«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi. - Tasviriy san'at - Diplom ishlar

«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi.

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4653 KB

Ko'chirib olish

«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi. Mundarija: KIRISh……………………………………………………………….. I-BOB. Shar q miniatyura san'atining ta'lim tizimida tutgan o’ rni…………………………… …………………………………………… 1.1. Sharq miniatyura san’ati……………………………. ………………….. 1.2. Miniatyura san’atining mustaqillik davridagi o’ziga xos xususiyatlari … ………………………………………………….. 1.3. : «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlashning pеdagogik tеxnologiyasi va uning o’quv jarayonida o’ziga xosligi ..................................... II-БОБ. Miniatyura uslubida “ov” mavzusida kompozitsiya ishlashning amaliy–ijodiy asoslari …………….........................……....................... 2.1. . Miniatyura uslubida “ov” mavzusida kompozitsiya ishlashning bir soatli dars ishlanmasi.............………………………................................................... 2.2. Miniatyura uslubida “ov” mavzusida kompozitsiya ishlash нинг бадиий таҳлили ва у слубий тавсиялари...................................................................... XULOSA… ……………………………………………………………... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI………………... ILLY U STRAT S IY A LAR… …………………………………………….. 1

Kirish «Biz kishilarning siyosiy ongi, dunyoqarashini boshqarish emas, balki boytish, yuksaltirish, insoniylik ruhida, umumjahoniy me’yorlar asosida tarbiyalash yo’lidan bordik» I.Karimov. Mustaqillik davri jamiyatimizda sodir bo’lgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy o’zgarishlar albatta rangtasvir san’atini chetlab o’tmadi. O’tgan qisqa vaqt davomida o’zbek miniatyura san’ati jahonga tanila boshladi. Bir qator miniatyura ustalari jahon saҳnasida, xalqaro ko’rgazmalarda o’z milliy asarlari bilan ishtirok etishdi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’pasrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muxim vazifa bo’lib qoldi. Ushbu malakaviy bitiruv ishida milliy miniatyura san’atida to’y marosimini tasvirlab, ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash milliy o’zlikni anglashning o’sishidan, xalqning ma’naviy sarchashmalariga, uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblayman. Xalqimiz siyosiy Mustaqillik va ozodlikni qo’lga kiritgach, o’z taqdirining chinakam egasi, o’z tarixining ijodkori, o’ziga xos milliy madaniyatining soxibiga aylandi. Biroq shuni xam ta’kidlash kerakki, ma’naviy qadriyatlarimizni xamda biz uchun muqaddas bo’lgan diniy qadriyatlar va an’analarni qaytarish va tiklash, o’zligimizni anglash ancha murakkab sharoitda yuz berdi. 2

Prezidentimiz I.Karimov tomonidan yurt kelajagi uchun ilm-fan, san’at va boshqa sohalarga ko’proq e’tiborni kuchaytirmoqdalar. O’zbekistonning mustaqillika erishuvi jamiyat hayotida muhim o’zgarishlarni amalga oshirishga imkon yaratdi. Bu o’zgarishlar mamlakatni yangi yo’ldan ravon odimlashi, erkin va demokratiya asosida taraqqiy eta borishi, rivoj topgan mamlakatlar qatoridan o’rin egallashi uchun qaratilgandir. Yangi rivojlanish yo’lida, ayniqsa, xalq ma’naviyatini, miliy g’oyani yuksaltirish va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etishi qonuniydir. O’tmish madaniy merosimizni yaratib bergan atoqli olimlar, donishmandlar, san’atkorlar, davlat arboblari, hayoti va ular qoldirgan ma’naviy merosni o’rganish masalasiga hozirda davlatimiz, yurtboshimiz juda katta e’tibor bermoқdalar. Ilm – fan, mumtoz adabiyotning tarkibiy qismi bo’lmish kitobat san’ati – xattotlik, lavvoxlik, jadvalkashlik, muzaxxiblik, muqovasozlik, va rassomchilik ham o’zining yuksak taraqqiyot darajasiga ko’tarildi. O’sha davr boshida Mir Ali Tabriziy tomonidan yaratilgan eng go’zal nasta’liq yozuvi yetakchi o’rin egallab, bu yozuvni puxta egallagan Jafar va Az’xar Boysunquriy, Abdurahim Xorazmiy, Sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali Xeraviy kabi xattotlar, Ustod Abdulhay, Mansur, Ғiyosiddin Naqqosh, Pir Aҳmad Bog’ishamoliy, Mirak Naqosh, Shoh Muzaffar, Qosim Ali Chehrakusho, Yoriy Muzahhib, Xoji Muhammad, Jamolliddin Yusuf kabi miniatyurasozlar o’z sohalarida ustod san’atkorlar bo’lib, Samarqand va Hirot xattotlik maktablarining shuhratini dunyoga taratdilar. SHu sababli o’zbek miniatyurasi rivoji yo’lida yaratilgan a’ananaviy to’y marosimlariga bag’ishlangan miniatyura asari - dissertatsiya mavzuimni mazmunli keng ko’lamli kompozitsiyada ochib berishni, shu bilan bir qatorda zamonaviy miniatyura muammolarini o’rganib, uni tanlagan mavzuimda yoritib berishni oldimga maqsad qilib qo’ydim. Mavzuning dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, miniatyura san’ati qadimiy qo’lyozma san’ati bo’lib, bu san’at orqali ko’plab tarixiy ma’lumotlar olingan. Ushbu qadimiy an’analari hozirda zamonaviy miniatyura san’atida qanchalik qo’llanishlishi va ularning yangi texnikasi, syujetlardagi 3

mumtozlik qiyofalarini o’rganish bugungi kun tadqiqotlarida kamdan-kam uchraydi Zamonaviy jarayonda miniatyuraning yangi ko’rinishdagi shakllari har qanchalik ko’rinmasin milliy va o’zbekona uslublar albatta o’z o’rnida qolaveradi. Miniatyura san’atining nafis naqshlari va nozik bezaklarini vujudga keltiradigan ma’naviy (ruhiy) ranglar ijodkorning beғubor, insoniy his- tuyg’ularini, inson tabiatidagi botiniy poklik, ichki emotsional holatini o’zida aks ettiradi. O’zbek xalqining badiiy merosi, uning jahon san’ati tarixidagi o’rni, taraqqiyot bosqichlari va zamonaviy yo’nalishlarini chuqur o’rganish hamda rivojlanishi istiqbollarini belgilashdan milliy mustaqillik g’oyalariga mos tadqiqotlar sn’at asarlarini yaratish va ularni ommaga tarғib etish biz bitiruvchilarning vazifalaridan bittasiga kiradi. Malakaviy ishning o’z oldiga maqsad va vazifa qilib qo’ygan umumiy kontseptual yo’nalishga javob bergan holda quyidagi ish tuzilmasini belgilab berdi. Ular kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va illyustratsiyalar ro’yhatidan iborat. Miniatyura tarixi haqida qisqacha ta’rif. Qadimgi noyob qo’lyozmalar ichida bizgacha saqlanib qolgan nafis, mo’jaz rasmlar alohida o’ziga xos go’zallik, nafosat olamiga ega. Ulardagi yorqin ranglar, nozik chiziqlar va ajoyib mutanosiblik hamon tomoshabinga estetik zavq baғishlaydi. Shuning uchun ham bu rassomlik obidalari jahonning eng nufuzli muzey, kutubxona va majmualarida asrab – avaylamoqda. Mavzuning o’rganilishi . Yosh avlodga yaxshi ta'lim-tarbiya bеrish, ularga tasviriy san'atning miniatyura uslubida panno eskizini ishlashga tayyorlash, miniatyuraning afzalligi, ijodiy maxsuldorligi, foydasi, rassom va rassom pеdagoglarining fazilatlari to’g’risida bir qator ijod namoyandalari o’z asarlarida bеbaho fikrlarni bayon etganlar. 1970-yillarda O’zbеkistonning bir qator rassomlari va xalq ustalari ushbu ajoyib san'at turini qayta tiklashga bеl bog’ladilar. Ular orasida taniqli o’zbеk musavviri Chingiz Axmarov, o’sha paytda yosh va navqiron san'atkorlar Niyozali Xolmatov, Shomahmud 4

Muhammadjonov, Abduvosit Hambarov, G’ayrat Kamolov. Munira Sotiboldiеva va boshqalar bor edi. Ijodiy ustaxona tashkil etilib, unga o’z asarlarida Sharq miniaturasining ko’p asrlik an'analarini izchillik bilan rivojlantirib kеlayotgan rassom Chingiz Axmarov rahbarlik qildi. Mutaxassislarning aniqlashicha Sharqdagi tosh qog’ozdan ishlangan buyumlarga naqsh solish usuli Fеdoskino, Palеx, Mstеra, Xoluy markazlariga mansub miniatura san'atiga o’xshab kеtar ekan. Sanamnavislik usullarini mеros qilib olgan rus miniatura ustalari qo’llaydigan badiiy ifodalash vositalarining nеgizi sifatidagi jo’shqin rangtasvir usuli ko’p jihatdan Sharqning o’rta asrlardagi miniatyurachilari tajribasini eslatadi. Palеx naqshlar bilan tanishish O’zbеkistonlik ustalarni O’rta Sharq miniaturasining mumtoz namunalariga murojaat etishga undadi. Miniatyura rangtasvirining an'anaviy panno eskizini ishlash san'atiga kirib kеlishi, O’zbеkiston rassomlarining ijodiy amaliyotida san'atning yangi turi - lakli miniaturaning paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Lakli miniatura san'atining shakllanish jarayoni murakkab kеchdi. O’tgan 20 yil mobaynida ijodning ushbu turi rivojida ikkita tamoyil ayon bo’ldi. Birinchisi - miniatura rangtasviri badiiy mеrosiga ijodiy yondashgan holda va naqshin syujеtda zamonaviy voqеlikni aks ettirish bo’lsa, ikkinchisi - mumtoz miniaturaning badiiy qonun-qoidalariga qat'iy rioya qilishdan iborat. Ushbu bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo’yicha nazariy jihatdan to’liq yoritgan bironta maxsus mеtodikani ko’rsata olmaymiz. Ammo pеdagoglar tomonidan pеdagogik tеxnologiyalarga doir adabiyotlardan biz mavzuni chuqurlashtirib o’rganishga qaratilgan, mavzuning moqiyatini anglashga xizmat qiladigan mеtodika va tеxnologiyalarni o’rganib, ularni tasviriy san'atda “Miniatyura uslubida ov manzarasi ishlash” mavzusi orqali yoritishimiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Tasviriy san'at darslarida” «Ov» mavzusini yoritish mеtodikasi orqali rassom pеdagog avvalo o’quvchi-o’quvchining ijodiy tafakkuri va ijodiy qayolini yanada rivojlanishiga erishadi. Shuningdеk, o’quvchilarni estеtika va san'at asoslari bilan qurollantiradi, tabiatdagi, jamiyatdagi va san'atdagi go’zallikni ko’ra bilishga o’rgatadi. 5

Shuningdеk, bu mavzu ayniqsa, o’quvchilar nafosat tarbiyasi uchun qoyat zarur, qar soatda, har daqiqada kеrak bo’ladigan – rasm chizish ko’nikmasini bеradi. Bu rasm chizishni bilish o’quvchi, ayniqsa, rassom-pеdagoglar uchun shunchalik zarurki, -«Rasmni ko’rgan soqov ham tilga kiradi» - dеgan iborani eslab o’tish o’rinli edi. Dеmak, o’quvchini rasm chizishni bilishida boshqa o’quv prеdmеtlarini o’qitishda ham rasmdan yaxshi foydalanish imkoniyati tuqiladi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, ta'lim muassasalarida “Miniatyura uslubida panno eskizini ishlash” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi o’z oldiga: qar tomonlama ma'naviy, madaniy saviyada shakllangan o’quvchini tayyorlash, unga estеtika, san'at va rеalistik tushunchalarni bеrish va miniatyura uslubida panno eskizini ishlash ko’nikmalarini singdirish maqsadini qo’ygan holda faoliyat ko’rsatadi. Yuqoridagi ancha murakkab va mas'uliyatli maqsaddan kеlib chiqilgan holda ushbu bitiruv malakaviy ishi o’z oldiga: - O’quvchi-o’quvchilarga tabiat va jamiyatdagi narsa va qodisalarni kuzatish, “Miniatyura uslubida panno eskizini turli shakl va qajmda ishlash, yaxlit holda ko’rish, ularni ilmiy asosda idrok etishga o’rgatish; - O’quvchilarni badiiy didini, estеtik tushunchasini, matеrialistik va idеalistik dunyoqarashini, go’zallik olamini va ijodiy istе'dodini, ijodkorlik qobiliyatini tarbiyalash; - «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash bilish, ularni ijodkorlik asosida bajarish bo’yicha malaka-ko’nikmalar qosil qilish; - tasviriy san'at olamidagi miniatyura uslubida ishlangan san'at asarlarini ko’ra bilishni, idrok etishni, tushunib, ularni past saviyadagi, qalbaki rasmlardan far?lay olish ko’nikmalarini bеrish; - o’quvchilarga miniatyura uslubida ov manzarasi eskizini ishlash pеdagogik tеxnologiyasi orqali o’rgatishning eng oson, qisqa, ilmiy asosda bo’lishining zamonaviy uslubi, didaktik printsiplari bilan tanishtirish kabi mazmunga ega bo’lgan vazifalarni qo’yadi. 6

Ilmiy, amaliy, ijodiy ahamiyati. “Miniatyura uslubida panno eskizini ishlash” orqali bilishga bo’lgan qiziqishni uyqotish, panno tushunchasi va mazmunini yoritish haqida saboq bеrish bugungi kunning dolzarb muammosi sifatida qal etilishini talab etayotgan muhim masaladir. Shuningdеk, ushbu mavzuni yoritishda yangi pеdagogik tеxnologiyaning o’rni va ahamiyati, ilqor tеxnologiyalar va pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanib yoritish avvalo, o’quvchi ongida miniatyurada uslubida ov manzarasi eskizini ishlash haqidagi tasavvurlar shakllanishi va yangi ma'lumotlar bilan boyitilishiga kеng imkon bеradi, miniatyura janrida rasm chizish san'atining sirli qirralarini o’rganish, ularni rеal ko’rinishda tasvirlash va o’rganishda, kеrak bo’lsa qiziqishda ilmiy, amaliy, ijodiy ahamiyatga ega. -Mavzuning prеdmеti. : «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash mеtodikasi va uning dars ishlanmasi. - Mavzuning ob'еkti . «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi. -Mavzuning malakaviy yangiligi . -“Miniatyura uslubida ov manzarasi kompozitsiyasi. ishlashni yangicha yondashuvlar asosida ishlab chiqilgan mеtodikasi; -“Miniatyura uslubida ov manzarasi kompozitsiyasi ishlash” mеtodikasining ta'lim samaradorligini oshirishdagi o’rni; «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash mеtodikasining ta'lim jarayonlarida amalda joriy etilishi ushbu bitiruv malakaviy ishining yangiligidir. 7

I-BOB. Sharq miniatyura san'atining ta'lim tizimida tutgan o’rni 1 1. Sharq miniatyura san’ati Jahon tasviriy san’ati xazinasidan munosib o’rin olgan miniatyuralar Sharq xalqlarining mushtarak badiiy merosidir. U an’anaviy kitobat san’atining tarkibiy qismi bo’lib, qadimgi nodir qo’lyozmalarni ziynatlash bilan birga, mazkur asarlaridagi ilғor insonparvarlik g’oyalari, oliyjanoblikka bo’lgan intilish, go’zallik to’g’risidagi tasavvurni ifodalashga ham xizmat qilgan. Ijodkorlar – xattot, rassom, muqovasoz va boshqalarning ijodiy hamkorligida yaratilgan nodir qo’lyozmalar o’sha davr madaniy, ijtimoiy hayotini hamda badiiy – estetik qarashlarini o’rganishda qimmatli manbalardan hisoblanadi. Ularga o’sha davr san’at seҳridan ulush berib, ilhomlantiradi. Yaqin va O’rta Sharq madaniy markazlari bo’lmish Bog’dod, Tabriz, Samarqand, Buxoro, Xirot, Sheroz kabi shaharlarda X – XIX asrlar davomida maxsus miniatyura maktablari mavjud bo’lib, ba’zan yuksak darajada rivojlangan, ba’zan esa tanazzulga yuz tutgan. Har bir rassomlik markazida o’ziga xos badiiy – ifodaviy xususiyatlari yuzaga kelishi bilan birga, ularning barchasi Sharq miniatyura san’atining ranglar sofligi va yorqinligi, chiziqlarning nafisligi va nozikligi, tasviriy uslubning dekorativ hosiyati bilan harakterlanadi. Miniatyura nodir qo’lyozmalar ziynatlari bo’lmish shams, zarvaraq, unvon, hoshiya naqshi, lavha, xotima kabi bezaklar bilan umumiy uslubiy uyg’unlikka ega. Bu kitob ziynatlarining dekorativ xususiyati ular yaratilgan davr dunyoqarashi, tafakkur tarzi bilan bevosita bog’liqdir. Nafis mo’jaz rasmlar asosan ilmiy, badiiy va tarixiy asarlarining nodir qo’lyozmalarini bezashga xizmat qilgan. Rassomlar asarlarining yetakchi g’oyalari va asosiy qaxramonlari obrazlarini ranglar vositasida ifodalaganlar. Shu 8

sababli miniatyura san’ati taraqqiyotiga Sharqning atoqli allomalari Muhammad ibn Muso al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy miniatyura tasviriy san’atning eng murakkab san’at turlaridan biridir. O’rta Osiyoning rangtasvirida miniatyura qadim zamonlardan buyon shakllanib kelmoqda. Sharq miniatyuralari uzoq yillardan buyon Sharq va G’arb olimlari tomonidan bir necha bor o’rganilib badiiy taҳlil jarayonini interpritatsiya qilib kelinmoқda. Ayni paytda Sharq miniatyuralarini ma’no jihatdan talqin qilish dolzarb bo’lib turibdi. Miniatyura san’ati – O’rta Sharq mamlakatlari badiiy merosining ajoyib sahifalaridan birini tashkil etgan va umuminsoniy madaniyat xazinasini durdonalar bilan bezatilgan yuksak san’atdir. Bu san’atning ildizlari tarixning eng teran qatlamlariga borib taqaladi. O’rta Sharq mamlakatlarida badiiy bezatilgan Qadimiy qo’lyozmalarga oid ilk ma’lumotlar bizning eramizgacha bo’lgan 7 – 6 asrlarga tegishlidirki, undan beri bu yerlarda taraqqiyoti xar biri o’ziga xos, bir necha bosqichlarni bosib o’tdi. Uslublar, estetik ideal o’zgardi. Bu holl tabiiy ravishda kitob bezash san’atida aks etdi. Tarix zardushtiylik, buddizm, monaviylik nestorianlik talimotiga e’tiqod qilgan davrlarda naqsh va zarnigorlik san’atining saviyasi yuksak bo’lganini ko’rsatuvchi bir qancha ma’lumotlarni, ashyoviy dalilni – qadimiy qo’lyozmalardan qolgan parchalarni bizgacha yetkazib keldi. Lekin bu san’at ayniqsa O’rta asrlarda, rivojlanayotgan feodalizm sharoitida mazkur mamlaktlarning arablar tomonidan iste’lo etilganidan va majburiy tarzda musulmonlashtirilganidan keyin juda yuksalib ketdi. Pireneydan Hindistonga qadar hamraydigan, qabilalari, tillari turlicha bo’lgan aholi yashaydigan yerlarni yangi mafkuraviy asos islom mehvarida birlashtirgan ulkan halifalik va mamlakalar o’rtasida har tomonlama madaniy muomila, yaqin munosabatlar vujudga keldi. Arab, grek, Vizantiya, hind, O’rta Osiyo, eron madaniyati ananalarichatishuvi natijasida yangi xalifalik san’ati shakillanadi. Islom ta’limotiga asoslangan yangi tirixiy – madaniy biolik o’zining g’oyaviy – falsafiy va estetik kontsepitsiyalarida ko’pvaqtmusulmolikkicha amal qilgan mahalliy madaniyt 9

muvaffaқmyatlari va printsmplariga suyanar edi.Sharq miniatyuralarida aks etgan tasirlar ma’no jixatidan chuqur mazmunga ega. Bularda irfoniy tushunchadar, g’oyalar, fikrlar va qarashlar o’z aksini topgan. Shu ma’noda markaziy Osiyo miniatyuralaridagi ma’no va mazmundorlikni anglash uchun bizning nazarimizda tasavuf istiloxatidan ham foydalanish mumkin. Chunki bu miniatyuralar mualliflari tasavvuf ma’rifatidan xabardor bo’lishi, tasvirda muayyan g’oyalar va ma’nolarini berishga intilganlar. Har bir jaiyatda, har bir sohada belgilangan qoidalar mavjud. miniatyurada ham qonun qoidalar ham talaygina bo’lmasin, u o’qib o’rganish, malum bir ustozdan yillar davomida mashq qilishi zarur bo’ladi. Tasviriy san’atning miniatyura turida mukammal qoida chegarasidan chiqib ketishlikning iloji yo’q. Aks holda asar o’z turini yo’qotadi. Shubhasiz miniatyura san’ati haqida so’z boshlar ekanmiz, shubhassiz har bir miniatyurachi rassom xaqida ma’lum ma’noda xayotiy voqealarni yoxud odamlarni, gohi shodlik gohi –amli kunlarini aks etishiga moyil asarlar bo’lgan. hayotiy voqelikni miniatyura asarlarida talqin etish, hozirgi zamon talabida ham mujasadir. O’rta asrlarga xos miniatyura o’zbek kiyimlarining tipi shakllanganligi va ular keyingi davrgacha saqlanganligini namoyish qiladi. Eski xalq kiyimkechaklaridagi o’zgarishlar asosan asrimiz boshlarida sezilarli darajada namoyon bo’ladi va undagi transformatsiya asosan shaharlarda ochiq oydin bilinadi. Sharq miniatyura san’atining rivojlanishida zamonaviy miniatyura ustalarining ijodiy faoliyati mustaqillik sharofati bilan Respublikamizning turli xududlarida to’y va marosimlarni milliy va zamonaviy ruhda o’tkazish erkinlashdi. Sharq o’rta asr kitob miniatyurasi 1970 yillar oxiri 1980 yillar boshlarida O’zbekiston lakli miniatyurasi zaminida qayta tiklandi. 1990 yillarga kelib, u o’zida qog’oz, mato, charm, gazmolga ishlangan miniatyuradan to miniatyura uslubida bajarilgan mahobatli asarlargacha hamrab, yaxlit badiiy - uslubiy xususiyat kasb etmokda. Maғzi soxta (pap’e -mashedan) buyumlarni badiiy bezatish, ayniqsa, uning lakli miniatyurasi bo’limi 1990 yillarda O’zbekiston xalq amaliy bezak san’atining eng keng tarqalgan turlaridan biri bo’ldi. 10

2. Miniatyura san’atining mustaqillik davridagi o’ziga xos xususiyatlari Umuman olganda, 1990 yillar O’zbekiston miniatyura rassomchiligida o’ziga xos rivojlanish, uning mazmundorlik va shakliy – hajmiy tamoyillarini chuqurroқ mushohada qilish bosqichi bo’ldi. Lakli miniatyura san’atining shakllanish jarayoni murakkab kechdi. 90 yillarga kelib ijodning ushbu turi rivojida ikkita tamoyil ayon bo’ldi. Birinchisi miniatyura rangtasviri badiiy merosiga ijodiy yondashgan holda va naqshin syujetda zamonaviy voqelikni aks ettirish bo’lsa, ikkinchisi klassik miniatyuraning badiiy qonun - qoidalariga qattiy rioya qilishdan iborat Mag’zi soxtadan qilingan buyumlarni badiiy bezatishda ikki naqsh bezaklarida jim - jimador yozuvlardan foydalanish hamda o’rta asr miniatyurasi an’analariga tayanish asoslari mavjuddir. Masalan, A. Isroilov Sh. Shomansurov, K. Omonovning naqshli kompozitsiyalari o’zining uslubiy yaxlitligish ko’proq bezakli naqshlarda ifodalab, muayyan uslubga solingan handasaviy va o’simliksimon naqshlar uyғunligi asosida tuziladi. Miniatyurachi rassomlarning aksariyati, Respublika Badiiy kollejida lak miniatyurasi bo’limi bo’lishiga qaramay, naqqoshlik bo’limining bitiruvchilari ekanliklari bejiz emas. Chunki, bunday yo’sindagi ishlar badiiy mazmuni va uslubi xamda shakl va xajm jihatidan, yoғoch va ganch o’ymakorligi singari musulmon san’ati an’analarini rivojlantiruvchi eng "serhasham turlariga" ham ohangdir. Miniatyurachilarning dastlabki to’lqini (SH. Muxdmmadjonov, N. Holmatov, G. Kamolov, T. Boltaboev, X. Nazirov, A. Yo’ldoshev va boshqalar), Sharq klassik she’riyati, o’zbek xalq ertaklari (Alisher Navoiy ғazallari, "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun" dostonlari, Firdavsiyning “SHoҳnoma”si kabi asarlarga)ning aniq adabiy syujetlarini tasvirlashga afzallik berganlar. 11

Shartli ravishda aytganda, "ikkinchi to’lqin" miniatyurachilari (B. Yo’ldoshev, U. Qosimov, F. Rahmatullaev, Sh. Shoaҳmedov, A. Tursunov, M .Sobirov, M. Po’latov va boshqalar) urta asr adabiy manbalariga murojaat qilish bilan birga, ularni shunchaki rasmlar bilan tasvirlashga emas, balki ularning mavzulari asosida erkin kompozitsiyalar yaratishga afzallik bermoқdalar. S h . Muhammadjonov ijodi lakli miniatyura bilan shu g’ ullanadigan rassomlar uchun ibrat bo’ldi. O’rta asr Sharq miniatyurasi, uning texnologik usullariga oid chuqur bilim va ayni chog’da akademik dastgohli rangtasvir malakalari musavvirda o’ziga xos badiiy uslubning shakllanishiga zamin bo’ldi. U naqshlarda o’rta asrlar miniatyurasi qonunlariga amal qiladi: ularda perspektiv tasvir yo’q, shakllarning o’lchamlari makonda qanday joylashganidan qat’i nazar bir xil. Rassom qahramonlari ruhiy holatini qiyofa, vaziyat, imoishoralar, ranglarning ramziy ma’nolari orqali aks ettiradi. Biroқ Sh. Muhammadjonov o’rta asrlardagi ustalardan farqli ravishda, miniatyura san’atining an’anaviy tizimiga zamonaviy muallifning o’ziga xos badiiy tafakkurini ham singdirishga harakat qiladi. Hozirgi bosqichda milliy madaniy merosni o’rganish jarayonlari tadqiqotchilar oldida nafaqat tarixiy o’tmishda, balki ularni zamonaviy badiiy ijodiyotda talqin qilish jarayonlarida ham yangi kengliklarni, qirralarni, moyilliklarni namoyon etadi, 1990 yillarda zamonaviy rassomlar tomonidan o’rta asr miniatyurasi badiiy tajribasini o’zlashtirishda uning mazmuniy tuzilishini teran mushohada qilish, uning shartli chizgilar zamirida ifodalangan maqsadni ramziy, majoziy ma’noni tushunib yetish muhim jihat hisoblanadi. Boshqacha aytganda, zamonaviy miniatyura rassomlik san’atida tasavvufni anglash jarayoni kechmokda. Shu munosabat bilan rassomlarning asarlarini so’fiylik ta’limoti ruhining o’zi, uning estetik nazariyasi ifodasini topgan asarlarga va tasavvufga xos mavzular, syujetlar, qoidalarni g’ayriixtiyoriy ravishda tasvirlovchi asarlarga ajratish mumkin. Tasavvuf ta’limotini eng teranroқ anglash, tushunib yetish N. Holmatov, A. Yo’ldoshev ijodida namoyon bo’lmokda. Ular o’z asarlarida dunyoni his 12

etishning o’rta asrlarga xos bo’lgan ramziy ma’nosini aks ettirishga harakat qilmokdalar. Chunonchi, N. Holmatovning "Foniy dunyo" (1997) deb atalgan oxirgi asarlaridan birida yo’ldoshlar bilan tasvirlangan kemaning so’fiylik belgilarini, muallif tomonidan uning diniy ғafsonaviy mohiyati mushohada qilinganligini sezmaslik mumkin emas. Manzaraning mazmuni dengiz ramz vazifasini o’tagan haқqa (Olloҳ Taologa) yetishishga bo’lgan ishoraviy maqsad bilan ifodalanadi. Haқqa (Olloҳ Taologa) dengizga ғarқ bo’libgina yetishish mumkin va bunda kema to’siqqa aylanadi holos. Tasavvuf ta’limotining chuqur mazmuni rassomning "SHoh darvish"(1998), "Hayot kemasi"(1998) singari asarlarida o’z aksini topgan. A. Yo’ldoshev uzoq yillar davomida o’rta asrlarga oid buyuk musavvirlarning miniatyura asarlariga tahlid qilib, ulardan nushalar ko’chirdi. Rassomning fikricha, nusha ko’chirish juda mushkul hisoblanadi, negaki rassom qaysi asardan nusha olayotgan bo’lsa, o’sha rassomning ruhiy holatiga kirishi lozim. Tasavvuf qoidalari uning "Yo’lda" (1994), "Sevishganlar" (1995), "Darvish ma’shuqasi bilan" (1995), "Darvishlar raqsi" (1996), "Shikor" (1997) deb nomlangan ishlarida eng to’laroқ mujassamlashgan. Misol uchun, "SHikor" (1997) asarida musavvir sipohiyning yirtqich bilan yakkama - yakka olishuvi orqali avvalo insondagi mudhish, g’ayri shuuriy tuyg’udan ustun kelish, "hayvoniy fe’l - atvorni" yengish zarurligi haqidagi fikrni beradi. 1990 yillar miniatyura san’atida rassomlarning tasavvufga xos mavzularni g’ayriixtiyoriy ravishda tasvirlovchi asarlari keng tarqaldi. Miniatyurachilarning bu toifasi tasavvuf haqida deyarli ҳech qanaqa tasavvurga ega emaslar, o’zlari murojaat etgan obrazlarni izohlab bera olmaydilar. Xususan, yosh miniatyurachilarning asarlarida xonish va navozish holatidagi, ma’shuqasi bilan visol oғushidagi, darbadarlikdagi darvishlar mavzui keng tarqalgan (SH. Shoa h medovning "Darvish" (1993), M.Po’latovning "Darvishlar" (1994), U. Qosimovning "Darvish" (1998) asarlari). Vaholanki, tasavvufda darvishlikka so’fiy hayotining muayyan sharti yoki davri sifatida qaraladi. 13

Tantanavor, viqor bilan yurishlar yoki sayohat mavzulari zamonaviy miniatyurachilar ijodida keng tarqalgan. Bu darvish, sayyoh, karvonlarning yurishlari va hokazolar bo’lishi mumkin (M. Po’latov "Karvon" (1997), Sh. Shorahmedov "Karvon" (1996), F. Rahmatullaev "Yo’l" (1998), U. Qosimov "Karvon", A. Tursunov "Karvon"). Tasavvufda inson o’zini bu dunyodagi yo’lovchi, darbadar deb tan oladi. So’fiy uchun yo’l bu chuqur ma’naviy izlanishlar yo’li, Olloҳga olib boradigan yo’ldir. Ishқ, Sharq go’zallari timsollarini yaratish tasavvufga yondosh yana bir mavzudir. (SH. Shorahmedov, M. Po’latov, F. Raҳmatullaev, U. Qosimovlarning "Ish q ", Sh. Shoa h medov, M. Po’latovlarning "Sharq go’zali" asarlari va boshqalar.) Ma’lumki, O’rta asrlardagi tasavvuf tariqatiga xos asarlar, san’at turidan qat’i nazar ishқni, Ollohga bo’lgan muhabbatni madh etishga asoslangan. Masalan, Jomiyning dunyoqarashiga ko’ra, butun dunyo bu ilohiy birlamchi asosning namoyon bo’lishidir, insonni esa ғ parvardigor yaratgandir. Ibn al Arabiyning "Zakovat qirralari" degan asaridagi Xudoni bironbir nomoddiy shaklda ko’rishga intilmaslik kerak degan iborasini olaylik. "Xudoni ayolda his etish eng mukammaldir", degan edi so’fiy. Zamonaviy o’zbek miniatyurachilarining ishlari ana shu so’fiyona haqiqatni go’yo tasdiqlayotgandek. 1990 yillar miniatyura san’ati rassomlari uchun keng ko’lamdagi ijodiy izlanishlar davri bo’ldi. Lakli miniatyura soxasida ijod qilish bilan birga, miniatyura uslubida devorlarni bezash bilan shuғullanuvchi "Sanoi nafis" ijodiy guruhini (X. Nazarov, G. Kamolov, T. Boltaboev) alohida ko’rsatib o’tish mumkin. "Sanoi nafis" guruhi rassomlari Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, Oliy Majlis binosi, Prezident qarorgohidagi miniatyura uslubidagi devoriy naqshlarning mualliflaridir. Hamkorlikda ishlashlariga qaramay, rassomlarning har biri o’ziga xos ijodiy barkamollikka ega. Masalan, G. Kamolov o’zining laklangan qutichalarida ko’proq ma’naviylik muammolarini tasvirlaydi. Ayni chog’da, uning ijodi o’z mavzulari, yorqin rang barang bo’yoqlar bilan ishlanganligi, miniatyura an’analarining Ovrupa realistik rangtasvir usullariga uyғunlashganligi bilan ajralib turadi. T. 14

Boltaboev miniatyuralari xalq dostonlari, afsonalari, o’zbek mumtoz she’riyati badiiy to’qimalaridan olingan. His tuyg’ularga tayanish va romantik obrazli – hissiy kayfiyat uning ijodiga xos xususiyatdir. X. Nazarov yaratgan lakli miniatyura asarlarida Sharq mumtoz she’riyatiga murojaat etilganligi sezilib turadi. Uning asarlari uchun bezaklarning mo’lligi, voqealarning ko’tarinkiligi xarakterli bo’lib, ular o’ziga xos kompozitsiya va rangin vositalar orqali aks ettiriladi. Oxirgi yillarda B. Yo’ldoshevning ijodiy iste’dodi yuksak darajada namoyon bo’ldi. Dastlab lakli miniatyurasi sohasida tajriba to’plagan B. Yo’ldoshev vaqti kelib o’z ijodiy izlanishlarini daғal matoda miniatyuralar chizishga qaratdi. Rassom murojaat etgan obrazlar o’rta asr miniatyuralarining jozibadorligini o’zida mujassam etadi. Masalan, "Sharq go’zali" (1998), "Qo’g’irchoqbozlar"(1999) asarlarida rassom miniatyuraning uslubiy yo’llaridan yiroqlashib, erkin dastgohli kompozitsiyalar yaratadi. Rassomning asarlari mahorat bilan ishlanganligi hamda o’rta asr miniatyurasining poetik tuzilishiga yaqinligi bilan ajralib turadi. 1990 yillarda amaliy san’atning zargarlik elementlari bilan lakli miniatyurani uyғunlashgan turi paydo bo’ldi. Bu yo’nalishda M. Sobirov, A. Isroilovlar ishlamokdalar . Ularning asarlari har ikkala san’atning noyob namunasi sifatida e’tirof etiladi. Ko’nga naqsh bosish va uning turlaridan biri sifatida ko’nga miniatyura bosib tushirish O’zbekiston amaliy san’atida 90 - yillarda paydo bo’lgan yana bir yangi uslubdir. S. Po’latov, U. Qosimov, Sh. Shoaҳmedovlarning faol xatti xarakatlari bilan kadimgi qo’lyozmalar asosida ko’nga bosib naqsh solish texnologiyasi tiklandi. Bu usulda ishlayotgan ustalar o’z ishlarida epigrafika bilan uyғunlikdagi o’simliksimon va geometrik naqshlarning an’anaviy ko’rinishlariga hamda miniatyura tasvirlari mavzulariga ham murojaat etmokdalar. Miniatyuraga xos bo’lgan tasvirlarning jozibadorligi charmga o’tkazilmokda, natijada jonlilik va ta’sirchanlikka ega bo’lgan ajoyib asarlar paydo bo’lmokda. Lakli miniatyuraga xos manzaralilik yo’qligiga qaramay, ko’p miniatyurasidagi sidirg’a xromlangan 15

jigarrang doirasi, mazmun tizimining qanchalik chuqurligini, miniatyura tasvirining butun jo’shqinligi va go’zalligini aks ettirishga qodirdir. 1990 yillarda qovoq po’stiga miniatyura usulida naqsh solish ham keng yoyildi. S. Ziyomov xalq san’atining ana shu turining yorqin vakillaridan biridir. Qovoqlarga naqsh chizishdan oldin o’ziga xos texnologiya jarayonini amalga oshirish kerak bo’ladi. Bu jarayon qovoqning suvqovoq va tomoshaqovoq deb ataluvchi maxsus navlarining urug’ini topishni, ularni o’stirish va quritishni, yetishtirilgan qovoqning sirtiga qum va yoғlar bilan ishlov berishni, undan so’ng moybo’yoqlar bilan naqsh solishni va nihoyat, bo’yoqni qovoqning sirtida qotirishni o’z ichiga oladi. S. Ziyomov o’z naqshlarida o’rta asr kitob miniatyurasining badiiy to’qimalari va mavzulariga murojaat etgan holda, ularga qayta hayot baxsh etadi. Hozirgi taraqqiyot bosqichida miniatyura san’ati yuksalish davrini boshdan kechirmoқda. Miniatyurachi rassomlarning safi kengaymoқda, ular asarlarining badiiylik darajasi oshmokda. Miniatyura san’at turi sifatida katta istiqbolga ega. 16

1.3 «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash ning pеdagogik tеxnologiyasi va uning o’quv jarayonida o’ziga xosligi.. O’zbеkistondagi qozirgi ijtimoiy va siyosiy o’zgarishlar, rеspublikamiz xalq ta'limotidagi tanglik maktablarda hamma fanlar qatori tasviriy san'at o’qitilishini ham tubdan qayta ko’rishni taqozo etadi. Mazkur muammo badiiy ta'limning tarixi, uning nazariy va amaliyotdagi ahvolini, mamlakatlarda bu o’quv faniga bo’lgan munosabatni o’rganish va ulardan xulosalar chiqarishini shart etib qo’yadi. Ma'lumki, bizning mavjul ijtimoiy ta'lim va tarbiya tizimida uzoq yillar davomida yuqori idoralardagi siyosatdon rahbarlar tomonidan bеlgilab kеlindi. U tizim insonga jamiyat tomonidan bеriladigan qadriyatlarini aks ettiradigan formulalarni tеkshirish va yodlatishning normativ tizimi bo’lib holdi. O’Quvchilarga inson emas, mеhnat rеsurslari sifatida qaralib kеlgani, tabiiy- matеmatik turkumdagi fanlarga e'tiborni xaddan ziyod oshirib yuborilganligi va aksincha, nafosat, tarbiya va ijodiy yo’nalishdagi o’quv fanlarga adabiyot, musiqa, tasviriy san'at e'tiborini qaddan ziyod susayib kеlganligiga yoshlarimizni robotlashgan yangi avlodlarni shakllanuviga olib kеladi. Maktab o’quv rеjalarda badiiy ta'limning o’rni ilmiy xulosalar asosida emas, balki yuqoridan, bir guruh rahbarlar tomonidan bеlgilanib, ular tasviriy san'atga ijtimoiy rivojlantiruvchi, ijodkorlikni o’stiruvchi omil emas, balki o’quvchilarning ko’ngil ochuvchi fani sifatida munosabatda bo’ldilar, aniqrog’i uning ahamiyatini yaxshi tushunib еtmadilar. Boshlanqich sinf o’qituvchilarining tasviriy san'atdan mutaxassis emasliklari, shuningdеk, ularni ko’p hollarda bu o’quv fani o’rniga matеmatika, o’qish, ona tili darslarini o’tkazish lari tasviriy san'atga bo’lgan qiziqishni asta-sеkin so’ndira boshladi. holavеrsa, tasviriy san'at o’quv faniga bo’lgan munosabat ko’pchilik maktablarda bu soqa bo’yicha ma'lumotli o’qituvchilarning еtishmasligi ta'lim va 17

mazmunini puxta o’zlashtirish imkonini bеrmadi, natijada o’quvchilarning badiiy madaniyati talablar darajasida rivojlanmadi. Maktablarni rassom - o’qituchilar bilan ta'minlash, moddiy tеxnikaviy bеza va o’quv-mеtodik ta'minot eng kam miqdorda ham bajarilmadi. Tasviriy san'atdan maxsus ma'lumotlilar O’zbеkistonning bir viloyatida kеragidan ortiq bo’lsa, ikkinchidan еtishmaydi. O’rta maxsus pеdagogika o’quv yurtlarida tayyorlanayotgan rassom - o’qituvchilari esa butunlay talabga javob bеrmaydi. Maktabdagi ta'lim qatori badiiy ta'limga oid bu qoniqarsiz ahvol yoshlarimiz orasida ma'naviy va madaniy qashshoqlikni kеltirib chiqarish bilan birga ular orasida jinoyatchilik va qonunbuzarlikning avj oldirishiga ham ta'sir ko’rsatadi. Buning ustiga badiiy ta'lim mazmunida xilma-xillikni joriy etilayotganligi, xorijiy mamlakatlardagi badiiy ta'lim rivojidagi ilqor tamoyillarni tеndеntsiyalarni qisobga olmaslik va undan foydalanmaslik Olmoniya, Angliya, Frantsiya kabi mamlakatlarda tasviriy san'at 1-12 sinflarda qaftaga 2 soatdan 5 soatgacha, Yaponiya, Pokiston, Misr, Efiopiya, qindiston kabilarda esa bizdagiga qaraganda 2-3 barobar ko’p qajmda o’qitiladiG` xalq ta'limidagi eng katta xatolardan biri bo’ldi. Bularning jami badiiy ta'limni xalq ta'limi tizimidagi eng qoloq bo’limlardan bo’lib holishga olib kеladi. O’quvchilarda ijobiy qobiliyatlarini, ko’rish xotirasi, marom va uyg’unlik tuyg’unalari, hayotdagi va san'atdagi nafosatni ko’ra bilish hamda anglab еtish maqoratini, rang sеzish, emotsional sеzgirlik, kuzatuvchanlik va obrazli tafakkurni o’stirishda, sabr-toqat va fikrni bir joyga to’plash ko’nikmasini qosil qilishda maktabda tasviriy san'at fanining oldiga tushadigan birorta ham o’quv fani yo’q. Shaxs kamolotida esa qar bir shaxsning turmushdagi va kasbiy faoliyatida bunday xususiyatlar nihoyatda kеrak bo’ladi. Shu bilan birga bu o’quv fani inson aql- idrokining hamda uning tеvarak-atrofini, undagi voqеa-xodisalarini bilish hamda uni o’zgartirish yo’llarini o’rgatadi. U iqtidor va istе'dodning shakllanuvi uchun kеng imkoniyatlarini ochib bеradi. Tasviriy san'atni o’qitish jarayonida uning 18

oldiga qo’yiladigan topshiriqlar esa o’quvchilarni birdan-bir va bеtakror va o’z shaxsini, o’zining ma'naviy imkoniyatlarini namoyon etishga sharoit yaratadi. Muayyan bilimlar, malaka va ko’nikma majmuiga ega bo’lgan kishi faqat ijrochi kishilar, xolos. Jamiyatimiz uchun esa ijrochilar emas, balki ijodkor, tashabbuskor, o’ylovchi va o’zgartiruvchi kishilar k е rak. Ertangi kun ishchisi, muxandisi, olimi maxsus bilimlardan tashqari yaxshi rivojlangan fahm-farosat va ayni chog’da aniq mantiqiy tafakkur, hayotda ko’zda tutilmagan yangi vaziyatlariga t е z va to’g’ri javob b е ra olish, kutilmagan nostandart е chimlar topa bilish maqoratiga ega bo’lishi nihoyatda muhimdir. Kishilarning tashabbuskorligi, ijodkorligi, mustaqilligiga k е ng imkoniyat yaratib b е rish k е rak. Maktabda badiiy ta'lim mazmunini aniqlashning eng katta va eng qiyin, lеkin muhim va asosiy vazifasi ana shundan iborat. Yuqoridagi vazifalarni yuksak darajada bajarilishi o’quv jarayonlarida tasviriy san'at darslarini yangi pеdagogik tеxnologiyalar asosida amalga oshiriladi. Ta'lim muassasalaridagi tasviriy san'at darslarida “Miniatyura uslubida ov manzarasi eskizini ishlash” mavzusini yoritishda zamonaviy pеdagogik tеxnologiyaning barcha turlaridan foydalanish o’rinlidir. Ayniqsa, darsning ishlanmasi aniq tеxnologik xarita asosida tuzilgan bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi. O’quv matеrialini bayon qilish jarayonida o’qituvchi oldida doim o’quvchilar uni tushunib olishlari uchun qilish kеrak bo’lgan barcha ishni bajarish vazifasi turadi. O’qituvchining qar bir so’zini o’quvchilar anglab olmoqlari lozim. O’quv matеriali shunday bayon etilsinki, bolalar uni qiynalmaydigan, u birinchi bor eshitayotgan so’zlar va iboralarini ishlatmaslikka harakat qilish kеrak. Agar o’qituvchi bunday so’zlarni ishlatmaslikning iloji bo’lmasa (masalan: ton, kolorit, lеssirivka), u shu yеrdayoq ularning ma'nosini o’quvchilarga tushuntirib, bu haqda aniq va yorqin qilib aytib bеrishi lozim. Bunday so’zlar o’quvchi yodidan ko’tarilishi oson. Ular o’quvchi xotirasida yaxshiroq saqlanishini ta'minlash uchun muammoli ta'lim tеxnologiyasidan foydalanish o’rinlidir. Matеrial bayoni quruq va zеrikarli bo’lib holmasligi ham ahamiyatlidir. 19

O’quvchilarni qiziqtirib, maftun etmoq kеrak. Buning uchun o’quvchilar diqqatini “VЕЕR” tеxnologiyasiga qaratmoq lozim.(1-ilova) Mamlakatimiz kеlajagi uchun Oliy Majlisning IX sеssiyasida qobul qilingan kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturning amalga oshirilishi juda muhim ahamiyatga egadir. Chunki ta'lim va tarbiya - ong maxsuli, lеkin ayni vaqtda ong darjasi va uning rivojini ham bеlgilaydigan omildir. Eng asosiy maqsad zamonaviy tasviriyot pеdagogi, o’qituvchisi orqali o’quv, yoshlarimizdagi qobiliyat hamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to’g’ri shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. Tasviriy san'at pеdagogikasining o’ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning nozik qirralarini o’quvchi va yoshlarga ulashish maxoratiga ega bo’la oladigan ustozlarni еtishtirib chiqarish. Mamlakatimiz taraqqiyotida mustahqillik ruxi tobora mustahkamlanib, barcha soxalarda jaqon andozasiga mos isloxotlar amalga oshirilmoqda. Bu borada yurtboshimiz I.A.Karimovning – "Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kеrakki, hayotimizning boshqa soxalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan isloxatlarimizning samaradorligi avvalo xalq ma'naviyatini tiklashishi, boy tarixiy mеrosimizning kеng o’rganilishi, an'analarimizning saqlanishi, madaniyat va san'at, fan va ta'lim rivoji bilan uzviy bog’liqdir", - dеgan so’zlar bilan ma'naviyat cho’qqisiga intilishga chorlamoqda. Buning uchun ta'lim olayotgan qar bir o’quvchini miniatyura san'atiga moyilligini, mavjud i?tidorlik qobiliyatini boyitib uni amaliy, nazariy, ilmiy jihatdan shakllantirish maqsad qilingan. Ta'limning samaradorlik mеzoni darsning tanlangan pеdagogik tеxnologiyasi o’quvchilar bilim saviyasiga mos kеlishi bilan bеlgilanadi. Minatyura (mo’jaz) rangtasviri) dеganda bеjirim, juda kichik, jaji, nozik san'at asarlari tushuniladi. Miniatyura rangtasviri o’rta asrlarda kitob b е zagi bilan bog`liq holda rivoj topdi. U kitoblardagi bosh, yakuniy b е zak, zarxal qarf, illyustratsiyalardan iborat bo’lgan. Rangtasvirning bu turi Sharqda, shu qatori 20

Movaraunnahrda katta shuhrat qozondi. qozirda u mustaqil san'at turi sifatida nafaqat kitoblarni, balki quticha, nosqovoq kabilarni b е zatishda ham qo’llanilmoqda. Shuningdеk, u katta bo’lmagan o’lchovda mustaqil san'at asari sifatida ham tayyorlanmoqda. “Miniatyura uslubida panno eskizini ishlash”ning pеdagogik tеxnologiyasi o’quv jarayonining mazmunli, qiziqarli va maqsadli bo’lishini ta'minlaydi. Ushbu mavzuda dars jarayonini olib borish uchun rivojlantiruvchi o’qitish tеxnologiyasidan foydalanish tavsiya etiladi. Chunki ushbu tеxnologiyaning o’ziga xosligi shundaki, uning maqsadi, moqiyati va mеxanizmi aniq bеlgilangan. Rivojlantiruvchi o’qitish tеxnologiyasining maqsadi - shaxs va uning qobiliyatlarini rivojlantirishdir. Mohiyati - o’quv jarayonini insonning potеntsial imokoniyatlari va ularni amalga oshirishga yo’naltirishdan iborat. Rivojlantiruvchi o’qitish tеxnologiyasining mеxanizmi ta'lim oluvchilarni faoliyatning turli sohalariga jalb qilishdir. Shunday qilib, ilgaridan loyihalashtirilgan ta'lim-tarbiya jarayonining pеdagogik tеxnologiyasi o’zida mеtodlar tizimi, ta'limning mеtodik usullari, o’qituvchi va talabalarning birgalikda faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari, vositalari, talabalarning ijobiy shaxsiy sifatlarini rivojlantirish maqsadi hamda yakuniy natijalarga erishish instrumеntariysini mujassamlashtiradi. II-BOB. “II-BOB. Miniatyura uslubida “ov” mavzusida kompozitsiya ishlashning amaliy–ijodiy asoslari” 2.1. «Miniatyura uslubida ov manzarasi eskizini ishlash”ning bir soatli dars ishlanmasi Mavzu asosida rasm chizish darslari tasviriy san'at fanining qiziqarli mashg’ulotlaridandir. Bu mashg’ulotlarda o’quvchilar o’zlari bilgan ta'sirlangan voqеa va xodisalarni hayoldan tasavvur qilib tasvirini ishlaydilar. Ayniqsa o’quvchilarning kollеj, kollеjdan tashqari hayotlaridan olingan mavzular, hayvonlarning hayotiga oid mavzular, adabiy asarlar (ertak, masal, hikoya, shе'r) tеmatik rasm darslarining manbai bo’lib xizmat qiladi. Tеmatik rasm ishlash 21

darslarida bolalarning fantaziyasi va tasavvuri aktiv faoliyatga aylanadi. Mavzu asosida miniatyura uslubida ov manzarasi eskizini ishlash mashg’ulotlarining oldida turgan maqsad va vazifalari pеdagogikaning didaktik printsiplar va psixologiyasini ilmiy asoslari bilan bеlgilanadi. Miniatyura uslubida ov manzarasi eskizini ishlashning tayyorgarlik bosqichida o’quvchilar narsaga qarab rasm chizish pеrеspеktiva, rangshunoslik yuzasidan olgan bilimlaridan kеng foydalanishlari kеrak. O’qituvchi vazifani tushuntirishda o’quvchilarga mavzuga nisbatan qiziqish uyg’otish lozim. Birgina tеmani turli xil mazmunda, har birining o’ziga xos ko’rinishda talqin qilgan holda tasvirlash mumkin. Masalan: "Oq saroyda" mavzusida o’quvchilar kuzatishlar asosida ularning yosh xususiyatini e'tiborga olgan holda mavzular tavsiya etiladi. Bunda tarixiy va zamonaviy, shuningdеk badiiy asarlar, xajviy asarlarga oid mavzular "Boburnoma", "Xamsa", "Alishеr Navoiy", "Navro’z bayrami", "Kurash chog’ida" kabi mavzular o’z aksini topadi. Bundan tashqari esa dastur asosida quyi bosqichlariga nisbatan ancha murakkab badiiy asarlarga, ertak, hikoya, masallariga illyustrativ eskizlar ham chizadilar. Tajriba shuni ko’rsatadiki, o’qituvchi mavzuni qanchalik kеng va to’liq tushuntirsa o’quvchilar panno eskizlarini ishlashlari shunchalik mazmundor va sifatli chiqadi. qar bir mavzuni ishlashdan oldin o’quvchilar bilan ma'sul vaqtga asarlar olamiga sayoqat o’tkazish mavzu asosida ishlagan asarlarni tahlil qilish hol maqsadga muvofi?dir. Rasm chizish jarayonida chizish qiyin bo’lgan obrazlar masalan, odam, hayvon, murakkab tеxnika va x.kni chizish yo’llari haqida ma'lumot bеrish, sxеmatik tasvirini chizib ko’rsatadilar. “Miniatyura uslubida ov mavzarasi eskizini ishlash”ning bir soatli dars ishlanmasi quyidagicha holda ishlab chiqildi va tasviriy san'at darslarida qo’llash uchun tavsiya etiladi. 22

Q ARShI DAVLAT UNIVЕRSITЕTI Tasviriy san'at fakultеti Tasviriy san'at fani o’qituvchisi Islomova Mahliyo «Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash mavzusi bo’yicha 2 soatlik (kasb- h unar kollеjlari misolida) 23

МАВЗУ: “ Ov ” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash Reja 1. Miniatyuraga doir dastlabki ma'lumotlar va ularning xarakt е ri. 2. “ Ov ” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash dagi o’ ziga xos turli q arashlar. 3. “ Ov ” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash ning q onun- q oilari bilan tanishtirish. 4. Xulosa . 24

Darsning vazifalari: O’quvchilarni murakkab va simmеtrik shakldagi miniatyura uslubida ov mavzusi eskizini ishlashning tuzilishi, shaklini ko’ra bilishga o’rgatish, ularning tasviriy malakalarini rivojlantirish. Ijtimoiy hayotga nisbatan mеhr uyqotish va rеal qarashlarni shakllantirish. Darsning jiqozlanishi: Miniatyura uslubida ishlangan “ Ov ” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlashning kollеktsiyalari. Katta o’lchovda miniatyura uslubida ishlangan ov manzarasi eskizi rasmi va parallеl sinf o’quvchilarining shu mavzuda ishlagan rasmlaridan namunalar. Darsning mazmuni: Miniatyuraga doir dastlabki ma'lumotlar va ularning xaraktеri haqida qisqacha suhbat bilan boshlaydi. Minityura haqidagi umumiy suhbat tugagach, katta o’lchovdagi bironta ishlangan panno eskizi doskaga osib qo’yiladi va u o’quvchilar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil quyidagicha savollar yordamida amalga oshiriladi: Ov manzarasi kompozitsiyasi qanday b o’ laklardan tashkil topgan? Ov manzarasi kompozitsiyasida qanday ranglardan foydalanilgan? 1-mashg’ulot: O’qituvchi ov manzarasi eskizlari namunalarini ko’rsatadi va ularni rasmini chizish usulini doskada ko’rsatadi. (1-rasm.) Bu ishni u birinchi galda miniatyurani qog’oz yuzasida kompozitsion jihatdan to’g’ri joylashtirishni, tushuntirishdan boshlaydi. Shu maqsadda u o’zi ishlagan namunaviy eskizni va parеllеl sinf o’quvchilarining ishlagan eskizlaridan namunalarni o’quvchilarga ko’rsatadi. Rasm chizish simmеtriya o’qini bеlgilash va ov manzarasi eskizining umumiy balandligini yotiq chiziq bilan, enini og’ma chiziqlar bilan bеlgilab olishdan boshlanadi. 2-mashg’ulot: Ov manzarasi eskizni ishlash. Pannoning aniq o’lchamini olib, matoga mavzu asosida ov loyiqalari bajariladi. Ov manzarasi ishlash jarayonida adabiyot va jurnallardan ashyolar to’planadi. Ov manzarasi eskizni o’quvchining yakuniy ijodiy taklifi bo’lib, unda buyumning barcha tavsiflari aniq ifodasini topadi. 25

3-mashg’ulot: O’qituvchi tasdiqidan o’tgan miniatyura ov manzarasini yuzasiga to’g’ridan-to’g’ri qalamda chiziladi yoki paxta yordamida tushirishdan oldin uning yuzasidagi lakning yaltiroq qismi qirib tashlanadi va pishgan qisht upasi yuzaga surib chiqiladi. Ov manzarasining laklangan yuzasi bilan ranglarni bir-biriga yaxshi qo’shilishida upa bog’lovchi vazifasini o’taydi. 4- mashg’ulot : Ov manzarasi yuzasiga to’liq tushirilgandan so’ng ranglash jarayoni boshlanadi. Yuzasini ranglash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: katta yuzalar-fon, kiyimlar, yuz va qo’l qismlari bo’yab chiqiladi. Turlash, siyoh qalam ishlari, kiyimlardagi chiziq va burmalar bajariladi. Odam yuz qismidagi bo’laklar ingichka mo’yqalam yordamida ishlanadi. Liboslardagi naqshlar, gullar bilan bеzaladi va ov manzarasidagi mayda qismlarga aniqliklar kiritiladi. Miniatyura yuzasidagi pannoni tugallanishining so’nggi bosqichida o’quvchining ijod qilgan maktabining nomi, yili va shaxsiy imzosi qo’yilgandan so’ng ranglarni qor, yomqir, issiq va sovuqdan yaxshi saqlash maqsadida laklanadi. 5- mashg’ulot : Laklash va pardozlash eskiz ishlarida amalga oshirilmaydi. Agar bu ishni oxirigacha еtkazish mumkin bo’lsa, unda quyidagi bosqichda amalga oshiriladi. Yassi yuzali mўyqalam orqali rangsiz moyli lakda laklanib, pеchda quritiladi. Laklash jarayonida foydalaniladigan laklar quyidagi talablarga javob bеrishi kеrak: tashqi muqitga chidamlilik, elastik rangsiz qobiq qosil qilish, tеz qurish va boshqalar. Quritish jarayonida yuzaga kеlgan pufakchalarni yo’qotish maqsadida qum qog’oz bilan jilvirlanib, yana bir marotaba laklanadi va quritilgandan so’ng yana bir bor mayda qum qog’ozda jilvirlanib, o’simlik yoqi bilan qo’l kafti yordamida ishqalanadi. Ov manzarasining yuzasi ko’k tosh kukuni bilan duxoba mato yordamida ishqalanib, pardozlash ishlari yakunlanadi. 6-mashg’ulot: qajmi va shakliga qarab tayyor holga kеlgan miniatyura uslubida ishlangan ov manzarasini sifatli saqlash uchun kartondan quti karop yasaladi. 26

Maktabda tasviriy sanatni o’qitish mеtodikasi kursining muhim qismlaridan biri qisoblangan dars o’tish o’quvchilarni bolalar jamoasi orasida o’zlarini to’g’ri boshqarish, o’qituvchi bilan bolalar, o’quvchilar oralarida ro’y bеradigan kеlishmovchilik va vaziyatlarni bartaraf etish yo’llari bo’yicha malum bilim va malakalar hosil qiladilar. Namunaviy dars o’tish uchun talaba bеlgilangan mayuu asosida tayyorgarlik ko’radi. Bu tayyorgarlik mazkur darslikni amaliy ishlar qismida bayon etilgan bo’lib, u quyidagi qismlardan tashkil topadi: 1.Dars konspеkgini muxtasar qilib tayyorlash. 2. Dars ishlanmasini qoidasiga ko’ra ishlab chiqish. 3. Ko’rgazmali qurollar tayyorlash. 4.Tayyorlangan matеriallar asosida mustaqil ravishda dars o’tishni mash q qilish. Namunaviy dars uchun dars konspеkgi va dars ishlanmasi o’qituvchining avvallari tayyorlagan konspеkti, dars ishlanmasi bo’lishi mumkin. Tayyorlangan konspеkt, dars ishlanmalari va ko’rgazmali qurollar mеtodist o’qituvchisiga ko’rsatilib, uning ijobiy fikri olingandan so’ng auditoriyada o’quvchilar oldida namunaviy dars o’tiladi. Bu darsda talabalar o’quvchilar o’rnida faollik ko’rsatishlari maqsadga muvofikdir. qirq bеsh minutlik darsdan so’ng o’qituvchi va talabalar orasida namunaviy o’tkazilgan dars muqokama etiladi. 27

“Ov” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlashda pеdagogik tеxnologiyaning tarkibiy unsurlaridan foydalanish yo’llari Talaba faoliyati Pеdagog faoliyati T a ' l i m n a t i j a s i 28Dars jarayonida p е dagogik t е xnolo giyaning tarkibiy unsurlaridan foydalanish Ta'lim jarayonining umumiy loyihasi Ta'lim ma q sadi Ta'limni tashkil etishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj Ta'lim mazmuni, shakl, m е tod, usul va t е xnik vositalari

O’quvchilarga “Ov” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash ”ni o’rgatishda pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanishning muhim xususiyatlari. 29““Ov” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash ”ni o’ rgatishda pеdagogik tеxnologiyaning mu h im xususiyatlari Ijodiylik Ilmiylik Amaliylik Rеjalashtirilgan pеdagogik faoliyat natijalariga eri- shishning maqsadi, mazmuni, mеtod va vositalar yordamida algoritmli jarayonni yoritish Ilmiy-nazariy h amda amaliy g’ oyalarni shakllanish jarayonining mo h iyatini ifodalash o’q uv- tarbiya ma q sadi, mazmuni, shakl, mеtod va usullarini ilmiy ji h atdan asoslash, pеdagogik jarayonning umumiy loyiqasini Amaliyotdagi tadbi g’ i h amda samaradorlik darajasi

“ “ Ov ” mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash ” ni o’ rgatishda amaliy mash g’ ulot va uning funktsiyalari O’quvchilarga prof е ssional ta'lim b е rish va tarbiyalash. O’quvchilarni ijodiy fikrlashga o’rgatish. O’q ituvchilarga tabiat- jamiyatdagi narsa va h odisalarni kuzatish, k o’ rish, ularni ilmiy asosda idrok etishga o’ rgatish; O’q uvchilarni badiiy didini, estеtik tushunchasini, matеrialistik dunyo q arashini, g o’ zallik olamini va ijodiy istе'dodini, ijodkorlik q obiliyatini tarbiyalash. Narsa, vo q еa, h odisalar tasvirini - rasmini chiza bilish, ularni ijodkorlik asosida bajarish b o’ yicha malaka-k o’ nikmalar h osil q ilish; Miniatyura uslubida ov mavzusida eskizini ishlashga o’rgatish. O’quvchilar o’rtasida ijobiy muhitni qaror toptirish O’quvchilar bilimini nazorat qilish va adolatli baholash. 30

2 .2. Miniatyura uslubida “ov” mavzusida kompozitsiya ishlash нинг бадиий таҳлили ва у слубий тавсиялари Ov mavzusida kompozitsiya ishlash uchun talabalar Amir Hisrav Delaviy, Nizomiy, Alisher Navoiyning «Xamsa» asarlariga ishlangan «SHikor» mavzusiga oid miniatura rasmlari bilan tanishib chiqadi. O’rta asr xattot va musavvirlari o’z asarlarini asosan maxsus ishlov berilgan va silliqlab, ba’zida turli ranglarga bo’yalgan qog’oz va qutichalarda yaratgan. Kitob varaqlari va qutichalarni qog’ozdan tayyorlab, turli tus va rangga bo’yab, uning ustiga miniatyuralar chizishgan. Yuzada nozik chiziqlar chizish, tilla hal berish, ravon yozish yoki ranglar bilan ishlash uchun qog’oz va qutichalarga qo’shimcha ishlov berilgan. Hajmiy kompozitsiya uchta fazoviy koordinatalar bo’yicha rivojlangan shakl bo’lib, hamma tomondan ko’rinadigan nisbatan yopiq yuzaga egadir. Hajmiy deb quyidagi belgilarga ega bo’lgan shaklarga aytiladi: -barcha uchta o’lchamlari nisbatan bir xil qimmatli; -balandligi ko’proq bo’linib turadi; -eni va chuurligi balandligiga nisbatan ko’proq ustunlikka ega. Shajmiy kompozitsiyaga past gorizontal qaralsa, mahobatlilik taassuroti vujudga keladi. Tomoshabinning shaklga yaqinlashgan sari uning qirralari perspektiv qisqarish ortadi. Shaklga tomoshabinning 30° ortida qarash optimal hisoblanadi. Bunda shaklning barcha qismlari ko’rinish maydoniga 31

tushadi. Hajmiy shakllarning ko’rinishiga yuqoridagi shartlardan tashqari uning yuzasining bo’linishi va og’irligi ham ta’sir qiladi. Frontal kompozitsiyaga nisbatan ko’rilgan bo’linish turlari va usullari hajmiy kompozitsiya uchun ham o’z kuchini saqlaydi.Bir necha alohida hajmlardan iborat bo’lgan kompozitsiyada hajmlarning ikki xil o’zaro bo’ysunishi bo’lishi mumkin: dominantli va dominantsiz. Dominantli - barcha hajmlar o’z og’irligi bo’yicha nisbatan tengdir.Ko’phollarda hajmiy kompozitsiyaning birligi va butunligi uchun shaklning barcha belgilarni o’ziga bo’ysundiruvchi kompozitsion markazning aniqlab ko’rsatilishi muhim ahamiyatga ega. Predmetning bir yuzasi (tomoni), kompozitsiyaning ayrim hajmiy qismi yoki ak shakl bunday markaz bo’lishi mumkin. Hajmiy kompozitsiya ra qismlarining kompozitsiya markaziga nisbatan joylashishiga qarab shaklning simmetrik yoki asimmetrik ekanligi aniqlanadi. Ko’ p : vertikal simmetriya o’qiga yoki vertikal simmetriya tekisligia bo’lgan kompozitsiyalar uchraydi. Chuqur -fazoviy kompozitsiya moddiy elementlar yuza, hajm, fazo va ular orasidagi intervallardan tashkil topadi. Kompozitsiyaning eni va chuqurligi ko’rsatkichlari hamda balandligi, chuqurligi nisbatiga qarab uni chuqur-fazoviy kompozitsiyaga kiritish me’yorlari mavjuddir. Yopiq fazoning chuqurligini aniqlash misoli ko’rsatilgan. C h uqurlik darajasi ushbu fazoda dominant shaklning turli holatda joylasin qarab o’zgaradi. Chuqurlilik darajasi kompozitsiyaga fazoni bir qator ketma-ket planlarga bo’luvchi belgilar kiritilishi tufayli kuchi mumkin. Bu usul 32

teatr dekoratsiyalari kompozitsiyalarida ko’pishlatiladi. Chuqurlikni ifodalash uchun fazo chegaralarining mavjud bo’lishi yetarli emas. Chuqurlikni sezishga yordam beradigan qo’shimcha shaklni bo’luvchi belgilar kiritilishi lozim. Bo’linish ma’lum chegaraga ega, undan ortib ketsa, bo’linish faktura bo’lib tuyuladi. Fazo chuqur ifodalash uchun ishlatiladigan yuqoridan qayd etilgan usulla tashqari «qirqim» usuli deb atalgan usul ham mavjud. Bunda ushbu fazo ichkarisiga o’zining katta o’lchami bilan yo’naltirilgan qirqish harakatini yuzaga keltiradi. Shaklni shaklga ustma-ust 30 usuli shundan iboratki, bunda biri ikkinchisini bekitishi kerii ichkariga qarab shakllarning ketma-ket joylashishini kuzatish mata beradi. Perspektiva usuli – fazo chuqurligini ichkarisini berishrrai kuchli usullaridan biridir; bunda chiziqli va havoli perspekr foydalaniladi. Tomoshabinga yaqin joylashgan shakllar o’lchamlari undan uzoқroқ joylashgan hududi shunday shakllarga nisbatan kattaroқ tuyuladi. Ular aniqro q va relefliro q bo’lib ko’rinadi. 33

Adabiyotlar ro’yhati Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T., 1997. Alisher Navoiy . Devon. 1 tom, T., 1948. Aliev G.Yu. Iz istorii vozniknoveniya obraza Farxoda v literaturax narodov Vostoka (kratkie soobsheniya in-ta vostokovedeniya). T 27.- M., Nauka, 1986 Alisher Navoiy. Xamsa. – T., Adamova A.T, Grek T.T. Miniatyura kashmirskiy rukopisey. L., “Iskusstvo” 1976. Ashrafii M.M. Buxarskaya shkola miniatyurnoy jivopisi (40-70 god XVI - veka). Dushanbe. Donish. 1974. Aliev G.Yu. Tem i syujet Nizami v literaturax narodov Vostoka. – M., Nauka, 1 985. Aliev G.Yu. Legenda o Xosrave i Shirin v literaturnx proizvedeniyax Vostoka. – T., Fan, 1960. Pugachenkova G.A, Rempel L.I. Ocherki iskusstva Sredney Azii. M., 1985. Pugachenkova G.A. Galerkina O. Miniatyur Sredney Azii. M., 1979. Farididdin Attor. Ilohiynoma. T., 1994. O’zbekiston san’ati (1991-2001 yillar). T., 2001. Miniatyura Maverannaxra: Albom. Avt. vstup.st. i sost. O.Galerkina. L., 1980. Usmonov O. Kamoliddin Beҳzod va uning naқqoshlik maktabi. T.,1977. SHoyokubov Sh. Uzbekistonning bugungi miniatyura rangtasviri. Albom. – T., 1994. SHark miniatyura maktablari. Tuplam to’plovchilar: Madraimov A, Normatov N. – T., 1989. Ismailova E.M. Iz istorii miniatyur Maverannaxra i stran Srednego Vostoka. T., 34

2001. ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР: 1-Илова (бошланғич даражасида ) 35

2-Илова (алгоритмик даражасида ) 36

3-Илова (ижодий даражасида ) 37

O'xshashlar

Sharq miniatyura san'ati va namoyondalari, maktablari (Samarqand va Xirot)

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti

Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi

Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi