Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

959 KB

Ko'chirib olish

“ Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi ” BITIRUV MALAKAVIY ISH I

M U N D A R I J A Kirish ..................................................................................................................2 bet I - bob . 1.1. Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi . . . ..............................................5 bet 1.2. Buxoro zardo’zlig i .......................................................................................9 bet 1.3. Zardo’zlik da ishlatiladigan asbob-uskunalar .............................................14 bet 1.4. Zardo’zlik san’atida tikish texnikasi...........................................................20 bet 1.5. Buxoro zardo’zligi qiyosiy tahlili...............................................................44 bet 1.6. Zardo’zlik terminlari lugati ........................................................................49 bet 1.7. Kashtachilik san’ati tarixi...........................................................................56 bet 1.8. O’zbekiston kashtachilik san’ati maktablari...............................................58 bet 1.9. Kashtachilik san’ati turlari va tiqish uslublari............................................66 bet 1.10. Kashtachilik buyumlarining kompozitsion xususiyatlari.........................70 bet 1.11. Kashtachilikda naqshlarning qo’llanishi va kompoizitsion masalasi.......74 bet 1.12. Kashtachilikda ranglar axamiyati.............................................................78 bet 1.13. So’zana bajarish jarayoni..........................................................................79 bet 1.14. Buxoro kashtachiligining qiyosiy tahlili...................................................82 bet II – bob. 2.1. Kandakorlik san’ati ning umumiy tarixi. .....................................................83 bet 2.2. Kandakorlikda qo’llaniladigan naqsh turlari va kompozitsiyalari. .............89 bet 2.3. Kandakorlikda ishlatiladigan xom-ashyolar va asbob-uskunalar. ..............93 bet 2.4. Mis buyumlari va ularni bezashning texnik usuli .......................................98 bet 2.5. Buxoro kandakorligi qiyosiy tahlili..........................................................103 bet 2.6. Kandakorlik san’atiga oid lugat terminlar ................................................104 bet 2.7. Kulolchilik san’ati tarixi va rivojlanishi...................................................108 bet 2.8. Kulolchilik texnologiyasi, unga naqsh kompozitsiyasini tuzish usullari va nazariyasi.................................................................................................114 bet 2.9. Buxoro kulolchiligi qiyosiy taxlili...........................................................131 bet III. Xulosa ......................................................................................................132 bet IV. A dabiyotlar ro’yxati ...............................................................................139 bet V. Ilovalar . ..............................................................................................141-150 bet

Kirish. Mustaqil O’zbekiston jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan bir davrda ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratilgan goyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosimiz, milliy qadriyatlarimizni tiklash — davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biriga aylandi. Natijada xalqimiz o’z taqdirining chinakam egasi, o’z tarixining ijodkori, o’ziga xos milliy qadriyatlar va madaniyat sohibiga aylandi. Yurtimizning istiqlolga erishishi milliy qadriyatlarimizning qayta tiklanishi bilan bir qatorda, xalq hunarmandchiligi va amaliy san’atning naqqoshlik, ganchkorlik, yogoch o’ymakorligi, kashtachilik, badiiy kulolchilik, zardo’zlik, miniatyura san’ati turlari kabi zardo’zlik san’atida ham yangi amaliy ijodiy ishlar yaratilishiga hamda taraqqiy etishga keng yo’l ochib berdi. O’zbek zardo’zligi , kashtachiligi, kandakorligi va keramika san’ati milliy madaniyatimiz, san’atimizning ajralmas bir bo’lagi hisoblanadi. Asrlar davomida rivoj topib, shakllanib kelayotgan bu san’at tur lar i, o’zbek xalq amaliy bezak san’ati turlari orasida o’zining alohida ahamiyatga egadir. O’zbek xalq amaliy bezak san’ati turlaridan biri zardo’zlikdir. Zardo’zlik – - zar ip bilan naqsh (kashta) tikish kasbi. U forscha zar (tilla), do’zi (tikmoq) so’zini anglatadi. Zardo’zlikni bilish uchun asosan quyidagi hunarlarni yaxshi bilishi kerak: 1. Rasm solish va naqsh chizishni; 2. Gul kesishni, ya’ni gulbur bo’lishni; 3. Kesilgan gulga zarni tika bilishi kerak; Zardo’z quyidagi tartibda ishlaydi. Tikiladigan har bir buyum uchun alohida andoza tayyorlanadi va bichiladi. Axta va Xoka yordamida kartonga naqshi tushiriladi. Axta, ulgi, nusha - naqsh yoki rasmni oozga chiziqb, chiziq yo’llari igna bilan teshqilib, tayyorlangan andoza. Naqsh gullarini tuya bo’yin aychi yordamida kesib olinadi. Bunday ishni gulbur bajaradi. hozirda kartondan foydalanqiladi. Kartonni yuziga sari bo’z yopishtirilsa, bu holatda karton sinmaydi va bir tekisda chiqadi. Kartondan gul kesish tez va oson, zar bilan tikish ulay hamda sifatli bo’ladi. Gullar kesilib, chambarak tayyor bo’lgach,

ya’ni unga bo’zdan ilingan kerish tortiladi. Kerish ustiga tikiladigan buyum gazlamasiga adab chiqiladi. Gazlama ustidan uyqilgan gul bichilari surqilib ketmasligi uchun ular yirik avilar bilan chatib o’yqiladi. Odatda ta’vor ish batamom nioyasiga etgandan keyin olib tashlanadi. Usta zardo’z ikkita angishvona yordamida tikib ammamizga ayonki, zardo’zlik ikki o’l bilan tikqilib, ignasi kalta va nozik bo’lishi lozim. Tilla rangli zarni izil, sari iplar bilan, kumush zar ip bilan tikiladi. Zar ipni to’rt qavat qilib patilaga ya’ni zar ip o’raydigan cho’pga o’raladi. Keyin maxsus kartondan kesilgan gullar ustidan tikib chiqiladi. Zardo’zlik ishi quyidagicha olib boriladi: dastlab zar ip bilan asosiy gullar, keyin toftado’ziy yoki simdo’ziy zar ip bilan gulning ismlari tikiladi. Bu iplarni berishimdo’ziy, ipak, sun’iy ipak ip aralashgan zarrin sim kabi nomlar bilan ataladi. Zargarlik ziynatlari, tabiiy va sun’iy toshlar, shishadan tayyorlangan muncholar, metall po’lakcha, bo’rtma naqshlar tikiladi. Shu tariqa gullarning barchasi tikilib bo’lgach, irolarini pishiina yigirqilgan zarrin ip tarir bilan nozik yo’l qilib, qator alachalar yordamida aylantirqilib chiqiladi. Gullarning girdini aylantirish bilan baravariga tikilmay olgan joylarni ham margula, tagalak (jingalak, spiralsimon jingalak nusha gullar bilan to’ldirib bezatiladi. Erkak va ayollar kiyim - kechaklari, uy-ro’zor buyumlari zardo’zlik ishi tugashi bilan korcho’pdan birato’la olinadi. Ko’ylak kashtalari, poyafzal, do’ppilar, peshonaband, ro’mollar va bosha buyumlar qalinroq bo’lishi uchun teskari tomonidan elimda bir necha qavat gazlama yoki oz o’yib elimlanadi va tayyor buyum holatiga keltirib tikiladi. Ma’lumki, xalqimiz asrlar davomida zardo’zlik bilan shugullanib kelgan. Bu san’at hunarmandchilikdan to san’at darajasiga ko’tara olgan va bizgacha boy madaniy meros bo’lib etib kelgan. Uni avaylab asrash, yanada sayqallash, qayta tiklash, takomillashtirish va kelgusi avlodga etkazib berish bugungi kun mutaxassislarining kelajak oldidagi burchidir. Mana shu burch mas’uliyati har bir hunar turining sir – asrorlarini ham amaliy, ham nazariy jihatdan juda chuqur, mukammal va keng qamrovda o’rganishni hamda tahlil qilishni taqazo etadi.

Zardo’zlik san’ati tarixi va amaliy jihatlarini o’rganish bo’yicha ko’plab san’atshunos olimlar va mutaxassislar shugullanganlar. Jumladan, P.A.Goncharova, S.Bulatov, M.Akromxo’jaeva, R.Akromxo’jaeva G.Pugachenko, L.Rempel, N.Sodiqovalarning zardo’zlik san’atiga oid ilmiy, amaliy ishlari e’tiborga loyiqdir. Mazkur izlanishlarda zardo’zlik san’ati tarixi, o’zbek zardo’zligi maktablari va ularning namoyandalari, zardo’zlik san’ati aks etgan badiiy buyumlar, naqsh namunalari, zardo’zlik asboblari, ulardan foydalanish usullari va tikish usullari haqida ko’plab qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Malakaviy bitiruv ishning nazariy qismi kirish, iqqita bob , xulosa, ilova va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1.1. Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi. Zardo’zlik san’ati o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, deyarli barcha Sharq mamlakatlari uning Vatani hisoblanadi. Pliniyning aytishicha, Vavilon kashtachiligi qadimdan mashhur bo’lib, matoga turli rangdagi iplar bilan kashta tikishni o’sha erda kashf etishgan. Keyinchalik Vavilon Rim imperiyasi tarkibiga kirgach, zar, ipak yoki jun ip qo’shib tiqilgan rang-barang kashtachiligi bilan shuhrat qozongan. Zardo’zlik san’atining an’analari Vizantiyada ham rivoj topib, zardo’zi kiyim-kechaklar faqat imperator a’yonlari va aslzodalarigagina mansub bo’lgan. Sosoniylar davrida Eron podshohining saroyida ham zardo’zlik san’ati rivoj topgan deyishga asos bor, chunki bu mamlakat Vizantiya bilan muntazam madaniy va siyosiy hamkorlik qilgan. Hhozirgi Eronda XV—XVII asrlardagi zardo’zlik namunalaridan anchagina yodgorlik saqlanib qolganligi badiiy an’analar uzoq yillar davomida rivojlanganligidan dalolat beradi. Kadimgi Rus ham Vizantiyaga taqlid qilib zardo’zlik san’atini o’rgangan. XIII va XV asrlarda Kichik Osiyo doirasida paydo bo’lgan hamda Vizantiya imperiyasini barbod qilgan Usmonli turklar ham ushbu san’atga o’zlarining munosib ulushlarini hushganlar, Krim va Kavkazning qasridaki Vizantiya madaniyati uzoq vaqt va kuchli ta’sir o’tkazgan bo’lsa, o’sha erda zardo’zlik ham rivojlanavergan. O’rta Osiyoda ham zardo’zlik san’ati, shubhasiz, o’zining chuqur ildiziga ega. Shu narsa ma’lumki, masalan, 1403—1406 yillarda Samarqandga sayoqat qilgan ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixo o’z esdaliklarida, Temur saroyida zardo’zlikning milliy kashta bezaklarini tomosha qilganini yozgan. Esdalik sahifalarida elchilarni habul qilish marosimiga barishlab o’tkazilgan dabdabali ziyofatlar ta’rifini keltirib yozar ekan, zardo’zlik usulida tiqilgan ash’yolarni bir necha bor eslab o’tadi. Zar tiqilgan khrpa-to’shaklar, ipak matoga zar tiqilgan qimmatbaho darpardalar va chodirlar haqida batafsil hikoya etiladi. Klavixo erkaklar va ayollarning zar ipda tiqilgan va himmatbaho toshlar bilan bezatilgan kiyimlari haqida zavq bilan yozadi.

Abdurazzoq Samarqandiy o’zining «Hindiston safarnomasi» risolasida Shohruh 1442 yili Hindistonning Kalkutta viloyati hukmdori huzuriga yuborgan elchilaridan zardo’zi do’ppi ham sovga qilib berib yuborganini qayd etib o’tadi. «Ishratxona» maqbarasi haqidagi 1465 yilgi hujjatlardan birida ham zardo’zlik buyumlari haqida eslab o’tilar ekan, «zardo’zi ti qilgan gunafsharang dasturxon (tuya junidan to’qilgan mato) astari malladan» va «zardo’zi tiqilgan gunafsharang darparda, astari mal ladan» degan satrlarga ko’zimiz tushadi. Hirotda Alisher Navoiy davrida yashab ijod etgan Vosifiy o’zining risolalarida zardo’zlik kasbi tugrisida so’z yuritgan. Adabiy yigiinlarning qatnashchilari haqida gapira turib, Hasan zardo’z degan bir shaxsning nomini alohida uqdirib o’tadi va uni Hirotning eng obro’li, «istiqboli porloq yoshlari» qatoridan o’rin olganligini aytadi. Podshoh Aleksey Mixaylovichning Abdulazizxon huzuriga yuborgan elchilari (1669—1671 y) Boris va Semen Pazuxanlarning hisobotida yozilishicha: elchilar Buxorodan jo’nash oldidan zardo’zi chopon, telpak va belbogg sovga olganlar. Bu esa zardo’zlik Buxoroda XVII asrdayoq rivoj topganligidan dalolat beradi. XVII asrning oxirida yashagan samarqandlik shoir Fitratning asosiy kasbi zardo’zlik bo’lib, u zar ip bilan matolarga kashta tikkan. Shunday qilib hhozirgi kungacha Buxoroda saqlanib kelayotgan kashtachilik san’atining o’ziga xos va qiziqarli bu turi goyat uzoq davr mobaynida sayqal topgan va takomillasha borgan. Buxorolik zardo’zi ustalarining o’ziga xos sermazmun naqshlari, goyat nafis texnik uslublari, mukammal terminologiyasi, uzoq davrlar mobaynida sayqal topgan rangbarang choklarini nazarda tutsak bu san’atning tarixiy rivojlanish jarayonini tularoq tasavvur etishimizga imkon beradi. XIX va XX asr boshlarida kashtachilik san’a tining bir turi bo’lgan zarduzlik Buxoroning o’ziga xos xususiyatini aks ettirgan. Mazmuni jihatidan xalqchil bo’lgan va qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo’zi kiyimlar mahalliy aholining turli tabaqalari o’rtasida keng tarqalgan ipak ip bilan kashta tikishga qaraganda nozik didni talab qilgan. Bu kiyim-kechaklar

asosan amir saroyidagilarning ehtiyoji uchun tiqilgan, ba’zangina shahardagi boy ayonlar uchun tayyorlanganlar. Ota-bobosidan meros bo’lgan kashtachilik kas bi bilan shugullangan yuzlab qo’li gul ustalar Buxoro amirining hashamatli saroyidagi himmatbaho zardo’zi kiyimlarni taiyorlash bilan band edilar. Buxoro zardo’zi ash’yolarining deyarli hammasi amir saroyining ehtiyoji uchun ishlatilardi, faqat juda oz miqdorigina sotish uchun bozorga chiqarilardi. Erkaklarning zar bilan tiqilgan tun, kamzo’l, chakmon, chalvor, poyafzal, belbog, salla, kuloh va jul faqat xonga va uning buyurtmasi yoki yaqinlari tomonidan bironta oilaviy tantana yoki bayram munosabati bilan tayyorlash buyuriladi. Hech kim, hatto eng katta amaldorlardan birontasi ham yuqorida aytib o’tilgan kiyimlardan hech birini o’ziga buyurtirishga haqi yuq edi, ular zarboft kiyimlarni amir sovga qilgandagina kiyishlari mumkin edi. Ayollar va bolalarning zardo’zi kiyimlari faqat badavlat xonadonlarning a’zolarigagina kiyish rasm bo’lgan. Bu kiyimlarni ular biron ta oilaviy tantana yoki bayram munosabati bi lan kiyishgan. Boy xonadonlarning 8—10 yoshdan katta bo’lmagan o’gil bolalariga sunnat tuyi munosabati bilan zarbof to’n kiydirishgan. XIX va XX asr boshlarida, ya’ni 1785 yildan to 1920 yilgacha Buxoroda hukmronlik qilgan mangitlarning oxirgi sulolasiga taalluqli bo’lgan zardo’zi kiyimlari hhozirgi kunda bizgacha etib kelgan yagona yodgorlik nusxalardir. Mangitlarning birinchi sulolasi vaqillariga mansub bo’lgan zardo’zi ash’yolar bizgacha deyarli etib kelmagan. Ammo Gaydar (1800— 1826 y) zamonidan yagona yodgorlik sifatida zardo’zi mahsi saqlanib qolgan. Mahsiga 1224 y raqami tiqilgan, bu melodning 1809—1810 yillariga to’gri keladi. Mazkur raqamning uchrashi shu paytgacha zardo’zi kiyimlarda ruy bergan yagona holdir. Amir Nasrullodan (1827—1860 y) anchagina zardo’zi kiyimlar saqlanib qolgan. Buyumlarning ko’pchiligi 1895 yildan 1911 yilgacha hukmronlik qilgan Abdulahadga mansubdir, zero buxorolik kashtachilarning zardo’zlik san’ati shu davrda gullab yashnagan deb hisoblanadi.

Buxoroda zardo’zlik 1920 yil amir taxtdan agdarilguncha rasmiy jihatdan saroy san’ati hisoblanardi. Bu shaharda tayyorlanadigan zardo’zi buyumlarning deyarli hammasini egallab olgan katta buyurtmachini yo’qotgach, tabiiyki, zardo’zlik korxonalari keskin kamayib ketdi. Zardo’zchilar hunarmandchilik ustaxonalariga birlashib, mayda buyumlar, do’ppilar va ayollarning ayrim kiyim- kechaklarini tayyorlashga kirishdilar. Zardo’z ustalar va ularning shogirdlari san’atlaridan ajoyib namunalar yaratdilar, unga yangicha mazmun, yangicha sayqal, yangicha kompozitsiya berdilar.Zardo’zlik ustaxonalariga jon deb a’zo bo’lib, tajribali usta kashtachilar ko’magida zardo’zlik san’atini tezda urganib oldilar. Kashtachilik san’atining tajri - bali ustasi, iste’dodli gulkor usta Omonjon Majidov va quli gul kashtachi usta Fayzullo Gaybullaevlar artelga kelgan yoshlar, ayniqsa, ayollardan mohir kashtado’zlar etishib chiqishida o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shdilar.

1.2. Buxoro zardo’zli gi O’rta Osiyoning boshqa hunarmandlari singari zardo’zlar ham o’rta asr hunar shirkatlari ko’rinishidagi maxsus tashqilotga uyushgan edilar. Zardo’zlar ishlari ustidan nazorat o’rnatuvchi bu tashqilot o’zining saylanuvchi ma’muriyatiga ega bo’lib, barcha rasm-rusumlar ga va urf-odatlarga izchil amal qilar,tantana va yigilishlar o’tkazib turar edi. Bulardan tashqari, u ko’proq diniy ruhdagi ba’zi qoidalar majmuasini hamda zardo’zlik hunarining kelib chiqishi haqidagi afsonaviy rivoyatlarni o’z ichiga olgan, mazmun e’tibori bilan stex ustaviga o’xshab ketadigan o’z risolasiga ham ega edi. Amirlikning agdarilishiga qadar Buxoroda mavjud bo’lgan feodal davri ishlab chiqarish munosabatlariga xos bu barqaror korporastiyasiz zardo’zlik hunariniig qaror topishini tasavvur etish qiyin edi. Stex uyushmalariga kiruvchi ustalar ham iqtisodiy jihatdan, ham maishiy munosabatlar jihatdan bir-biri bi lan uzviy bogliq edilar. Bunga ularning birbirlari bilan yon qo’shni, jon qo’shni bo’lib istiqomat qilganliklari ham sabab bo’lgan bo’lishi mumkin. Zardo’zlarning ko’pchiligi shaharning janubi-garbi qismida, Mirdo’stumbiy guzarida va tevarak-atrofdagi guzarlarda yashar edilar. Bozorbop buyumlar tayyorlaydigan ustaxonalarning katta qismi aynan shu Mirdo’stumbiy guzarida joylashgan edi. Amirning saroy ustaxonalariga qarashli us talar bilan bir qatorda xususiy ustaxonalar ning egalari hamda ularga yollanib ishlovchi xalfalar ham mazkur stex uyushmalari tarkibiga kirar edi. Zardo’zlarning butun shahar stexi uyushmasi tepasida ular ichidan saylangan eng hurmatli va tajribakor kishilar turar edilar. Ularni bobo yoki oqsoqol deb atar edilar. Zargarlarning stex uyushmasi ichida (nisbatan oz sonli boshqa hunarmandchilik uyushmalarida bo’lgani singari) bobo u qadar muhim rol o’ynamagan. U faqat eng izzatli kishi hisoblanib, rasmiy ravishda saylab o’tirilmagan. Keyingi paytlarda u mutlaqo saylanmagan ham. Bobo diniyaxlohiy masalalar bilan shugullanib, ishi asosan uyushmadagi ishchilarinig xatti-harakatini kuzatish bo’lgan xolos. Bobo bo’lmagan paytlarda uiing vazifasini oqsoqol bajargan.

Oqsoqol uyushma a’zolari turmushining iqtisodiy va maishiy jihatlari bilan boglih bo’lgan turli-tuman masalalarni hal etgan. Amir saroyi va amirlik ma’muriyati bilan munosabat o’rnatishda u stexning rasmiy vaqili bo’lgan. Ustaxonalararo yirik buyurtmalar olishda, taqsim qilishda va mahsulotni sotishda o’rtada turgan, ishchi kuchini taqsim qilishda yoki usta, xalfa, shogird va hokazolar o’rtasida paydo bo’lgan nizoli masalalarni hal etishda mutasaddilik qilgan. Ayniqsa, saroy ustalari taomilida bo’lmagan, ammo amir sa royi uchun zudlik bilan tayyorlanishi lozim bo’lgan zardo’zlik buyumlari yasashda ham, oqsoqol o’rtada turgan. Bular ro’mol, belbog, ayollar bezagi, xaltacha singari buyumlari bo’lib, ko’pincha ularni chakana ustaxonalarning egalari qilishgan. Bunday paytda amirning bosh amaldorlaridan qushbegi zarur buyumlarning ruyxatini oqsoqolga havola qilgan. Oqsoqol ularni xususiy ustaxonalar va yakka holda ishlaydigan ustalardan yigib olgan, narxini buyum egasining o’zi bilan kelishgan. Buyumlarni qushbegi mahkamasiga keltirib, pulini hisoblab olgan-da, ustalarning haqini to’lab, rozi qilib chqqan. Amirning shahar tanqarisidagi Shirbudun (yoki Shirbadan) va Sitorai Mohi Xossa saroylarida har yili uyushtiriladigan bozor-saylida zardo’zlik buyumlarini sotishni tashqil etish ham oqsoqolning zimmasiga kirgan. Sito rai Mohi Xossada ikki hafta, Shirbudunda to’rt-olti hafta davom etadigan bu saylda ishtirok etishi hukumat tomonidan qonuniylashtirilgan, stex uyushmlari uchun vaqtinchalik savdo rastalari qurilgan Uyushma a’zolarining turmushlari bilan bogliq bo’lganishlardaham oqsholning ahamiyati katta bo’lgan. Chaaloh paydo bo’lganda, tuyda yo ulimda kimlarni aytish, nechta odam aytish, bunday marosimlar uchun nimalar olish, tuyona va kurmanalarga nimalar olib borish — hammasini oqsoqolning maslahati bilan qilingan. Oqsoqolga xizmati uchun ma’lum haq to’lanmagan, sovga-salomlar tortiq qilish bilan kifoyalanganlar. Masalan, buyum sotgan ustalar unga choypuli berganlar. Saroy topshiriqlarini ado etgani uchun unga amir xazinasidan pul yoki to’n in’om qilingan. Navro’z bahonasi bilan o’tkaziladigan yuqoridagidek saylning nihoyasida hukumat nomidan oqsoqolga sarpo hamda saylda moli sotilgan kishilar

tomoni dan pul hadya etilgan. Shogirdga oq fotiha berish, uyushma a’zolarining hovli yoki oila to’ylari munosabati bilan turli rasm-rusumlarni ado etishda rahnamolik qilgani uchun oqsoholga tunlar, matolar in’om etilgan. Oqsoholga yordamchi hilib yana poykor ham tayinlangan. Poykor yosh ustalardan saylanib, xuddi oqsoqol va bobo singari, ma’lum maosh yoki haq bilan ta’miilanmagan. Unga ham uyush ma a’zolarining tuyi, ulimi kabi marosimlarda boshidan oxirigacha qatnashganligi uchun xizmat haqi deb arzon mayu yoki arzon chopon berilgan, xolos. Uyushma ustasidan uzluksiz va mashaedatli zhunar ta’limini olgan va bu zhunarda mustaqil ishlay boshlash uchun usta oq fotiha bergan kishigina uyushmaga a’zo bo’lgan. Buxoro ustalarining zardo’zlik kasbi otadan bolaga meros bo’lib kelgan. Asli zardo’z bo’lgan oilaning ugil farzandi otasidan zardo’zlikni o’rganib, o’z navbatida u o’z bolalariga o’rgatgan. Pushti kamaridan o’gli bo’lmagan otalar bu kasbni eng yaqin qarindoshlariga o’rgatganlar. Kasbning avloddan-avlodga meros qolishi odatdagi hol bo’lganiga qaramay, zardo’zlik ham boshqa kasblar bilan bir qatordan o’rin olgan. Uning tarkibida biz misgarlarni ham, zargarlarni ham, dehqonlarni ham ko’rishimiz mumkin. Zardo’zlik kasbini o’rgatish uchun 10—12, ayrim hollardagina undan kattaroq yoshdagi bolalarni jalb etganlar. Bolani usta oldiga olib borish o’ziga yarasha tantana bo’lgan. Bolaning ota-onasi va qarindosh-urgrlari buy degan bo’girsoq va holvaytar qilib, ustaning huzuriga kelganlar va «bolaning gushti sizniki, suyagi bizniki», qabilida gaplar bilan uning ixtiyoriga topshirganlar. Keltirilgan pishiriqlar o’sha paytdayoq birgalikda tanovul etilgan. Usta bolaga hunar o’rgatishdan tashqari butun davomida uni oziq – ovqat bilan ta’minlab ham turgan. Ikkala kelishuvchi tomon orasida yozma ravishdagi shartnomalar bo’lmagan. Kasb o’rgatish tekin olib borilgan. Yangi shogirdga chinakam ta’lim berish ishlarini usta birdaniga boshlayvermagan. Dastlabki paytlarda shogird uy yumushlariga qarashgan, ustaxonani supurib-sidirgan, suv tashigan, bozor-o’char qilgan, tikuvchilarga yordam bergan, ondasonda ish orasida,

uncha-muncha qatim tortib turgan. Oradan bir yil yo undan sal ko’proq muddat o’tgandagina unga tikish sirlari o’rgatila boshlangan. Shogirdga mablag to’lash borasida ma’lum qoida bo’lmagan. Hunar o’rgatish muddati ham cheklanmagan. Ta’lim berish 4 yildan 7 yilgacha davom etgan, bordi-yu, shogirdi o’ta qobiliyatli chiqib qolsa, bunday malakali ishchisidan mahrum bo’lishni istamagan ustoz uni 8 —10 yilgacha ham saqlagan. Bunday paytlarda shogird oqsoqolni o’rtaga solib, ustasi tezroq ruxsat berishini so’ratgan. Bordi-yu, shogirdining talabi o’rinli bo’lsa, oqsoqol ustadan shogirdiga yo oq fotiha berishini yoki bo’lmasa mehnatiga haq to’lashi lozimligini aytgan. Albatta, shogirdga to’lanadigan hah xalfalarga tulanadigan haqdan ancha kam bo’lgan. Norozilik paydo bo’lmasligi uchun usta qisqa vaqt ichida zardo’zlik sirlarini puxta egallagan layoqatli shogirdlariga ahyon-ahyonda chetdan ish olishiga mone’lik qilmagan. Gap shundaki, tushgan daromadning kattagina qismi ustaning cho’ntagini qappaytirgan, undan ortgani sho girdga qolgan. Ta’lim muddatini o’tagan shogird ustozidan oq fotiha olgan. Shogirdning uyga qaytishi o’zi bir marosim bo’lgan. Uni «arvohi piri miyon bandon» deb atalib, kasb-hunar homiylarining ruhi qullab yursin degan ma’noni anglatgan. Bu marosim shogirdning zimmasiga tushib, zardo’zlik uyushmasi a’zolari ishtirokida uning uyida o’tkazilgan. «Shohi Mardon haqqiga belingga belbog bogladim»— deya fotiha o’qib usta shogirdining beliga belbog boglaydi va shu bilan unga zardo’zlik kasbi bilan mustaqil ish boshlayverishga ijozat beradi. Marosim kunida ustozga bosh-oyok; sarpo, tugun in’om qilingan. Bunday tugunlardan bobo, oqsoqol va poykor ham quruq hqoldirilmagan, albatta. Ba’zi hollarda bechorahol shogirdlarini uzatar chorida usta ularga ishni oson boshlashlari uchun kergi (chambarak), qaychi, tayyor gul singari ashyo va buyumlardan berib yuborgan. Bordi-yu, oq fotiha olgan shogird iqtisodiy jihatdan nochor bo’lib, mustaqil ish boshlashga ko’zi etmasa, ustozinikida qolib ishlashni so’ragan. Bunday holda unga xalfa tarzida ishlash huquqi berilib, har ikkala tomon ana shu shart asosida ish haqini kelishib olgan.

Feodalizm davridagi har qanday hunarmandchilik singari zardo’zlik ham muqaddas sanalgan. Go’yoki, zardo’zlikning kelib chiqishi ham ilohiyona emish: hazrati Yusuf eng birinchi usta zardo’z va eng birinchi ustoz, goyibona homiy va pir bo’lgan emish. Bu havda uncha katta bo’lmagan risola mavjud bo’lib, unda bu kasbning kelib chiqishi, qoidalari, har bir ishni boshlashdan oldin qiladigan duolar berilgan. Zardo’zlik kasbining homiysi «arvohi pir»ga siginish uzoq vaqtgacha qoida bo’lib keldi. Ilk bahor kunlarida, xususan «guli surx» ayyomida hamma zardo’zlar Buxoro yaqinidagi Bahovuddin qishlogiga kelib, pirning haqqiga so’yib, xudoyi qilganlar. Usta zardo’zlarning aytishicha, yaqin-yaqingacha «pirzoda»lar bo’lib, ularni «risolachi» deyishgan. Haftada ikki marta, yakshanba va payshanba kunlari risolachi barcha zardo’zlik ustaxonalarini aylanib chiqqan va odamlarni to’plab, risola o’qigan, qilganlarini tafsirlab bergan. Odatda, qiroatxonlik dasturxon ustida davom etgan. Qiroatdan keyin risolachi tinglovchilardan tushgan uncha-muncha nazr-niyozni belbogiga tukkan-da, fotiha o’qib, navbatdagi ustaxonaga yo’l olgan.

1.3. Zardo’zlik da ishlatiladigan asbob-uskunalar. XIX—XX asr boshlaridagi zardo’zlik ishida chetdan keltirilgan turli xil fabrika materiallari singari mahalliy jaydari gazlamalardan ham foydalanilgan. Bizgacha etib kelgan zardo’zlik materiallarining juda ko’pchiligi, xususan, erkaklar choponlari chetdan keltirilga , n Barqutlardan tiqilgan. Bular ichida baxmal birishim eng a’lo navi hisoblanib, to’nlar uchun faqat shundan foydalanganlar. Baxmali farangi deb atalgan rus barquti ham keng iste’mol qilingan. Bu gazmol garbiy Evropadan Rossiya orqali keltirilgani uchun baxmali zagronish (zagranichniy) deb atalgan. Bunday Barqutlar sidirga rang, yo’l-yo’l, katak-katak, bosma gulli va hokazo navlarga ega bo’lgan. Sidirga Barqutlarning ba’zi afzalliklariga qaramay, sho’x gulli barqutlar ko’proq xaridorgir bo’lgan. Barqutlar goyat rang-barang tusda bo’lsa-da, biroq qizil, binafsha, yashil va ko’k rangdagilari kishilarga ko’proq eqqan. Qizil va binafsha rangdagi goyat tekis barqutlar ayollar va bolalar kiyimlari uchun hullanilgan. Sof ipak barqutdan tashqari baxmali musi degan silliq, yarmi ipak barqut erkak lar choponidan boshqa barcha buyumlar uchun keng qo’llanilgan. Zardo’zlik gullari tushirilgan Buxoro baxmali joydor (jaydari) barquti nisbatan keng qo’llanilganUning ikki rangdagisi, ya’ni to’q qizil va to’q yashil tusdagilari jul va poyafzal tikishda ishlatilgan. Zardo’zlik uchun barqutdan tashqari shoyi, atlas, doka, surp, movut, jaydari olacha va nihoyat, teridan foydalanilgan. Buxoroda ko’p miqdorda ishlab chiqariladigan jaydari tekis shoyilar kabi turli-tuman navdagi barcha shoyi gazlamalar ayollarning ustki kurtkasi, erkak va ayollar kiyimlarining ayrim qismlari (ro’mol va belboglar) tikishda ishlatilgan. Erkaklar zarboft to’nlarini tikishda shoyi kam qullanilgan, ayniqsa silliq yoki yo’l-yo’l urusiy shoyisi mutlaqo yaroqsiz hisoblangan. Atlas buyumlarga zardan gullar tiqilmagan, bu, ehtimol, atlasning zarga chidamsizligidan, sitilib ketishidan bo’lsa kerak. Sidirga va gulli atlasdan, aso san, ro’mol va belboglar tiqilgan. Buxoro zardo’zligida dokadan faqat salla qilingan. Bu xoro shahar ahlining katta qismi fabrikada to’qilgan turli navdagi dokadan oq rang salla uragan. Zardo’zlik sallalar ichida Istambul (aftidan Angliyaniki bo’lsa kerak) dokasidan qilingan salla keng qo’llanilgan. O’zining

mahkamligi, mayinligi bilan ajralib turuvchi bu gazmolni doka misqoniy yoki doka xanjariy deb atalgan. Barqutga nisbatan surp buxoroliklar turmushida juda kam qo’llanilgan. Zardo’zlikda surpdan faqatgina chakmon, jul, onda-sonda poyafzal tayyorlashda foydalanilgan. Faqat erkaklar ustki kiyimlari tikishda jaydari bilan bir qatorda hindlarning kashmiriyi singari chetdan keltirilgan movut keng qullanilgan. Buxoro ahlining faqat oliy saroy qatlamlarida mavjud bo’lgan Kashmir gazmollaridan qizil, ko’k, yashil tun va sallalariga zardan gullar tiqilgan. Jaydari movutlar zardo’zlik uchun ishlatilmagan. Yarim shoyi jaydari olacha gazmoli zardo’zlikda deyarli barcha buyumlar tayyorlashda ishlatilgan. Undan asosan uy- ro’zgor buyumlari : so’zana, takiyapo’sh, joynamoz , lo’la-bolishlar jildi tiqilgan. Olachadan erkaklar choponi kamdan-kam tiqil gan. U asosan, ayollar va bolalar kiyimi ti kishda ishlatilgan. O’zining yuqori sifati bi lan ajralib turuvchi Qarshi olachasi zardo’zlik uchun eng qulay gazmol hisoblangan, Usta Mullo degan qarshilik ustaning olachalari, ayniqsa mashhur bo’lgan. Turli-tuman ranglardagi sidirga olachalar zardo’zlikda keng qo’llanilgan, biroq sham’iy olachasi zardo’zlarning eng sevgan gazmoli bo’lgan. Zardo’zi teridan faqat ayollar kovushi tiqilib, uni mahsi bilan kiyilgan. Turli navdagi simli iplar zardo’zlik uchun asosiy xom ashyo bo’lib hisoblangan. Gazmollarga gul tushirish uchun foydalaniladigan zar va kumush iplar tayyorlash tarixi goyat uzundir. Bu usul qadimgi Misr va Vaviloniya (Bobil)da ko’pdan ma’lum edi. Dastlabki paytlarda «urama oltin» deb atalgan ingichka oltin sim ishlab chiqarilar edi. O’rta Osiyoda ham oltin ip ishlab chiqarilganmi yuqmi, bu savolga hali javob topilganicha yuq. So’nggi yillar ma’lumotiga ko’ra, bu mahsulot eng ko’p ishlab chiqarilgan joy Dehli shahri bo’lib, Hindiston chet ellarga shu mahsulotni ko’plab chiqarar ekan. Oltin iplarning bir na vi sheroziy deb atalganiga asoslanib, u Erondan keltirilganini taxmin qilish mumkin. Biroq Buxoro zardo’z ustalarining ma’lumotlariga binoan XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab zar iplar faqatgina Moskvadan keltirilgan. Bundan bir oz

muqaddam esa bu ip Angliyadan keltirilganligi haqida uzuq-yuluq ma’lumotlar uchraydi. Sharqdan Rossiyaga zar iplar XVII asr boshlarigachagina keltirilar edi. Bu davrda Mos kva podshohlarining saroylarida nemis ustalari yordamida zar va kumush iplar ishlab chiqarish yo’lga quyilgan edi. 1623—1630 yillarda rus ustasi simgar Yuriy Kovalev nomi ham tilga olinadi. Buxoro bozorlarida o’nlab navdagi zar va kumush iplar keltirib sotilardi. Goyat momiq zar tolalar buxorolik zardo’zlar tilida kalyobatun nomi bilan mashhur bo’lib, u goh zar, goh kumush ip o’rnida qo’llanilavergan. U yoki bu navni ajratish zarurati tugilib qolsa zar ipga tilla, kalyobatun, kumush ipga kalyobatun safed (ok) deb atalardi. Kalyobatunning asosini tashqil etuvchi ipak ipning rangi turlicha bo’lgan. XIX asr 30—70 yillarda tiqilgan buyumlardagi zar ip ko’p hollarda turlicha tovlanuvchi sariq, ya’ni tillarang ipdan yigirilgan. 80-yillarda tuq sa rih tusdagi ipak ip qo’llanilgan. U matoning rangi uniqqan joyida zarrin ip bilan birgalikda tiqilgan chogda ko’zga yaqqol tashlanib turgan. 90-yillar zardo’zligida esa tuq sargish tusdagi shoyi ip bilan qo’shib tiqiladigan tillarang ip iste’molda saqlanib qolgan, shu bi lan bir qatorda qizgish-sariq va yarqiragan qizil tusga asoslangan zar tolalar ham paydo bo’lgan. Shu tarifa turli rangdagi iplardan tashqil topgan kalyobatun galma-galdan birgina buyumning o’zida uchrayvergan. 1900 yillar davomidagi zardo’zlikda alvon tusli ipni to’q jigarrang va och jigarrang tusdagi iplar egallaydi. XX asrning 10-yillaridan ipak kalyoba tunning rang-barangligi bardam topadi va xuddi XIX asr 80-yillaridagi singari tuq sariq tusdagi iplar ishlatila boshlanadi. XX asr ning 10-yillariga kelib, paxtalik sariq ipga qo’shib yigirilgan xiyla past navdagi zar ip paydo bo’ladi. Bu xildagi ip bilan erkak va ayollarning bosh kiyimlari tiqilgan. Boshqa turdagi har qanday zardo’zlik buyumlari oliy nav zar iplarda tiqilavergan. Oq va tillarang tusdagi yassilangan kumush tola sim deb atalib, u Buxoro zardo’zlari tomonidan keng qullanilgan. Kalyobatun bilan sim buxoro zardo’zligining asosiy xomashyosi hisoblangan. Ayniqsa, kalyobatun XIX asrning

eng boshidan shu paytgacha bo’lgai davrga oid barcha buyumlarda uchraydi. Hatto bu nav ip Buxoroga dastlab keltirilgan 1893 yillarga oid zardo’zlyk buyumlarida ham uchraydi. Shundan keyin ham bu ikki tur ipning keng iste’mol qilinganini ko’ramiz. 1893 yildan keyingi Buxoro zardo’zligida ayrim gul va kashtalarda bir necha nav zar iplar qo’llanilgan. Bu ip kalyobatuni yak naxi o’rusi halli baland, ya’ni «obdon tilla suvi yugurtirilgan bir yo’lli rus kalyobatuni» deb atalgan. Bu ip odatdagidan ancha yo’gon bo’lib, tilla suvi yurgizilgan sof kumush simni alvon tusli ipak ipga qo’shib yigirilgan. Bu ipak ipning nomi esa kalyobatuni jingili o’rusi, ya’ni «jingalak rus zar ipi» deb atalgan. Tarkibi 84 prostentli kumush tolaga obdon tilla suvi yugurtirilib, tuz sariq yoki qizgish-sarih ipak ipga qo’shib yigirilgan. Uning xiyol gijim, to’lqin-tulqin sathiga ega bo’lishi silliq sathli odatiy zar ipdan farqlab turgan. Sherozi urusi du toba, ya’ni «sherozi urusi qo’shtanobi» deb atalgan ip ham tilla suvi yugurtirilgan yuqori nav kumush toladan qilingan. («O’rusi» so’zi «fabrika» o’rnida qo’ullanilib, u bunday iplarning qo’lda yigirilgan «sheroziy» nusxasidan boshqa ekanligidan nishonadir). Zar ipning likkak turi shoyi ip qo’shmay pi shiq yigirilgan ingichka simdan iborat bo’lib, u Buxoro ustalari tomonidan onda-sonda ishlatilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya fabrikalarida chiqarilgan zar iplar keng qo’llanila boshlandi. Buxoro bozorlarida dastavval Malyutin fabrikasining iplari paydo bo’lgan edi. Biroq yo’gon, zardo’zlikka yaroqsiz bu ip keyinchalik «Alekseev va K» fabrikasida chiqarilgan ancha mayin va tikishga qulay ip tomonidan batamom siqib chiqarildi. So’ngra esa V. Vishnyakov va A. Shamashinlarning savdo uyi ishlab chiqargan zar iplar paydo bo’ldi. Turli-tuman fabrikalardan chiqqan barcha zar iplarning bahosi bir xil bo’lib, ularni Buxoro bozorlarida attorlar sotishgan Zar iplardan tashqari zardo’zlikda jaydari rangdor npak iplardan ham foydalanilib, ular, asosan, gullarga qo’shimcha oro berishda hamda matoga zar yo’l tushirishda ishlatilgan. Bunday ishlar uchun zarning rangiga yaqin bo’lgan sariq, to’q sarih, qizgish sariq, jigarrang, ayrim hollardagina boshqa rangdagi ipak iplardan foydalanilgan. Ayniqsa, birishmi tillo chor tor, ya’ni «to’rt yo’lli zar ip» degan eng yaxshi sifatli ipak ip mashhur bo’lgan. Har bir ipak

ip ikkiga bo’linib, ikkita qilib eshilgan. Kumushrang gullar tikish uchun oq ipak ipdan foy dalanilgan. XIX asrning 90-yillari boshida zardo’zlikda 40-rasponi pechak galtak ip paydo bo’ladi. Ranglar tovlanishi xuddi ipakdagi singari bo’lib, faqat unga qizil va tuq qizil ranglar ham qo’shilgan. Ko’p o’tmay o’ta qimmatbaho zardo’zlik buyumlarida ishlatiladigan ipak o’rnini mana shu galtak ip egallaydi. Ba’zi hollar - da bitta buyumning o’zida ham u, ham bu ipni kuzatish mumkin. Zardo’zlikda quyidagilar qullanilgan: barqut va ipak aralashma matosi, pulakcha deb ataluvchi o’rtasi teshik mayda oq, sariq piston (pirpirak)lar, mahalliy zargarlar ishlagan, odatda edra sir va feruza bilan bezatilgan, nafis gul naqshi tushirilgan zarhal tugalar, turli nav oltindan zardo’zlarning o’zlari yasagan zargarlik taqinchoklariga o’xshab ketuvchi olmos hubbalar deb atalmish bo’rtma naqshlar, dur va qimmatbaho toshlar. Zardo’zlik qurollari unchalik ko’p emas. Chambarak, ya’ni korcho’bning tun, jul va mayda-chuyda buyumlar uchun muljallangan uch turi ma’lum. Ular tuzilishi jihatidan bir xil bo’lib, faqat hajmlarining katta-kichikligi bilangina bir-biridan farq qiladi. Korcho’b uzunligi 320 santimetrgacha bo’lgan ikki tengyonli silliq yogoch dastadan iboratdir. Korcho’bning uchida joylashgan harakatlanuvchi shamshirak yordamida chambarakni istalgan kattalikka keltirish mumkin bo’lgan. Chambarakka bo’zdan qilingan kerish, ya’ni ta’var tortilib, u tikib tayyor bo’lgan buyum bilan birga chiharib olingan. Korchubda chordona kurgan holda erda utirib ishlangan. Ipni dumaloqlash (o’rash) uchun qattih yorochdan qilingan, uzunligi 20 santimetrdan bo’lgan, to’rt qirrali patiladan foydalanilgan. Ichiga qo’rgoshin solib vazminlashtirilgan bunday patilalar ipni zich qilib o’rashni ta’minlagan. Zardo’zlik ishi chogida ikki xil angishvonadan foydalanilgan. Biri oddiy fabrika angishvona bo’lib, uni qulning o’rta barmogiga, ikkinchisi tagsiz, qalin charmdan yasalib, chap qo’lning o’rta barmogiga taqilgan. Ikkinchi angishvonaning ba’zan fabrikadan chiqqani ham bo’lib, u metaldan yasalgan. Ikki xil qaychi bo’lgan: biri qaychi ushtur gardan, ya’ni «tuya buyin qaychi» bo’lib,

egikligidan tuyaning buynini esga soladi. Ikkinchisi oddiy uy-ruzgorda ishlatiladigan metall qaychidir. Ignalarning fabrikadan chiqqan, o’rtacha kattalikdagilari ishlatilgan.

1.4. Zardo’zlik san’atida tiqish texnikasi. Poshsholik ustaxonalarida zardo’zlikka mo’ljallangan har bir buyum, tikuvchining qo’liga kelib etguncha, dastlabki, murakkab va uzoq davom etuvchi ishlovdan chiqarilgan. Ustaxona bichiqchisi xosai bardor har bir buyumni andozasiga moslab bichgan. Bichiqdan chiqqan mato qogozga chizilgan andoza tarhi bilan birgalikda ustaxonaga keltirilgan. Tarhkash tomonidan tayyorlangan andozalar amirga namoyish etilgan va uning ruxsati bilangina zardo’zlarga uzatilgan. Amir shaxsan istifoda etishi kerak bo’lgan har bir buyum uchun alohida andoza tayyorlangan. Mato bilan andozani olgach, ustalar andoza tarkibida bo’lgan kashtalarning ma’lum miqdordagi ayrimayrim qismlari uchun tayyorgarlik ko’rganlar, ya’ni tikish uchun to’shama (pilta) qilganlar. Buning uchun odatda qalin oq qogozga qora bo’yoqda chizilgan andoza shaklini igna bilan chekib chizilgan, uni teriga, kartonga yoki qalin qogozga yoyib, ustidan ko’mir kukuni sepilgan va shu tarifa andoza shakli ko’chirilgan. Ko’chirilgan shaklni qora buyoq yoki qalam bilan qaytadan chizib chiqilgan-da, tuya buyin qaychi bilan qiyilgan. Bunday ishni, odatda, gulbur bajargan. Bir kishi eplashi qiyin bo’lgan katta ishlarda tikuvchilar ichidan ba’zilari gulburga yordamlashib yuborgan. Gullar kesilib, chambarak tayyor bo’lgach (ya’ni ta’vor pishiq o’ralgan bo’lgach), korcho’blarda bichiqdan chivdan matoni tikishga kirishganlar. Odatda ta’vor ish batamom nihoyasiga etgandan keyin olib tashlanadi. Ba’zan ish engil kechishini uylab, bundan tashqari matoga zar qatim qalin tushishini nazarda tutib, bo’z taglikni tikishdan oldin olib tashlaganlar, Tiqilayotgan matoni tarang tortib va uni bo’z taglikka tengma-teng rostlab, korcho’bni har tomondan aylantirganlar. Tiqilayotgan mto faqat astar ustida barqaror bo’lishi uchun taglikni kiyib chiqqanlar. Goho buyum batamom qo’ldan chiqandan keyin bo’z taglikning bir kismini olib tashlangan. Bunday holda taglik ning tikish uchun zarur qismi joyida qoldirilib, ortigi olib tashlangan. Erkak va ayollar kiyimi, ot jullari va ruzgororbop buyumlar (so’zana, yostiq jildlari, joynamozlar) alohida korchublarda yoki bitta korcho’bda qismlarga ajratib

tiqilgan. Chopon tikishning uch yo’li mavjud bo’lgan: avval choponning yarmi, bir bari bilan orqasining yarmi tiqilgan. Bunda bar bilan orqani korcho’bga bor bo’yicha yoyib tortish mumkinligi ko’zda tutilgan. Choponning qolgan ikki yarmi elkaning o’rtasidan ulangan, andoza oxirigacha tushirilib, to buyingacha bo’lgan hamma joylar puxta tikib chiqilgan. Englar boshqa korcho’blarda alohida tiqilgan. Ot jullarini bitta korcho’bda ikki yo’l bilan tiqilgan, avval uning pastki qismi tiqilgan, uning yuqori qismini nay ichiga qayirib, tikib quyilgan. Kashtalari qo’ldan chiqan qismi esa buklab quyilgan. Ishning dastlabki jarayoni tugashi bilan julning yuqori, ikkinchi qismini tikishga o’tilgan. So’zana, yostiq jildlari va joynamozlar ham xuddi shu tarzda tiqilgan. Dastlabki tayyorgarlik ishlari bajarilib, mato taglikka yopishtirib bo’lingach, teridan, kartondan yoki hogozdan qirqilgan kashtaga yopishtirishga kirishganlar. Kashta hajmini zhoshiyadan hisob qilishgan. Bo’r surilgan qo’sh tanob bilan hoshiya chekkalarini chizib chiqqanlar. Hoshiyani har ikki tomondan chegaralab turuvchi ensiz obadan tikish ishi boshlangan, hoshiya ichlari zham shundan keyingina gulga to’ldirib chiqilgan. Mato ustidan quyilgan charm yoki qogoz gul bichihlari surilib ketmasligi uchun ular yirik qaviqlar bilan chatib qo’yilgan. Hoshiyalar tikib bo’lingach, kashtaning markaziy qismini to’ldirishga kirishilgan. Matoda gullarning o’rni-urnini topib qo’yish, xususan kiyimlardagi gullarni joylashtirib chiqish goyatda murakkab va mas’uliyattalab ishdir. Korchub tayyorlovchi usta sar korcho’b darkash matoga gullarni joylab chiqqan, buning uchun u zo’r o’quv va malakaga ega bo’lishi talab etilgan. U tez vaqt ichida va hech bir kamchiliksiz kashtalanishi kerak bo’lgan maydonni shunday to’ldirishi lozim bo’lganki, juda ko’p ayrim-ayrim tayyorlangan gul qismlaridan oxir- oqibatda yagona mukammal kompozitsiya yuzaga kelgan. Bu ning uchun butunicha sigmay qolgan gullarning ayrim bo’laklari qo’yi qismga yoki ostidan tushirilishini nazorat qilib turganlarki, ular kiyimning ko’zga yaqqol tashlanishi mumkin bo’lgan ochiq joyida o’rnashib qolmasin. Xusu san, amirning o’zi uchun mljallab tiqilgan buyumlarda bu narsaga juda ehtiyotkorlik bi lan yondoshganlar. Aks holda kiyimni butunlay boshqqatdan bichib-tikishga tugri kelgan. Kiyim ni necha bor

haytadan tiqilgan dollar ham uchrab turgan. Mazkur albomning 8 raqamli rasmda kursatilgan choponlardan biri to rasamadida bo’lgunga qadar uch qayta tiqilgani ma’lum. Buyumga boshdan-oxir kashta tarhi tushirib bo’lingach, nihoyat, tikishga kirishilgan. Chambarak o’rnatilgan bitta buyumni qism-qismlarga aniq ajratib, bir necha tikuvchi tikkan. Katta korcho’blarda bir yo’la 10—12 kishigacha ishlagan. Zardo’ziy qilinayotgan chopon, mursak, kamzo’llarning eng nozik joyi eng uchi — no’gi os ti va ko’ksi — sari dil bo’lib, kiyim kiyilayotganda «mo’’minlar hukmdori»nnng nigohi eng avval o’sha joylarga to’shar ekan. Shu boisdan ustalar eng mohir zardo’zlarga kiyimning eng va ko’krak qismlarini topshirib, alohida kunt bilan bu ishni ado etganlar. Shu narsani qayd etib o’tish joizki, zardo’zlik buyumlarining asosiy qismi shu qadar ma xorat va nazokat bilan ado etilganki, ularni o’ta sinchkovlik bilan miridan-sirigacha o’rganib chiqilgandagina, shunda ham onda-sonda, bu bir kishining ijodi bo’lmay, ko’pchilik bir bo’lib amalga oshirganligiga arang ishonch hosil qilish mumkin. Zardo’zlik ishi quyidagi alfozda olib borilgan: dastlab yigirilgan yoki zarhal ip bilan asosiy gul tiqilgan, keyin eshilgan to’ftado’ziy yoki zarrin simdo’ziy zar ip bilan gulning qismlari tiqilgan. Bu iplarning kalyobatun jingili o’rusi, bireshimdo’ziy, ipak ip aralashgan zar rin sim kabi nomlar bilan atalishi oldindan ma’lum. Zargarlik ziynatlari, bo’rtma naqshlar va hokazolar tiki lishi odatiy bir hol bo’lgan. Shu tarifa gullarning barchasi tiqilib bo’lgach, uning qirgoqlarini pishiqqina yigirilgan zar rin ip tahrir bilan nozik yo’l qilib aylantirib chiqilgan. Bozorda chiqarib sotishga mo’ljallangan qimmatbaho buyumlardagi tahrir yo tahriri xom bilan, yo tahriri nimtoba bilan ishlagan. Bir necha yo’l zarrin ipni eshmasdan tikish tahriri xom, salgina eshilganini esa tahrirn nimtoba deyilgan. 4—8 yo’l ipni eshib tiqilgan tahrir eng keng tarqalgan usullardan bo’lib, buni taqiri yak toba deyilgan. 24 yo’l ipni ikki tanob bilan eshib tiqilgan tahrir tahriri sheroziy deb atalib, u faqat shohona buyumlardagina qo’llanilgan. Yaproqnusxa gullarni xorakdo’ziy (xorak—tikoncha degani) deb ataluvchi cho’zinchoq halqacha

yordamida gardishlangan. Gullarning girdi esa faqat ip bilan tiqilgan. Geometrik kashtalarning girdi yo birgina tahrir yordamida yoki qobuliy deb ataluvchi qator halqachalar yordamida aylantirib olingan. Gullarning girdini aylantirish bilan baravariga tikuvchi tiqilmay qolgan joylarni ham margula, marguli nuktez, marguli dumchanyuk, tagalak (jingalak, uchli jingalak, dumli jingalak, spiralsimon jingalak va hokazo) nusxa gullar bilan to’ldirib borgan. Chopon yoki boshqa har qanday buyum batamom zardo’zning qo’lidai chiqgach, uni chambarakdan olib, pardozlarini nihoyasiga etkazish uchun poshsholik tikuvchilarga uzatishgan. Tikuvchilar buyumning ayrim-ayrim tiqilgan qismlarini bir-biriga ulab va astarini tikib, shoyi tasma (jiyak) o’rnatish uchun ayollarga berilgan. Erkak va ayollarga taalluqli ba’zi kiyim-kechak va buyumlar (belbog, salla, kulutapo’shak, ro’mol), uy-ruzgor buyumlari (so’zana, yostiq jildi, joynamoz) zardo’zlik ishi tugashi hamon korcho’bdan birato’la olingan. Jul, poyafzal, ko’ylak kashtalari, do’ppilar, ro’mollar va xaltachalar avvaliga qalinroq bo’lishi uchun teskari tomondan sirachda elimlangan. Ro’mol singari buyumlarni yana ham qalinroq qilish uchun esa teskarisidan bir necha qavat mato yo qogoz qo’yib elimlangan. Buxoro zardo’zlari zardo’zlik ishlarshsh bir necha qismga bo’lib chiqadilar: 1. Zardo’ziy zamindo’ziy — tagini yoppasiga zar bilan tikish. 2. Zardo’ziy guldo’ziy — charm, karton yoki qogozga tushirilgan andoza buyicha tikish. 3. Zardo’ziy bireshimdo’ziy — goh ipak ipda, goh zar ipda aralash tikish 4. Zardo’ziy pulakchado’ziy — pulakcha deb ataladigan piston hadab zardo’zlik tikishi. Zardo’ziy zamindo’ziy odatda bo’z yoki charmga tiqilib, onda-sonda karbos deb ataladigan mahalliy matodan foydalanishgan. Karbosdan faqat otlarga jul va mayda-chuyda buyumlar qilingan, xolos. Zamindo’zlikning ikki asosiy uslubi ma’lum: a) to’gridan-to’gri matoga tikish va b) siddiy deb ataluvchi to’shamaga tikish. Siddiy usuli, ayniqsa, mashhur

bo’lgan. Bunday tikishda jaydari kalyoba ipidan foydalanilgan. Engilbosh singari nozik buyumlarni tikishda esa o’zining pishiqligi va silliqligi bilan ajralib turuvchi rasponi gazoriy nomli ip ishlatilgan. Rasponi farangiy fabrika paxta ipi to’shamalarni tikishda kam qo’llanilgan. Ancha oldingi zardo’zlik buyumlaridagi to’shamalarda jaydari shoyidan foydalanganlar.Xuddi shu yo’sinda tayyorlangan etiklar materiali va uslub xususiyatlari jihatidan taxminan XVIII asrga taalluqli bo’lsa kerak. (Mazkur albomda siz uni 50 raqami ostidagi suratda ko’rishingiz mumkin.) O’tgan asrning 70-yillarida yasalgan buyumlarning ba’zi qismlari tiqilishida, istisno tarzida, shunday to’shamalarga ko’zimiz to’shadi. To’shama uchuy tanlangan ip dastavval suvda ivitilgan, so’ng ikkitadan sakkiz qavatgacha qilib eshilgan. Shunday eshilgan ipdan keragicha tayyorlab va ularni patilaga o’rab, to’shamani boglashga kirishilgan. To’shamani boglash, siddiy boston — ikki xil yo’lda amalga oshirilgan: agar ip ingichka bo’lsa, uni matodan teshib o’tkazilgan, agar eshilgan ip yugon bo’lsa va matodan teshib o’tkazilayotganda uni yirtib yuborishi xavfi bo’lsa, uni mato ustidan ingichka ip bilan qadab-qadab quyilgan. Zardo’zlik to’shamalari ko’ndalangiga yonma-yon qilib quyilganki, zar ip bilan tikkanda baxyalar o’shalarga asoslangan bo’lgan. Eshilgan ip qanchalik ingichka va baxyalar qatori qanchalik zich qo’yilsa, chok ham shunchalik nafis va bejirim chiqqan. Zardo’zlik piltasining iplari sariq rangda bo’lgani uchun zarrin iplar bir-biridan qochganda oraliqlarda paydo bo’luvchi yoriqlar ko’zga darhol tashlanmagan. Iplarni tikuvchilarning o’zi zarcho’ba bilan bo’yaganlar. Piltasiz, shundoh matoning o’ziga qilingan zardo’zlikda ham mato sariqda bo’yalgan. Zar iplar faqatgina xom surp, doka, pardalik singari matolardan teshib o’tkazilgan. Buxoro zardo’zligida dokaga tikish xuddi qalin matodagidek amalga oshirilgan. Faqat eng keksa tikuvchilargina bir vaqtlar bevosita dokaga zar ip bilan tiqilganini eslaydilar. XIX asrning birinchi choragi oxiri va ikkinchi choragi boshida sallalarga xuddi shunday zardo’zi gullar tushirilganligi sathida ma’lumotlar bor. Tikuvchilar bu ishda tamburli ilgakdan foydalanilgani dahida taxmin hilsalar-da, bu ish qurolining o’zi bizgacha etib kelmagan.

Qalin matodan zar ipning o’tishi qibin bo’lgan, o’tgan tahirda ham uzoqqa chidamagan, titilib ketgan. Shu boisdan zar ip pilta, ya’ni to’shama yo’llariga ko’ndalang tarzda qator qilib yotqizib chiqilgan, ustidan ipak yoki paxta ip yordamida ilib-ilib tiqilgan. Ular baxyalar orasiga joylashganidan chatilgan ilgaklarning turlicha joylashuvi o’ziga xos kashtani yuzaga keltirgan. Ipak yoki paxta ip zar ipni qisib turganidan qator chuqurchalar hosil qilib, ip o’tmagan joylar xiyol do’ppayib qolavergan, bu keng sath uzra to’lqinsimon chiziqlar hosil qilgani uchun tikuvchilar tilida mavj degan nom olgan. Chatib tikish zardo’zlarning ijodiy xayoloti va kashfiyotchiligi uchun keng imkoniyatlar turdirgan. Mavjning bir necha turi yuzaga kelganining boisi ham chatishni necha turda amalga oshirilganligidandir. Hosil bo’lgan naqshlar goh to’rtburchak, goh romb, goh sinyq chiziqlar va xokazo ko’rinishida bo’lgan. Shu ta rifa xosil bo’lgan chokli kashtalar uchun Buxoro zardo’zlarining o’ziga xos va puxta ishlab chiqilgan iboralari bor bo’lib, ular avloddan-avlodga hech bir щzgarishsiz щtib kelgan. 1 Mavji yak ro’ya— bir yoqlama to’lqin. Bu eng oddiy va aftidan eng qadimiy gullardan biri. U Buxoro zardo’zligining bizga ma’lum barcha buyumlarida uchraydi. Bunda chatilgan halhachalar bir-biriga ko’ndalang, yonma- yon chiziqlar shaklida joylashgan (IX—I). Qadimgi rus zardo’zligida bu gul «qatorchalar» eki «jo’n kesma qator» nomi bilan mashhur bo’lgan. Bu gul zardo’zlikning qariyb hamma qadimgi yodgorliklarida uchraydi va XII asr oxiri yoki XIII asr boshlariga kelib o’zining yuqori cho’qqisiga chiqadi. To’shama ustidan ingichka o’rilgan 4—5 qavat zar ip—sijiy quyilib, zardo’z uni ipak yo paxta ip yordamida har to’rt baxyaga bir yo’l qilib chatib chiyadan. Tikuvchi xalqachalarni zinapoyacha shaklida joylashtirishga alohida e’tibor bergan. Natijada buyumning yuzasini bir-biriga ko’ndalang qator yo’llar qoplab olgan. Qirgoqlarida esa turli uzunlikdagi ensiz yo’l — milk hosil bo’lgan. 2 Mavji du ruya—ikki yoqlama tulqin yoki mavji pushti mohiy — baliq tangachalari. Bu ham bir-biriga yonma-yon chiziqlar shaklidagi kashta bo’lib, ilgaklarining soniga ko’ra yo ko’prok;, yo ozroq darajadagi siniq yo’llarga ega. (IX

— 2, 3, 4.) Qadimgi rus zardo’zligida bu tur kashtalar shaharcha yoki tuyoqcha deb atalgan. Bu tur XII asrda yasalgan buyumlarda uchraydi. 3 Mavji ocha-bacha — ona-bola to’lqin. Bu kashtani tikishda navbatma- navbat qilib to’shamaniig ikkita yoki to’rtta baxyasi bitta qilib olinadi. Natijada tiqilgan yuzada goh qator tor-tor, yassi va qoramtir, goh keng-keng, do’ppaygai va yarqiroq yo’llar hosil bo’ladi. Bu usul ikki xil yo’l bilan tiqiladi: yak ro’ya (bir yoqlama) (IX — 5, 6) va du ro’ya (ikki yoqlama) (IX —7, 8). 4 Mavji chashmi bulbul (bulbul ko’zi to’lqin)da chatish ilgaklari kichkina- kichkiia to’rtburchak yoki rombchalar hosil qiladi. (X — 9, 10.) Mavji yak ruya bilai chashmi bulbul zardo’zlikda eig ko’p qo’llaniladigan gullardan hisoblanadi. Bu ikkala gul tiqilmagan bironta buyumii uchratish amri mahol. Chashmi bulbul aslida du ruya uslubidagi kashtachilik sirasiga kiradi. (IX —11, 12.) Qadimgi Rusiyada mazkur usuldagi kashtalarni meva yoki oddiy meva deb atalib, ular aslida Vizantiyadan kelib chiqqan va eng ko’p tarqalgan qadimgi kashtalardan hisoblangan. Chashmi bulbulni mavji yak ro’ya va mavji du ro’ya bilan chogishtirib tikkan zardo’z unga yaqin turli variantlar hosil qilgan (X — 1-9). 5 Shash xol (olti xol). Bir yoki ikki qator «tulqin» katakchasi orasiga joylashtirilgan gul (X—10, 11). Bu gulning ikkita varianti mavjud bo’lgan: olti baxyalik (shash xoli shishtai) va sakkiz baxyalik (shash xoli hashtai). Shash xol usuli ko’pincha chashmi bulbul kashtasi bilan chogishtirib tiqilgan. (X—12.) 6 Xishti haram (muqaddas gisht). Buxoro zardo’zlari mazkur iboradagi haram so’zini podshoning harami ma’nosida emas, balki arabcha haram (muqaddas) ma’nosida ekanini aytadilar. Bu kashta boshqa kashtalarga qaraganda juda ham chiroy li ekanini ham e’tirof qiladilar. Xishti haram kashtasini zardo’zlar bu xildagi kashtalar sirasiga kiruvchi jo’ngina xisht deb ataluvchi kashtasi bilan aslo aralash tirmaganlar kashtasi faqatgina ayollar uy va bosh kiyimlarining qirrohlarodni, ya’ni hoshiyalarini bezashda ishlatilib shash xol em — shoxchi shash xolnok (XI —21) bilan chorishtirilgan. 10 Kandoriydo’ziy yoki oddiygina kandoriy kashtasi Afgonistonning Kandahor shavdj nomidan olingan bo’lib, ustalarning ma’lumot berishicha, XIX

asrning ikinchi yarmidan boshlab o’sha tomondan keltirilgan. Bu kashta kiyimlarning nisbatan kichik-kichik qismlarini tikkanda qo’llanilgan (to’rtburchak va romb ko’rinishidagi tor yo’llarda, kichik-kichik to’garaklarda, qirgoq (hoshiya)ning girdidagi yo’l larda va hokazo). Bundan tashqari ot junlari va erkak- ayollarning bosh kiyimlaridagi tagzaminni sidirga kashtalashda qullanilgan. Qandahorcha chok tikish matoga to’shamasiz tiqiladi. Patli (yungli) matolarning choki tagidan, zar ip orasidan patlarning chiqib qolmasligi maqsadida, oqiga kumushrang, sarigiga tillarang bo’z taglik quyilgan. Kashtaning ikki xili bo’l tan: kandori chor baxyagi—to’rt baxyali kando riy (XI — 8, 9) v a kandori hasht baxyagi — sakkiz baxyali kandoriy (XI—10—13). Xiyla murakkab bo’lgan 8 baxyali kandoriy bilan qimmatbaho zardo’zi buyumlar tiqilgan. Bu kash ta odatda tarhini tushirmasdan turib ham mavji xojariy singari tiqilavergan. Kandoriyning asosini to’rtburchakli xonacha tashqil etib, u chetidan o’rtasiga tomon jingalak- jingalak bo’lib keluvchi zarrin kashta bilan to’ldirilgan. Natijada 4 baxyada tiqilgan xonacha salib ko’rinishida, 8 baxyada tiqilgan xonacha taralayotgan nur ko’rinishada joylashgan bo’lgan. 8 baxyada tiqilgan havihda, zardo’zlar nur va soyalar hosil qilish san’atida katta mahorat ko’rsatganlar. Mazkur uslubning bir necha turi mavjud bo’lib, shulardan eng ko’p qo’llaniladigani quyidagilardir: a) o’rtasida qo’ndirmasi bo’lgan kandoriy — kavdori dila xonanok, rangli eshilmagan ipakdan qilingan (XI —14, 16) va b) tangachali kandoriy zar simlardan qilingan. Tangachali kandoriy 8 baxyali tikishda uchraydi, xolos (XI— 15). Bu o’rinda biz eng ko’p qo’llaniladigan kashta gullarni va ularning turlarini sanab o’tdik. Ammo mohir zardo’zlar qayd etilgan uslublarni turli-tuman yo’llarga solib, ularning xillarini ko’paytirish imkoniga ega bo’lganlar. Guldo’ziy kashtasini tikishda andazasini qanday matodan qilinishiga ko’ra, kashta ancha-muncha tekkis chiqqan. Zardo’zlikning xiyla eskirgan, taxminan 1870—1875 yillarga oid buyumlarida biz tikishi juda a’lo chiqadigan oq mesh (zam sha) charmni uchratamiz. Bu usul tikishida esa ko’proq karton ishlatilgan. U qariyb butun XIX asr mobaynida charm bilan bir qatorda yasalgan barcha

buyumlarda uchraydi. Bir yoki ikki qavatdan iborat yupqa ho’roz XX asrning 20- yillarida yasalgan buyumlarda foydalanilgan. Zargarlik taqinchoqlariga o’xshash mo’jazgina gullar tagiga ba’zan paxta qo’yib bir necha bor taxlangan matoga tiqilgan. Bunday gullar avval aloh i da tikib olingan, keyin mat o ning zarur bulg a n joylariga chandib qo’ yilgan. U yoki bu uslub ning aralash texnika s ida ijro etilgan zardo’zlikni zardo’ziy-guldo’ziy zamindo’ziy yoki zardo’ziy zamindo’ziy- guldo’ziy deb atalgan. Zardo’z i y birishimdo’ziydagi rangli ipakda ti qilgan e lementlar zar ipda tiqilgan elementlar bilan cho g ishtirilgan Uni tikishda andoza buyicha chatishga tiqilgan zar iplar singari qiz g ish, malinarang, qizil, t o’ q qizil, xil-xil tovlanadigan yashil, k o’ k, moviy, onda-soida nopormon, ba’zida oq va sariq tusdagi eshilgan va eshilmagan ipak ip qo’ llanilgan. Zardo’zlikda ipak ip bilan tikishning juda k o’ p usullaridan faqat kashta, yurmado’zi va iroqi nusxalari qullanilgan. Kashtada kam tikkanlar. Yo’ rmado’zilik bigiz yordamida ti qilgan. Gullarning ayrim qismlari alohida tiqilib, uni qir q ib olingan va kerakli joyga chandilgan. Yo’ rmaduzlikning nusxalari t o’ garak, t o’g riburchak, t o’ rtburchak shakllarida bo’ lgan. Iro q ida ham gullarning qismlari alohida tiqilgan. Bu usulda gilam deb atalgan Sha hri sabz d o’ ppilari tiqilgan. Zardo’ziy birishimd o’ ziy deb atalgan aralash nusxani biz XIX —XX a s rga oid zardo’zlikning ch opon va jullarida k o’ rishimiz mumkin. Zardo’ziy pulakchad o’ ziyda pistonchalar guld o’ ziy nusxasida bajarilgan tikishlarda cho g ishtirilgan. Pistonchalar, odatda, islimiy na q shlarning tagzaminini t o’ ldirishda ishlatilib, matoga zich q atorlarga terilgan va hech q anday gul shaklini bermagan. Ahyon-ahyonda gullarga qadalgan pistonchalar yulduzcha shak lini yoki t o’ rttadan salib shaklini ifodalagan. Goho jullarda ular bir yo k i ikki qator islimiy na q shlarni ham aks ettirgan h ollar uchraydi. Chopon, ba’zi ayollar buyumlari (kulutapo’shak bosh kiyimi va ko’ylak umizidagi tor yo’l—zei ko’rta) da 1$llaniladi. XIX asrning 30—40 yillaridagi kiyim-boshlarda pistoncha keng 1$llanilsa-da, keyinchalik biz uni faqat mayda-chuyda buyumlardagina uchratamiz. jullarda esa pistoncha zhamisha ishlatilib kelgan, u ham b o’ lsa davri gardish deb ataluvchi bozorbop ju l dagina uchraydi.

Marvarid bilan bezatilgan marvaridkori zardo’zlik buyumlari alohida o’ rin tutadi. Marvarid va topaz, yoqut, olmos singari q immatbaho toshlar bilan amirning tantanalarda, shahar tash q ari s ida uyushtirilgan sayillarda va ulu g ayyom kunlarida kiyadigan dabdabali ust kiyimlari bezatilgan. Bunday kiyimlarni birovga torti q q ilib berilmagan, hattoki hukmdorning ya q in qarindoshlari uni kiyishi mumkin bo’lmagan. Choponlar, poyafzallar marvarid bilan ziynatlangan. Marvaridni bitta yo’l bilan aylantirilib tiqilgan. Toshlar esa t o’ p-t o’ p q ilib, tekis zar gardish ichiga olib tiqilgan. Toshlar bilan bezatilgan zardo’zlik buyumlari saqlanib q olmagan. Zardo’zlik naqshlari va ularning tuzilishilari . Zardo’zlik san’atida qo’laniladigan naqshlarning mutlaq ko’pchiligi islimiy bo’lib, geo metrik va shunga o’xshagan naqshlar undan keyingi o’rinda turadi. Islimiy naqshlar turlituman dastagullar, yaproqlar, butoqlar, daraxtlar, shoxlar, gulli guldonlardan iboratdir. Meva shakllaridan tuzilgan naqshlarda biz marvarid, turunj, anor, olcha, uzum (I — III va V — 7)larni ko’ramiz. Odam va hayvonot tasvirini inqilobdan oldingi Buxoro zardo’zligida sira uchratmaymiz. Bunday naqshlar faqat inqilobdan so’nggi davrlarda, o’z ham bo’lsa ayollarning uy ichida kiyadigan buyumlarida, xususan, do’ppilarda paydo bhldi. Masalan, bunday do’ppilarning tepa qismida tovus, ba’zilarining girdida qator hilib urdaknamo qushlar tasviri tushirilgan. Bunday buyumlar faqat maxsus buyurtma asosidagina tiqilib, bozorda sotuvga chiqarilmaganini zardo’zlarning o’zlari qayd etadilar. Buxoro zardo’zligida o’ziga xos va puxta ishlangan atamalar bo’lib, ular zardo’zlik sharoitining ayrim bosqichlarini anglatishdan tashqari bu san’atning uzoq davrlik taraqqiyot jarayonidan ham darak berib turadi. Gullar turidagi naqshlar uchun gul atamasi, barglar turidagi naqshlar uchun barg atamasi nam bo’lib qolgan. Bir qancha naqshlar guruhi uchun umumlashtiruvchi bo’lib xizmat qiladigan bunday atamalardan tashqari gul turidagilarga alohida, barg turidagilarga alohida mansub bo’lgan, aynan shularning o’zi uchun xos hisoblangan yana bir qancha nomlarni uchratishimiz mumkin. Masalan, guli chorbarg —to’rt yaproqli gul, guli shashbarg — olti yaproqli gul, guli hashtbarg — sakkiz yaproqli gul, lolagul va hokazolar. Yaproqlari sakkiztadan ortiq bo’lgan gullarni guli sadbarg — yuz yaproqli gul (V

—2) yoki guli koshgariy — hay щ argul deb atalgan. Keng hajmdagi gullar guli kosagul yoki guli qal’agi (V — 4) degan nomlar bilan yuritilgan. Barg turidagi naqshlar quyidagilarga bo’lingan: dona-dona yaproqlar — yakkabarg, juftjuft yaproq — dubarg, uchtalik yaproqlar — sebarg, majnuntol yaprogi — bargi majnunbed (VII— 1, 6, 9) va hokazolar. Aksariyat ornamental gul turlari o’zlarining uzoq davomli rivojlanishlarida shu thadar ko’p uslublarga va geometrik ko’rinishlarga ega bo’lganki, hatto ularning dastlabki islimiy shakllarini ilgab olish mushkul. Zamonaviy ustalar, ularni xohlagan maqomda talqin qila boshlaganlar. Masalan, to’rt yaproqli gul nayadni xudi ana shunday o’zgarishni boshidan kechirib, endilikda u kungirador peshtoqni eslatuvchi chor madoxil (to’rt darvoza) deb atala boshlandi. Agar bitta yaproqli gul naqshi ikkinchisiga ustma-ust qoldirilgan bo’lsa, uni chor madohili durun ba berun deyilgan (madoxil arabcha — kirish degani). Bunday gullar ko’pincha mayda islimiy naqshlar bilan tiqilib, eng uchida har ikki tomonga qarab turgan ikki dona yaproq tasviri bo’lgan. Odatdagidek, bu o’rinda ham islimiy naqsh o’zi uchun mutlaqo yot bo’lgan nom bilan atalgan (VIII — 5, 13 va 4, 8, 12). Zardo’zlikda keng rasm bo’lgan, chekkalari xiyol yuqoriga hayrilgan nozik yaproq naqshi bargi shullukiy — zulukbarg yoki hishacha shullukiy deb ataladi-yu (VII—7, 8, 2, 3, 10, 11), bari bir u yaproq shaklini o’zida sahlab holaveradi. Islimiy naqshlar, o’z navbatida boshqa tur naqshlarga ham ta’sir qilgan deb taxmin hilish mumkin. Masalan, yaproqlari nur yunalishida joylashgan ko’pbargli gul naqshidan nishon deb ataluvchi tamga belgisi bilan qo’shib yuboriladi. Bu atama XIX asrning so’nggi o’ttiz yilligida yuzaga kelgan bo’lishi mumkin. Uning rus ordenlariga o’xshab ketishini shu bilan izohlasa bo’ladi. Demak, bu naqshlar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida zardo’zlikka kirib kelgan deb aytish mumkin. Kelib chiqishi turlicha bo’lgan gul turlaridagi bunday o’zaro bogliq islimiy va ularning atamalaridagi o’ziga xos xususiyatlarning yuqolib ketishiga sababchi bo’lgan. O’rta Osiyo chorvador qabilalari milliy naqshlarida keng tarqalgan qo’chqor shoxi tagalak, aftidan, bir qancha o’troq xalqlar san’atidagi islimiy naqshlarga kuchli ta’sir qilgan. Natijada novdalardan biri yangi nom bilan birga

o’ziga xos uslublashuvga ham ega bo’ldi. Zardo’zlikda tagalak usuli kashtalarning orasidagi bo’sh qolgan tag zaminni to’ldirishda foydalaniladi. U o’rama ko’rinishida, ba’zan bir juft shohning bir-biriga o’ralib turganiga o’xshagan bo’lsa, boshqa «bir joyda u (ko’pincha katta-katta joylarni to’ldirilganda) xuddi uzum zangidagi naychani eslatadi. Bunga misol tariqasida ancha aniq qilib tiqilgan islimiy naqshli XVIII asr etiklarini keltirish mumkin. Tagalak yo’lidagi naqshlarni ham shunda yaqqol ko’ramiz. Gullarning qirroqlarini aylantirib tiqilgan ipda zardo’z bira to’la ta gzaminni ham tagalak nusxa kashta bilan to’ldirib chiqqan. Chinnigul, qashhargul singari kashtalar nomi qanday kelib chiqqanligi haqida aniq mulohazalar mavjud. Bunga, aftidan, xitoy chinnisidagi rasml ar aeos bo’lgan bo’lsa, ehtimol. Xitoy chinnilari O’rta Osiyoga ham keltirilar va goyat hadrlanar edi. Hatto XIX — XX asrlarda Buxoroning shahar boylari uyida ular keng rasm bo’lgan edi. Kalak (ayollar poyafzalining tovoniga taqaladigan nagal) guli ham xitoy chinnilaridagi naqshlardan olingan deb taxmin hilinadi. Mazkur gul xitoy chinnisida keng qo’llanilgan. Biz ularni IX—X asr sopolchiligida (keramikasida), VIII asr Rey sopolchiligi deb atalgan eron sopolchiligida ham uchratamiz. XIX asrning so’nggi httiz yilida zardo’zlik gullarining nusxasi O’rta Osiyoga ko’plab olib kelingan rus fabrika gazmollaridan olingan. Sharq xalqlariga mo’ljallab to’qilgan gazmollar o’zlarining chiroyli ko’rinishi, bo’yoqlarining yorqinligi va puxtaligi bilan ajralib turgan. Ular tezda xaridorgir bo’lib ketgan va Afroniston orqali keltiriladigan hind gazmollari bilan bemalol bas boylashar edi. Gazmollardagi yirik-yirik gullar zardo’zlikka ham ko’chib o’tgan va ularni nomlaridan bilib olsa bo’lardi. Guli qal’agiy (qal’a so’zidan) nomi zardo’zlarga yaxshi tanish. Buxoro savdogarlari chegarachi posbonlar bilan qo’riqlanadigan bu shaharga mol olgani borar edilar. Rang-barang naqshli, sirkor me’moriy yodgorliklar, ulardagi turli-tuman geometrik naqshlar zardo’zlik gullari va kashtalarini ijodiy jihatdan boyitishdagi boy materiallar bo’lib xizmat qiladi. Shu siraga kiruvchi mehrob naqshi odatda uchli ark ko’rinishga ega, kitoba naqshi yuzasiga chiroyli qilib arabcha yozuv bitilgan

qator cho’zinchoq halqachalar bo’lib, ular turar-joy binolarining, maschid va madrasalarning devor bilan shifti tutashgan erida joylashgan bo’ladi. Qadimgi Buxoro me’morchilik yodgorliklari ham koshin degan gulning kelib chi q ishiga sababchi bo’lgan va hokazo Zardo’zlik kashtalarini chizuvchi gulbur ustalar boq щ a namunalarga ko’r-ko’rona tahlid qilmay, atroflicha uylab kurganlar, o’z kasb-hunarlarining an’analari va speqifik xususiyatlari asosida ijodiy ghayta ishlaganlar. Kashta naqshlarining tuzilishiga qarab, zardo’z ustalar buyumlarni ayrim-ayrim guruhlarga bo’ladilar. Bezak gullarining joylanish tartibiga ko’ra choponlar bir necha turlarga bo’linadi. Darham turidagi choponlar butun yuzaning bir sidra gul naqshlari bilan to’ldirganligi orqali ajralib turadi Bunda turli katta-kichiklikdagi rombalar, kvadratlar, to’griburchaklar va hokazolar yo’l-yo’l shaklda qator tizilib, zich islimiy naqshlar bilan to’ldirib chiqilgan. To’rt yaproqli qubba — madoxil (madoxili durun-badurun), uch yaproqli qubba — sebarg, uch-to’rt yaproqchali buta va butachalari—barg yoki bargi shulluki, majnunbed (majnuntol), ayrim-ayrim joylashgan olti va sakkiz yaproqli gullar, aksariyat lola ana shu naqshlar sirasiga kiradi. Ko’pincha gul va yaproq naqshlari doyra markazidagi gul yoki yulduz atrofida aylana shaklida joylashib, geometrik shakllar tag zaminini to’ldirib turgan. Bu tur naqshlardan biri darhami daraxt kompozitsiyasi bo’lib, unda ham kashtalar bir tekis tushgan, faqat oldingilaridan serjiloligi bilangina ajralib turadi. Gul tushiriladigan joy parchalanmay, bachkanalashmay, goyat erkin tarzda yirik bir yagona manzaraga biriktiriladi. Daraxt islimiy guli goyat uzun tanadan iborat bo’lib, unga gul va yaproqlar chatilgan, goho bo’lak-bo’lak shoxlardan tana hosil etilgan, pqo esa har tomonga osilib turgan katta-katta sallagul (piongul)lardan tuzilgan (bu, fabrika gazmolidan olingan bo’lsa kerak) chetlari hirhma keng yaproqlar juda ham o’ziga o’hshatib ishlangan. Gullar hulda shunday erkin va engil chizilganki, hech qanday rasmdan ko’chirib olinmagan va boshqa gulning takrori bo’lib qolmagan. Libos bezashning bu turi ancha boy va dabdabador bo’lgan. Amirning qimmatbaho, to’y tantanalarda kiyadigan kiyimlari shu bezaklarda tiqilgan. Bunday choponlarni tikish gulburdan

katta ijodiy xayolot va tajriba talab qilgan, qattiq mehnat orqasida yuzaga chiqadigan bunday ishlar uchun ham ozmuncha harakat qilinmagan. Tayyor rasmga tikish bo’yicha o’rtacha murakkablikdagi tunlarni tayyorlash uchun to’rt kishi bir oy ishlasa, darxam xilidagi choponlar uchun o’n ikki odam uch oy mobaynida behad ko’p qimmatbaho ashyolar hisobiga ishlagan. Shunday to’nni tayyor qilish haqidagi hujjatda hammasi bo’lib 3233 tanga pul sarf etilgani qayd etilgan. Zamindo’ziy va guldo’ziy tarzida bajarilgan darham kompozitsiyasi chopon, poyafzal va jullardan boshqa zardo’zlikka oid hech bir buyumda qo’llanilmaydi. Bu xildagi san’at namunalari bizgacha goyat oz miqdorda etib kelgan. Yuza bo’ylab bir tekisda har tomonga yoyilib turgan bir dasta gul aks ettirilgan choponlarni butador deb atalgan. Gulning o’zini esa buta deyilib, unda gulning poyasi va yaproqlari, majnuntol novdalari, xurmo shoxlari, turli katta-kichiklikdagi girihlar, qush bodom va hokazolar ifodalangan bo’lishi mumkin. Bu tur kompozitsiyaga yana butadori tavqnok deb atalgan to’n ham kiradi. Bunday to’nlarning butun yuzasi buta naqshi bilan to’ldirilib, faqat elkasida—tavq (arabcha halqa) deb atalgan chiroyli gardishli turunji bo’lgan. Bu tadori chilyolak yoki jomi chilyolak deb atalgan tunlar ham shular sirasidandir. Ularning tiqiladigan butun yuzasi bir tekisda chilyolak degan halqachalar bilan to’ldirilgani uchun shunday nom bilan ataladi. Buta dori daraxt kompozitsiyasi ham butador tipidagi guruhga mansub bo’lib, aslida darhami daraxtning variantlaridan biri hisoblanadi. Darhami daraxtdan uning birgina farqi shundaki, bunda ma’lum bir oraliqda tik joylashgan daraxt tanasi to’xtovsiz takrorlanaveradi. Buta tiqiladigan yuza buylab to’gri qatorlarga aksar holda shaxmat ko’rinishida joylashgan bo’ladi. Butador kompozitsiyasi ayollar libosida goyat noyob usul hisoblanib, u ko’proq katta yoshdagi erkaklar va bolalar buyumida qo’llanilgan. u kompozitsiyaning butadori tavqnok, butadori chilyolak va butador daraxt deb atalgan turlari nisbatan kam, shunda ham katta yoshdagi erkaklar va bolalar liboslarida hllanilib, ayollar libosida mutlaqo .hllanilmagan.

Davhur (davri hur — hoshiyalangan so’zining bo’zib aytilishi) deb nomlangan thnlar goyat keng kulamda qo’llanilgan. Bunday tunlarning eng uchlari, barlari va quyi qismlari qur Ko tinoy bilan aylantirib tiqilgan, to’n elkasiga esa turunj naqshi tushirilgan. Tavq turunji naqshlarining turli-tumanligi va talqini bilan ajralib turadi, ular ham ko’rinishlari, ham katta-kichikliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Ularning o’lchamlari diametr da 36X45 dan 48X56 santimetr orasida hisob hilinadi. Tavq turunjlarining tuzilishi sistemasi buyicha ularni .ikki turga bulish mumkin. Birinchi tur turunjlariga yoyiq halqa ichida tuzilgan kompozitsiyalar kiradi. Eng keng rasm bo’lgan bu kompozitsiya yo umumiy markazga ega halqanamo kashtagullar bilan yoki oralari islimiy naqshlarga to’la oltiburchak qatlamlari bilan to’ldirib chiqilgan. Ba’zan bu oraliqlar qator yo’llarga ajratilib, butalar naqshi bilan bezab chiqilgan. Doyra ichiga ko’pincha olti yoki sakkiz qirrali yulduz (sakkiz qirrali yulduz ikki kvadratni bir-biriga mindirib yasalgan) shakli tushirilgan bo’lib, markaziy qismida burtma girihli halha aks ettirilgan. Naqshlarning har bir qismi mayda gul, yaproq, butoq va xurmo barglari shaklida tiqilgan. Yulduzli halqaning pastki qismida kashta bilan tiqilgan yarimoy nusxasi deyarli har ikki buyumdan bittasida uchrab turadi. Ikkinchi kategoriyadagi turunjlarning kashta gullari ba’zan jimjimador saliblar, sernaqsh yo’llardan yasalgan sakkiz qirrali yulduzlar, galma-galdan almashinib keluvchi gulli girih va butoqchalar kompozitsiyasi, guldon shakli ichiga joylashtirilgan, erga q aragan yarimoy q al ’ asiga kiydirilgan murakkab islimiy kompozitsiyalardan iboratdir. O’rtasida doyra shakli bor turunjlarning gardishi sirt tomonidan kunguralar bilan aylantirib chiqilgan. Kunguralar gardish qirrasi buylab, yakkabarg deb ataluvchi bir qator qilib tizilgan yakka-yakka yaproqchalardan yoki bitta yaproq va bitta bodomcha shaklidan tuzilgan. Ba’zan yakka-yakka yoki turkum-turkum holda keluvchi o’sha yaproqchalar ishtirokida ham turunjlar gardishining kungurador qilib aylantirib tiqilgan. Gulchambar yoki o’rilgan yaproqlar ko’rinishidagi murakkab islimiy naqshlardan ham kungura yasalgan.

Juda kamdan-kam hollarda istisno qilmasa, aytarli hamma turunjlarning markaziy tik o’qi bo’ylab qo’shimcha bezak elementlari albatta, uchrab turadi. Yuqorida xurmo yaprogi, odatda goyat jo’n shakldagi 3—5 ta yaproq yoki elpigich ko’rinishidagi mayda uzum zanglari joylashgan. Turunjni bezab turgan elementlarning qanday gul shakli bo’lishidan qat’iy nazar toji gul nomi bilan ataladi, unga teskari tartibda joylashgan quyidagi naqshli bezak ka’bi gul (guldon) deb atalib, madoxil turidagi naqshlardan birining uslublashtirilgan ifodasidan iborat bo’ladi. Xalqa ichiga olinmagan kompozitsiyali turunjlarning toji guli hajm jihatidan yirik bo’lib, gohida gul, xurmo naqshi bilan, ka’bi gul esa baland guldon bilan boyitilgan (30 r.e.). Turunjlardagi bu detallar tavq uslubiga oid naqshlar islimiy xarakterdagi naqshlarga asoslanganligini kursatadi. Asta-sekin uzgara borgan tavq naqshlari ko’pgina hollarda o’zining dastlabki islimiy shaklini yuhotib, uning urnini geometrik shakl egallaydi. Isli miy talqinlarning o’ziga xos belgilari 'bul'mshi guldon va gulchambar endilikda yot unsurlargina bo’lib holadi. Davhur turidagi tunlarning hoshiyasi (jiyagi) ham kashtalarining rang-barangligi bilan ajralib turadi: oddiygina islimiy buto g idan tortib eni 23—25 santimetrli murakkab va dabdabali islimiy kashtalarni kurishimiz mumkin. Oddiy jiyaklar oba deb atalgan ensiz yo’l bilan aylantiriladi. Khmmatbaho zardo’zlik buyumlarida jiyakning ichki tomonidan ham qo’ shimcha kungura bilan aylantirib chiqilgan. Jiyakning ichki tomonidan obasi b o’ lmay, faqat tan q i tomondangina obalansa, bunday jiyak oldi och iq jiyak — kuripesh yala deb ataladi . Kashtasi boy va serbezak jiyaklar o’ tgan a s rning 80-yillaridagi tunlarda uchraydi. Jiyakning kashtasi turunjning naqshlariga mo s bo’lishi talab, q ilin s a-da, amalda ko’pincha bunga rioya q ilinmagan. Katta yoshdagi erkaklar, bolalar t o’ nlari, mursaklar, kamz o’ llarni bezashda asosan davhur kompozidiyasidan foydalanilgan. Kulucha mursagi zardo’zlik bezaklarining tuzilishi jihatidan ikki guruhga bo’lingan: butadori chilyolak va davqur. Butadori chilyolakxilidagi mursaklarning faqat beligacha oldi va orqasidan kashtalar bilan .bezatilgan. Tundan farqli o’ laroq

davhur mursaklarining turunji ham elkadan, ham k o’ krakdan tiqilgan. Bunday mursaklarning chap barida, quyiroha, k o’ ndalang bo’lib gul yoki butoq shaklida kashtasi b o’ lgan. Mursaklar «eng zardo’zi cholvorlar (poyjomalar) bilan kiyilgan. Ularga lampasga o’ xshash kashtalar tiqilgan, bu kashtalar ikki yon tomondagi yirmochlar bilan poyjomaning pochasini q amrab olgan. Old tomonning q uyi qismida butoq, gul yoki turunj joylashgan . Mursakning belidan o s ma bezakli feruza q adamali, ba’zan qimmatbaho toshlar, sirlar bilan bezatilgan vazmin turali belbog taqilgan. Amir va uning amaldorlari bunday liboslarni shahardan tashqariga chi q an kezlarida va turli tantanali marosimlarda zardo’ziy ukchali etik va oppo q zardo’ziy salla bilan kiyganlar. Darbiy amaldorlar esa bunday libosni salla o’ rniga chetlariga muyna solib tiqilgan zardo’ziy telpak bilan kiyganlar. Otlarning davriy usulida tiqilgan jullari, xuddi tunlar singari, amir saroy a’yonlarining tantanali kunlarda tutadigan buyumlari sirasiga kiradi. Ular ikki toifaga bulinadi: 1) xosagiy — amirning o’zi foydalanishiga m o’ ljallangan va 2) in’omiy tortiq xilidagi boshqa zaruriy ashyolar qatorida o’rin olgan. Birinchi toifadagi jullar goyat boy naqshlangan, k o’ pincha zargarlar tomonidan kumush va tillakori turalar q adab bezatilgan, popuklari kumushband bilan o’ ralgan. Bunday jullar zinpush degan shohona egar yop q isi bilan birga qullanilib, yo’lda amir egardan tushgan chorlarda u egar ustiga tashlab qo’ yilgan. Zinpush ham davriy bilan bir xil barqutdan va bir xil tarada ishlangan. Ikkinchi toifa jullar ko’p mi q dorda bozorda sotishga .m o’ ljallab yasalgan. Ular o’zlarining oddiy tiqilishlari va gullari bilan far q langan. Jul ikki q ismdan iborat: egar qoshiga kiyg i ziladigan tur l i burchakli kesmasi bor oldxoni zing i q ismi, hamda ot sarrisini berkitib turadigan ort — chakkikoshi zin qismi. Julning, tabinyki, k o’ pro q ochi q , k o’ zga ko’rinib tu radigan qismlarida kashtalar m o’ lro q bo’lgan. Suvoriy berkitib turadigan old q ismining bezaklari xiyla oddiy bo’lib, o’rta qismda chiroyli, bejirim qaviqdan bo shq a hech qanday bezakni k o’r maymiz.

Gul va naqshlarining turlari jihatidan jullar ham bir necha q ismga b o’ linadi. Darham turidagi jullar guldo’ziy tarzida ham, tagzamini tilla yoki kumush iplar bilan bir sidra tiqilgan zamindo’ziy tarzida ado etilgan. Tilla yoki kumush yuzalarda gullar teng qator q ilib joylashtirilgan guldo’ziy- zamindo’ziy tarzi yog щ ilar uchun eng ko’p qo’ llaniladigan usul ohisoblanadi . Barcha guldor yuza handahor choki (tikishi) "bilan tiqilgan zardo’ziy buyumlarning yagona toifasi kandorido’ziy jullari bo’lib, ular ko’proh bozorda sotish uchun tiqilgan. Davri gardish deb atalgan jul guli darhami daraxt turlaridan biri hisoblanadi. Bunda daraxt yoki shox yirik jingalak butoq tarzida beriladi. Butoq uchida anorga o’ xshagan, ammo zardo’zlar gul deb ataydigan yirik meva nusxasi ham bo’ladi. Bu toifa yophilar doim guldo’ziypulakchado’ziy tarzida ado etilgan (tagzamini sim ipda tiqilgan. Davri gardish yopqilari XIX a s rning 80—90 yillarida bozorlarda sotish uchun ko’p mi q dorda tayyorlangan. Biro q o’sha a s rning 40—50 yillarida ular sal b o’ lmasa amirning shax s iy buyumi sifatida foydalaniladigan zardo’ziy yop q ining yagona turi bo’lib qolgan edi. Bundan ancha va q t mu q addam davri gardish jaydari (buxorocha) shoyi barhutga yuksak sifatli zar bilan tiqilgan. Ular tikishining puxtaligi, jiyaklarining bejirimligi, tagzamini kumush ip bilan kalin qilib tiqilishi ila ajralib turadi. S o’ nggi davrlarda xuddi o’sha jullarni yarim shoyi jaydari barqutga sifati past zarda tikishgan, gullarnning tarhi ham u q adar mukammal bo’lmagan Ish sifati ham o’rta darajada bo’lgan. Davri se gula jullari odatda yirik gul qubbasi yoki yirik bodom shakli, goho qo’sh bodom shakli bilan bezatilgan. Naqshlar yop q ining markaziy q ismida, burchaklarida o’rin olgan . Xuddi dav h ur turidagi t o’ nlarda bo’lganidek, gul naqshida ham dastlabki islimiy shakllar ozmi, ko’pmi yuqolgan, ammo ka’bi gul (guldon, islimiy talqinning asosiy belgilari saqlanib qolgan. Eg щ ilarda ka’bi gul na q shining joylashuviga goyat q at’iy ravishda amal q ilingan: markaziy gul hamisha bor buyi bilan pastga q aragan bo’lgan, qolgan ikkitasi esa burchaklarga tomon yunalgan . Se gula jullari faqatgina amirning buyru g iga binoan yoki unga in’om etish uchungina tiqilgan. Uni sotish uchun bozorga olib chi q ilmagan. Bunday jullar katta amaldorlarga

hadya etilgan. Zard o’ zlarning guvohlik berishlaricha, bu toifa jullar XIX asrning 90-yillarida yuzaga kelgan. Biroh ular bundan ancha oldin paydo bulganini tasdi q lovchi dalillar h a m yu q emas. XIX asrning birinchi choragi yoki ikkinchi choragining ayni boshlariga oid namunalarning birida mazkur toifa julning yaratilishiga asos bo’lgan namuna s i »mavjud bo’lib, undagi bezak gullar o’zlarining islimiy shakllarini saklab qolganligi shundo q ko’rinib turibdi. XX a s r - ning boshlarida jiga davri deb atalgan yangi nusxadagi jul paydo bo’ldi. U yarim doyra shaklida bo’lib, kashta, zargarlik kumush turalar, bandiga tilla q oplangan zar popuklar bilan obdon bezatilgan. Bunday yopqilardan bizgacha etib kelmagan. Zardo’zlarning gapiga qaragan da, ulardan bor-yugi 5 tagina tiqilgan ekan. Jira davriy juli se gula julidan ancha yuqori turgan. Xuddi to’nlarda bo’lganidek, se gula va jiga davriy jullari uchun ham maxsus gul naqshlar tuzilgan, holbuki boshqa har qanday turdagi jullardan bitta rasm andozasiga qarab bir nechtadan ishlangan. Erkaklar zardo’ziy poyafzali barqutdan tiqilib, ular bir qancha turlarga bo’lingan. Shulardan biri kavushi mirzoyi yoki kavushi xatirchigiy kavushlari bilan kiyiladigan mahsidir. Bunday mahsi-kavushlar bir xil rangdagi barhutdan tiqilib, bir xil gulda bezatilgan. Yana poyafzal turlaridan biri m o’ za: tagcharmli, uk chasi past, o’rtacha yoki baland bo’lgan. M o’ za bilan mah s ining yozgi — tobistoniy, q ishki — zimistoniy turlari bo’lgan. Yo zgi mahsilarga jaydari yarim shoyi mato — adrasdan astar quyilgan, qishqilariga muynadan astar quyilgan, u kchasi keng va past bo’lgan. Zardo’ziy poyafzalning uchinchi turi — kunji uzun, ukchasi baland mo’zi xatirchigiy bo’lib, ularni asosan suvoriylar, ovchilar, chavandozlar kiyganlar. Poyafzallardagi gul naqshlari butun yuzani bir tekisda qoplab olgan. Ular, odatda yo daraxt turidagi islimiy naqshlardan yoki gullardan, bir tekis sochilgan girih va halhalardan iborat kompozitsiyalar bo’lgan. Gul va gir ih larning oralaridagi b o’ shliq yaproq nusxalari yoki zar ipda tiqilgan bodom, turunj kashtalaridan iborat kompozitsiyalar bilan t o’ ldirilgan. G o ho xuddi o’sha kashtalar yordamida guldonlardan « o’ sib chiqqan» murakkab islimiy kompozitsiyalar ham uchrab turadi va nihoyat namunalari keltirilgan darham turidagi kompozitsiyalar

mavjud. Bolalar zardo’ziy poyafzalining ikki turi ma’lum: mahsi va past, keng uk chali m o’ za. Ayollariing faqat mahsisigina tiqilgan. Uni yo zardo’ziy bar xu t kovush bilan yoki zar gulli charm kovush bilan kiyishgan. Ayollar va bolalar poyafzali ancha oddiy gir ih va halqalar bilan bezatilib, ularning oralari yaproq nusxalar yoki tagalak gajaklari bilan to’ldirilgan. Bodom kashtasi kompozitsiyasi juda ko’p uchraydi, ayollar va bo lalar poyafzali faqatgina guldo’ziy tarzida ado etilsa, katta yoshdagi erkaklar poyafzali ham guldo’ziy, ham zamindo’ziy tarzida tiqilgan. Erkak va ayollarning quyidagi buyumlari ham zardo’ziy usulida tiqilgan salla, kuloh, ayollar d o’ ppisi, peshonaband. Buxoro ayollari 40—46 yoshidan boshlab kiyadigan kultapo’shak — bosh kiyimi, sarandoz va rido — r o’ mollari, miyonband — erkak va bolalar belbo g i, ayollar kuylagi yoq asi girdini bezaydigan yo’l — zei k u rta, eng uchlari — nugi, ostin, ayollar kamzo’lining yo q asi, paranjining peshak va dumi — paranji kashtalari, chashmband — yuz niqobi, qopchu q — hamyoni, shona xalta — taroq xaltasi, jildi soat — soat xaltasi, shaxsiy muhrini solib qo’ yadigan muhrdon va bosh q alar. Erkaklar zardo’ziy t o’ nlari odatda zardo’ziy kuloh ustidan zardo’ziy salla bilan kiyilgan. Kuloh t o’ n n ing rangidagi barqutdan tiqilib, islimiy naqshlar bilan oro berilgan. Bu naqsh uncha katta bo’lmagan butoq yoki guldan, ba’zan usimlik mevasi — bodom yoki zirkning badiiy uslublashtirilgan ifodasidan iborat bo’lgan. Khimmatbaho toshlar bilan bezatilgan, tunlar bilan kiyiladigan kuloh ham shunga munosib bo’lgan. Sallaning umumiy uzunligi 24 gaz (bir gaz —78 santimetr) bo’lib, shundan uchdan biri — 8 gaziga zardo’ziy bezak berilgan. Bir tomondan hirgori bhylab 8—10 santimetr enlikda juda halin qilib zardo’ziy kashta tiqilgan. Salla ning ikkinchi uchi — fachi salla 20—25 santimetr uzunlikda bodom nusxa yoki shunga uxshagan biron gul naqshi bilan bezatilgan. Sallani kuloh ustidan shunday o’ ralganki, kashtasiz q ismi kashtalik h oshiya tagida qolib ketgan. Uning ikkinchi uchi fachi salla nomoz uhilayotgan paytda chap tomondan tushirib huyilgan.

Kallapushi zardo’ziy—erkaklar bosh kiyimini yoshroq odamlar, o’smirlar kiygan. Utgan asr oxiri va asrimizning boshlarida yasalgan bunday chubinamo bosh kiyimi ayollar kallapushidan tagining ancha baland kutarilib turishi bilan farqlanib turgan. Ayollar dupnisi dam, erkaklar do’ppisi dam sidirga rang barqutga tagidan zamindo’ziy, guldo’ziy tarzi bilan yaxlit gullar berib tiqilgan. Ancha engil va nafis bo’lganligi uchun ko’proh q guldo’ziy tarzidagi gullar ishlatilgan. Do’ppilarga boshdan-oyoq islimiy kashtalar bilan xam, turli kurishshdagi geometrik shakllar bilan dam oro berib chiqilgan. Geometrik shakllar olti va sakkiz dirrali shakllar bo’lib, ko’pincha ular bir-biriga qalashtirib tiqilgan va oralari gul va yaproq nusxa nadshlar bilan to’ldirilgan. Chorgul nadshi dam erkaklar, dam ayollar do’ppisida baravar ishlatilgan. Chorgul kompozitsiyasida zargarlikka yoki zardo’zlikka oid dubba — burtma tadinchogi dhllanilib, dar bir butod yoki gulga uch donadan duyib tiqilgan. Bunday do’ppilar chor guli duvozda dubba (un ikki qubbali to’rt gul) deb atalgan. Turli xildagi to’rt qirrali yulduzchalar. XX asr boshlaridagi erkaklar do’ppisi uchun xos kashtalardan hisoblanadi. Erkak va ayollarning cho’qqi do’ppilarining gard i shi zar ipda tiqilgan yoki rangli shoyi jiyak bilan ayla n tirib chi q ilgan . Peshonaba n d barqutga, shoyiga, guldor atlasga, aynnksa fabrikada thilgai atlas ro’mollarga tiqilgan. Keksa zardo’z ustalar XIX asrning 80- yil larida dizil alvonga (alvonisurx) zardo’ziy peshonabandlar tikish keng rasm bulga n ini eslaydilar. Peshonabandlar ensizgina bo’lib, kashtalari qator qilib terilgan 5 yoki 7 ta halqachalardan (chilyolak) iborat b o’ lgan. Bizgacha saqlanib qolgan peshonabandlar, asosan, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga taallu q lidir. Kashta 8 dan 11 sant i metrgacha enlikdagi yo’l bo’lib, chorsi r o’ molda k o’ ndalang tarzda joylashgandir. R o’ molning ikki q arama- q arshi burchaklari bitta q ilib buklanib, oldindan tayyorlab olingan tarh asosida kashtalangan, qolgan burchaklari esa bosh or q asiga bo g lash uchun q oldirilgan. Pesho nabandlar kashtasi zamindo’ziy va guldo’ziy tarzlarida ado etilgan. Se kitoba (uch kitoba) deb atalgan kompozitsiya shu davr bosh kiyimlarini bezashda keng i sh l anilgan. Bular yo cho’zinchoq doirayu to’rt yaproqli girihlar, yoki olti va sakkiz burchakli

shakllardan iborat bo’lib, uchtasini bir qatordan qilib islimiy naqsh yoki yozuvlar bilan bezalgan barthut yoki zar tagzaminga joylashtirilgan . Ba’zan bunday kitobalar ichiga fabrikada ishlangan oltiburchakli metall yulduzchalari taqilgan hal q achalar bilan bo’lingan. Yulduzchalar q immatbaho toshlarga o’xshab ketadigan rangli shishalar bilan bezatilgan. Majnunbed (majnuntol) kashtasi peshonaband uchun eng sevimli mavzu hisoblangan, moh yarimoy kompozitsiyasi ham tez-tez uchrab turadi. Moh peshonabandi zargarlik turnorichlari bilan bezalgan. Uralgan. XIX asr boshlarida ayollar zardo’ziy do’ppilarining ikki xili mavjud bo’lgan. Xiyla eskiroqlari chuv di namo bo’lib, uni tuppi kavushnok deyilgan, keyinroq, 90-yillarning so’nggiga kelib paydo bo’lgan, usti yassi va gardishi ba land do’ppilarni do’ppi tahsimigiy deyilgan. Tahsimigiy do’ppilarning gardishiga shoyi jiyak tiqilmagan, zardo’ziy naqshlar esa butun gardishni hoplab, kungura ko’rinishi kasb etgan . Kungura nusxa kashta bilan tikish uzo q da bormay, taxminan XX asrning dastlabki un yilidayoq bardam topdi. Soch o’ rimlarini qoplab turadigan uzun «dum»li kulutapo’shak bosh kiyimini yoshi katta ayollar kiyganlar. Sochlar har tomonga yoyilib ketmasligi uchun «dum»ning tagidan ikki-uch joyiga tugma ham hadalgan. Bosh qismining sirtiga guld o’ ziy tarzidagi islimiy naqshlar bilan sidirga bezak berilgan. Gardishning old qismi va dum ning hirroqlari islimiy yoki ishkandar pechak kashtalari yusinida qilib engilgina gullar tiqilgan. Gardish chekkalariga enli shoyi jiyak yoki zarrin jiyak q adab tiqilgan. Gulni ning qo’ yi yuza qismiga guldondagi gul tasviri tushirilgan. Gul ning qirgoqlari ham jiyak va keng zardo’ziy yo’l bilan aylantirib chiqilgan. Bu xildagi zardo’ziy bosh kiyimlari ko’pincha piston qadamali p u lakchado’ziy tarzi bilan qo’shib yuboriladi. Chorsi sarandoz ro’moli ham zardo’zlik kashta lari bilan bezatilib, turri ikki buklangan holda boshga tashlab yurilgan, bunda ro’molning to’rtala uchi ham orqaga tushib turgan. Sarandozni do’ppining ustidan, peshonabandning ostidan taqilgan. Uchburchak rido ro’moli esa pesho nabandning ustidan tashlab, bir uchi orqaga, ikki uchi ko’krakka tushirib taqilgan. Sarandoz ro’mollari popukli kattakon fabrika atlaslaridan qilingan. Ular kashtalarining goyat oddiy va yaxlit tuzilishlari bilan ajralib turadilar, o’rtacha enlikdagi jiyak (hoshiya) bi lan aylantirilib, islimiy

$naqshlar bilan to’ldirib chiqilgan, to’rttala burchagida buta kashtasi, o’rtada umumiy markazga ega bo’lgan halqalardan iborat kattakon doyra bo’lgan. Q alin to’ qilgan, shoyi matodan qilingan rido larga burchaklarida bodom kashtasi va o’rtasidan yarim doyra nusxasi tiqilgan. Katta yoshdagi erkaklar va bolalar belbogi shoyi va atlasdan tiqilib, sarandozdagidek kashtalar bilan bezatilgan, faqat o’rtadagi doyra bo’lmagan, xolos. Kashtalarning jimjimadorlikdan xoliligi va tarhlarining oddiyligi ularni ro’mollardan farqlab turgan. Ayollar bayram liboslari uchun uni 7 dan 10 santimetrgacha bo’lgan zei ko’rta— yoqa tiqilgan. Bunday yoqaning uzunligi tizzagacha tushgan, ba’zan undan ham uzunro q bo’lgan. Unga tiqil gan gul va kashtalar o’zlarining rang-barangligi, serbezakligi bilan di qq atga sazovordir. Zardo’ziy zei k u rtalarning haddan ortiq jimjimador kashtalari zardo’zlikdan tai shq ari yana bo s ma islimiy naqshlar tushirilgan yu щ a zarrin kumush qoplamalari bilan \a ы bezatilgan. Ayollar kuylagi engining nugi ostiniy alohida tiqilib, uni boshqa har ,qanday bayram libosiga kuchirib uthazish mumkin bo’lgan. Buxoro shaefi ayollari mehmonga borayotib bir nechta ko’ylakni ustma-ust kiyib olganlar. Ularning q imarilgan uzun englaridan nechta va qanaqa ko’ylak kiyganlari ya qq ol ko’rinib tur gan. Badavlat bo’lmagan ayollar bunday zardo’ziy ko’ylak o’ rniga eng ta q i sh gan. Englarni asosan shoyiga tikkanlar, kashtalari enli jiyak k o’ rinishida oddiygina islimiy naqshlar bilan to’ldirib bezatilgan. Xudd i englar singari kamzo’llarning yoqasi ham alohida tiqilib, boshqa kamzo’lga kuchirib hthazish mumkin bo’lgan. Yoqalar silli q sidir g a rang barqutga tiqilgan. Paranjining faqatgina ko’krak qismidagi (har bir tomonida bittadan) peshakka uncha katta bo’lmagan bodomnusxa zardo’ziy kashta tiqilgan yo’g on englari — dumi paranjining uchlarini biriktirib turadigan ensizgina yo’lga ham xuddi shunday kashta tiqilgan. Ot eli parda — chashmbandning pastki diomidan 8—10 santi metr enlikdagi zardo’ziy jiyak islimiy tarzidagi kashta bilan to’ldirib chiqilgan. Chashmband ham yuza qismidan, ham ochib yurilganda ko’rinib turgani uchun ichki q ismidan kashtalar bilan bezatilgan. Tagzamin o’ rnida nopormon barqutdan foydalanilgan.$

Pul, tarod, ch o’ ntak soatlar singari buyumlarni solib yuradigan turli xaltachalar bir xil rangdagi silliq barqutdan tiqilgan. Bunday xaltachalarga islimiy ko’rinishdagi butodcha, bodomcha nusxa kashtalar bilan bezak berilgan. Damyonlar har ikkala tomonidan, qolgan barcha buyumlarni faqat bir tomonidan kashtalar tiqilgan. Uy-ruzgor buyumlaridan sazana zardhzlik naqshlari bilan tiqilgan. Takiyapo’sh yostid jildi, lo’la-bolish gilofi, joynomozlar ham shunday usulda bezatilgan. Suzana va tadiyapushlar ko’prod nopormon barqutga guldo’ziy va guldo’ziy- zamindo’ziy tarzida tiqilgan. Bu har ikkala buyum kashtalari goyat oddiy bo’lgan: islimiy naqshli o’rtacha enlikdagi jiyak dator tik butalar yoki burchak-burchagida islimiy naqshlardan iborat halhachalar markaziy maydonni qurshab olgan. Suzanadagi butalar orasida ochid qolgan qismlar ancha mayda butachalar bilan to’ldirib chiqilgan. Butachalar na q shi, ayni q sa, keng rasm bo’lgan. L o’ la-bolish g iloflari guldo’ziy tarzida ko’pro q butachalar naqshi bilan orolanib, tiqiladigan hamma joy baravar to’ldirib chiqilgan. Lo’laning qirrodlari islimiy kashtali ensizgina jiyak bilan aylantirilgan. Yuqorida batafeil bayon etilgan zardo’ziy buyumlar faqatgina O’ziga thq odamlarning uyida bo’lib, to’n pa tantanalarda (kelin tuyi, xatna to’ y i, beshik to’ y i v a hokazolar) ta q monlarni ko’rpa-to’shakka to’ldirib, uyni kurkam qilishda foydalan i lgan. Joynomozlar t o’ qsariq rangdagi Q arshi olachalaridan tiqilgan. Ularning kashtalari uchala tomondan kirroq bo’ylab aylantirib chiqilgan enli jiyaklarda uz ifodasini topgan. Jiyaklarning tagzamini, odatda, alohida joylashgan butalar bilan kashtalanib, buyumning o’rtasi ochiq qoldirilgan. 1.5. Buxoro zardo’zligi qiyosiy taxlili

Tik uv tarz-tariqalarining bir qancha uslubiy xususiyatlari v a tahliliga hamda ularning tayyorlanish jarayoniga asoslanib, XIX asr va XX asr boshlaridagi Buxoro zardo’zlik yodgorliklariki to’rt guruhga ajratish mumkin. XIX asrning 30 —60 yillari; II—XIX asrning 70—80 yillari; III—XIX asrning 90-yillari; XX asrning birinchi o’ n yilligi; IV—XX asrning ikkinchi un yilligi. Birinchi a s rga oid zardo’zlik yodgorliklari, eng avvalo, o’zining oddiyligi na mukammal us- lubga ega ekanligi bilan di q atni tortadi. Ularda aks ettirilgan islimiy kompozitsiyalar qanchalik oddiy bo’lsa, kashta gullari ham shunchalik ravon va jozibadordir. Kashtalar u q adar yirik b o’ lmay, aksariyat hollarda butun maydonni bir tekisda to’ldirib turadi. Tagzaminning ma’lum kismiga kashtalar tiqilib, buyumga or tiq cha zargarl i k bezaklari va ta q inchoqlar bilan zeb berilmagan. Zardo’zlikda ko’pincha ykgirilgan zar va kumush iplar, buyumning ayrim k i smlar i uchun esa eshilgan zar (kumush) n i kullan i lgan. Bu davrga oid buyumlar nin g ch ok kashtalari uchun juda oddiy bo’lgan naqshlar tanlangan (mavji yak r o’ya va mavj i du r o’ ya, bulbulk o’ z, mavj i chor dar chor). Xomashyo takchilligi tufayli usta zardo’z bu kashtalarni kat ta ma x orat va nozik did bilan ado etgan. Gul bosishdagi rang turlari goyat cheklangan sharoitda tikishlarning turli-tuman kombi n a st iyalaridan barakali foydalangan va nur va soyalar uyno q iligini kuchaytirish maksadida ka t or texnik usullarni qo’ llagan holda zardo’zlar buyumlarga chuqur badiiy ma’nodorlik ba g ishlashga muvaffa q bo’lganlar. Mate rial sifatida sidirga rang silli q barqut, ayr i m hollarda atlasni tanlagan zardo’zlar o’zlarini yuksak badiiy sezgirlikka ega ekanliklarini namoyon etganlar. Olovrang dizildan tortib nopormon q izilgacha bo’lgan o’ nlab tusda tovlanuvchi bunday barqut eng ma q bul material deb xisoblangan. Goh-go h da nopormon barqut bilan moviy atlas ham ishlatilgan. Turli ko’rinishlarda tasvirlanuvchi butador va darham yo’li d agi gullar, darhami daraxt yo’lidagi engil erkin poziqiyalar, yoxud asosan 30—40 yillarda keng rasm bo’lgan guli chinni — xri zantema kashtalarini zardo’zlar o’ z ishlarida bajonidil qo’ llaganlar. Bu davr zardo’zligida jiyaklar so’nggi davrga oid buyumlardagidek hali ancha tara qq iy topmagan edi. Jiyaklar nisbatan ensiz, oddiy bo’lsada, kashtalari h amisha

nafis tiqilgan: u islimiy — nozik o’s imlik novdasi, goho is limiy du raftora — ikki yo’ldan iborat o’ simlik novdasi ko’rinishida ifodalangan. Jiyak q ir g o q lari ensiz silli q yo’l — oba yoki b o’ rttirib tiqilgan obi l o’ la tikishi bilan a y lantirib chi q ilgai. Bunday jiyakning ichki qat ori b o’ ylab engilgina kungura nusxa yo’l o’ t q azilgan. O’zining uslublashtirilgan xususiyatiga kura, 1224 y i l xijriy (1809—1810) deb sana qo’ y i lgan, yu q or i da zikr etilgan mahsilar ham zardo’zlik buyumlarining shu guru x iga mansubdir. Dastlabki davr uslub xususiyatlarini deyarli butunlay sa q lab qolgan bo’lsa-da, 70 —80-yillar zard o’ zligi o’zining xos xususiyatlariga ham egakim, bu hol uni alohida guruhga ajratishni ta q ozo etadi. Butador (uning turlaridan biri butador i tavqnok) xilidagi kompozitsiyaga ega b o’ lish, sidir g a rang mayin b arqutlardan foy - dalanish, odmi tikish usullarini q o’ llash, isli miy xilidagi jiyaklarning mavjudl i gi singari 70-yillar kashtalariga xos b o’ lgan uslub xususiyatlaridan ta щ q ari buyumiing bejirimligiga, tantanavorligiga va b o’ yo q larining yor q inligiga erishish uchun bo’lgan intilishni ham ko’ramiz. Ranglar yor q inligiga, birinchidan, zardo’zlik tikishida rangdor shoyidan ko’pro q foydalanish va unga barqutni «edirish», ikkinchidan, rangarni ochadigan bir qancha yangi tikuv y o’ sinlarini qo’ llash orqali erishilgan. Kashtaning a y rim q ismlari uchun qo’ llanadigan va unga goyat yarashib turadigan, bundan ta shq ari gullarning girdini aylantirib chi q ishda ishlatiladigan zar ip yoki zar aralashtirilib eshilgan ipak ipdan foydalanish di qq atga sazovordir. Kashtalarga ma’lum darajada mayinlik ba g ishlab, rangini ochib yuboradigan rangli ipak erishlar ham (pushti, t o’q q izil, moviy, yashil, nopormon) bu davrga xos bo’lgan asosiy bel gi lardandir. Zardo’ziy birishimdo’ziy deb nomlangan murakkab texnikali zardo’zlikning o’ziga xos turi ham aynan mana shu davrga taallu q lidir. Gullari fabrikada t o’ qilgan gazmollardan olingan daraxt xilidagi islimiy kompozitsiyalar va butador xilidagi dabdabali, bezakli kompozitsiyalar islimiy na q shlarning talqinidan o’ tkir reallikni sa q lab qolgan (bu 70-yillarning boshlarida vo q e’ bo’lgan), biroq shunga q aramay, naqsh va milliy bezaklarni geometrik shaklga solishga, uslublashtirishga intilish, umuman olganda, xuddi shu davrning

xarakterini belgilaydi. Dastlabki davr kashtalaridagi gul butodlari ancha real ifodalansa, bu erda turli ko’rinishdagi xurmo yapro q lari, salib ko’rinishidagi girid va h okazo vositalar or q ali tal q in etiladi. Kashtalar h ajmi jihatidan « o’ sa» boshlaydi. Dastlabki davrga xos bo’lgan, yapro q nusxa kashta daldasi bilan durshalgan mayda gul girihlarni na q shli yirik daldalar sidib chi q aradi (diametridan 30—40 santimetr). 80-yillar oxirida esa ancha murakkab yangi kashtalar yuzaga keldi, tagzamindagi oralid bush joylarni ikkinchi darajali elementlar bilan to’ldirishga intilish paydo bo’ldi. Kashta gullari ayrim-ayrim shoxobchalarga ajralib ketdi. Dastlabki davrga oid bo’lgan islimiy kashtali ensiz, odmi jiyaklar xiyla murakkablashdi. Uchinchi davr zardo’zlik yodgorliklari uchun taalluqli bo’lgan keng «ochih» jiyak turlari bunyodga keldi. Bu davr (80-yillarning oxiri) tun zardo’zligida katak-katak bar q utlar keng mi q yosda dhllanila boshladi. Q izil mayin bar q utlardan tash q ari och k o’ k va nopormon Barqutlar iste’mol q ilinardi. Bu davr zardo’zligining yana bir O’ziga xos tomoni bu t oq nishon deb atalgan usul h isoblanadi. Gazmol ustiga rangli shoyidan to’shama qo’ yilib, ustidan kalyobatun bilan may da katakchalar tikib chi q ilgan. 90-yillarning boshida (1893 yil) zar iplarning yangi navlari ko’p miqdorda ishlab chi q arilib, ular rangli ipak iplarni deyarli batamom si q ib chiqardi va umumiy tikish uslubini ham tubdan o’ zgartirib yubordi. Uchinchi davr (1890—1900 yillar) zardo’zligi tikishining haddan ortiq m i lligi, detallarining k o’ pligi, k o’ pincha ishining zargarona uta nozikligi bilan ajralib turadi. Turli kurinishdagi b o’ rtiq girihlar, yulduzchalar va shunga o’ xshagan boshqa bezaklar buyumga o’ zgacha zeb berib turgan, ular a’lo sifatli zar sim bilan tiqilib, rangli shoyi iplarda goyat hafsala bilan jilo berilgan. Butun kashta yuzasi buylab sochilgan bunday bezaklar q immatbaho zargarlik ta q incho q larini esga soladi. Tagzaminning ochi q joylari qo’ shimcha elementlar bilan zich tiqil ib to’ldirilganidan gazmolning rangi g ira-shira ko’rinib turgan. Jiyak kashta hoshiyasini to’ldirishi bilan barobarida uning salmo g ini ham oshirib yuboradi.

Milliy naqshlar islimiy elementlarning uslublashuvi va geo metrik shakllar kasb etishi tobora takomillashib boravergan. Butador xilidagi butoqlar kashtasi ancha ilgari mumkin q adar real narsa deb talqin etilar edi, 1890—1900 yillar buyumlarida esa ular ichi mayda islimiy uslublashtirilgan naqshlarga tula yirik-yirik cho’zincho q doiralar, kvadratlar, hal q alar va hokazo ko’rinish kasb etgan. Milliy naqshlar ichida davhur kompozitsiyasi alohida o’rin tutadi. Bu davr zardo’zligida paydo bo’lgan rango- rang gulli barqutlar aynan shu turdagi kiyimlar tikishda foydalanilgan. Bunda gazmolning ancha-muncha Kismi kashtagullardan xoli qolib, a’lo barqut o’ zining qiymatini y o’q otmagan. Ayrimlari 25—27 santimetr enlikdagi «ochi q » maydonlar vam xuddi shu milliy naqshlardan andoza olib t iqilgan. Bu davr zardo’zlik yodgorliklaridagi darham va butador kompozitsiyalari dabdabali liboslarga zeb berishda foydalanilgan, darhami daraxt kompozitsiyasi esa sira uchramaydi. XX asrning ikkinchi un yilligi zardo’zlik buyumlari bizgacha goyat kam etib kelgan. Shu boisdan bu davr umumiy uslubi haqida bir narsa deyish qiyin. Umuman olganda bu ham 1890— 1900 yillardagi goyat serhasham zardo’zlik uslubidan uncha farq q ilmagan, biro q uning shun day o’ziga xos xususiyati ham borki, bu davr buyumlarini alohida tahlil q ilishga t o’ la asos b o’ la oladi. 1890— 1900 yillar uchun xos bo’lgan buyumlar va texnik uslublar rango-rangligi bu erda k o’ zga tashlanmaydi. Usta zardo’z imkoni boricha oz narsa i щ latib, soz buyum yasashga tirishadi — u birgina ip — zar yoki kumush «sim»dan foydalanadi. Natijada kashta shun day bir orir manzara kasb etadiki, keragidan ortiqcha — yar q irab turgan zarrin rang kishi g ashini keltirib, noxush kayfiyat paydo qiladi. Bunda biz zardo’zlikning na o’ tgan asr 70—80 yillariga xos bo’lgan rangdorlikni, na 1890— 1900 yillariga xos bo’lgan zav q yob jimjimadorlikni ko’ramiz. Boy bezagi va yor q in tovlanib turishi zardo’zlik bilan aslo chi q isholmaydigan rang- bara n g gulli barqutlar nisbatan so’nggi davrlarda yaratilgan buyumlarning k o’ rkamligini oshirish u yo q da tursin, balki ularning ba diiy hiymatiga putur etkazdi.

O’rta Osiyoning mohir ustalari q ulida barq urib gullagan Buxoro zardo’zlik san’ati o’zining badiiy q iymati bilan muhim o’rin tutadi. Necha asrlar davomida usta zardo’zlar tikishning eng ajoyib yo’llarini topdilar va uni takomillashtirdilar. Ranglardagi nazokatni chuqur h is etilgan holda och iq rangli shoyilar zardo’zlikka tatbiq etila boshlandi. Milliy naqshlarning ayrim elementlari va kompozi st ion tuzilishlari be q iyos xayolot mahsuli ekanligi aslo sir emas . An’anaviy talqinlarning keng miqyosda qo’llanilishi va an’anaviy kompozistion sxemalarning mo’lligiga qaramay, bunda qotib qolgan andaza yoki shablondan asar ham ko’rmaymiz. Bular hammasi ustalarning Uzbekistan xalqlari madaniy merosi xazinasiga bebaho hissa bo’lib qo’shiladigan chinakam san’at durdonalari yaratishiga imkon beruvchi qizgin ijodiy mehnatdan darak berib turibdi. 1.6. Zardo’zlik terminlari lugati

Almosiy (olmos)— girdobsimon gajakdor barglar turkumi ko’rinishidagi naqshning bir bo’lagi. Angur — Uzum gujumlari shaklining jilosi. Bayt — she’r — xashamdor yozuvlarga taqlid «kitoba» naqsh to’rini to’ldirish yo’li. Barg —xar qanday yaproq shaklida tiqilgan kashta. Bargi majnunbed — majnuntol. Bargi shullukiy — zuluk ko’rinishidagi ingichka egma yaproq tasviri. — shoyida tikish. Bodom b irishimdo’ziy — bodom. Bodomi na’laknok — tana tasviri bilan to’ldirilgan bodom shakli . Bodomi xazonnok — bargi suligan bodom shakli. Bodomi shoxnok — bodom va shoxcha tasvirini beru Bodomcha — bodomcha. Buta — gulli buta. Butacha — butacha. Butador — yuza buylab bir tekis yoyilgan, gul dastalaridan tuzilgan bir butun nan q sh, «Buttador» usulida bezaklangan buyum turi. Butadori daraxt — bir butun naqsh, «darxami daraxt» varianti, bunda gul tik yo’l-yo’l qatorlar buylab joylashgan bo’ladi. Butadori tavqnok — bir tekis yoyilgan va orkasida katta «tavk» turunji bo’lgan bir butun naqsh. Butadori chilyolak — yuza buylab bir tekisda «chilyolak» h al q achalari joylashgan bir butun na q sh. Gardish — «darxami daraxt» na q shining bir turi. Guli bibishak — ayollarning manglayga takadigan gulga o’ xshash zargarlik takinchogi. Guli kal’agiy — nusxasi chet el idishlaridan olingan yirik gul shakli. Guli kashkariy — qarang: «guli sadbarg». Guli kosagul — karang: «guli kal’agiy».

Guli sadbarg — yuz yaproqli gul — ko’p mikdordagi yaproqlardan tuzilgan gul naqshi. Guli chinni — xrizantema. Guli chorbarg — to’rt yaproqli gul naqshi. Guli xasht barg — sakkiz yaproqli gul naqshi. Guli shishbarg — olti yaproqli gul naqshi. Gul — xar kanday gul na q shi. Guldo’ziy — charm, karton yo qogozdan kiyib tayyorlangan rasmga tiqilgan kashta. Guldo’ziy zamindo’ziy — «guldo’ziy»ning «zamindo’ziy» bilan birikib, «guldo’ziy» xosil etuvchi aralash (murakkab) texnika. Daraxt — daraxt shakli ifoda etilgan kashta (gul). Darxam — butun tikish yuza buylab naqshi bir tekis joylashgan bir butun kashta. «Darxam» uslubida bezatil gan kiyim turi. Darxami daraxt — asosini daraxt shakli tashqil etgan, gullari barcha tikish yuzasi buylab bir tekisda joy lashgan bir butun naqsh turi. Davkur (davri kur birikmasidan) — orkasida «ta yo k» turunji bo’lgan kiyimning jiyak guli. Davriy gardish — «gardish» usulida tiqilgan jul. Davriy se gula — «s e gula» usulida tiqilgan jul. Dubarg — juft-juft gul. Jiga davriy — yarim doyra sha k lidagi jul. Zamindo’ziy — z aminni bir t ek ki s zar ipda tikishning turli yo’llari. Zamindo’ziy-guldo’ziy — «zamindo’ziy» ustunligidagi aralash texnika. «guldo’ziy-zamindo’ziy». Zardo’z — zardo’z. Zardo’ziy — zarda tiqilgan. Zardo’ziy — berishimdo’ziy — zar va rangli ipak ipda tikishning aralash texnikasi. Zei ko’rta — ayollar kuylagining yoka va d agi kashtalar.

$Iro q i — salib ko’rinishidagi chok (tikish) turi. Islimiy — o’ simlik navdasi ifodasi. Islimiy du raftora — bir-biriga o’ rilgan ikki novda shakli. Islimiy yak raftora — yakka xoldagi novda shakli. Ishkandar pecha — «gajak». Ishkandarpechoni bodomnok — bodomli gajak shakli. Ishkandarpechoni tangachanok — tangachali gajak shakli. Ka’bi gul — guldon (arabcha ka’b — idish va forscha gul so’zlaridan). «Tavk» turunjining kuy i kismida joylashgan na q sh b o’ lagi. Kalyobatun — zar yo kumush ip k o’ shib yigirilgan ipak ipda chok tikish. Kalyobatuni safid — ipak ipning kumush ip k o’ shib yigirilgani. Kalyobatuni tillo — ipak ipning zar ip qo’shib yigirilgani. Kandoriy — q arang: kandoriydo’ziy. Kandoriy dila xonanok — rangli ipak kalava qo’shib kanda\orcha tikish usuli. Kandoriydo’ziy — kandahorcha tikish, qatimlarning kesishuvidan xosil qiliigan kata- katak naqshlar. Zardo’ziy tangachanok — odatda sim zardan qilinadigan «taigacha» kandoriy Kandoriy hasht baxyagiy — sakkiz baxyali qandaxorcha tikish bo’lib, bir-biriga qalashgan kvadratlardan iborat. Kandoriy hasht baxyagiy dila xonanok — barkut, shoyi kabi mato parchalari huyib, sakkiz baxyali kandahorcha tikish usuli. Kandoriy qasht baxyagiy tangachanok —«tangacha»li sak kiz baxyada tiqilgan kandahorcha tikish. Kandoriy chor baxyagiy — kvadratlar turi yoki zanjiri qosil qilib, to’rt baxyada tiqilgan kandahorcha usul. Kitoba — me’moriy bezak elementlariga o’hshatib tiqilgan kashta. Yozuvli uzun to’rtburchakning ichi islimiy naqshlar bilan to’ldirilgan. Kobuliy — kobulcha tikish — baxyalar dumaloq qalkachalar ko’rinishida bo’ladi. K o’ shbodom — bir juft bodom nusxasi. K o’ shbodomi xazonnok — barglari suligan bir juft bodom nusxasi.$