaratish muhimdir.

Ashulani to`g`ri aytish va o`rganishni tezlashtirish uchun esa notaga qarab yani solfedjio qilib aytish malakalarini egallash katta ahamiyatga egadir. Bu faoliyat o`quvchilarda nota o`qishni shakllantirish bilan bir qatorda ular uchun eng muhim bo`lgan eshitish ya`ni musiqani ongli idrok etish qobilaytini ham rivojlantiradi. Bu esa o`quvchilarda musiqa darsining vakal-xor, jamoa bo`lib qo`shiq aytish, musiqa nazaryasi, musiqa tinglash qobilyati va boshqa qator faoliyatlarni osonlik bilan o`zlashtirishda juda katta yordam beradi. Mavzumizning mohiyati shundaki, hozirgi qadar dars jarayonida musiqa faoliyatlarining barcha turlaridan dars imkoniyati chegarasida foydalanilmoqda. Musiqa darslarining saviyasi, sifati yanada unumli bo`lishligi uchun dars davomida solfedjio, ya`ni nota o`qish va notaga qarab kuylash faoliyatlariga ko`proq vaqt ajratish darsning sifatini ta`minlaydi. Xulosa qilib aytganda nota o`qish va notaga qarab kuylash, ya`ni solfedjio dars davomidagi barcha faoliyatlarni nazariy va amaliy jihatdan birbiriga bog`laydi, o`quvchilarda aniq va yuqori kuylash saviyasini shakllantiradi. Musiqa darslari samaradorligini yanada oshirish ularni ilmiy va amaliy nuqtai nazaridan o`rganish bugungi kun musiqa pedagogikasini dolzarb vazifalaridan biridir. Shundan kelib chiqgan holda biz o`z bitiruv malakaviy tadqiqot ishimizning mavzusini tanladik. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Musiqa darslarining samaradorligini oshirishda nota o`qish va notaga qarab kuylash malakalaridan yanada kengroq foydalanishning imkoniyatlarini nazariy va amaliy jihatdan yanada chuqurroq o`rganish va maktab o`quv tizimiga tadbiq etish. Tadqiqotimizning obyekti: O`rta maktabda musiqa madaniyati darslarining o`qitilish jarayoni.

Tadqiqot predmeti: Musiqa madaniyati darslarining jamoa bo`lib kuylash faoliyati jarayonida o`quvchilarning notalarni erkin o`qishi va kuylashga bo`lgan badiiy ehtiyojini qondirish hamda qiziqishlarni shakllantirish. Tadqiqotning maqsadi: obyekti va predmetidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: 1. Musiqa madaniyati darslarini tashkil etgan faoliyatlarga umumiy izoh berib chiqish; 2. Musiqa madaniyati darsining asosiy faoliyatlaridan biri solfedjioni o`quv mahshulotlariga yanada kengroq tadbiq etish imkoniyatlariga tasnif berish; 3. Musiqa darslarida notalarni solfedjio qilib kuylashning shakl va usullarini ishlab chiqish. Tadqiqot jarayonida shunday ilmiy faraz olg`a surildiki, maktabda musiqa darslarida qo`shiqlarni sifatli aytishda notaga qarab kuylash ya`ni solfedjioda keng foydalanishni ommalashtirishni biz quyidagi faoliyatlar orqali amalga oshirishimiz mumkin, agar: 1. O`quvchilarga notalarni erkin o`qish va kuylash orqali qo`shiq aytish san`atiga bo`lgan qiziqishlarini solfedjio faoliyati orqali amalga oshirilsa; 2. O`quvchilarga notalarni erkin o`qishlari va kuylashlari uchun darsdan tashqari o`quv mashg`ulotlari tashkil qilinsa va faoliyat ko`rsatilsa. 3. Tanlangan qo`shiqlarni notalarini o`quvchilar tomonida erkin o`qish va kuylashlarida yetarli bilim va malaka bo`lsa; 4. Solfedjio faoliyatining darsning boshqa faoliyatlariga bog`lab o`tilsa; Tadqiqotning metadologik asosini mutaffakirlamizning musiqa san`atining o`qitilishini tarbiyaviy ahamiyati haqidagi fikrlari O`zbekiston davlatining “Ta`lim to`grisda”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” milliy musiqaviy qadriyatlarini shakllantirish to`g`risida, xalq ta`limi musiqa estetik tarbiya sohasida chiqarilgan farmonlari va hujjatlari tashkil etadi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi va nazariy ahamiyati: shu bilan aniqlandiki, maktabda musiqa madaniyati darslarning samaradorligini, sifatini, unumdorligini yanada oshirishda notaga qarab kuylash ya`ni solfedjio faoliyatidan kengroq foydalanish zarurligi isbot qilindi. Solfedjio faoliytida kengroq foydalanishning imkoniyotlari shakl tuzulishi hamda uning mazmuni yoritib berildi. O`quvchilarning unga bo`lgan tayyorgarliklarining darajasi va ko`rsatkichlari aniqlandi: O`quvchilarga musiqa darslarida notaga qarab kuylash orqali qo`shiqlarni sifatli o`rgatish hamda keng ommalashtirish samaradorligini shart sharoitlar nazariy va tajribada asoslandi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shu bilan belgilandiki, undagi nazariy hulosalar o`quvchilarning notalarni o`qishni tez o`zlashtirishlarida solfedjiodan keng foydalanish kerakligini ko`rsatdi. Muammoga tegishli uslubiy ko`rsatlamalarni “Musiqaviy madaniyat” darslari va mashg`ulotlarini o`qitishda va olib borishda o`quvchilarni darsdan bo`sh paytlari faoliyatlari jarayonida samarali kuylash mumkin. Bitiruv malakaviy ishning mundarijasi kirish, ikki bob, xulosa va adabiyotlar ro`yhatidan iborat.

I-BOB. MUSIQA MADANIYATI DARSLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA NOTA O`QUVINING AHAMIYATI. NOTA O`QISH MALAKALARINI SHAKLLANTIRISHNING TASHKILIY ASOSLARI 1.1. Tovush apparatining tuzilishi. Bola ovozining shakllanishi va uni saqlash Bugungu kunda musiqa madaniyatining rivojlantirishda bolaning ovozini tarbiyalash va saqalash masalasi juda katta ahamiyatga egadir. Biroq bolalarni qo`shiqchi qilib tarbiyalash masalalari musiqa ta`limi fanining anchagina murakkab va eng kam o`rganilgan qismidir. Hozirda bolalar ovozini tarbiyalash va saqlash muommosini o`rganish masalalari bilan mamlakatimizning yirik musiqashunos mutahassislari, professorlari shug`ullanmoqdalar. Bu olimlar tovush apparatining tuzilishi va rivojlanish xususiyatlarini tekshirib chiqib, bolalar ovozini tarbiyalash va saqlashning ilmiy asoslangan bir qancha metodlarini taklif etdilar. Yuqori nafas yo`li sog`lom bo`lgan ko`pgina bolalarni tekshirib chiqish natijasida bolalarning nisbatan ko`p chiligining tovush apparati sog`lom bo`lmaganligi xatto ovoz boylamlari (pardalari) nosog` ekanligini aniqlashdi. Mutahassislar olib borgan juda ko`p kuzatishlar natijasida shu narsa aniqlanganki bu kassalikka musiqa darslarida va xor to`garaklarida qo`shiq aytishga o`rgatishning noto`g`ri yo`lga qo`yilganligi asosiy sabab bo`lgan. Bu narsa o`z navbatida bolalar xor jamoasiga rahbarlik qila bilmaslikdan, maktabdagi ashula o`qituvchisining malakasi kamligidan kelib chiqadi. Afsuski, umumiy ma`lumot maktablarida ashula o`qituvchisi masalasi hozirga qadar hal qilinmagan, natija Respublikamizning ko`pchilik maktablarida ashuladan unchalik xabari bo`lmagan, bolalar ovozining xususiyatlari, ularning rivojlanish davrlari, bolalar ovozi gigiyenasi asoslari va uni saqlash masalalari haqida deyarli hech qanday tassavurga ega bo`lmagan kishilar ashula darsini olib bormoqdalar.

Har bir ashula o`qituvchisi va xor jamoasining rahbari tovush apparatining tuzilishini, bolalarda uning rivojlanish xususiyatlarini bilish hamda ashula aytish jarayonining fiziologik qonunlarini tushunishi kerak. Mana shularga asoslanibgina ashula aytadgan ovozni tarbiyash uchun u yoki bu usulni qo`llash mumkin. Ovoz apparatining tuzilishi Qo`shiq aytish apparatining tovush hosil qiladigan asosiy qismi hiqildoq, tomoqning yuqoridagi nafas yo`lidir. Hiqildoq tog`aylardan iborat bo`lib ular muskullar yordamida harakatga keladi. Uzuksimon, cho`michsimon va qalqonsimon tog`aylar tovush hosil qilishda asosiy ro`l o`ynaydi. Hiqildoqning ichki devori ovoz yorig`ini hosil qiladi, uning chetlari esa ovoz boylamlaridan iborat bo`lib, ular gorizantal holatda yotadi va elastic to`qimalardan tuzilgan bo`ladi. Ovoz boylamlari oldingi tomonda qalqonsimon tog`ayga yopishib, o`zoro birlashib turadi, orqa tomonda esa bir-biridan uzoqlashib, o`rtasida o`tkir burchak hosil bo`ladi, shuning uchun ovoz yorig`i uchburchak shaklidadir. Boylamning uchlari tog`ayga yopishgan: qalqonsimon tog`aylar boylamlariga birlashtiradi va ajratib turadi. Asosiy harakatlanitiruvchi kuch vazifasini tog`aylarni bir-biriga yaqinlashtiradigan yoki uzoqlashtiradigan qalqon-uzuksimon bir juft muskul bajaradi. Boylamlar u yoki bu darajada tarang tortilishi va qisqarishi, butunicha yoki chetlari gina tebranishi mumkin. Bu narsa tegishli tog`aylarning yaqinlashishi yoki uzoqlashish darajasiga bog`liqdir. Boylamlar tinch turganda deyarli harakatsiz holatda bo`ladi, ular orasidagi tovush yorug`i deyarli katta bo`lmaydi, havo esa nafas olinayotganda ovozsiz o`tib turadi. Tovush hosil qilish uchun muskullarni ma`lum darajada zo`riqtirish talab qilinadi, bu zo`riqish esa nafas olish va nafas chiqarishda havo ko`proq olingandagina, ya`ni ashula aytish nafas olinayotgan va chiqarilayotgan vaqtdagina hosil bo`ladi. Tovush nasaf chiqarish paytida havo oqimi hiqildoq orqali o`tib, butun ovoz apparatini yoki ashula aytish apparatini harakatga keltirishdan hosil bo`ladi. Ashula aytilayotganda o`pkadan chiqgan

havo kuch bilan boylamlarni chiqib uni harakatga keltiradi. Boylamlar ko`tariladi, cho`ziladi, ovoz yorig`i bir qadar kengayadi shundan so`ng boylamlar yana o`z holiga qaytadi va ovoz yorig`I deyarli yopiladi. Yangidan havo oqimining kirishi bilan bu jarayon takrorlana boradi. Boylamlarning shu hilda harakat qilishi natijasida tovush hosil bo`ladi. Shunday qilib ovoz boylamlari muskullar va tog`aylar hiqildoqning ichki qismlari bo`lib ashula aytadigan ovoz mana shu yerda hosil bo`ladi. Biroq ovoz boylamlari hosil qilgan tovush zaif va deyarli tembrsiz bo`ladi. Tovush o`ziga hos hossalarga, ya`ni tembr va kuchga ega bo`lishi uchun qo`shimcha sharoitlarni talab qiladi. Bunda rezonatorlar, halqum, burun halqum va o`giz katta ahamiyatga ega. Huddi mana shular tovushga ma`lum tus va kuch beradi. Bundan tashqari tovush tovush kuchi boylamlarni harakatga keltiradigan havo oqimining kuchiga va ko`lamining kengligiga bog`liq. Amplituda qancha keng bo`lsa, ovoz shuncha kuchli chiqadi va aksincha ampilituda qancha zaif bo`lsa, tovush ham shuncha nimjon bo`lib chiqadi. Tembor (tovush tusi) hosil qilishda hiqildoqning elastic qismi ham bir qadar ahamiyatga ega, lekin bunda boylam ustidagi kamgak bilan hiqildoq ustidagi kamgak sohta ovoz boylamlaridan to tilning uchigacha, tishlar va labgacha bo`lgan a’zolari asosiy rolni o`ynaydi. Tovushning ohirgi hossasi, uning balandligi ovoz boylamlarining tarang bo`lib tortilishi darajasiga, ularning tebranish tezligiga bog`liqdir. Boylamlar qancha ko`p tarang bo`lib tortilsa, ovoz shuncha balan, qancha bo`sh tortilsa ovoz shuncha past bo`lib chiqadi. Boylamlarning tarang qilib tortilishining chegarasi bor, agar bu chegaradan o`tib ketilsa, og`ir travmaga ducxor bo`lishdan tashqari, ashula aytish u yoqda tursin, hatto gapirishga ham ovoz chiqmay qolishi mumkin. Demak, tovushning barcha asosiy hossalari – kuchi, tembri va balandligi ovoz boylamlarigagina bog`liq bo`lib qolmasdan balki butun tovush apparatiga ham bog`liqdir.

Ashula aytish jarayoni juda takkomillashgan, juda murakkab funksiyalar ketma-ketligidan iborat bo`lib, ularni faqat bir-biri bilan organik bog`langan bir butun holda qarab chiqish mumkin. Ashula aytish apparatining hamma ishi va butun ashula aytish jarayoni oily nerv faoliyatining umumiy qonuniga bo`y sungan va halqali refleksning yorqin misoli bo`lib hizmat qiladiki, bir juft yoki bir guruh muskullar harakatga kelsa, boshqa muskullar ham harakatga keladi. Chunonchi tovush chiqarmoqchi bo`lishingiz bilan ovoz muskullari boylamlari bilan birgalikda harakatga keladi, hamda avtomatik tarzda, hech qanday zo`riqishsiz, fiziologik zaruriy nafas chiqariladi, bu siz albatta tovush hosil bo`lmaydi. Shunday qilib, aytish funksiyasini bajarish uchun barcha tayanch muskull nafas apparatini ishga solish va hiqildoqning ovoz hosil qiladigan qismlarini harakatga keltirish zarur. Tovush hosil qiluvchi tovush fiziologiyasining asosiy holatlari kattalarda qanday bo`lsa bolalarda ham shunday bo`ladi. Biroq shuni esdan chiqarmaslik kerraki, bolalarning tovush apparati juda nozik bo`lib, u o`ziga juda ehtiyotlik va ustalik bilan muomila talab etadi. Ko`p vaqt kattalarda uchraydigan tovush apparati kassaliklari va undagi defektlar, bolalik chog`ida unga vokal tarbiyasining noto`g`ri berilganligi natijasidir. Bolalarning tovush apparatini tekshirish, uning turli davrlarda qanday rivojlanishi va tovush hosil qilishining turli ko`rinishlarini kuzatib borish bolalar bilan olib boriladigan vokal-xor ishlarining metodikasini to`g`ri ishlab chiqarishda muhim ro`l o`ynaydi. Tovush tanglaydan chiqganida boylamlar oralig`ida yoriq qoladi, tovush ko`krakdan chiqganida ular bir biriga mahkam yopishadi. Sado chiqarishning uchunchi aralash turi ham bor. U ovoz boylamlari chetlarining va ovoz muskullari ba`zi qismlarining tebarinishidan hosil bo`ladi. Bolalar ovozi uchun diapazonning deyarli butun davomida tovushning tanglaydan chiqishi xaraktirlidir. Faqatgina kattaroq yoshda (12-13 yoshda) tovush aralash tarzda chiqadi, biroq tanglaydan chiqadigan tovushning yuqorigi qismida diapason saqlanadi. Tanglaydan chiqadigan sado o`zining taabiyligi, yengiligi va yorqiniligi bilan, ya`ni bolalar ashulasining ajralmas qismi sifatida ajralib turadi. Bolalar ashula aytayotganda “ko`krakka zo`r berib” aytsalar, quloqqa juda suniy va

yoqimsiz eshitiladi. Jadallashtirilgan tovush bilan ashula aytayotgan bolalar stroboskop orqali kuzatilganda diapazonning butun davomida ovoz boylamlarining tebranishi ko`krakdan bo`layotgan zo`riqish tufayli yuz berayotganligini va shu bilan birga ashula aytayotganda bolalardagi umumiy zo`riqishni, gavdalari qotib qolganday yuz va bo`yinlari jiddiy holatda ekanligini ko`ramiz. Ashula zo`riqib, noto`g`ri diapazon va tessiturada (balandlikda) aytilsa barcha vokal muskullarining o`ziga xos bo`lmagan normada ishlashiga ovoz boylamlarining haddan tashqari amplituda tebranishiga sabab bo`ladi, natijada chinqiroq , kuchanib chiqarilgan tovush hosil bo`ladi. Bu hol,asosan tovush asossan tovush apparatini holadan ketkazadi, uni buzilishiga olib keladi va turli kassaliklarni keltirib chiqaradi. Turmushda kattalarda taqlid qilib ashula aytish, ko`p vaqt ashula o`qituvchisining turli ashulalarni har-xil uslubda ijro etishi bolalarning yoshligidanoq “ko`krakka zo`r berib” ashula aytishga odatlanishlariga sabab bo`lmoqda. Uzoq vaqt davomida ashulani zo`riqib, shuningdek, baland tessiturada va diapazonning chetki tovushlarni suiste`mol qilish oqibatsiz qolmaydi, ko`pincha u ovozning buzilishiga olib keladi: ovoz termolatsinalgan hirrilaydigan, gijillaydigan bo`lib qoladi, to`ng`illash, bug`iqlik va shu kabi nuqsonlar paydo bo`ladi. Jadal ovoz bilan ashula aytadigan bolalarni tekshirish natijasida ovoz boylamlarida “tugunchalar” ning paydo bo`lishi, boylam chetlarining yog`onlashishi, boylamlarning bir-biriga yopishmaslik, hiqildoqning yallig`lanishi va shu kabi kassaliklar borligi aniqlandi. Bu hol bolalar ovoziga hos bo`lgan noziklik, yoqimliylik va go`zallikni yo`qotadi, ko`pincha esa butunlay ashula ayta olishni yo`q qiladi. Bolalar bilan olib boriladigan vokal xor ishlarida tog`ri metodika ishlab chiqish uchun har-xil yoshli bolalardagi tovush apparatining rivojlanish xususiyatlarini bilish, ashula aytadigan ovozning shakllanishi bosqichlariga qarab ijrochilik imkoniyatlarni bilish muhim ahamayatga egadir.

Bolaning butun organizmi kabi tovush apparati ham doim o`sib va o`zgarib boradi shuning uchun ham bolalar katta bo`lgan sari tovushning harakteri va kuchi o`zgaradi. Bu o`zgarish ayniqsa o`gil bolalarning tovush apparatida tez sezirarli darajada yuz beradi. Natijada bola ovozi erkaklar ovoziga aylanadi. Normal rivojlanadigan bolalar ovoziga xos bo`lgan bola ovozining shakllanishidagi asosiy davrlar bilan tanishamiz: 1. Yetti-to`qqiz yoshli bolalarning ovozi o`zining yengiligi, tiniqligi va yorqinligi hamda ovozning tanglaydan chiqishi bilan ajralib turadi. O`g`il va qiz bolalarning ovozi bir biriga o`xshaganligi sababli ba`zi vaqtda ashulani kim ijro etayotganligini- og`il bolami, qiz bolami bilish qiyin. Ovozlarning deyarli hammasi diskant ovozlardir. Diapazoni do1 , re1, dan do2-re2 gacha birinchi oktavadagi fa, sol, lya tovushlari eng yaxshi sado beradigan tovushlardir. 2. O`n-o`n bir yoshli bolalarning ovoz ancha kuchli va quyuqroq eshitiladi. Quyu tovushlarda, ko`krakdan chiqarib aytish elementlari uchraydi. Bu yoshda ovoz shakllana boshlaydi, xiyla muayyan temberdagi ohang paydo bo`ladi. Shu tufayli o`g`il bolalar ovozi diskant va alt bo`linadi. Qiz bolalarning ovozi yengil va tiniq bo`lib ba`zan ularda tembr alomatlari ham uchraydi lekin o`g`il bolalardagidek ravshan bo`lmaydi. Ovozning bir ikkiga bo`linishi shartli bo`lib, asosan diapason kengligi va musiqa o`quvining sifatiga qaraladi. Diapazon: diskantlar (birinchi ovozlar) do1 dan fa 2, primarlar tovushlar sol1, lya 1, si 1, altlar (ikki ovozli) si dan re2 gacha, primar tovushlar fa, solgachadir. Bolalarning yoshiga qarab ovozini harakterlashda shu narsani nazarda tutish kerakki, bolalar ovozi ko`p vaqt normadan chiqib ketadi. Odatda bu hol, bolalarda barvaqt kattalarga hos ko`krak tovushi paydo bo`lishida ko`rinadi. Bunday ovozlar o`zining kuchliyligi va to`liqligi bilan ajralib turadi, biroq bunday ovozlar g`ayri tabiiy va yoqimsiz eshitiladi. Ba`zan buning aksi ham bo`ladi ya`ni ovozning rivojlanishi kechikadida, uzoq vaqtgacha, butun diapazon davomida bolalik ovozi saqlanib qoladi.

Bolalar bilan olib borilagan vokal ishlarida bu hodisalarni hisobga olish kerak. Mutatsiya: o`g`il bolalar ovozini saqlab qolishda o`tish davri katta ahamiyatga ega, bunda bolalik ovozi erkak ovozga aylanadi, ya`ni mutatsiya (o`zgarish) ro`y beradi. O`gil bolalarda mutatsiyaning boshlanish davri odatda jinsiy balog`atga yetish davriga to`g`ri keladi. Bu narsa ko`proq 12-15 yosh orasida yuz beradi, lekin ba`zan mutatsiya ertaroq 11-12 yoshda ba`zan kechroq 16-18 yoshda sodir bo`ladi. Ba`zi vaqtlarda mutatsiya butunlay bo`lmay qoladi, u vaqt bunday erkaklarda hayotning ohirigacha “ingichka” ovoz saqlanib qoladi. Mutatsiyaning boshlanishi ko`pgina sabablarga chunonchi, iqlimga bog`liqdir. Mamlakatning shimoliy tomonida mutatsiya kech boshlanadi, janubiy tomonida esa erta boshlanadi. O`zbekistonda mutatsiya ko`pincha 12-13 yoshlarda boshlanadi. Mutatsiyaning turi va davom etishi turlichadir. Mutatsiya davri ko`pincha 1 yilga yaqin davom etadi, ba`zan bir necha hafta, bir necha oy va hatto bir necha yil (5 yil)gacha davom etish hollari ham ucharaydi. O`g`il bolalarda mutatsiya boshlangan paytni o`z vaqtida payqash va unga vokal rejimini to`g`ri belgilash uchun mutatsiyaning eng harakterli belgilarini bilish kerak. Mutatsiya boshlinishidan bir necha oy oldin mutatsiya boshlanganligining daslabki belgilari paydo bo`la boshlaydi: ovoz u qadar mustahkam bo`lmaydi, goho-goho intanatsiyasida sohtalik yuz beradi, ashula aytgisi kelmaydi, yoki agar aytsa ham past tissiturada aytishga harakat qiladi. Bu belgilar paydo bo`lib bir yo`qolib turadi. Bu vaqtda o`qituvchining juda ziyrak bo`lishi, butun diqqat etiborini shu belgilarning o`z vaqtida fahmlashga jalb etishi kerak. Mutatsiyaning o`zi turlicha o`tadi. Ba`zida ovoz asta sekin bolalarning o`ziga ham uning atrofidagilarga ham bilinmay o`zgaradi: ba`zi paytlardagina ashula aytayotganda ovoz xirrilab, tez charchab qoladi, sohta intonatsiya paydo bo`ladi. Bu holda ovoz bo`linib chiqadi, erkak ovozining elementlari paydo bo`la

boshlaydi bu mutatsiyaning osoyishta formasi bo`lib, ashula aytadigan ovozni shakllantirish uchun juda qulaydir. Biroq ba`zan mutatsiya boshqa formalarda ham yuz beradi. O`g`il bolaning ovozi ashula aytayotganda vaqtida hatto gapirib turganda ovozi o`ziga bo`y sunmay qo`yadi, birdaniga o`tkaziladi. Ovozda ba`zan past bas tovushi ba`zan aksincha juda baland tovush paydo bo`ladi. Ovozning bu hil “sakrashi” dastlab tez-tez, keyin esa bora bora siyraklashib, past tovushlar ustunlik qiladi va bolalik ovozi erkak ovozga aylanadi. Mutatsiyaning barcha turlari va formalari bilan tanishib chiqish qiyin. Yuqorida biz tanishgan mutatsiya formalari eng ko`p tarqalgandir. O`qituvchi mutatsiyaning dastlabki belgilari namayon bo`la boshlagan o`quvchini diqqat bilan kuzatib boorish bu davrda ovozni juda ehtiyot qilish lozimligini tushuntirish kerak: xor bo`lib ashula aytayotganda yuqori ovozga aytishga yo`l qo`ymaslik, ovozni charchatib qo`yadigan ashula aytishga ijozat bermaslik, qisqa qilib aytganda, ashula aytish rejimini yaratib berish kerak. Mutatsiya boshlanishi bilan bola shu davrda ashula ayitshni to`htatishning zarurligi va maqasada muvofiq ekanligini tushuntirib, ashula aytishni butunlay taqiqlash lozim. Qizlar ovozini juda ko`p tekshirish va kuzatishlar natijasida o`g`il bolalardagidek qizlarda mutatsiya bo`lmasligi aniqlandi. Qizlarning tovush apparati sekin ashta kattalashadi, lekin o`g`il bolalarnikidek emas. Ovoz osyishtalik bilan rivojlanadi, sekin asta xotinlar ovoziga xos hususiyatlarni: to`liqlik, kuchlilik va temberni hosil qiladi. Bolalar ovozini saqlash metotlari. Bolalarning ovoz apparati tuzilishini va xushovozlikning shakllanish hususiyatlarini chuqur o`rganish bolalar ovozini saqlash va tarbiyalash uchun ma`lum metodika ishlab chiqishni zarur qilib qo`ydi. Bu ikki tushunchani (bolalar ovozini shakllanishi va uni saqlash tushunchasini) bir biridan ajratib bo`lmaydi. Chunki bolalarni ashula aytishga to`g`ri o`rgatish ovoz saqlashning eng muhim usulidir, demak umumiy ta`lim maktablarida musiqa

tarbiyasini amalga oshiruvchi ashula o`qitivchilarning roli juda kattadir. Bolalarni qo`shiqchi qilib tarbiyalash o`qituvchilarning malakasiga, bolalar ovozidagi hususiyatlarni bila olishiga, qo`shiqqa o`rgatish metodikasini qanchalik egallaganiga bo`g`liqdir. Har bir o`qituvchi bolalarni ashula aytishga o`rgatar ekan u ashulani bolalarga hos go`zal jaranglagan, tiniq tovush bilan qiynalmasdan, erkin hech qanday zo`riqishsiz aytadigan qilib tarbiyalashga intilish kerak. Bolalarning vokal – xor malakalarini egallashi, ashulachilik qobilyatini doimiy o`stirib borishi, ijrochilik imkoniyatlarini rivojlantirish ustida muntazam ish olib borishi kerak. Ashula aytish malakalarini egallash ustida ish borilganda yelkani bukchaytirib yoki boshni orqaga tashlab o`tirishning nafas olishga va tovush hosil qilishga yomon ta`sir qilishni ko`rsatadigan har-xil ko`rgazmali qurollardan foydalanish juda yaxshi natijalar beradi. Sinfga bolalarning ashula aytayotganda to`g`ri va noto`g`ri holatda turganligini ko`rsatadigan plakatlarni osib qo`yish mumkin. Tovush hosil qilish ustida olib boriladigan ishni to`g`ri tashkil qilish bolalar ovozini saqlashda juda muhim ahamiyatga ega bu yerda o`qituvchining o`zi shahsan na`muna ko`rsatishi ayniqsa muhimdir. Bolalardan talab qilinadigan tovushni hosil qilishga erishish uchun o`qituvchining o`zi shu tovushni tallafuz qilib ko`rsatishi kerak. Buning uchun o`qituvchi ma`lum darajada vokal madaniyatiga ega bo`lishi, o`z ovozini mohirlik bilan boshqara bilishi kerak. Bolalarni ovoziga qarab diskant va altlarga ajratish davri masulyatlidir. Bu ishda xatoga yo`l qo`yilsa bolalarning ovozini ishdan chiqarib qo`yish mumkin. Yo`l qo`yilgan xatolarni o`z vaqtida tuzatish uchun bolalarning ovoziga diqqat bilan quloq solib, o`rganib boorish zarur. Qoloq va istedodli bolalarni aniqlash uchun ashula darsida va xor to`garaklarida har bir bolani yakkama yakka kuzatib borish zarur. B o l a l a r n i o v o z i g a q a r a b d i s k a n d v a a l t l a r g a a j r a t i s h d a v r i m a ’ s u l i y a t l i d i r . B u y o s h d a x a t o g a y o ‘ l q o ‘ y i l s a b o l a l a r n i n g o v o z i n i

i s h d a n c h i q a r i b q o ‘ y i s h m u m k i n . Y o ‘ l q o ‘ y i l g a n x a t o l a r n i o ‘ z v a q t i d a t u z u t i s h u c h u n b o l a l a r n i n g o v o z i g a d i q q a t b i l a n q u l o q s o l i b , o ‘ r g a n i b b o r i s h z a r u r . Q o l o q v a i s t e ’ d o d l i b o l a l a r n i a n i q l a s h u c h u n a s h u l a d a r s i d a v a x o r t o ‘ g a r a k l a r i d a h a r b i r b o l a n i y a k k a m a - y a k k a k u t a t i b b o r i s h z a r u r . A y n i q s a y a x s h i v o k a l s a n ’ a t i n i e g a l l a g a n b o l a l a r g a a l o h i d a v a m u n t a z a m r a v i s h d a e ’ t i b o r b e r i b b o r i s h k e r a k , c h u n k i k e y i n c h a l i k b u n d a y b o l a l a r d a n h a q i q i y a s h u l a c h i l a r y e t i s h i b c h i q i s h i m u m k i n . B o l a l a r o v o z i n i s a q l a b q o l i s h u c h u n r e p e r t u a r n i t o ‘ g ‘ r i t a n l a s h k a t t a a h a m i y a t g a e g a . S h u n a r s a n i e s d a t u t i s h k e r a k k i , h a d d a n t a s h q a r i b a l a n d y o k i h a d d a n t a s h q a r i p a s t t e s s i t u r a l i a s h u l a l a r b o l a l a r o v o z i g a z a z a r l i d i r . M a k t a b d a x o r j a m o a s i n i t a s h k i l q i l i s h d a b o l a l a r n i n g y o s h i g a q a r a b , t a x m i n a n b i r x i l y o s h d a g i b o l a l a r n i t o ‘ p l a s h k e r a k l i g i n i h a m y o d d a s a q l a s h z a r u r . A m m o q u y i v a y u q o r i s i n f o ‘ q u v c h i l a r i n i b i t t a x o r g a b i r l a s h t i r i s h b u t u n l a y m u m k i n e m a s . C h u n k i s h u n d a y s o s t a v d a g i b o l a l a r n i n g h a m m a s i u c h u n m o s k e l a d i g a n r e p e r t u a r t a n l a s h q i y i n , b u n d a n t a s h q a r i x o r d a a s h u l a a y t i s h i n a t i j a s i d a o v o z a p p a r a t i n i t o l i q i s h i h a m z a r a r l i d i r . S h u n i n g u c h u n a s h u l a y t a v e r m a s d a n , m u s i q a m a s h g ‘ u l o t l a r i n i n g b o s h q a t u r l a r i b i l a n n a v b a t l a s h t i r i b t u r i s h k e r a k . B o l a l a r o v o z i n i p r a f i l a k t i k a t a d b i r l a r i n i n g h a m k a t t a a h a m i y a t i b o r . B u n g a , b i r i n c h i n a v b a t d a , t u s h u n t i r i s h i s h l a r i k i r a d i . B u i s h n i a s h u l a o ‘ q i t u v c h i l a r i k e n g b o l a l a r o m m a s i o ‘ r t a s i d a v a b o l a l a r g a b e v o s i t a a l o q a d o r b o ‘ l g a n k a t t a l a r o ‘ r t a s i d a : m a k t a b r a h b a r l a r i , o ‘ q i t u v c h i l a r i , v a h o k a z o l a r o ‘ r t a s i d a o l i b b o r i s h l a r i k e r a k . H a r b i r a s h u l a o ‘ q i t u v c h i s i v a b a d i i y j a m o a n i n g r a h b a r i o ‘ q u v y i l i i n g b o s h i d a b o l a l a r g a o v o z n i e h t i y o t q i l i b s a q l a s h , o ‘ y i n v a q t i d a ,

a y n i q s a h a v o s o v u q b o ‘ l g a n d a h a d d a n t a s h q a r i b a q i r i s h , c h a q i r i s h n i n g z a r u r l i g i n i t u s h u n t i r i s h k e r a k . B o l a l a r n i s h a m o l l a s h d a n s a q l a s h k e r a k . S h a m o l l a s h b a d a n q i z i b k e t g a n d a y o k i u z o q a s h u l a d a n k e y i n b u t u n b a d a n e m a s , b a l k i f a q a t g i n a t o v u s h a p p a r a t i q i z i b k e t g a n d a s o v u q s u v i c h i s h , m o r o j e n o y e y e y i s h d a n p a y d o b o ‘ l i s h m u m k i n . O c h i q h a v o d a o m m a v i y o ‘ y i n - t o m o s h o l a r , s a y i l l a r o ‘ t k a z i l a y o t g a n v a q t d a e k s k u r s i y a v a n a m o y i s h v a q t i d a q a t t i q o v o z b i l a n a s h u l a a y t i s h n i n g z a r a r l i e k a n l i g i n i t u s h u n t i r i s h k e r a k . O c h i q h a v o d a a s h u l a a y t i s h m u m k i n , l e k i n s o v u q h a v o d a v a j a d a l o v o z b i l a n a y t i s h m u m k i n e m a s . O t a - o n a l a r o ‘ r t a s i d a h a m t u s h u n t i r i s h i s h l a r i o l i b b o r i s h k a t t a a h a m i y a t g a e g a . K o ‘ p i n c h a o t a - o n a l a r b i l m a s d a n k a t t a l a r r e p e r t u a r i g a h o s a s h u l a l a r a y t t i r i b , o ‘ z b o l a l a r i n i n g o v o z i n i b u z i b q o ‘ y a d i l a r . O t a - o n a l a r a s h u l a a y t i s h g a q o b i l y a t l i b o ‘ l g a n b o l a l a r i b i l a n f a h r l a n i b , o ‘ z t a n i s h l a r i o l d i d a u l a r g a a s h u l a a y t t i r a d i l a r . N a t i j a d a e s a b o l a l a r k a t t a l a r g a t a q l i d q i l a m a n d e b a s h u l a u s l u b i n i b u z a d i v a o v o z l a r i n i i s h d a n c h i q a r a d i l a r . P r o f i l a k t i k a t a d b i r l a r i n i n g y a n a m u h i m l a r i d a n b i r i x o r t o ‘ g a r a k l a r i q a t n a s h c h i l a r i n i n g v a a s h u l a c h i l i k q o b i l i y a t i b o ‘ l g a n b o l a l a r n i n g o v o z a p p a r a t i q o b i l i y a t i n i n g o v o z a p p a r a t i h o l a t i n i m u t a x a s s i s - v r a c h k o ‘ r i g i d a n o ‘ t k a z i s h d i r . O ‘ q i t u v c h i a s h u l a a y t a y o t g a n i d a b o l a l a r n i n g o v o z i d a b i r o r n o s o z l i k n i s e z i b q o l s a , s h u n d a y b o l a l a r n i n g t o v u s h a p p r a t i n i , s h u b i l a n b i r g a , a s h u l a a y t a y o t g a n v a q t d a h i q i l d o g ‘ i n i n g o g ‘ r i y o t g a n i d a n s h i k o y a t q i l g a n b o l a l a r n i h a m v r a c h g a k o ‘ r s a t i s h i k e r a k .

X u l o s a q i l i b s h u n i a y t i s h k e r a k k i , v a t a n i m i z n i n g v o k a l v a j a m o a h a m d a m u m t o z q o ‘ s h i q l a r i m i z n i r i v o j l a n t i r i s h d a b o l a l a r o v o z i n i s a q l a s h d a t a r b i y a l a s h m a s a l a s i k a t t a d a v l a t a h a m i y a t i g a e g a d i r .

1 . 2 . O ‘ q u v c h i l a r n i n o t a o ‘ q i s h v a n o t a g a q a r a b k u y l a s h g a o ‘ r g a n i s h i n i n g d a s t l a b k i t a s h k i l i y j a r a y o n i O ‘ q u v c h i l a r n i k u y l a s h g a o ‘ r g a t i s h d a d a s t l a b k i c h i k - k i c h i k m u s i q a v i y j u m l a l a r d a n f o y d a l a n i s h m u h i m a h a m i y a t g a e g a d i r . B u n d a y m a l a k a l a r n i e g a l l a b , b o l a l a r m a k t a b d a o ‘ r g a n i l g a n q o ‘ s h i q l a r n i a n c h a i f o d a l i v a b a d i i y q i l i b i j r o e t a o l a d i l a r v a b u e s a u l a r n i n g y a x s h i d i d l i b o ‘ l i b , t o ‘ g ‘ r i t a r b i y a l a n i s h i g a v a m u s i q a n i t u s h u n a b i l i s h l a r i g a x i z m a t q i l a d i . B u x i l d a g i m a l a k a l a r n i e g a l l a b o l i s h i s h i a s h u l a a y t i s h n i o ‘ r g a n i s h g a k i r i s h i l g a n b i r i n c h i k u n l a r d a n b o s h l a b o q o l i b b o r i l i s h i k e r a k . S h u n i n g u c h u n b o l a l a r n i n g s h u s o h a d a g i k e l g u s i t a r a q q i y o t i g a s a b a b c h i b o ‘ l a d i g a n d a s t l a b k i d a v r d a g i i s h i a y n i q s a m a s ’ u l i y a t l i d i r . E g a l l a n g a n m a l a k a l a r k e y i n g i y i l l a r d a m u s t a h k a m l a n a d i v a c h u q u r l a s h t i r i b b o r i l a d i . H a r b i r b o l a n i a s h u l a n i t o ‘ g ‘ r i a y t i s h g a o ‘ r g a t i s h m u m k i n , b i r o q b u x i y l a m u r a k k a b v a u z o q d a v o m e t a d i g a n j a r a y o n b o ‘ l i b , a s h u l a o ‘ q i t u v c h i s i d a n k a t t a s a b o t m a t o n a t n i t a l a b e t a d i . O ‘ q i t u v c h i a s h u l a n i t o ‘ g ‘ r i a y t i s h b o l a l a r d a r e f l e k s b o ‘ l i b q o l i s h g a a s t a - s e k i n v a m e t o d i k j i h a t d a n e r i s h m o g ‘ i k e r a k . A g a r k u y l a s h m a l a k a s i h o s i l q i l i s h i s h i n i , a s o s a n o ‘ r g a n i l a d i g a n q o ‘ s h i s h n i n g b a d i i y o b r a z i u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h g a b o ‘ y s i n d i r i b o l i b b o r i l s a , b u j a r a y o n a n c h a m u v a f f a q i y a t l i b o ‘ l a d i . A s h u l a n i n g b a d i i y o b r a z i u s t i d a g i i s h b i l a n u n i n g v o k a l t o m o n u s t i d a g i i s h o ‘ r t a s i d a b i r - b i r i g a i k k i y o q l a m a b o g ‘ l i q l i k b o ‘ l i s h i k e r a k : y a ’ n i o ‘ q i t u v c h i a s h u l a n i n g b a d i i y i j r o e t i l i s h i g a h a r a k a t q i l i s h i b i l a n u n i n g s o f t e x n i k t o m o n i u s t i d a h a m p u h t a i s h o l i b b o r a d i : o ‘ q i t u v c h i t o ‘ g ‘ r i a s h u l a c h i l i k m a l a k a s i b i l a n t a r b i y a l a b b a d i i y o b r a z n i m u m k i n q a d a r t o ‘ l i q r o q a n i q l a s h u c h u n s h a r o i t y a r a t a d i .

S i n f d a o ‘ r g a n i l a d i g a n h a r b i r q o ‘ s h i q i f o d a l i , y u k s a k b a d i i y , b o l a l a r t a s a v v u r i g a c h u q u r t a ’ s i r q i l a d i g a n b o ‘ l i s h i k e r a k . A g a r q o ‘ s h i q b o l a l a r n i q i z i q t i r s a , u l a r n i n g o n g i g a o m o t s i o n a l t a ’ s i r e t s a , u v a q t d a q o ‘ s h i q a y t i s h u s u l l a r i n i n g s o f t e x n i k a s i t o m o n i u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h u l a r g a z e r i k a r l i t u y u l m a y d i . K o ‘ p i n c h a a s h u l a o ‘ q i t u v c h i l a r i k u y l a s h m a l a k a l a r i n i v a q t i n i b e k o r g a o l a d i g a n n a r s a d e b , u n g a n a z a r p i s a n d q i l m a y d i l a r , q o ‘ s h i q u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h n i n g o ‘ z i m a k t a b o ‘ q u v c h i l a r i g a y e t a r l i d e b h i s o b l a y d i l a r . B u n d a y q a r a s h l a r b i l a n k e l i s h i b b o ‘ l m a y d i , c h u n k i b u m e t o d q o ‘ l l a n g a n d a k u y l a s h m a l a k a l a r i b o l a l a r t o m o n i d a n a n c h a k e c h v a s e k i n o ‘ z l a s h t i r i l a d i . A s h u l a o ‘ q i t u v c h i s i m a x s u s m a s h q l a r n i t a n l a s h d a q a n c h a i j o d k o r b o ‘ l s a , u o ‘ z m a q s a d i g a s h u n c h a t e z r o q e r i s h a d i . K u y l a s h m a s h q l a r i h a r b i r a s h u l a d a r s i d a n m a ’ l u m o ‘ r i n o l i s h i k e r a k . B u m a s h q l a r j u d a x i l m a - x i l b o ‘ l i s h i m u m k i n , l e k i n h a m m a v a q t b o l a l a r n i n g y o s h x u s u s i y a t l a r i h i s o b g a o l i n i s h i k e r a k . K u y l a s h m a l a k a l a r i u s t i d a i s h o l i b b o r i l a d i g a n i s h m e t o d l a r i b o l a l a r n i n g y o s h i g a q a r a b o ‘ z g a r i b b o r a d i . B o s h l a n g ‘ i c h m a k t a b d a o ‘ q i t u v c h i n i n g m a s h q l a r i n i o ‘ z o v o z i b i l a n b i l a n k o ‘ r s a t i s h i a s o s i y m e t o d h i s o b l a n a d i . B e s h i n c h i , o l t i n c h i s i n f l a r d a n b o s h l a b e s a , b o l a l a r b u y o s h d a a t r o f - m u h i t g a h i y l a o n g l i m u n o s a b a t d a b o ‘ l g a n l i k l a r i s a b a b l i , b u m e t o d a n c h a o ‘ z g a r a d i . O v o z b i l a n k o ‘ r s a t i s h i m e t o d i b i l a n b i r g a b o l a l a r n i n g u y o k i b u v o k a l - x o r m a l a k a s i n i o n g l i i d r o k e t t i r i s h i m e t o d i d a n h a m f o y d a l a n i s h i j u d a m u h i m d i r . B o l a l a r u m u m i y o ‘ r t a t a ’ l i m m a k t a b l a r i d a q o ‘ s h i q a y t i s h n i o ‘ r g a n i s h i j a r a y o n i d a q a y h i l d a g i k u y l a s h m a l a k a l a r i n i h o s i l q i l i s h l a r i k e r a k ? A s h u l a a y t i s h i u c h u n q o m a t n i r o s t l a s h , a s h u l a c h i l i k k a x o s

n a f a s o l i s h , t o v u s h h o s i l q i l i s h , d i k s i y a , s o z , a n s a m b l b u l a r n i n g h a m m a s i k u y l a s h m a l a k a l a r i d i r . A s h u l a a y t i s h d a g i h o l a t . B i r i n c h i a s h u l a d a r s i d a n b o s h l a b o q b o l a l a r g a k u y l a s h m a l a k a l a r i n i n g a s o s l a r i b e r i l a d i . B u y e r d a e n g a s o s i y v a z i f a a s h u l a a y t i s h u c h u n q o m a t n i r o s t l a s h n i v u j u d g a k e l t i r i s h d i r . Q o ‘ s h i q a y t i s h u c h u n q o m a t n i t o ‘ g ‘ r i r o s t l a s h d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a m i z ? B u n d a b i z , q o ‘ s h i q a y t a y o t g a n d a g a v d a , b o s h , o y o q v a q o ‘ l n i n g q a n d a y h o l a t d a t u r i s h i l o z i m l i g i n i t u s h u n a m i z . Q o ‘ s h i q a y t i s h u c h u n q o m a t n i t o ‘ g ‘ r i r o s t l a s h , q o ‘ s h i q a y t i s h d a n a f a s n i b i r t e k i s o l i s h , a s h u l a n i t a b i i y e r k i n r a v i s h d a a y t i s h n i t a ’ m i n l a y d i . D e m a k , o ‘ q i t u v c h i b u n d a y m a l a k a n i h o s i l q i l i s h u c h u n j u d a k o ‘ p e ’ t i b o r b e r i s h i k e r a k . Q o ‘ s h i q a y t i s h u c h u n q o m a t n i t o ‘ g ‘ r i r o s t l a s h n i m a l a r d a n i b o r a t ? M a ’ l u m k i , a s h u l a n i t i k k a t u r g a n h o l a t d a i j r o e t i s h i e n g q u l a y v a m a ’ q u l u s u l h i s o b l a n a d i . B u n d a g a v d a n i e r k i n , y e l k a n i k e r i b , u n i s a l o r q a g a t a s h l a s h , k o ‘ k r a k q a f a s i n i t o ‘ g ‘ r i t u t i s h l o z i m . B o l a l a r t i k k a t u r i b a s h u l a a y t a y o t g a n l a r i d a g a v d a n i b u k m a s d a n v a y e l k a l a r n i b u k c h a y t i r m a s d a n , q o ‘ l l a r n i e r k i n , b e m a l o l p a s t g a t u s h i r g a n , o y o q l a r n i s a l e l k a k e n g l i g i d a n k i c h i k r o q o c h g a n h o l a t d a , u n g a t a y a n i b t u r i s h l a r i g a e ’ t i b o r b e r i s h i k e r a k . B o s h n i b i r o z o ‘ z i g a q u l a y b o ‘ l g a n t a b i i y h o l a t d a k o ‘ t a r i b t u r i s h i l o z i m . B u n a r s a l a r n i d o i m k u z a t i b , e s l a r i g a s o l i b t u r i s h , a s h u l a a y t a y o t g a n b o s h n i q a n d a y t u t i s h l o z i m l i g i n i k o ‘ r s a t i b t u r i s h z a r u r , c h u n k i b a ’ z i b o l a l a r b o s h l a r i n i j u d a t i k k o ‘ t a r a d i l a r y o k p a s t g a e n g a s h t i r i b t u r a d i l a r . A s h u l a d a r s l a r i d a k o ‘ p i n c h a b o s h q a c h a h o l a t l a r h a m q o ‘ l a n i l a d i : o ‘ t i r i b a s h u l a a y t i s h h o l a t i . O ‘ t i r i b a s h u l a a y t i s h d a h a m g a v d a v a b o s h n i n g h o l t i k k a t u r i b a s h u l a a y t i s h u c h u n q o m a t n i r o s t l a s h h o l a t i g a o ‘ x s h a y d i . T a x m i n a n s t u l n i n g c h e k k a r o g ‘ i g a , o y o q l a r i n i t i k k a t u r i b a s h u l a a y t g a n d i g i n a

o ‘ x s h a s h b i r - b i r i d a n s a l a j r a t i b , t a y a n c h n i s e z d i r g a n r o q q i l i b o ‘ t i r i s h i k e r a k . Q o ‘ l l a r i n i e s a t i z z a g a q o ‘ y i s h i l o z i m . B o l a l a r d a t o ‘ g ‘ r i t u r i b a s h u l a a y t i s h k o ‘ n i k m a s i n i t e z d a h o s i l q i l i b b o ‘ l m a y d i . B o l a l a r b u n i o s o n g i n a t u s h u n i b , b i l i b o l a d i l a r - u , l e k i n t e z d a e s l a r i d a n h a m c h i q a r a d i l a r . S h u n i n g u c h u n o ‘ q i t u v c h i b o l a l a r a s h u l a a y t a y o t g a n d a q a n d a y o ‘ t i r g a n l i k l a r i n i d o i m k u z a t i b t u r i s h i l o z i m . T a j r i b a l i o ‘ q i t u v c h i l a r b i r o r a s h u l a o ‘ r g a n i l a y o t g a n d a y o k i m a s h q q i l i n a y o t g a n d a v a q t i - v a q t i b i l a n b u t u n s i n f g a , b a ’ z a n e s a a l o h i d a b o l a l a r g a t o ‘ g ‘ r i o ‘ t i r i s h q o i d a s i n i e s l a t i b t u r a d i . A g a r b u l a r b i l a n k e t m a - k e t t a r z d a s h u g ‘ u l l a n i b b o r i l m a s a , b o l a l a r a s h u l a n i t o ‘ g ‘ r i h o l a t d a a y t i s h g a e r i s h a o l m a y d i l a r . D o i m o b o l a l a r n i n g q a n d a y o ‘ t i r g a n l i k l a r i n i k u z a t i b b o r i s h b i l a n o ‘ q i t u v c h i d a r s g a u y u s h q o q l i k r u h i n i k i r g i z a d i . B o l a l a r o ‘ z i n i y a x s h i t u t a d i g a n , d i q q a t n i b i r j o y g a t o ‘ p l a y d i g a n b o ‘ l a d i l a r . B u i s h a y n i q s a b o s h l a n g ‘ i c h s i n f l a r d a j u d a k o ‘ p s a b r - m a t o n a t t a l a b e t a d i . H a m m a v a q t q o ‘ s h i q a y t i s h g a k i r i s h i s h i d a n o l d i n o ‘ q i t u v c h i b o l a l a r g a t o ‘ g ‘ r i o ‘ t i r i s h k e r a k l i g i n i e s l a t i s h i z a r u r . O ‘ r g a n i l g a n a s h u l a l a r n i e n g y a x s h i s i t i k k a t u r i b i j r o e t i s h m a ’ q u l , o v o z t o ‘ l i q j a r a n g l a b c h i q a d i . O ‘ q i t u v c h i b o l a l a r n i a s h u l a a y t i s h u c h u n o ‘ r i n l a r i d a n t u r a y o t g a n i d a s h o v q i n s i z , b e j i r i m l i k b i l a n t u r i s h g a o ‘ r g a t i s h l o z i m . A g a r a s h u l a d a r s i m a x s u s j i h o z l a n g a n b i n o d a o ‘ t k a z i l m a s a , b o l a l a r p a r t a d a n s h o s h i l m a y o s o y i s h t a l i k b i l a n c h i q i b , o ‘ z o ‘ r i n l a r i y o n i d a t i k k a t u r i s h l a r i k e r a k . A s h u l a o ‘ r g a n i b b o ‘ l i n g a c h , u n i i j r o e t a y o t g a n d a b o l a l a r n i n g y u z l a r i o l a - z a r a k b o ‘ l m a s d a n , i f o d a l i , m a ’ n o l i b o ‘ l i s h i z a r u r . Y u z d a g i m i m i k a i j r o e t i l a y o t g a n a s h u l a n i n g m a z m u n i v a x a r a k t e r i n i a k s e t t i r i s h i k e r a k .

N a f a s o l i s h . Q o ‘ s h i q a y t i s h d a g i t o ‘ g ‘ r i h o l a t a s h u l a a y t i s h d a g i n a f a s n i t o ‘ g ‘ r i o l i s h m a l a k a s i n i e g a l l a s h n i n g a s o s i d i r . A s h u l a a y t i s h s a n ’ a t i - b u n a f a s o l i s h s a n ’ a t i d i r , d e b a s h u l a c h i l a r a y t m a g a n l a r b e j i z . B o l a l a r n i n g d e y a r l i h a m m a s i a s h u l a a y t a y o t g a n d a n a f a s o l i s h d a n f o y d a l a n i s h n i b i l m a y d i l a r . B o l a l a r n a f a s o l g a n l a r i d a o ‘ p k a n i n g f a q a t y u q o r i g i q i s m i g i n a h a v o b i l a n t o ‘ l d i r a d i l a r , b u e s a y e l k a l a r n i n g s i r t d a n e n t i k i b - e n t i k i b k o ‘ t a r i l i s h i d a n b i l i n i b t u r a d i . B o l a l a r n i a s h u l a a y t i s h u c h u n n a f a s o l i s h n i n g e n g q u l a y , f o y d a l i i s h i d a n , y a ’ n i c h u q u r n a f a s o l i s h u s u l i d a n f o y d a l a n i s h g a o ‘ r g a t i s h k e r a k , b u h o l d a o ‘ p k a l a r h a v o b i l a n r o s a t o ‘ l d i r i l a d i . B o l a l a r g a n a f a s o l i s h d a y e l k a l a r n i q i m i r l a t m a y , o s o y i s h t a t u r i s h n i d o i m o e s l a t i b t u r i s h k e r a k . A g a r b o l a l a r d a n b i r o r t a s i n i n g n a f a s o l a y o t g a n d a y e l k a l a r i k o ‘ t a r i l s a , o ‘ q i t u v c h i o ‘ s h a b o l a n i n g n a f a s o l i s h i g a y o r d a m l a s h m o g ‘ i l o z i m . B u n i n g u c h u n o ‘ q i t u v c h i q o ‘ l l a r i n i a s h u l a a y t m a y o t g a n d a b o l a n i n g i k k i y e l k a s i g a q o ‘ y i b t u r i b , n a f a s o l a y o t g a n d a y e l k a l a r i n i n g q i m i r l a s h i g a y o ‘ l q o ‘ y m a y d i . O ‘ q i t u v c h i b e s h i n c h i v a u n d a n y u q o r i s i n f l a r d a b o l a l a r g a n a f a s o l i s h v a q t i d a f a q a t y e l k a l a r i g a g i n a e ’ t i b o r b e r m a s d a n q a n d a y q i l i b y a x s h i n a f a s o l i s h l o z i m l i g i n i h a m t u s h u n t i r i s h z a r u r . B o l a l a r n a f a s o l a y o t g a n l a r i d a k a f t l a r i n i p a s t k i q o v u r g ‘ a l a r i g a q o ‘ y i b t u r i b , b u h o l n i o ‘ z l a r i t e k s h i r i s h l a r i m u m k i n . A g a r n a f a s o l i n s a , p a s t k i q o v u r g ‘ a k o ‘ t a r i l a d i . K e y i n y o t i b n a f a s o l g a n d a h a m s h u n d a y b o ‘ l i s h i n i b o l a l a r g a t u s h u n t i r i s h i k e r a k . B o l a l a r n i t o ‘ g ‘ r i n a f a s o l i s h g a o ‘ r g a t i s h f a q a t a s h u l a a y t i s h u c h u n g i n a z a r u r b o ‘ l i b q o l m a y , b a l k i b o l a l a r n i n g s o g ‘ l i g ‘ i u c h u n h a m z a r u r d i r .

N a f a s o l i s h n i n g h a r a k t e r i v a “ s u r ’ a t i ” i j r o e t i l a d i g a n a s a r g a b o g ‘ l i q d i r . A g a r a s h u l a n i c h o ‘ z i b , s e k i n - a s t a a y t i s h k e r a k b o ‘ l s a , c h u q u r v a o g ‘ i r n a f a s o l i n a d i . A g a r a s h u l a s h o ‘ x c h a n r o q b o ‘ l s a , n a f a s h a m t e z v a y e n g i l o l i n a d i . M a s a l a n : J . N a j m i d d i n o v n i n g “ P i a n i n o ” , F . N a z a r o v n i n g “ P a x t a o y ” q o ‘ s h i q l a r i n i i j r o e t i s h u c h u n h a r b i r j u m l a n i g b o s h l a n i s h d a b o l a l a r n i n g s e k i n - a s t a , o g ‘ i r n a f a s o l i s h l a r i g a e r i s h i s h k e r a k . A s h u l a c h i l i k k a x o s n a f a s o l i s h n i n g i k k i n c h i l a h z a s i n a f a s c h i q a r i s h d i r . A s h u l a a y t a y o t g a n d a n a f a s n i c h i q a r i s h n i n g m o h i y a t i n i m a d a n i b o r a t ? B u n i n g m o h i y a t i s h u n d a k i , o ‘ p k a g a o l i n g a n n a f a s d a n u n u m l i f o y d a l a n i s h d i r . N a f a s c h i q a r i s h d a n o l d i n b i r d a q i q a t o ‘ x t a t i l a d i . B u n i b o l a l a r “ n a f a s i n g l a r n i y u t i n g l a r ” d e g a n d a n a f a s n i b i r d a q i q a c h i q a r m a y t u r i s h l o z i m l i g i n i t u s h u n a d i . B u n a r s a o ‘ p k a d a g i z a p a s h a v o d a n r a t s i o n a l f o y d a l a n i s h g a y o r d a m b e r a d i , a k s h o l d a m u s i q a i b o r a s i n i n g b i r i n c h i t o v u s h i d a y o q o ‘ p k a d a g i h a v o s h a m o l b o ‘ l i b q o l a d i . A s h u l a b o ‘ g ‘ i q j i l o s i z c h i q a d i . B i r o q o ‘ p k a g a h a d d a n t a s h q a r i k o ‘ p h a v o o l i s h h a m y a r a m a y d i . A s h u l a a y t a y o t g a n d a h a v o o r t i q o l i n s a , u t o v u s h n i n g s i f a t i g a , i n t o n a t s i y a n i n g a n i q c h i q i s h i g a s a l b i y t a ’ s i r q i l a d i . O ‘ q i t u v c h i d i r i j y o r l i k i s x o r a s i y o k i a u f - t a k t n i a s a r n i n g h a r a k t e r i g a m o s k e l a d i g a n q i l i b k o ‘ r s a t s a , b o l a l a r n i n g n a f a s o l i s h v a n a f a s c h i q a r i s h l a r i g a y o r d a m b e r i s h i m u m k i n . A u f - t a k t m o m e n t l a r i n a f a s o l i s h t a k t i g a b i r i n c h i s i – b u n a f a s o l i s h n i k o ‘ r s a t i s h d i r . U m u s i q a n i n g x a r a k t e r i v a s u r ’ a t i n i a k s e t t i r i s h i k e r a k . U y o k i b u i b o r a u c h u n q a n c h a l i k h a v o z a p a s i k e r a k l i g i g a q a r a b d i r i j y o r n i n g q o ‘ l h a r a k a t i t e z , m u ’ t a d i l v a s e k i n b o ‘ l i s h i k e r a k . O ‘ q i t u v c h i n a f a s o l i s h k e r a k l i g i n i k o ‘ r s a t m o q c h i b o ‘ l g a n d a q o ‘ l i b i l a n t a k l i f q i l u v c h i h a r a k a t q i l a d i .

B o l a l a r n i b i r i n c h i s i n f d a n b o s h l a b d i r i j y o r n i n g i s x o r a s i n i t u s h u n t i r i s h g a o ‘ r g a t i s h k e r a k , u v a q t d a n a f a s o l i s h t o ‘ g ‘ r i s i d a b o l a l a r g a t u s h u n t i r i b o ‘ t i r i s h n i n g h o j a t i q o l m a y d i , c h u n k i b o l a l a r a u f - t a k t l a r d a n b i l i b o l a d i l a r . A s h u l a r e p e r t u a r i v a m a x s u s m a s h q l a r n i i j r o e t t i r i s h o r q a l i n a f a s o l i s h i u s t i d a i s h o l i b b o r i l a d i . B u n d a y m a s h q l a r d a n b i r i m o j o r g a m m a l a r i n i y a r i m n o t a l a r d a s e k i n l a s h g a n s u r ’ a t d a i j r o e t i s h d i r . G a m m a d a n a f a s n i m a ’ l u m j o y d a o l i s h o l i s h k e r a k v a b u n a r s a n i b o l a l a r n i n g h a m m a s i b i r v a q t d a b a j a r i s h l a r i n i k u z a t i b t u r i s h k e r a k . D a s t l a b k i p a y t l a r d a b u n g a t e z l i k d a e r i s h i b b o ‘ l m a y d i . B a ’ z i b o l a l a r b i r o l i n g a n n a f a s b i l a n y a r i m g a m m a n i o x i r i g a c h a y e t k a z a o l m a y d i l a r . K e y i n r o q b o r i b b o l a l a r d a n a f a s o l i s h v a n a f a s c h i q a r i s h y a x s h i l a n i b k e t a d i h a m d a u l a r m a s h q l a r n i t o ‘ g ‘ r i i j r o e t i s h a d i . Q u y i s i n f l a r d a a y t i l a d i g a n g a m m a n i n g s u r ’ a t i y u q o r i s i n f l a r d a g i g a q a r a g a n d a t e z r o q b o ‘ l i s h i k e r a k . Y u q o r i s i n f l a r d a = 6 0 Q u y i s i n f l a r d a = 8 0 A s h u l a c h i l i k k a x o s n a f a s o l i n g a n i r i v o j l a n t i r i s h u c h u n h e c h q a n d a y r i t m s i z , o v o z n i p a s a y t i r i b b o r i s h g a q a r a t i l g a n u z u n n a t i j a l a r d a g i m a s h q l a r n i i j r o e t i s h j u d a f o y d a l i d i r . C h u q u r n a f a s o l i s h g a q a r a t i l g a n m a s h q l a r d a n t a s h q a r i y e n g i l k a l t a n a f a s o l i n a d i g a n m a s h q l a r n i h a m b e r i s h k e r a k . A s h u l a a y t a d i g a n n a f a s n i r i v o j l a n t i r i s h u c h u n m a s h q l a r h a r q a n c h a f o y d a l i b o ‘ l s a h a m , o ‘ q i t u v c h i b u s o h a d a a s o s i y o ‘ r i n n i a s h u l a r e p e r t u a r i g a b e r i s h k e r a k l i g i n i y o d d a n c h i q a r m a s l i g i z a r u r . B o l a l a r u c h u n h a r b i r y a n g i a s h u l a n a f a s o l i s h g a o ‘ r g a n i s h y o ‘ l i d a g i m a s h q b o ‘ l i b x i z m a t q i l a d i .

K i c h i k y o s h d a g i m a k t a b o ‘ q u v c h i l a r i r e p e r t u a r i g a m u s i q a i b o r a l a r i n i n g u z i l i s h s h u y o s h d a g i b o l a l a r g a m o s k e l a d i g a n a s h u l a l a r d a n k i r i t i s h k e r a k . K e y i n c h a l i k , b o l a l a r u l g ‘ a y a b o r g a n s a r i a s h u l a a y t a y o t g a n d a n a f a s d a n t o ‘ g ‘ r i f o y d a l a n i s h m a l a k a l a r i n i h a m e g a l l a b b o r a d i l a r . V a z i f a t o b o r a m u r a k k a b l a s h i b b o r a d i . U l a r o l d i d a k a t a i j r o c h i l i k i m k o n i y a t l a r i o c h i l a d i . R e p e r t u a r g a k e n g n a f a s o l i b a y t i l a d i g a n a s h u l a l a r k i r g i z i l a d i . M a s a l a n , F . A b d u l l a y e v n i n g “ M u s t a q i l l i k l o l a l a r i m i z ” , I . A k b a r o v n i n g “ B a x o r ” a s h u l a s i q a y t a , y e n g i l n a f a s o l i s h m a l a k a l a r i n i e g a l l a s h g a y o r d a m b e r a d i . H a r b i r a s h u l a o ‘ r g a n i l a y o t g a n d a o ‘ q i t u v c h i b o l a l a r n i n g h a m m a s i n a f a s n i b i r v a q t d a o l i s h l a r i n i k u z a t i b t u r i s h i k e r a k . S h u n i n g u c h u n a s h u l a n i n g q a y e r i d a n a f a s o l i s h m a ’ q u l b o ‘ l i s h i n i o l d i n d a n y a x s h i o ‘ y l a b k o ‘ r i s h k e r a k . N a f a s o l i s h l a h z a s i h a r b i r m u s i q a i b o r a s i n i n g b o s h l a n i s h p a y t i g a t o ‘ g ‘ r i k e l t i r i s h g a h a r a k a t q i l i s h i k e r a k . , m u s i q a i b o r a s i n i n g o ‘ z i k o ‘ p i n c h a s h e ’ r i y i b o r a n i n g b o s h l a n i s h i g a m u v o f i q k e l a d i . K o ‘ p v a q t b o l a l a r a s h u l a n i n g j u d a m u v o f i q j o y i d a , h a t t o k i s o ‘ z o ‘ r t a s i d a n a f a s o l a d i l a r . S h u b i l a n m u s i q a v i y v a s h e ’ r i y f i k r n i n g r a v o n b o r i s h i n i b u z a d i l a r . O ‘ q i t u v c h i a s h u l a n i n g q a y s i j o y l a r i d a n a f a s o l i s h k e r a k l i g i n i k o ‘ r s a t i b b e r g a n d a n s o ‘ n g , k o ‘ r s a t m a s i n i n g p u x t a b a j a r i l i s h i g a e r i s h i k e r a k . O ‘ q i t u v c h i b e s h i n c h i s i n f d a n s i n f d a n b o s h l a b o ‘ z i s h i d a x o r g a x o s b o ‘ l g a n h a l q a s i m o n n a f a s n i t a l a b q i l a d i g a n a s h u l a l a r d a n f o y d a l a n i s h i k e r a k . H a l q a s i m o n n a f a s t u f a y l i i j r o c h i l i k i m k o n i y a t l a r i k e n g a y i b b o r a d i , b i t t a a s h u l a c h i u d d a l a y o l m a g a n n a r s a n i j a m o a u d d a l a b k e t a d i . X a l q a s i m o n n a f a s d a n m u s i q a i b o r a s i b i t t a n a f a s u c h u n u z u n l i k q i l i b q o l a d i g a n p a y t l a r d a f o y d a l a n i l a d i . H a l q a s i m o n n a f a s

o l i s h d a b o l a l a r n i n g h a m m a s i n a f a s i n i b i r v a q t d a o l m a s l i k l a r i k e r a k , b a l k i z a n j i r d a g i x a l q a d e k k e t m a - k e t , n a v b a t m a - n a v b a t n a f a s o l i s h l a r i l o z i m . S h u n i n g u c h u n b u n d a y n a f a s o l i s h h a l q a s i m o n n a f a s o l i s h d e y i l a d i . H a l q a s i m o n n a f a s o l i s h d a b o l a l a r y o n i d a t u r g a n o ‘ r t o g ‘ i n i k u z a t i b b o r i s h i , u n i n g o v o z i g a q u l o q s o l i s h i k e r a k . H a l q a s i m o n n a f a s o l i n g a n d a i b o r a n i n g t u r l i j o y i d a , h a t t o k i e n g n o q u l a y j o y l a r i d a h a m n a f a s o l i s h m u m k i n . B o l a l a r n a f a s i n i r o s t l a b o l g a c h , u m u m a y l a y o t g a n a s h u l a g a e h t i y o t l i k b i l a n o v o z i n i b o s h q a l a r n i n g o v o z i d a n a j r a l i b t u r m a y d i g a n q i l i b j o ‘ r b o ‘ l i s h i k e r a k . H a l q a s i m o n o l i s h i n i m a s h q q i l i s h u c h u n y u q o r i d a a y t i l g a n m a j o r g a m m a s i d a n f o y d a l a n i s h m u m k i n . E n d i n a f a s n i q a t ’ i y b e l g i l a n g a n j o y d a o l m a s d a n h a l q a s i m o n t a r z d a o l i s h k e r a k . Y u q o r i s i n f l a r d a h a l q a s i m o n n a f a s o l i s h u s u l i d a n k e n g f o y d a l a n i s h i m u m k i n , c h u n k i b u v a q t g a k e l i b b o l a l a r x i y l a g i n a a s h u l a c h i l i k t a j r i b a s i n i e g a l l a g a n v a q i y i n - q i y i n a s a r l a r n i i j r o e t a d i g a n b o ‘ l a d i l a r . X u l o s a q i l i b a y t a d i g a n o ‘ q u v c h i l a r n i g o ‘ z a l o h a n g l a r d a k u y l a s h l a r i d a t o ‘ g ‘ r i n a f a s o l i s h n i n g a h a m i y a t i j u d a k a t t a d i r .

I I . B O B . M U S I Q A M A D A N I Y A T I D A R S L A R I D A N O T A O ‘ Q I T I S H V A N O T A G A Q A R A B K U Y L A S H N I N G U S L U B I Y V O S I T A L A R I 2 . 1 . V o k a l m a s h q l a r i o r q a l i n o t a g a q a r a b k u y l a s h m a l a k a l a r i n i s h a k l l a n t i r i s h M a k t a b d a v o k a l – x o r i s h l a r i n i y o ‘ l g a q o ‘ y i s h n i n g e n g m u h i m v a m u r a k k a b s o h a s i t o v u s h v a n o t a u s t i d a o l i b b o r i l a y o t g a n i s h l a r d i r . S i n f m a s h g ‘ u l o t l a r i s h a r o i t i d a o ‘ q i t u v c h i k o ‘ p r o q “ k a m v o k a l , x i r a ” , b a ’ z a n h a t t o k i x u n u k t e m b r l i o v o z g a e g a b o ‘ l g a n b o l a l a r b i l a n i s h o l i b b o r a d i . B u q i y i n c h i l i k y a n a s h u n a r s a b i l a n m u r a k k a b l a s h a d i k i , b u n d a y b o l a l a r n i n g b a ’ z i l a r i k a t t a l a r n i n g n o t o ‘ g ‘ r i u s l u b i g a t a q l i d q i l i b , a s h u l a n i n o t o ‘ g ‘ r i a y t i s h g a o ‘ r g a n i b q o l g a n b o ‘ l a d i . O ‘ q i t u v c h i m a k t a b b o l a l a r i g a q o ‘ s h i q n i m u m k i n q a d a r t o ‘ g ‘ r i i j r o e t i s h g a i m k o n b e r a d i g a n m a v j u d a n ’ a n a u s l u b i g a a y t i s h g a o ‘ r g a t i s h i k e r a k . B o l a q a n d a y o v o z g a e g a b o ‘ l m a s i n u n g a h e c h b o ‘ l m a g a n d a m i n i m a l d a r a j a d a t o v u s h h o s i l q i l i s h m a d a n i y a t i n i b e r i b , o v o z n i n g t e m b r i n i s i l l i q l a s h m u m k i n , a g a r b u n d a y o v o z d a n a y r i m h o l d a f o y d a l a n i b b o ‘ l m a s a , l e k i n x o r b i l a n b u l a r n i n g h a m m a s i b i r b o ‘ l i b , u m u m i y c h i r o y l i o v o z y a r a t i s h i m u m k i n . Q o ‘ s h i q c h i l i k n i n g e l e m e n t a r m a d a n i y a t i g a h a v a s u y g ‘ o n a b o r i b , b i z b o l a l a r n i i j r o e t i l a y o t g a n q o ‘ s h i q n i n g m o h i y a t i n i c h u q u r r o q t u s h u n i s h g a , h a r b i r q o ‘ s h i q n i n g o ‘ z i g a x o s t e m b r i v a h a r a k t e r i n i q i d i r i b t o p i s h g a o ‘ r g a t a m i z . Q o ‘ s h i q n i n g o ‘ z i g a x o s , b u t e m b r i v a x a r a k t e r i n i q a n d a y t o p i s h k e r a k v a m a k t a b s h a r o i t i d a b u n a r s a g a e r i s h i s h m u m k i n m i ? H a

m u m k i n v a e r i s h i s h k e r a k , c h u n k i b u b o l a l a r d a g i m u s i q a v i y d i d n i v a m u s i q a n i t u s h i n i s h q o b i l y a t i n i y a n a d a o ‘ s t i r a d i . B o l a l a r n i n g v o k a l j i h a t d a n y a x s h i o v o z g a e g a b o ‘ l i s h i b u o ‘ q i t u v c h i n i n g b o l a l r g a a s h u l a t a ’ l i m i b e r i l g a n b i r i n c h i k u n d a n b o s h l a b q u n t v a d i q q a t b i l a n i s h l a s h i g a b o g ‘ l i q d i r . O ‘ q i t u v c h i n i n g “ v o k a l ” s e z g i s i y a x s h i b o ‘ l i s h i k e r a k , s h u b i l a n b i r g a u t u r l i y o s h d a g i b o l a l a r n i n g o v o z x u s u s i y a t l a r i n i b i l i s h i j u d a m u h i m a h a m i y a t g a e g a . K i c h i k v a o ‘ r t a y o s h d a g i q i z v a o ‘ g ‘ i l b o l a l a r n i n g o v o z i d i a g n o z i j i h a t i d a n b i r - b i r i d a n d e y a r l i f a r q q i l m a y d i . M a s a l a n , k i c h i k y o s h d a u b i r o k t a v a n i t a s h k i l q i l a d i . A s h u l a c h i l i k m a l a k a l a r i n i o r t i r a b o r g a n i s a r i v a y o s h i u l g ‘ a y g a n i s a r i u b i r y a r i m o k t a v a g a c h a o s h a d i . A g a r k i c h i k y o s h d a g i b o l a l a r r e g s t r u t a n g l a y t o v u s h i g a e g a b o ‘ l s a , o ‘ n y o s h i d a n , b a ’ z a n e s a t o ‘ q q i z y o s h d a n b o s h l a b u l a r g a t a n g l a y t o v u s h i d a n t a s h q a r i , k o ‘ k r a k t o v u s h i h a m p a y d o b o ‘ l a d i . S h u m u n o s a b a t b i l a n m a ’ l u m v a z i f a l a r v u j u d g a k e l a d i . Q o ‘ s h i q n i n g b i r r e g s t r i d a n i k k i n c h i r e g i s t r i g a o ‘ t i s h p a y t l a r i u c h r a g a n h o l l a r d a b o l a l a r j u d a q i y n a l a d i l a r , c h u n k i b u y e r d a o v o z n i u s t a l i k b i l a n b o s h q a r i s h t a l a b q i l i n a d i . O v o z n i b o s h q a r a o l i s h m u m k i n v a b u s h a r t d i r . B u n d a y v a q t l a r d a b o l a l a r b a l a n d n o t a l a r d a k o ‘ k r a k o v o z i n i s a q l a b q o l i s h g a u r i n a d i l a r , b u e s a s o x t a l i k k a o l i b k e l a d i . S h u n i n g u c h u n p a s t k i n o t a l a r d a p o z i t s i y a l i t o v u s h l a r n i t o p i s h g a h a r a k a t q i l i s h , s h u b i l a n b i r g a b a l a n d n o t a l a r d a t a b i i y , t a n g l a y t o v u s h d a a s h u l a a y t i s h g a t a y y o r l a s h k e r a k . B i r i n c h i v a i k k i n c h i s i n f l a r d a e s a t o v u s h h o s i l q i l i s h u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h k o ‘ p r o q o ‘ q i t u v c h i n i n g o ‘ z t o v u s h d a a n i q k o ‘ r s a t i b b e r i s h d a n i b o r a t b o ‘ l a d i , b u n i “ t a q l i d q i l i s h ” m e t o d i d e b a t a s h m u m k i n . O ‘ q i t u v c h i m u m k i n q a d a r q i s q a r o q q i l i b t u s h u n t i r i s h i k e r a k .

$A s h u l a n i o g ‘ i r j o y i u c h r a g a n d a o ‘ q i t u v c h i b o l a l r n i n g d i q q a t i n i b i r y e r g a t o ‘ p l a b , s h u o g ‘ i r j o y n i q a n d a y q i l i b u d d a l a b k e t i s h m u m k i n l i g i n i o ‘ z i a y t i b k o ‘ r s a t a d i k i v a z a r u r i y a t b o ‘ l g a n d a t u s h u n t i r i b b e r a d i . T o ‘ r t i n c h i s i n f d a n b o s h l a b t o v u s h h o s i l q i l i s h g a d o i r t u s h u n t i r i s h i s h l a r i n i o l i b b o r i l a d i . B i r o q b u y e r d a h a m a m a l d a t o v u s h b i l a n k o ‘ r s a t i s h , y a ’ n i “ t a q l i d q i l i s h ” m e t o d i y e t a k c h i m e t o d b o ‘ l i b q o l a d i , c h u n k i b u m e t o d s a n ’ a t n i n g h a r q a n d a y t u r i n i o ‘ r g a n i s h d a q o ‘ l l a n i l a d i . Y u q o r i s i n f l a r d a o ‘ q i t u v c h i t u s h u n t i r i s h i s h l a r i n i k e n g h a j m d a o l i b b o r a d i . B u y e r d a b o l a l a r v o k a l n i n g e l e m e n t a r t e r m i n l a r i b i l a n t a n i s h t i r i l a d i . M a s a l a n , y u q o r i p o z i t s i y a s i “ t o v u s h a t a k a s i ” v a s h u k a b i i b o r a l a r b o l a l a r g a t a n i s h v a t u s h u n a r l i b o ‘ l i s h i k e r a k . B o l a l a r o v o z r e g i s t r i h a q i d a v a a m a l i y h a m d a n a z a r i y j i h a t d a n b u l a r g a m u v o f i q k e l a d i g a n r e z a n a t o r l a r h a q i d a t u s h u n c h a g a e g a b o ‘ l i s h l a r i k e r a k . B u u l a r g a a s h u l a c h i l i k o v o z i n i e g a l l a s h g a y o r d a m b e r a d i . B o l a l a r a s h u l a n i s u n ’ i y t a r z d a a y t m a s d a n , b a l k i u n i a n g l a b a y t i s h i , o ‘ z o v o z i n i n a z o r a t q i l i b b o r i s h i k e r a k . M a s a l a n , b o l a l a r k o ‘ k r a k r e g i s t r i d a n e n g p a s t t o v u s h l a r n i t o ‘ g ‘ r i y o k i n o t o ‘ g ‘ r i c h i q a r a y o t g a n l i k l a r i n i b i l i s h i u c h u n a s h u l a a y t a y o t g a n v a q t d a q o ‘ l l a r i n i k o ‘ k r a k q a f a s i n i n g y u q o r i q i s m i g a q o ‘ y i b t u r i b a n i q l a s h l a r i m u m k i n . A g a r b u v a q t d a o v o z n i n g t i t r a s h i s e z i l s a , d e m a k , k o ‘ k r a k r e z o n a n s b o ‘ l a d i . \ O ‘ q i t u v c h i b o l a l a r n i t a b i i y v a e r k i n r a v i s h d a a s h u l a a y t i s h g a o ‘ r g a n i s h i k e r a k . B u n i n g u c h u n a s h u l a n i b i r i n c h i n a v b a t d a a s t a - s e k i n v a m a y i n t o v u s h b i l a n a y t i s h l a r i g a e r i s h i l o z i m . B o l a l a r n i t o ‘ g ‘ r i t o v u s h h o s i l q i l i s h u s u l l a r i g a ( u n i y a n a b o s h q a c h a t o v u s h a t a k a s i d e b a t a y d i l a r ) o ‘ r g a t i s h j u d a m u h i m i s h d i r . A s h u l a d a t o v u s h a t a k a s i u c h x i l b o ‘ l a d i . : y u m s h o q , e r k i n , q a t t i q ,$