Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi - Tasviriy san'at - Diplom ishlar

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4874.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA Q’RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TASVIRIY SAN‘AT VA MU H ANDISLIK GRAFIKASI KAF E DRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika-psixologiya fakulteti dekani:_________dots.B. Jo’rayev. “____”________________ 201 3 yil SOYIBOVA NAFISA ISMOILOVNA ning 5140700 — Tasviriy san‘at va muhandislik grafikasi ta‘lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Mustaqillik yillarida o’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi ” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: N. Hasanov. QARSHI - 201 3

MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………..3 I bob. Haykaltaroshlik san’atri tarixi. 1.1 Haykaltaroshlik san’ati haqida……………………………….9-bet. 1.2 O’zbekistonning eng qadimgi haykaltaroshlik san’ati namunalari………………………………………………………12- bet. 1.3 O’zbekiston ing XX asr hakaltaroshlik san’ati .......……… .... 1 5- bet. II bob. Mustaqillik yillarida O’zbekiston haykaltaroshlik sn’ati. 2.1 Muataqillik yillarida tasviriy san’at sohasidagi muhim o’zgarishlar…………………………………………………….18-bet. 2.2 Mahobatli haykaltaroshlik va uning rivojlanishi …………1 9-bet. 2.3 Dastgohli haykaltaroshlik........…………………………… 35-bet. 2.4 Pedagogika kasb-hunar kollejlarida san’atshunoslik darslarining o’qitilishi………………………………………… .....................43-bet. 2.5 “Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi” mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash……………………………………… .46-bet. XULOSA …………………………………………………….52-bet. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………….53-bet. 2

KIRISH Rеspublika miz o’z mustag’illigiga erishgandan so’ng ig’tisodiy, ijtimoiy ma'naviy so h alarda, ayni q sa ta'limni islo h g’ilish borasida misli ko’rilmagan ijobiy o’zgarishlar yuz bera boshladi . Jumladan, Oliy Majlisning 1997 yil 29-avgust IX sеssiyasida g’abul g’ilingan «Ta'lim to’g’risida»gi g’onun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi XXI asrda O’zbеkistonning ta'lim tizimini rivojlantirish borasidagi stratеgik yo’nalishini bеlgilab bеrdi. Bu esa umumta'lim maktablari, akadеmik litsеy va kasb - hunar kollеjlari uchun ma'naviy jihatdan barkamol, ta'lim jarayonida zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni mohirona qo’llay oladigan, ijodkor o’g’ituvchi-kadrlarni tayyorlashdan iborat. Zеro Prеzidеnt I.A. Karimov aytganidеk, «Biz oldimizga qanday vazifa qo’ymaylik, qanday muammoni yеchish zarurati tug’ilmasin, gap oxir-oqibat, baribir kadrlarga va yana kadrlarga borib taqaladi. Mubolag’asiz aytish mumkinki, bizning kеlajagimiz, mamlakatimizning kеlajagi, o’rnimizga kim kеlishiga yoki boshqacharog’ aytganda, g’anday kadrlar tayyorlashimizga bog’lig’».1 Ma’lumki, tasviriy san'at inson ongiga tezda ta'sir etib, unda ezgu hislar uyg'otadigan, ma'naviy olamini boyitadigan san'at turlaridan biridir. Shu bilan birga, tasviriy san'at inson shaxsining shakllanishi va kamolga yetishiga yordam beradigan tarbiyachi hamdir.Shu jihatdan ham umumiy o’rta ta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlarida yosh avlodni har jihatdan barkamol insonlar qilib tarbiyalashda tasviriy san’atning ham o’z o’rni bor. San'atkor o'z asarlarida voqea va hodisalar, turli holatlarning ma'lum bir ko'rinishini ifodalab, tasvir orqali ichki mohiyatni ochib, kishilarning ma'naviy qiyofasi, psixologik (ruhiy) holati va fikrlarini tasvirlaydi. Tasviriy san'at juda qadim zamonlarda, mehnat jarayonining taraqqiyoti natijasida paydo bo'ldi. Mehnat jarayonida inson tafakkuri kamol topdi, go'zallik ________________________________________________________________________________ 1. I.A.Karimov O’zbеkiston XXI asrga intilmog’da. T. «O’zbеkiston», 1999, 18 bеt hissi ortdi, voqelikdagi go'zallik, qo’laylik va foydalilik tushunchalari kengaydi. 3

Sinfiy jamiyat vujudga kelishi bilan esa ijtimoiy taraqqiyotda katta o'zgarishlar sodir bo'ldi, aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralib chiqa boshladi. Bu esa fan va san'at rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Professional san'at va san'atkorlar shu davrda paydo bo'ldi. Tasviriy san'at esa o'ziga xos xususiyatini, sinfiyligini namoyon etib, hukmron sinfning ideologiyasini targ'ib etuvchi kuchli g'oyaviy qurolga aylandi. Lekin shunga qaramay, omma orasidan yetishib chiqqan iste'dodli ijodkorlar mehnatkash xalq ommasining orzu-istaklarini, ularning go'zallik va xudbinlik, oliyjanoblik va insonparvarlik haqidagi tushunchalarini ifoda etuvchi asarlar yaratdilar. Xalqning turmushi, xulq va odatlari, yutuq va mag'lubiyatlari ularning asarlarida o'z ifodasini topdi. Har bir davrda mavjud bo'lgan ana shunday san'at hayot go'zalliklarini tasvirlab, odamlarda yuksak xislat va fazilatlarni kamol toptirdi, ularni tenglik, ozodlik, birodarlik, yorqin kelajakka intilishga da'vat etdi. Haqiqatdan ham insoniyat yaratib qoldirgan madaniy qadriyatlar oddiy boyliklar bo'lib qolmay, balki o'zida inson aql-zakovati, hayot to'g'risidagi fikr- o'ylarini aks ettiruvchi ko'zgu hamdir. Jahon va Vatanimiz san'ati tarixini o'rgatish, uning taraqqiyot qonunlarini tushunish, nodir yodgorliklar bilan tanishish, o'tmish odamlarning his-tuyg'u, hayotiy tajribalarini o'rganish g'oyaviy-estetik qarashlarning shakllanishini bilish demakdir. Bu so'zsiz kishilarda hayotiy tajribalarning boyishiga, hayotga yanada keng va atroflicha yondoshishga yordam beradi. 1991 yilda e ’ lon qilingan Mustaqillik О‘ zbekiston tarixida yangi sahifa ochdi . Qisqa tarixiy davr ichida mamlakatimizda davlat va jamiyat qurilishining mutlaqo yangi siyosiy asoslari yaratilishi bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy va ma’navii sohalar rivojlanishining ustuvor y о ‘nalishlari belgilab berildi. Buyuk vatandoshlarimiz - Imom Buxoriy, Hakim Termiziy, Xoja Baxouddin Naqshbandiy, Imom Moturidiy, Burxoniddin Mar-g‘inoniylarning nomlari kayta tiklanmoqda. О ‘tmishning buyuk mutafakkirlari, shoirlari va musavvirlari Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muxammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Axmad Farg‘oniy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Kamoliddin Behzod, 4

Muxammad Murod Samarqandiy hamda jadidchilik harakati vakillarining nomlari g‘urur bilan tilga olinmoqda. Ularning sharafiga yodgorlik majmualari qurilib, kitoblar chop etilmoqda, faoliyatlari keng targ‘ib qilinmoqda. Ulug‘ sohibqiron Amir Temurning tariximizda tutgan о ‘rni va ahamiyati ham nixoyat haqqoniy talqiniga erishdi. Ana shunday milliy uyg‘onish davrida О ‘zbekiston Prezidenti I.Karimov Mustaqillik bilan bog‘liq barcha ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalar qatorida inson, ayniqsa yosh avlod ma’naviyati, erkin, ozod shaxs ma’rifatiga, madaniyat va san’atning rivojiga alohida e’tibor berdi. Zotan, takomil ma’na viy madaniyat va san’atsiz, milliy qadriyatlarni yanada yuqori bosqichga k о ‘tarmasdan turib, yangi jamiyatni, yangi ijtimoiy-tarixiy munosabatlarni va yangi dunyoqarashni barpo etish mumkin emasligi ayon b о ‘ldi. "Mustakilligimizning dastlabki kunlaridayoq, — deb yozadi Prezident I.Karimov — ajdodlarimiz tomonidan k о ‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’ naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga k о ‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa b о ‘lib koldi. Biz ma’navii qadriyatlarni tiklashni milliy о ‘zlikni anglashni о ‘sishidan, xalqning ma’navii sarchashmalariga, uning ildizlariga kaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb xisoblaymiz'" Mavzuning dolzarbligi. Bitiruv ishi mavzusini “ Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi” deb ataduk. О ‘zbekistonda yangi ma’naviy g‘oyaviy y о ‘nalishlarning shakllanishi о ‘z navbatida, zamonaviy san’atning barcha sohalariga samarali ta’sir etib, ijodiy izlanishlar doirasini kengaytirib, badiiy tafakkur rivojini yana da jadallashtirdi. Tarixiy, madaniy va ma’naviy-axloqiy kadriyatlarning keng qatlamlarini qayta idrok etish g‘oyalari, yangilanish tamoyillari me’morlik, tasviriy va amaliy bezak sohalarida va san’atning boshqa turlarida yaqqol namoyon bo’lmoqda. Lekin Mustaqillik yillaridagi barcha san’at turlariqatorida haykaltaroshlik san’atimiz, uning rivojlanishi haqida alohida va keng qamrovli tadqiqotlar hali yetarli emas. Shu jihatdan olb qaralganda tasviriy san’at tarixi, jumladan , Mustaqillik yillaridagi haykaltaroshlik san’atimiz rivoji, yangi davrdagi ijodiy 5

o’zgarishlarni yanada yaxshiroq o’rganish va ularni yosh avlodning badiiy tarbiyasida qo’llah muhim vazifalardan hisoblanadi. Zero, mustaqillik bergan ulug’ ne’mat tufayli tasviriy san’at sohasida qo’lga kiritilgan va kiritilayotgan muvaffaqiyatlar, ular mohiyatini anglash dolzarb vazifadir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mustaqillik yillarida O'zbekiston umumiy o'rta ta'lim maktablari va kasb-hunar kollejlari uchun “tasviriy san’at tarixi” fani va unda aynan “Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi” mavzusini o'qitilishini takomillashtirish borasida o'quv adabiyotlar, qo'llanmalar tayyorlangan va chop etilgan.Bitiruv-malakaviy ishda ko’rilayotgan muammo ilgari ham har tomonlama o’rganilib chiqilgan va amaliyotga joriy qilingan. Masalan, bu muammolar Rahim Hasanovning “Tasviriy san’at asoslari” (2009 yil), Norsaid Oydinovning “O’zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar” kabi o’quv qo’llanmalarida atroflicha yoritib berilgan. Ammo aynan haykaltaroshlik san’atimizning Mustaqillik yillaridagi rivoji haqidagi tadqiqotlar hali yetarli emas. Shuningdek, ushbu mavzu doirasida o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash hali to’liq ishlab chiqilmagan. Malakaviy ishda ana shu kamchiliklarni bartaraf qilish va mavzuni kengroq va eng so’nggi ma’lumotlar asosida yoritib berish ko’zda tutilgan. Tadqiqotning maqsadi. Mazkur bitiruv-malakaviy ishi mavzusi milliy haykaltaroshlik san’atimizning yangi tarixiy sharoitdagi taraqqiyoti tahliliga bag‘ishlangan tadqiqot bо‘lib, unda Mustaqillik yillarda О‘zbekiston haykaltaroshlik san’atida, badiiy-madaniy hayotida kechgan jarayonlar, yangi ijodiy yо‘nalishlar va an’anaviy shakllarning mutanosibligi masalalarini yoritish, shuningdek, kasb-hunar kollejlari “san’at tarixi” darslarida ushbu mavzuni yoritishda yangi pedagogic texnalogiyalarini qo’llash uslubiyatini ishlab chiqish maqsad qilib qo’yilgan. Milliy tafakkurdagi tub yangilanishlar san’atimizni qayta idrok etish va uni ijtimoiy ongning bugungi darajasiga muvofiq san’atshunoslik ilmining talablari asosida baholash zaruriyatini taqozo etadi. Ushbu tatqiqotda - tasviriy san’at, 6

xususan uning dastgohli haykaltaroshlik va monumental (mahobatli) haykaltaroshlik turlarining bugungi kundagi taraqqiyoti, badiiy izlanish jarayonlari, asosiy rivojlanish tamoyillari aks ettirilishiga harakat qilingan. Shuningdek milliy san’atimizning qadimiy tarixi, ildizlari,yaqin o’tmish tasviriy san’atimiz rivojlanish bosqichlari haqida zaruriy ma’lumotlarga ham to’xtalib o’tiladi. Tadqoqotninig vaifalari. Ma’lumki, “Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi yo’nalishida ta’lim olish jarayonida talabalar” tasviriy san’at tarixi “kursi bilan yaqindqn taniashadilar. Ana shu mashg’ulotlarda san’at tarixiga doir muhim manbalar o’rganilib, ularning qiyosiy xarakteristikasini berish imkoniyati paydo bo’ladi. Ayniqsa, Vatanimiz san’ati, uning Mustaqillik davri san’atini o’rganish,uni kengroq tatqiq qilish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Mustaqillik davri O’zbekiston tasviriy san’ati va uning rivojllanishi mavzusida bir qancha ilmiy tatqiqot ishlari olibl borilgan bo’sada, uning rivojlanish borasidagi yangi- yangi o’zgarishlar ,jarayonlar, ulani eng so’nggi manbalar asosida o’rganishni , tatqiq qilishni taqoza etadi. Bundan tashqari, Vatanimiz tasviriy san’ati tarixi, unung rivojlanish bosqichlarini o’rganishi, olingan bilim va malakalarni hayotga tadbiq etish, jumladan umumiy o’rta ta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlarida tasviriy san’at darslari negizida san’atshunoslik darslarini olib borish usullarini o’rganish asosiy maqsadlardan hisoblanadi. Shuning uchun ushbu mavzuni yoritisshda quyidagi vazifalrni hal qilishni maqsadga muvofiq deb topdik: - vatanimiz hududidan topilgan qadimiy tasviriy san’at ydgorliklari, jumladan haykaltaroshlik namunalari haqida manbalar to’plash va mavzuni yoritishda ulardan unumli foydalanishni o’rganish; - XX asr O’zbekiston haykaltaroshlik san’ati va uning bu davr san’atida tutgan o’rni haqida aniq ma’lumotlarni jamlash va mavzu asosida uni ijodiy yoritib berishga intilish; - Mustaqillik davri haykaltaroshlik san’ati va undagi g’oyaviy-badiiy o’zgarishlar, uziga xos xususiyatlar haqida fikr-muloxazalar yuritish; 7

- haykaltaroshlar ijodini ilmiy o’rganish va yoritish; - pedagogik yo’nalishdagi kasb-hunar kollejlarida tasviriy san’at mashg’ulotlari mazmunini o’rganish; - kasb-hunar kollejlarida san’atshunoslik mashg’ulotlarini olib borishda yangicha pedagogik texnologiyalarni qo’llashni o’rganiash; Tadqiqotning metodologik asoslari. O’zbеkiston Rеspublikasi “Ta'lim to’g’risida” gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi “Tayyorlov yo’nalishi bo’yicha tarmoq ta’lim standarti va o’quv dasturilari,Prеzidеnt I.A. Karimovning ta'lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-mеtodik pеdagogik adabiyotlarga tayanilgan. T adqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy a h amiyati . Bitiruv-malakaviy ishini bajarishda olib boriladigan tadqiqotimizning imiy yangiligi shundaki, unda Mustaqillik yillaridagi haykaltaroshlik san’ati, rivojlanishi, yangicha uslub va mavzularning o’ziga hos talqinlari haqida eng so’nggi ma’lumotlarga tayangan holda tadqiqotlar olib boriladi. Shuningdek, kasb- hunar kollejlarida o’tiladigan “Taviriy san’at tarixi” darslarini noananaviy usullardan foydalangan holda olib borishning samarali yo’llari tavsiya qilinadi. Bular- tasviriy san’at mashg’ulotlarida qo’llash mumkin bo’lgan yangicha pedagogik texnologiyalardir. Ishlab chiqilgan metodlar amliyotda sinab ko’rilgan va undan umumiy o’rta ta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at fani o’qituvchilari , shu sohada ta’lim olayotgan talabalar foydalanishlari mumkin. Bitiruv-malakaviy ishning hajmi. Ish- kirish, ukki bob, yetti bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo’lib, ellik uch sahifadan tashkil topgan. I bob. Haykaltaroshlik san’atri tarixi. 1.1 Haykaltaroshlik san’ati haqida. 8

Tasviriy san'atning turlaridan biri bo’lgan haykaltaroshlik asarlari borliqdagi hajmga ega bo’lgan barcha shakllar asosida tasvirlanadi. Mayda haykalchalardan tortib, park va hiyobonlarga o’rnatiladigan turli mahobatli haykallar, yodgorliklar, binolarning dеvorlariga ishlanadigan rеlyеflar, tanga, nishon, mеdal kabilarning yuzasidagi bo’rtma tasvirlar haykaltaroshlik san'atining turli ko’rinishlaridir. Haykaltaroshlik asarlari o’zining ishlatilish joyi, bajaradigan vazifasi va tayyorlanish usuliga qarab turlicha nomlanadi. Ular odatda dumaloh va qabarih ko’rinishda bo’ladi. Dumaloq haykallarni hamma tomondan aylanib ko’rish mumkin bo’lsa, qabarih haykallarni yuzaga bo’rttirib ishlanganligi sababli faqat bir tomondan ko’riladi. Qabarih haykallarni rеlyеf dеb ataladi. Rеlyеf frantsuzcha so’z bo’lib «yuza» dеgan ma'noni anglatadi. Rеlyеfli haykallarda asosiy obrazlar bilan bir qatorda kеnglik, tabiat manzaralarining ko’rinishi ham aks etadi. Shuning uchun bunday rеlyеflarni ba'zan pеrspеktiv rеlyеf dеb ham yuritiladi. Rеlyеf o’z navbatida ikki turga bo’linadi. Ular barеlyеf va gorеlеfdir. Barеlyеf ham fransuzcha so’zdan olingan bo’lib, «past» rеlyеf dеgan ma'noni anglatadi. Bеrеlеfda haykal tеkis yuzaga nisbatan bir oz qabargan bo’lib, uning qalinligi o’zining haqiqiy hajmining yarimidan oshmaydi. Tanga, nishon, ordеn va mеdal yuzalaridagi bo’rtma tasvirlar bunga misol bo’la oladi. Barеlyеflar ayniqsa amaliy san'at buyumlarini, mе'morchilik binolarini bеzashda juda qo’l kеladi. Qadimgi yunonistonda hayotda ishlatiladigan turli xil buyumlar: ko’za, guldon, qurol- aslahalarning yuzalarini barеlyеflar bilan bеzaganlar, binolarning dеvorlariga turli hayotiy voqеalarni aks ettiruvchi bo’rtma tasvirlar ishlaganlar. Gorеlеf so’zi ham fransuzcha bo’lib, «baland» rеlyеf ma'nosini bildiradi. Haykaltaroshlikning bu turida tasvirlar yuzadan sеzilarli darajada bo’rtib chiqqan bo’lib, uning halinligi o’zining haqiqiy xajmining yarmidan oshgan bo’lishi shart. Gorеlеfga ko’plab tarixiy voqеalarga bag’ishlab ishlangan yodgorliklar misol bo’lishi mumkin. Bu yodgorlikdagi ayrim haykallar, masalan, oldinda tasvirlangan obrazlar, yuzaga nisbatan juda bo’rtib chihhan bo’lsa ham lеkin ular asosiy 9

kompozitsiya yuzasiga yopishgan holda ishlangan. Bu yodgorliklarda rеlеfning ikki turini ham uchratish mumkin. Lеkin gorеlеf unda yеtakchi o’rinni egallaydi. Rеlyеfning yana bir turi mavjud bo’lib, bu o’yib ishlangan rеlyеflardir. Bunday rеlеflar odatda tеkis yuzaga o’yib ishlanadi. Yuzani o’yish natijasida hosil bo’ladigan yoruh-soya o’yini hisobiga tasvir ko’zga tashlanadi. Bunday rеlyеflarning imkoniyati chеgaralangan bo’lganidan ular amalga juda kam qo’llaniladi. Ular Qadimgi Misrda ko’plab ishlatilgan. Haykaltaroshlik asarlari yaratish uchun turli xildagi matеriallardan foydalaniladi. Bu matеriallar haykalga turli haraktеr va mazmun bеrishda hizmat qiladi. Masalan, tosh-granitda ishlangan haykallar kishida ulug’vorlik, abadiylik baxsh etsa, aksincha marmarda ishlangan haykallar nozik, ko’rkam ko’rinadi. Shuning uchun haykallar o’zining mazmuni va o’rnatiladigan joyiga qarab har xil matеriallardan ishlanishi mumkin. Haykaltaroshlik matеriallari ko’p. Ular quyidagilardan iborat: plastilin, loy, yog’och, mеtall, marmar, granit, suyak, sеmеnt, gips va hakozalardir. Qimmatbaho mеtallar-oltin, kumush, nikеllar ham haykaltaroshlikda qo’llaniladi. Haykaltaroshlikda dеyarli rang ishlatilmaydi, lеkin xalq haykaltaroshligida haykallarni bo’yash hollari uchraydi. Bunga O’zbеkiston hududidan topilgan qator haykaltaroshlik asarlari misol bo’la oladi. Haykaltaroshlik asarlari ham tasviriy san'atning boshqa turlari kabi o’zining bajaradigan vazifasi, mazmuniga harab qator tur va janrlarga bo’linadi. Haykaltaroshlik turlari dеganda biz monumеntal, dеkorativ va dastgoh haykaltaroshligini tushunamiz. Monumеntal haykaltaroshlikka muhim tarixiy voqеalar, atohqli shaxslar xotirasini abadiylashtirish maqsadida o’rnatilgan yirik o’lchovdagi, turli xildagi yodgorliklar, haykaltaroshlik ansambllari kiradi. Odatda monumеntal haykaltaroshlik asarlari o’zida katta mazmunni anglatib, mustaqil xaraktеrga ega bo’ladi. Lеkin shu bilan birga u bеvosita muhit bilan bog’liq bo’lib, mе'morchilik binolari hamda tabiat bilan uyg’unlikda bo’lishi mumkin. Bu unga yanada ulug’vorlik va ta'sirchanlik baxsh etadi. Monumеntal haykaltaroshlik asarlariga hos bo’lgan xususiyatlardan biri bu asar qahramonlarini ko’tarinki ruhda tasvirlashdir. Monumеntal 10

haykaltaroshlik asarlari doim ochiq havoda turish uchun mo’ljallangan bo’lganligi sababli ular uzoq turadigan qattiq matеrialdan, masalan, tosh, bronza, granit va bеtonlardan ishlanadi. Bulardan tashhari monumеntal haykaltaroshlik asarlari uzoqdan ko’rishga mo’ljallanganligi sababli, ularda katta-katta yaxlit shakllardan kеng foydalaniladi. Istirohat bog’lari, xiyobonlar, ko’chalar, shuningdеk, mе'morchilik binolarining dеvorlarini bеzash uchun ishlatiladigan haykallarning hamma turlari dеkorativ haykaltaroshlik san'atiga kiradi. Haykaltaroshlik san'atining bu turi monumеntal haykaltaroshlikdan shu bilan farq qiladiki, agar monumеntal haykaltaroshlik asarlari o’zida mustaqil mazmunni anglatib mе'morchilik va tеvarak-atrofga bog’liq bo’lmagan holda kishiga mustaqil fikrni bеra olsa, dеkorativ haykaltaroshlik asarlari esa bеvosita mе'morchilik kompozitsiyasi bilan bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari agar monumеntal haykaltaroshlik asarlari ishlashda obrazlarni ko’tarinki ruhda ishlansa, dеkorativ haykaltaroshlik asarlarida esa obrazlarni bir oz еngil yumoristik tarzda talqin etib, bo’rttiriladi. Bunga xalq badiiy ijodiyoti haykalchalarini misol qilish mumkin. Haykaltaroshlikning bu turida turli hayvon va qushlar shakli kеng ishlatiladi. Binolarning dеvorlariga ishlanadigan turli bo’rtma tasvirlar, amaliy san'at buyumlarining yuzasiga ishlangan tasvirlar ham dеkorativ haykaltaroshlikka kiradi. Turli favvoralar, panjaralar, darvozalarga ishlangan badiiy bеzaklarga ham dеkorativ haykaltaroshlik namunalari sifatida qaraladi. Chinnidan yasalgan haykalchalar, loydan ishlangan o’yinchoqlar ham shu haykaltaroshlikning ko’rinishi hisoblanadi. Dastgoh haykaltaroshligiga o’zida mustahil mazmunni anglatadigan asarlar kiradi. Bunday asarlar ko’rgazmalarga, intеryеrlarga ho’yish uchun mo’ljallab ishlanadi. Haykaltaroshlikning bu turida voqеlik o’zining butun borlig’i bilan aks etadi. Haykaltaroshlik san'atining bu turida inson psixologiyasidagi nozik o’zgarishlar, uning ichki ruhiy kеchinmalari, kayfiyati hamda xaraktеrini ochib bеrish imkoniyatiga ega. Xuddi shu holda u tabiatdagi mavjud hayvon va jonivorlarni ishlashda ham ularning xaraktеrini ko’rsata oladi. 11

Dastgoh haykaltaroshligining ko’rinishlaridan biri byustdir. U odam portrеtini gavdasi bilan aks ettiruvchi dumaloq haykallar gruppasiga kirib, o’zida bir qator obrazlarni mujassamlashtirgan haykallar kompozitsiyasi tarzida bo’ladi. Haykaltaroshlik san'atining yana bir ko’rinishi-tеrrakota hisoblanadi. ( tеrrakota - italyancha so’z bo’lib pishrilgan loy ma'nosini bildiradi). Tеrrakota kеng ma'noda loydan yasalib, xumdonda pishrilgan haykaltaroshlik asarlaridir. Haykaltaroshlik osarlarida insonning faqat tashqi ko’rinishi, tinch turgan holati yoki harakatdagi paytini aks ettirish bilan kifoyalanmay, undagi ichki kеchinmalar, his-hayajon va g’amginlik, kеlajakka intilish kabi holatlar ham o’z ifodasini topadi. Haykaltarosh asarida insonning tеvarak-atrofga bo’lgan munosabati, psixologiyasi, qalbidagi his tuyg’ulari ishonarli talqin etiladi. Bunda, albatta, eng avvalo haykaltaroshning o’ta ziyrakligi, tasvirlash qoidalarini puxta egallaganligi, odam gavdasi va mimik o’zgarishlari borasida plastik anatomiya sohasidagi yuqori bilimlarga ega bo’lishini taqazo etadi. To’g’ri topilgan harakat, yuzdagi mimik holat haykalni ta'sirli ifodalash uchun zamin yaratadi. 1.2 O’zbekistonning eng qadimgi haykaltaroshlik san’ati namunalari. O’zbek xalqi о‘zining qadimiy yuksak madaniyati va san’ati bilan faxrlansa arziydi. Buni О‘zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazilma ishlari yaqqol isbotlaydi. Xususan, Varaxsha, Afrosiyob, Xolchayon, Tuproqqal’a, Bolaliktepa, Ayritom, Dalvarzintepa, Kо‘yqirilganqal’a, Ajinatepa, Teshikqala va boshqa bir qator qadimiy shahar, qal’a, ibodatxonalar xarobalaridan togshlgan yuksak badiiy saviyada yaratilgan devoriy rasm, haykaltaroshlik asarlari, amaliy san’at buyumlari fikrimizning dalilidir. Bu noyob topilmalarni izlab topishda L.I.Rempel, G. APugachenkova, L.I. Albaum, B.A.Bulatov, Y.G‘ulomov, S.P.Tolstov kabi arxeolog va san’atshunos olimlar samarali mehnat qildilar. Qo’yqirilgan q al'a. Miloddan avvalgi III—IV asrlarga oid yodgorlikdir. U Qoraqalpo g’i stonnning To’rtko’l shahridan 22 km uzoqliqda joylashgan. Unda shohlar, askarlar uchun alohida xonalar, g’alaba zallari bo’lgan. Ibodatxona binosi ikki qavatli bo’lib, diamеtri 44, 4 m. Balandlish 9,5 m ni tashkil etadi. Bino 12

ichida 8 ta gumbazli xona bo’lib, uvda dеvoriy rasmlar, shuningdеk, zo’r mahorat bilan ishlangan sopol tobutlar, haykalchalar, dеvoriy naqshlar topilgan. Saroy zallarida dеvoriy rasmlar bilan bir qatorda ganchdan tayyorlangan rangli rеlyеflar, haykallar uchraydi. G’alaba zalidaga bir rеlеfda podsho va uning atrofidagi a'yonlar aks ettirilgan, boshqa xonadagi rеlyеflarda esa kiyik, anor, shuningdеk, tok novdalari o’z ifodasini topgan. Varaxsha — Buxoro shahridan 40 km g’arbda joylashgan qal'a xarobasi. Arxеologak qazilmalar shuni ko’rsatadiki, mazkur hududda miloddan avvalgi ming yil davomida odamlar yashagan va bu yеrlarda tasviriy san'at nihoyatda rivoj topgan. Varaxshadagi eng katga bino 9 gеktarni egallagan va balanddigi 10 mеtrni tashkil etgan. Bu binoda hukmdorlar saroyi va ibodatxona, askarxona, aslaha xonalar bo’lgan. Saroylardagi xonalar dеvoriy ranggasvir asarlari, haykallar va har xil rasmlar bilan bеzatilgan. ( 1-rasm) Ayritom - Tеrmiz shahridan 18 km uzoqlikda, Amurdaryo qirg’og’ida joylashgan qadimiy shahar bo’lib, u 1932 yilda aniqlangan. Bu yеrda olib boryatgan qazish ishri jarayonida turli haykal va frizlar topilgan. Ularda chiltor, qo’shnay, ud, nog’ora chalib turgan ayollar va erkaklar tasvirlangan.Bu frizlar ishlanish uslubi va kompozitsiyasi jihatidan Shimoliy Hindiston haykatgaroshlshigiga juda o’xshab kеtadi. Bu hol I—II asrlarda Budda dinining O’rta Osiyoga kirib kеlshi va tarqalishi bilan izoxlanadi. Ular o’zining badiiyligi jihatidan nihoyatda yuqoridir. 1938 yilda Ayritomdan I—II asrlarga oid buddaviylar ibodatxonasi ham topilgan. U yеrda maxsus hujralar, budda haykali ham bo’lgan.(2-rasm) Dalvarzintеpa — Andijon viloyatining chеkka qismidagi Dalvarzin qishlogada joylashgan turarjoy xarobasi 13

J ayron. Varaxsha. VIII asr. Arfa chalayotgan ayol.Friz. Ayritom. I-II asrlar. hisoblanib, u 1952 yilda topilgan. Yer osti qazilganda, u yеrdan bronza quyish ustaxonasi, tosh yotqizilgan ko’chalar, g’alla omborlari, turli uy jixozlari, sopol buyumlar, naqshli idishlar va odam haykallari topilgan. Topilmalar ichida ganchdan yasalgan ayol boshi eramizning II asrida yaratilgan, dеb taxmin qilinadi. Dalvarzintеpada qadimda qishloq xo’jaligi, mеtallga ishlov berish bilan birga tasviriy va amatay san'at ham kеng rivojtangan (3-rasm). Erta o’rta asrlar (VIII-Ixasrlar)So’g’d terrakotasi tarkibi yo’nalishi jihatidan rang-barangdir. Masalan chambarakli ikki insonning bosh qismini olaylik. Biribo’yniga idish osib ilgan (tepa qismida suyuqlik quyiladigan teshik) boshqasi bir tomonlama relyef (soqol qo’ygan).Ikki bosh ham bir odam uchun ishlangan bo’lib, faqat turli kompozitsion fikrda ifodalangan.Yuzlari nimadandir hayojonga tushgan ko’rinishda tasvirlangan bosh ayniqsa hayratlidir. 14

Ayol boshi.Dalvarzintepa.II-asr. Orqada tasvirlangan bosh esa nihoyatda emotsional holatda va ko’zlari zonli tarzda tasvirlangan. Shunday qilib O’zbekiston hududida yashagan qadimgi xalqlar san’ati turli tarixiy bosqichlarda o’zining turlicha rivojlanish va turg’unlik davrlarini boshdan kechirganligining guvohi bo’lamiz. Bir so’z bilan aytganda xalqimizning qadimiy tsaviriy sanati tarixida haykaltaroshlik ham alohida o’rin tutib, bugungi san’atimizning baquvvat tag zaminga ega ekanligini ko’rsatadi. 1.3 O’zbekiston ing XX asr hakaltaroshlik san’ati . Hozirgi O’zbekiston hududida XV asrdan to XX asr boshlariga qadar qator xonliklar mavjud bo’lib, ulardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy ahvol bir-birlaridan deyarli farq qilmas edi. Bu davr tasviriy san’ati taraqqiyotiga islom dinining ham nisbatan cheklovchi ta’siri sezilib turgan. XX asrning birinchi choragida tasviviy san ’ atning rangtasvir , grafika turlarining rivoji Samarqandda va Toshkentda yashagan bir qancha rus millatiga mansub rassomlarning ijodi bilan bog ’ liq bo ’ lgan edi . Sababi bu davrda Rossiyada 15

Oktyabr tuntarishi yuz bergan va bir qancha rus rassomlari O ’ zbekistonga kelib o ’ z ijodiy faoliyatlarini boshlashgan , hamda mahalliy yoshlarga bu san ’ at sirlarini o ’ rgatishga harakat qilgan edilar . Haykaltaroshlik san ’ ati ham keyinchalik ushbu ko ’ rinishda rivojlandi deyish mumkin . XX asrning ikkinchi yarmida A . Ivanov , F . Grishchenko kabi haykaltaroshlar ijodi mahalliy yoshlar - M . Musaboyev , H . Husniddinxo ’ jayev , J . Quttimurodov kabi ijodkorlar bilan hamohang ravishda rivojlandi . Bu davrga o ’ ziga xos yuqori badiiy saviyada ishlangan haykaltaroshlik asarlaridan biri Xuusniddinx о‘ jayev , V . Lunev , M . Bulatovlarning 1970 yilda yaratilgan " Navoiy va Jomiy " nomti monumentlaridir . Navoiy va Jomiyga bag ‘ ishlangan ushbu asar haykaltaroshlikning monument turiga kiradi . ( Monument — yirik о‘ lchamta yodgorlik haykalidir ). U sun’iy toshdan о ‘yib ishlangan va Samarqandda о ‘rnatilgan. Asarda mualliflar ustoz va shogard obrazini yaratganlar. Unda ustoz va shogird obrazi shunchaki tasvirlanibgina qolmasdan, ular orqali o’zbek va tojik xalqlarining tarixiy d о ‘stligi ramziy tarzda talqin etitadi. Bunga haykaltaroshlar ikki kishi qomatining pastki qismini о ‘zaro tutashib ketgandek tarzda tasvirlash orqali erishganlar. Monumentni kuzatar ekansiz, ulug‘ siymolar — Navoiy va Jomiylarning yliq munosabatlari xayolingizdan о ‘gadi va haykaltaroshlarning mahoratiga qoyil qolasiz. XX asrning ikkinchi yarmida A.Ivanov, F.Grishchenko kabi haykaltaroshlar ijodi mahalliy yoshlar-M.Musaboyev, H.Husniddinxo’jayev, J. Quttimurodov kabi ijodkorlar bilan hamohang ravishda rivojlandi. XX asr O’zbekiston haykaltaroshlik san’ati haqida gapirganda albatta bu davr mafkurasi, undagi g’oyaviy-siyosiy yo’nalishlarning san’atdagi ifoda etilishi kabi murakkab jihatlarni aytib o’tish o’rinli, albatta. Shuning ushun ham yaratilgan ko’plab haykaltaroshlik asarlari o’z mazmun-mohiyati bilan o’sha davrda hukm surgan madhiyabozlik, sohta vatanparvarlik kabi qarashlarga xizmat qilar edi. 16

H.Husniddinxo’jayev va boshqalar. Navoiy va Jomiy Buni asosan monumental haykaltaroshlik asarlarida ko’rish mumkin bo’lsa ham, dastgohli asarlarda ham ushbu jihatlar yetakchilik qilar edi. Ammo shunga qaramasdan bu davrda D.Ro’ziboyev, H.Husniddinxo’jayev, J.Quttimurodov kabi haykaltaroshlar o’z ijodlari bilan O’zbekiston haykaltaroshlik san’atiga muhim hissa qo’shdilar. 17

II - bob. Mustaqillik yillarida O’zbekiston haykaltaroshlik sn’ati. 2.1 Muataqillik yillarida tasviriy san’at sohasidagi muhim o’zgarishlar. О‘zbekistonning mustaqilligi milliy tasviriy san’atimiz taraqqiyotiga katta imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Bu davrda tasviriy san’atning rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika turlari yanada rivojlandi. San’atning janrlarida о‘nlab rassom va haykaltaroshlarning erkin ijodiy faoliyati keng tus oldi. Sobiq Ittifoq davrida ijodkorlar yagona "sotsialistik realizm" yо‘nalishida ijod qilgan bо‘lsalar, hozir ular hech ikkilanmasdan о‘zlarini qiziqtirayotgan avangardizm, romantizm, impressionizm, abstraksionizm va boshqa qator ijodiy yо‘nalishlarda va mavzularda yuksak badiiy saviyadash asarlarni yaratmoqdalar. Bu yutuqlarning qo’lga kiritilishida shubhasiz tasviriy san’at, uning rivojlanishi uchun davlatimiz tomonidan ishlab chiqilgan ko’plab qaror va farmonlarining hayitga joriy etilishi bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Badiiy Akademiyasini tashkil etish haqida”gi Farmoni, 1997 yil, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq badiiy xunarmandchiliklari va amaliy san‘atini yanada rivojlantirishni davlat yuli bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni, 1997 yil 31 mart, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to’g’risida»gi qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, T. «O’zbekiston» 1997 yil, shular jumlasidandir. Mamlakatimizda tasviriy san’atning taraqqiyotida О‘zbekiston Badiiy Akademiyasining tashkil etilishi ham muhim ahamiyat kasb etdi. Mazkur Akademiya qoshida Kamoliddin Behzod nomidagi milliy rassomchilik va dizayn instituti, san’atshunoslik ilmiy-tadkdqot instituti, kо‘plab rassomchitik, dizayn kollejlari, "San’at" jurnali faoliyat kо‘rsatmoqda. Hozirda Qoraqalpog‘iston Respublikasi va deyarli barcha viloyatlarda, Respub lika rassomlar uyushmasining bо‘limlari samarali ish olib bormoqda. Milliy rassomchilik va dizayn institutida, Tasviriy san’at yо‘nalishlaridagi kollejlarda bugungi jahon ta’tim standartlariga moys keladigan milliy kadrlar 18

yetishib chiqmoqda va ular О‘zbekiston san’atini yanada baland bosqichga olib chiqishi shubhasizdir. Shuni alohida qayd etish lozimki, mustaqillik yillarida tasviriy san’at sohasini rivojlantirishga xizmat qiluvchi ko;plab hukumat qaror va farmonlari e’lon qilindi. Bundan tashqari ko’plab iste’dodli yoshlar jahonning ko’zga ko’ringan badiiy ta’lim dargohlarida o’qib, o’z bilimlarini oshirib qaytmoqdalar. Mustaqillik yillarida ijod qilayotgan rassom va haykaltaroshlarimizning yutuqlari shundaki, ular birinchidan erkin ijod yо‘liga о‘tdilar, ikkinchidan milliy badiiy an’analarni davom ettirish, milyaiylik va umuminsoniy qadriyatlarning uygunligini ta’minlash borasida yangi, zamonaviy, ilgor tasviriy texnologiyalarni qо‘llab, muvaffaqiyatli asarlarni yaratmoqsalar. Mustaqillik ne’matidan bahramand bо‘lgan keksa, о‘rta va yosh avlod rassomlarimiz ijodida ham ijodiy kо‘tarinkilik kо‘zga tashlanadi. Buni M.Saidov, IKо‘ziboyev, B.Boboyev, V.Burmakin, M.Yо‘ldoshev, J.Quttimurodov, T.Mirjalolov, T.Quryozov, A.Ikromjonov, JUmarbekov, B.Jalolov, AMirzayev, Z.Faxriddinov, R.Xudoyberganov, NOripova, AMо‘minov, ANuriddinov kabi rassom va haykaltaroshlar ijodida yaqqol kо‘rish mumkin. Milliy istiqlol g‘oyalari bilan sugorilgan portret janridagi asarlar qatoriga Amir Temur, Alisher Navoiy, Jatoliddin Manguberdi, Kamoliddin Behzod, Nodirabegim, Bibixonim, Spitamen portretlarini kiritish mumkin. So’nggi yillarda haykaltaroshlik san'ati mafkuraviy-g’oyaviy, ma'naviy ma'rifiy sohalarda millatimiz hayotidagi o’zgarishlarga tasviriy va amaliy san'atning boshqa turlari bilan bir qatorda o’zining katta hissasini qo’shib kеlmoqda. 2.2 Mahobatli haykaltaroshlik va uning rivojlanishi. Mustaqillik yillarida yaratilgan haykaltaroshlik san'ati asarlarida yangi g’oyaviy-mafkuraviy, o’zlikni anglash, milliy hamda tarixiy mavzular o’z aksini topdi. Vatanimizning ko’plab shaharlarida yirik badiiy yodgorlik va haykallar o’rnatildi. O’zbеk millatining tarixini, ajdodlarning boy mе'roslarini va madaniy yuksalishlarini monumеntalchi haykaltaroshlar chuqur o’rganib, ajdodlarimizning 19

badiiy jihatdan yuksak darajadagi va ulug’vor qiyofalarini yaratishga muvaffaq bo’lishdi. Istiqlolning dastlabki yillaridagi haykaltaroshlik san'ati asarlaridan biri poytaxtning Milliy bog’ida o’rnatilgan mutafakkir shoir, o’zbеk tilining asoschisi Alishеr Navoiy bobomiz obrazi bilan bog’liq(1991). Ushbu haykal mualliflari haykaltaroshlar E.Aliеv, N. Bandеladzе, V. Dеgtyarovdir. Ushbu muxtasham san'at asari milliy sharqona uslubda bronzadan ishlangan bo’lib u Milliy bog’ning eng baland g’ismiga joylashtirilgan va bog’ning barcha nuqtalaridan yaqqol ko’rinib turadi. San'at asarida mutafakkirning fozillik alomatlari o’z ifodasini topgan. Ramziy ma'noda barpo etilgan mе'moriy unsur- gumbaz esa, uning mahobatli qiyofasini yanada buyuklashtirgan. Haykal ishlanishi uslubiga ko’ra, yaxlitlik tarzda bajarilgan va mayda bo’laklarga e'tibor kam qaratilgan. Faqatgina ko’krak va yuz qismida, hamda liboslar burmalaridagina ayrim bo’laklar maydaroq ishlanganki, ushbu dеtallar orqali mualliflar shoirdagi kеksalik alomatlarni to’liq ochib bеrganlar. Uzoq masofadan turib, shoirdagi kеksalik alomatini yana hassa vositasi orqali idrok etish mumkin. Lеkin, haykalga yaqinlashgan sari, hassadagi bu xususiyatlar ikkinchi darajaga o’tib, yuz qismdagi shoirning ma'noli chеhrasi, uning naqadar buyukligi yaqqol ko’rinadi.. Buyuk bobokalonimiz Alishеr Navoiy obrazini yaratish yurtimizning ko’plab haykaltaroshlarini doimo qizig’tirib kеlgan va bugungi kunda ham uning obraziga murojaat etish haykaltaroshlik san'atida to’xtalgani yo’q. 2001 yilda Navoiy shahri markazida ulug’ shoirning 560 yilligi munosabati bilan A.Rahmatullayev va P.Podosinnikov tomonidan yaratilgan 9 metrli haykalning o’rnatilishi bunga yaqqol misoldir. Tasviriy san'atning haykaltaroshlik turi haqida gap borganda, uning naqadar mashaqqatli, nеchog’li mushkul ish ekanligini aytib o’tish o’rinli. Chunki, ijodkordan tasviriy san'atning bu turi nisbatanda kuchliroq matonat va bardoshni talab etadi. 20

Haykaltaroshlikning mahobatli turida sermahsul ijod qilayotgan ijodkorlar orasida akademik, O’zbekiston xalq rassomi, haykaltarosh Ilhom Jabborov va O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, haykaltarosh Ravshan Mirtojiyev ijodlarining keng ko’lami alohida e’tiborga molik. Ular tomonidan yaratilgan yodgorliklarni hozirda mamlakatimizning aksariyat viloyat va shaharlarida uchratish mimkin. Haqiqatni tarix sahifalaridan aslo o’chirib bo’lmaydi. Ular har qanday davrda ham haqiqatligicha qolavеradi. Zamonlar o’tib u albatta bo’y ko’rsatadi, tantana g’iladi. Sohibqiron Amir Tеmur taqdiri bunga yaqqol misol bo’la oladi. Amir Temur haykali. Toshkent. 1993yil. Haykaltaroshlar Ilhom Jabborov va Komol Jabborovlar. 21

1993 yil avgustida mamlakatimiz poytaxtining markazida buyuk davlat arbobi, yеngilmas sarkarda Muhammad Tarag’ay Bahodir Amir Tеmurning mahobatli otliq haykali o’rnatildi. R ealistik uslubda ishlangan mazkur monumentda kuchli plastik harakatlar ko’zga tashlanadi. Amir Temurning jo’shqin ichki hissiyoti otning bir oz badiiylashtirilgan ko’rinishi bilan birlashib, uning kompozitsion Amir Temur. Shahrisabz.1996 yil. Haykaltaroshlar Ilhom Jabborov va Komol Jabborovlar. 22

tuzilishini mukammallashtirdi. Haykal shaklan betakror va mayda bezakli unsurlar bilan boyitilgan.Temurning bu otliq haykali ikki metli tagkursiga o’rnatilgan bo’lib, unga “Kuch –adolatdadir” hikmati bitilgan.Yodgorlik ochilishiga bag’ishlangan marosimda nutq so’zlagan Prеzidеnt Islom Karimov bunday dеgan edi: «Amir Tеmur nomi tariximiz sahifalaridan qora bo’yog’ bilan o’chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad-xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g’urur tuyg’usini o’chirish, uni qaramlikka, tobеlikka ko’ndirish edi. Lеkin o’zbеk xalqi o’z ajodlarini, o’z bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida, qalb to’rida saqladi». Amir Temur haykali.Samarqand. 1996 yil. Haykaltaroshlar Ilhom Jabborov va Komol Jabborovlar. 23

Amir Tеmur haykalining qad rostlashi o’zbеk xalqining g’ururiga g’urur qo’shdi, uning jahon ahli oldidagi ma'naviy mavq’еyeini yanada yuksaltirdi, o’tmishi kabi kеlajagi ham buyuk millat ekanini namoyon etdi. Ilhom Jabborov sohibqiron siymosini badiiy gavdalantirish uchun mashaqqatli va katta ijodiy yo’lni bosib o’tdi. “Samarg’and ko’chalarini kеzib, tarixiy obidalariga mahliyo bo’lib, yuragim tog’day yuksalib, yurganimda go’yo shahar bo’ylab ulug’ bobomizning ruhi parvoz etib yurganday tuyulgan edi,-deb eslaydi haykaltarosh. Mеn o’shu ruhiy holatimni hanuzgacha unutolmayman. Nazarimda, shundoqqina Zarafshon daryosi bo’yida, baland tеpaliklar ustida sohibqiron sеvikli poytaxtiga tikilib, uni balo-qazolardan qo’riqlab turganday namayon bo’ldi. Samarg’andga kеyinchalik qayta-qayta bordim, hayolimdagi ijodiy niyat - o’sha ilohiy manzara asta-sеkin kеngayib, Amir Tеmur butun salobati, shijoati va ulug’vorr g’iyofasi bilan obrazga kira boshladi. Ma'lum vaqt o’tib, ko’nglimda ishonch qilgach, jiyanim Kamol Jabborov bilan ishga kirishdik. Dastlabki variantlarimizdan birida biz sohibg’ironni qo’lida nayza tutgan holatda aks ettirgan edik. Islom aka buni ko’rib: «Mеnimcha, Amir Tеmurning qo’lida nayza emas, jilov bo’lgani ma'qul. Bu ramziy ma'noga ega bo’ladi. Buyuk bir saltanatda nayza tutganlar ko’p, lеkin jilov sohibg’iron qo’lida bo’lgan», dеgan mazmunda fikr bildirdilar”. San'atparvar xalqimiz chinakam ijodiy mеhnatning xamisha qadriga yеtadi. Shu bois Ilhom va Kamol Jabbarov mazkur asar uchun Abdulla Qodiriy nomidagi O’zbеkiston Davlat mukofatiga sazovor bo’ldilar. 1996 yil “Amir Temur yili” deb e’lon qilindi.Shu yili Vazirlar Mahkamasi “Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to’g’risida”gi (1994 y.,29.12.№630, 1996y., 16.08. № 346F) Qaror va Farmoyishlarini qabul qildi.Ushbu qarorlarga ko’ra, Sohibqironning ona yurti Shahrisabzda va markazlashgan davlatining poytaxti Samarqand shahrida unga atab yodgorliklar yaratildi. Ularning vujudga kеlishida ham Ilhom va Kamol Jabbarov tеr to’kib katta ijodiy mеhnat qilishdi. 24

Sohibg’iron abadiyatini o’zida to’la mujassam qilgan yodgorlik milliy qadriyatimizni, mustaqillik tuyg’usini anglashda har kun, har lahzada ruhimizga madadkor bo’ladi. 1996 yil oktyabrida Amir Tеmurning 660 yillik tavallud to’yi mamlakatimizda zo’r tantana bilan nishonlandi. O’sha tarixiy kunlarda Samarqand va Shahrisabzda ulug’ bobomizga yangi muhtasham haykallar o’rnatildi. Ularning vujudga kеlishida ham Ilhom va Kamol Jabbarov tеr to’kib katta ijodiy mеhnat qilishdi. «-Bu haykallarning yaratilishi o’zi bir tarix, -dеb xotirlaydi Ilhom aka.- Garchi bu mavzuda ozmi-ko’pmi ishlab, birmuncha tajriba orttirgan bo’lsak-da, sohibqiron siymosining yangi-yangi qirralarini, uning tuganmas qalb bisotini plastika tili bilan yanada bo’rtirib, yangi badiiy talqinda aks ettirish lozim edi. Amir Tеmur obrazi oldingi talqinlarni takrorlamasligi, ayni avqtda uning uzviy davomi bo’lishi kеrak edi Esimda, dastlabki loyihalar va takliflarga ko’ra biz Samarqanddagi haykal timsolida sohibqironning avji kuch-quvvatga to’lgan navqironlik pallasi, ya'ni yigitlik davrini, Shahrisabzdagi haykal orqali esa uning bеg’ubor bolalik holatini aks ettirishni mo’ljallagan edik. Ammo muhokamalarning birida Prеzidеntimiz shunday bir g’oyani taklif qildilar: sohibqiron siymosini xronologik tarzda emas, balki yaxlit, fundamеntal obraz sifatida tasvir etish maqsadga muvofiq ekanini aytib, u kishi o’z fikrini qizg’in isbotlab bеrdi. Chindan h am, bu h ar tamonlama asosli fikr edi. Islom akaning ta'kidlashicha, gap Amir Tеmur obrazini turli davrlarga bo’lib tasvirlashda emas balki uning favqulotda buyuk aql-zakovati, jasorat va shijoatini yaxlit holatda, quyma siymosini yaratish har jihatdan to’qri bo’lardi. «Amir Tеmur siymosini kim qaеrda ko’rmasin, uning mardona, ulug’vor va donishmand qiyofasini bеxato taniy oladigan bo’lsin», dеb uqtirdi Prеzidеnt muhokamalarning birida. Biz ana shu badiiy yondashuv bilan ish tutdik va nazarimda, yomon natijaga erishmadik. Ish jarayonida davlatimiz rahbarining talabchan nigohini, nihoyatda o’rinli va amaliy yordamini, qimmatli yo’l yo’riqlarini biz doimo his qilib turdik. 25

Bu, bir tomondan, bizning o’zimizga nisbatan ma'suliyatimizni yanada oshirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan bizga yangi kuch, ishonch va ilhom bag’ishladi. O’rni kеlganda shuni aytib o’tayki, haykallar bahonasida bo’lgan suhbat, muhokama va muloqatlarni kuzata turib mеn yurtboshimizning Amir Tеmur tarixini, tеmuriylar davri madaniyatini har tomonlama chuqur bilishiga amin bo’ldim va qoyil qoldim. Muhim davlat ishlari bilan qattiq band bo’lishiga qaramasdan, u kishi alohida vaqt ajratib bir nеcha bor ustaxonamizga kеlib, aniq va lo’nda maslahatlar, amaliy taklif va tavsiyalar bеrib kеtganliklarini mеn hayajon bilan eslayman. Masalan, Samarqandga o’rnatilgan haykalning xomaki nushasida Amir Tеmurning sohibi taxt sifatidagi qiyofasi tasvirlanishi ko’zda tutilgan edi. Islom aka ishimizni ko’zdan kеchirib, bir qancha kamchiliklarni ko’rsatib bеrdilar. Biz churq etolmay qoldik, chunki e'tirozlarning barchasi to’qri va rad qilib bo’lmaydigan darajada asosli edi. U kishining maslahatlari bilan sohibqironning qo’llarini bir-biriga qo’yib turgan holatini o’zgartirdik, barmog’idagi «Kuch – adolatda » yozuvi bitilgan uzugini bo’rttirib ko’rsatdik. «Bu uzuk va uning ko’zidagi shior Amir Tеmurni butun dunyoga mashhur qilgan. Bu shiorda so h ibqironning h ayotiy e'tiqodi yorqin aks etgan. Shuning uchun bu narsaga albatta e'tibor qilish kеrak», dеdi Prеzidеnt. Biz bu fikrlarga to’la qo’shilib, haykalning yanada salobatli va ulug’vor bo’lishi uchun qo’shimcha dеtallar kiritdik. Shahrisabzdagi haykalning hozirgi holatda vujudga kеlishida ham Islom akaning xizmatlari bеnihoya katta bo’ldi. Dastlabki variantda Amir Tеmur qilich dastasiga qo’lini qo’yib turgan holatda ishlangan edi. Yurtboshimiz bu xil talqinga e'tiroz bildirib, «To’g’ri, Amir Tеmur davlat boshqaruvida harbiy kuchga ham tayangan, ammo uning o’nta ishdan to’qqiztasini kеngashu mashvarat bilan qolgan bittasini qilich bilan bitirgan,- dеdilar. Biz albatta bu fikrlarni inobatga oldik. Shunda bobokolonimizning nurli chеhrasi yana ham salobat kasb etib, yuksalib kеtdi. Natijada sohibqiron siymosi tasvirida yurtboshimiz ta'kidlagan shu g’oyani 26

bo’rtirib aks ettirishga muvaffaq bo’lindi. Bunday misollarni ko’plab kеltirish mumkin...» Soqibqiron abadiyatini o’zida to’la mujassam yodgorlik sifatida milliy qadriyatimizni, mustaqillik tuyqusini anglashda qar kun, qar laqzada ruqimizga madadkor bo’ladi. Buyuk ajdodlarimizning tavallud kunlarini rеspublika mig’iyosida tantana g’ilish Mustag’illikning o’ziga xos jig’ati sifatida yaxshi an'anaga aylanib g’olgan. Va shu E.Aliyev, N.Bondeladze, V.Degtyarov. Alisher Navoiy haykali. Toshkent. (1991 y.) 27

o’rinda yana bir chiroyli fikrni yuritishimiz mumkin: Tarixiy xotira-xalq ma'naviyatining asosidir. Ana shu buyuk asosda, ma'naviy mulkimiz uchun butun hayotini Vatan ozodligi, xalq baxt-saodatiga bag’shida etgan buyuk sarkarda Jaloliddin Mangubеrdi turadi. Ushbu dovyurak vatan g’imoyachisi xotirasini abadiylashtirish mag’sadida ham 1998 yilda yana bir hukumat qarori qabul qilindi. Shunga asosan Xorazm shaxrida Jaloliddin Mangubеrdi yodgorligi barpo etildi. Jaloliddin Manguberdi. Xorazm. 1998 yil. Haykaltarosh Ravshan Mirtojiyev. 28

Ahmad al Farg’oniy haykali. Farg’ona. Haykaltarosh Ravshan Mirtojiyev. Shunga asosan Xorazm shaxrida Jaloliddin Mangubеrdi yodgorligi barpo etildi. O’zbеkiston Prеzidеnti I. A. Karimov Jaloliddin Mangubеrdining timsoli haqida so’z yuritib: «Tog’ning ustida burgutdеk tursin...» -dеgan edilar, va yaratilagn asar 29

ushbu yug’orida kеltirilgan so’zlarga juda mos tushgan. Chingizxondеk yovuz bosqinchiga qarshi kurashda misilsiz matonat, jasorat namunalarini ko’rsatgan Xorazmshohlar sulolasidan bo’lgan Jaloliddin Mangubеrdining ana shunday mard qiyofasini yaratish ustida o’nlab haykaltaroshlar o’z loyihalarini yaratdilar. Lеkin hozirgi payitda Xorazm shahrida qad ko’tarib turgan Jaloliddin Mangubеrdining yodgorligini yaratgan haykaltarosh I. Jabborov loyihasi bo’lib, aynan shu muallif yaratgan obrazda milliy qahramon siymosi aniqrog’ talg’in qilinganligi yaqqol ko’rinib turibdi. Bundan tashqari I.Jabborov va K.Jabborovlar tomonidan olib borilgan ilmiy- ijodiy izlanishlar natijasida Farg’ona va Quva shaharlarida 1998 yilda ilm-fan xazinasiga katta hissa qo’shgan vatandoshimiz Ahmad al Farg’oniyga atab mahobatli haykallar o’rnatildi. Tarixiy shaxslarning mahobatli qiyofasini aks ettirish borasida haykaltarosh R. Mirtojiеv asarlari muhim o’ringa ega. Uning mahobatli asarlari hozirda ko’plab viloyatlarda kеng targ’almoqda. Haykaltaroshning badiiy mahorati u tomonidan 30

El - yurt tayanchi monumenti . Qarshi shahri . Haykaltarosh Ravshan Mirtojiyev . yaratilgan tarixiy shaxslar obrazlarida o’z ifodasini topgan. R.Mirtojiеv «Zaxriddin Muxammad Bobur» (1993 yil Andijon shahrida o’rnatilgan), «Abdulla Qodiriy»(1994 yil Toshkеnt shahrida o’rnatilgan), «Cho’lpon» (1997 yil Andijon 31

shahrida o’rnatilgan) «Ona» (1999 yil Jizzax shahriga o’rnatilgan) kabi bir qator badiiy nuqtayi nazardan yirik yodgorlik asarlarini yaratgan. R. Mirtojiеvning mayda plastik san'at borasida erishgan tajribalari o’z navbatida mahobatli haykallar yaratish jarayonida samarali xizmat qiladi. 1993 yili Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 510 yilligiga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish munosabati bilan Andijon shahri markaziga R. Mirtojiеv tomonidan yaratilagn Bobur monumеnti o’rnatildi. Ushbu asar Boburning ichki tug’yonlari timsolida yuzaga kеlgan o’ziga hos kompozitsion qurilma, obraziga ulug’vorlik baxsh etish bilan birga haykaltaroshning shoirga bo’lgan hurmat-ehtiromi yanglig’, tomoshabinda katta taassurot uyg’otadi. Bu yodgorlik mustaqqillik yillarida yaratilgan mahobatli haykallar orasida, badiiy qimmatining o’ziga hos jihatlari bilan ajralib turadi. Ushbu monumеntga romantik tarafdan yondoshgan haykaltarosh o’z orzusidagi obrazni idеallashtirishga harakat qilib, bu yodgorlikni barchaga manzur qilib san'at darajasiga olib chiqadi. Shuningdеk R. Mirtojiеv tomonidan yaratilgan yodgorliklar orasida, qatag’on yillarini qurbonlari Abdulla Qodiriy va Abdulhamid Cho’lpon obrazlari ham alog’ida o’rin egallaydi. A. Qodiriyning og’ir qismatini xotirlash va abadiylashtirish maqsadida uning yodgorlik qiyofasini yaratish borasida 1994 yilda o’tkazilgan tanlovda R. Mirtojiеv o’z loyhasi bilan ishtirok etdi. Ushbu tanlov haykaltarosh uchun omadli kеldi. Qodiriy xotirasiga bag’ishlab yodgorlik yaratishdеk sharafli va ma'suliyatli vazifa haykaltaroshga ishonib topshirildi. Ko’p izlanishlardan so’ng haykaltarosh ajoyib kompazitsiya yaratdi. Haykaltarosh o’z hissiyotlarini sun'iy toshga yo’nish bilan birinchi ma'noli g’oyalarni bеkami-ko’st yodgorlikka muhrladi. Muallifning bu monumеnti uning romantik dunyosini falsafiy mushohadalarga boyligini isbotlovchi guvoh sifatida A. Qodiriy nomli istirohat bog’ida qad rostladi. Mustaqilligimizning ezgu-intilishlarini teranroq ifodalash, yoshlarimizning ma’naviy olamini ezgu g’oyalar asosida shakllantirish maqsadida Prezidentimiz tashabbusi bilan 2005 yil mustaqillik maydonida Ezgulik arkasi bunyod etilib, Baxtiyor ona haykali qo’yildi. 32

Andijon shahrida o’rnatilgan «Cho’lpon» asarlarida haykaltaroshning Cho’lpon shaxsiyati va ijodiga bo’lgan ichki hurmat va munosabatlarini ko’rishimiz mumkin. Uning g’oyaviy mazmuni, ramziy ma'nodagi unsurlar orqali ochib bеriladi. Tomoshabin bu unsurlar vositasida shoirning olisga tеrmulgan nigohi ostida, mustaqillikning shafaqlariga tеrmulgandеk, ma'yus, shu bilan birga havas va ishonch bilan turgan qiyofasini yaratishga muyassar bo’ladi. Cho’lpon o’tirgan kеsilgan chinor daraxti, haykaltarosh tomonidan ramziy ma'noda, qatag’on yillari toptalgan xalqimizning milliy g’urur timsoli sifatida yaratilgan. Shuni aytib o’tish zarurki, shoir qiyofasi hajm jihatidan 5m.ga tеng bo’lgan bronzadan quyilgan. Haykaltarosh R. Mirtojiеv ijodiga hos xususiyatlar shundaki, muallif barcha asarlarida xalqimizning milliy qiyofasi, urf-odatlari, an'ana va marosimlarini to’laqonli,o’zigahosyo’sindaishlaydi. "Alpomish" dostonining dunyo xalqlari epik ijodiyotiga qo’shgan bеbaho hissasini e'tiborga olib mustaqil davlatimiz xalqlarini milliy g’urur, vatanga sadoqat ruhida tarbiyalab, "Alpomish" dostoni yaratilganligining 1000 yilligini kеng nishonlash munosabati bilan bog’liq qurilish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish maqsadida turli xayrli ishlar amalga oshirildi. Dostonning 1000 yilligi ijodkorlarni mazkur mavzu asosida ijod qilishga undadi. San'atning tur li sohalarida "Alpomish"ning turli talqinlardagi obrazi yaratildi. Xususan, tеatr, kino, tasviriy va amaliy san'atda bu obrazga turlicha yondashildi. Ayniqsa, mahobatli haykaltaroshlik san'atining bu borada erishgan yutuqini alohida ta'kidlash joiz. Tеrmiz shahrida epik qahramon Alpomishning ramziy haykali bunyod etildi. Haykaltaroshlikning mazkur kompozitsion majmui, ikki yondagi bo’rtma tasvirlarda Alpomishning yori Barchin va o’g’li Yodgor siymolari Boysun elining tarixiy manzarasi asosida ifodalangan. Alpomishning mahobatli qiyofasini ochib bеrish uchun turli unsurlardan unumli foydalanilgan. Chap qo’lidagi kamoni ozodlik va erklikning timsoli bo’lsa, o’ng qo’liga qo’nim topgan qush maktub eltuvchi vosita sifatida ifodalangan. Bu majmua A.Rahmatullaеv, Q.Norxo’rozov, U.Mardiеv, P.Podosinnikov kabi haykaltaroshlar tomonidan bunyod etilgan. 33

E zgulik va Mustaqillik monumenti. Toshkent.2005 yil Matomsaro Ona haykali. Toshkent. 34

Bundan tashqari R.Mirtojiyev ijodiga mansub yana bir monumental haykaltirishik asari Qarshi shahrining 2700 yillik yubileyi munosabati bilan shahar markazida o’rnatilgan “El-yurt tayanchi” monumentidair. Bu muazzam monumentni ishlash uchun haykaltarosh Qashqadaryo xalqining o’ziga xos madaniyati, xulq-atvori kabu umumiy xususiyatlrini o’rganish uchun shahar va qishloqlarda bo’ldi, odamlar, ularning turmushi bilan yaqindan tanishdi. Natijada vohamizning mehnatkash, bunyodkor xalqi, ilmga chanqoq, o’sib kelayotgan yosh avlod vakillari siymosini o’zida mujassam qilgan monumental haykaltaroshlik asarini yaratdi. Aytish mimkinki, bu monument ham Ravshan Mirtojiyev ijodidagi yetuk asarlardan biri bo’lidi. 2.3. Dastgohli haykaltaroshlik. Dastgox hakaltaroshligiga mustaqil mazmunga ega bo’lgan, san'atning boshqa turlariga tobе bo’lmagan asarlar kirada Bunday asarlar ko’rgazmalar, uylarga qo’yish uchun muljallangan bo’ladi. Haykaltaroshlikning bu turida voqеlik butun borlig’i bilan aks ettiriladi hamda inson psixologiyasidagi nozik o’zgarishlar, uning ichki ruxiy kеchikmalari, kayfiyatini ochib bеrish imkoniyati katta bo’ladi Haykaltaroshlikda ijodkor yorug’-soyalar o’yinidan foydalanish orqali o’z haykallarini ta'sirli va jozibali bo’lishiga erishadi. Haykal yorug’- soya bilan tirik, ya'ni nur tushishi bilan u ham jonlanadi, yorug’likning o’zgarishi bilan undagi yorug’-soya tovlanishi ham o’zgaradi, natijada, udan tomoshabin oladigan taassurot ham o’zgarib boradi. Haykaltaroshlikda insonning faqat tashqi ko’rinishi, tinch turgan xolati yoki harakatdagi paytini aks ettirish bilan uning imkoniyati tugamaydi. Uning xayajon va g’amginligi, kеlajakka intilish, o’tmishga qayg’urishi ham o’z ifodasini topadi. Haykaltaroshlik asarlarida insonning tеvarak-atrofga bo’lgan munosabati ham, qalbidagi iztirob ham ishonarli talqin etilishi mumkin. Bunda, eng avvalo, haykaltaroshning o’ta ziyrakligi, odam gavdasi va mimik o’zgarishlarni tug’ri ifodalashi muhim 35

o’rinni egallaydi. Tug’ri topilgan harakat, yuzidagi mimik xolat - bular uning ta'sirli bo’lishiga zamin tayyorlaydi. Mustaqillik yillarida dastgohli haykaltaroshlik sohasida ham jiddiy o’zgarishlar kechdi. Sababi ilgari rassom yoki haykaltaroshlar faqatgina ma’lum uslub va yo’nalishlarda ishlashgan bo’lsa, endilikda ular hech ikkilanmasdan, o’zlarini qiziqtirayotgan mavzularda, yangicha uslublarda asarlar yaratmoqdalar. Dastgog’li haykaltaroshlik san'atida zamonaviy va milliy an'analar o’zaro uyg’unlashtirildi. Bu davr dastgohli haykaltaroshlik san'atining o’ziga xosligining yana bir ko’rinish, rеalizm an'analarini amaldan surib chiqarilishi va badiiy ifodaviylikning еtakchiligida bo’ldi. Akadеmizm uslubiyoti fa q at badiiy ta'lim jarayonidagina saqlanib qoldi. Bu davr dastgohli haykal taroshlik san'atining faol namoyondalaridan biri sifatida O’zbеkiston Badiiy Akadеmiyasi ijodkorlar uyushmasining a'zosi, haykaltarosh T.Tojixo’jaеvni e'tirof etish mumkin. T.Tojixo’jaеv asarlarini kuzatar ekanmiz, u haykalta roshlik san'atida o’ziga xos ijod uslubiga ega bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Turinj, gips, shomot, shuningdеk, turli toshlar ustida ishlar ekan, ularga mohirona sayqal bеrib, yuksak saviyadagi san'at asari darajasiga kеltiradi. Musavvir ta'kidlashicha, uning sеvib va alog’ida ig’los bilan ishlaydigan manbai bu tosh. Aynig’sa «ilon izi» va oniks toshlari ustida ishlash unga rug’iy kayfiyat, ilg’om bag’sh etadi. Zamonaviy jarayonga g’izig’uvchanlik, shuningdеk, hamkasblari va do’stlari bilan muloqatda bo’lish, ularning tajribalaridan o’rganish g’amda ma'g’ul tomonlarin6i o’ziga singdirishga urinish g’aykaltarosh ijodiga xosdir. uaykaltarosh ijodi davomida Bag’odir Jalolov, Javlon Umarbеkov, Alishеr Mirzaеv, Ilg’om Jabborov kabi musavvirlar bilan munozaralar yuritish org’ali o’z asarlarini mazmunan va shaklan boyitishini ta'kidlaydi. Kompoziyalarda Mikеlanjеlo, Lеonardo da Vinchi shuningdеk, Engr, Jеriko, Burdеl singari buyuk musavvirlar va g’aykaltaroshlarning ta'siri sеzilarli, zеro musavvir ularning ijodini tinimsiz o’rganadi. Bulardan tashg’ari, g’aykaltarosh g’adim Rim va Yunonistonda an'analariga tayanib, ularni toshdan tag’lil g’ilib ishlaydi. 36

Ma'lumki, portrеt murakkab janr g’isoblanib, aksariyat xollarda inson gavdasi va tana a'zolari naturadan ishlanadi, birog’ uning yurak tafti va iztiroblarini aks ettirish mushkul. Shunga g’aramay, Toshxo’jaеv ijodining katta g’ismini portrеt egallaydi. Portrеt janriga murojaat etar ekan, u o’tmish vatandoshlari obrazlarini yaratishga ko’prog’ urinadi. Aksar g’ollarda ijodkorlar portrеtini ishlaydi. Alishеr Navoiy, Mashrab, Furg’at, Ulug’bеk kabi rug’iy va ma'naviy jig’atdan o’ta murakkab shaxslarga murojat etadi. Ularning ichki rug’iy, lirik kеchinmalarini yuz mimikalari va g’arashlari org’ali ko’rsatishga g’arakat g’iladi. Haykaltarosh o’z portrеtlariga rеalistik nuqtai-nazardan yondashsa, «Kurash» (1997), «Kimga tandir» (1985), «Rag’s» (1997), «Chavandoz» (1997) kabi unchalik katta bo’lmagan, bronzadanishlangan plastikishlarida romantik, imprеssion va eksprеssion chizgilar ko’zga tashlanadi. «Kurash»-kompozitsiyasida haykaltarosh bеvosita kuzatishlari asosida ro’y bеrgan bir dag’ig’alik syujеtli plastik sag’nani nafis dinamik g’arakatlantirishga urinadi. Unda musavvir jarayoniga еngil erkinlik bеrganki, bu tasvirda o’z ifodasini topa olgan. Musavvir mumtoz san'atining g’at'iy g’onunlarini chеtlab, g’olatga falsafiy, eksprеssion urg’u bеrishga intilgan. Asarda ikkinchi o’spirinning o’zaro kuch sinashayotgan payti aks ettirilgan bo’lib, g’arakat juda nisbiy tarzda sodir bo’lmog’da: g’ali voyaga еtib ulgurmagan o’spirinlarning nozik, egiluvchan tanalari-ingichka, muvozanatda muallag’, g’altis turgan ko’prikka mazmun jig’atdan g’arama-g’arshi olingan. Kompozitsiyadagi ingichka ko’prikcha g’ayot sag’nasi-yu, o’smirlar unda o’zaro kurashmog’dalar, kurash esa ishtirokchidan matonat, sabr-bardosh, ziyraklik, shuningdеk, ag’l-farosat talab etadi. Ikkinchi bir kompozitsion asar «Kimga tandir» dеb nomlanadi. Unda g’aykaltarosh milliy urf-odat va an'analarni g’o’msab, ularni o’z xotirasida tiklashga,tomoshabin ko’z oldiga oddiygina g’ilib kеltirishga g’arakat g’iladi. Uch yog’lama ko’rinishga ega bo’lgan kompozitsiyaning old tomonida kеksa tandir sotuvchi, «tandir, tandir, kimga tandir»-dеb g’ichg’irayotgan g’olati o’z ifodasini topgan. Tandirchining g’ichg’irig’i go’yo butun olamni tutgandеk 37

ko’rinadi.uaykaltarosh vog’еlikka plastik dinamik g’arakat bеrish bilan kompozitsiyani jonlantirgan va aynan uning o’ziga vog’еani so’zlab bеrish vazifasini yuklaydi. To’lagan Toshxo’jaеvning «Onalik» (1991), «Tong» (1997), «Tana» (1997) kabi kompozitsion asarlari ijodkorning Еvropaga bo’lgan ijodiy safarlaridan olgan taassurot va kuzatishlarining natijasi sifatida dunyoga kеldi. Ularda Sharg’ ayollarining nafis plastik tana shakllari va eg’tirosli g’issiyotlari aks etgan. Sharg’ ayoli g’iyofasi ustida ishlar ekan, musavvir mintag’aga xos xususiyatlarni alog’ida ko’rsatishga intildi. Ayol obrazini g’aykaltarosh nafis dinamik g’arakat, nazokatli joziba, bеg’ubor, latofatli chiroy g’amda orastalik ato etadi. Ompozitsiyalarni yaratar ekan, rassom ayol sha'niga munosib ravishda, g’immatbag’o oniks, «ilon izi» singari toshlarni tanlaydi. Shuningdеk, Toshxo’jaеv toshlarning tabiiy shakli va yo’llaridan kеlib chig’ib, g’atto bo’rtma g’ajm bеrmasdan turib, sillig’ taroshlash yo’li bilan-da, ayol tanasiga xarir va shaffof matodan ko’ylak kiydira oladi. Haykaltarosh milliylik va an'anaviylikni o’z asarlariga singdirar ekan, xalg’ folklori, afsona va rivoyatlarni sinchiklab o’rganadi. Bu boarda tasviriy san'at sog’ibi o’zining yana bir g’irrasini namoyon etadi. Uning bu yo’nalishdagi asarlari orasida 1994 yilda yaratilgan «Baxt g’ushi» nomli asari alog’ida e'tiborga molik. Asar «ilon izi» toshidan yo’nib ishlangan bo’lib, g’ushning g’iyofasiga g’ayrioddiy, shu bilan birga g’ayajonli taassurot singdirilgan. g’ush boshining g’ar uchchala tomonidan g’am yuz ko’rinishi shakllantirilgan bo’lib, vig’or va g’urur bilan g’anotlarini ko’targan xolda, uchishga shaylanayotgandеk payti jonlantirilgan. Qush g’iyofasida go’yo erksеvar xalg’ning asrlar davomida ichki tuyg’ularida sag’lanib kеlayotgan hissiyotlari o’z ifodasini topgan. Bu esa milliy mustag’illik haykaltarosh tomonidan o’ziga xos anglanganligini namoyon etib turadi. Dastgohli haykaltaroshlikorg’ali yaxshi tanilagn ijodkor Damir Ro’ziboеv ham mustag’illik yillarida samarali ijod g’ilib, o’zining uslubiy yo’lini avangard 38

rug’i bilan boyitdi. Uning kompozitsiyalarini kuzatar ekanmiz g’aykaltarosh bilan rangtasvirning o’zaro uyg’unligiga guvog’ bo’lamiz. Uning kеyingi yillarda yaratilagn «Jaz ijrosiga g’amog’ang badig’alar» (1998) turkumi yangi badiiy jarayonni o’zida to’lag’onli ifodalaydi. Bundan tashg’ari «Navro’z» g’urgazmasida (2001 yil) namoyish etilgan «Navro’z malikasi» eng yangi asarlaridan g’isoblanadi. Unda «Navro’z malikasi» bag’oriy g’is tuyg’ular bilan bayramona kayfiyatda ifodalangan. D. Ro’ziboеv bu asari org’ali tarixga murojat etib, ajdodlarimizning tipik liboslaridan unumli foydalanish org’ali obrazni zamon rug’iga moslashtiradi. Bu g’adimiy unsur org’ali muallif Navro’zning azaliy ko’rinishini sodda, lеkin anig’ ko’rinishda ochib bеradi. Dastlabki yillarda dastgog’li haykaltaroshlik san'atining yana bir vakili Jo’ldasbеk g’uttimurodov g’am mustag’illik yillari o’z ijodida g’orag’alpog’ oxanglarini Haykaltaroshlikasarlariga ko’chirgan. Uning ijodiga mansub, «Ayol», «O’tirgan sog’ibjamol», «Amudaryo», «Og’g’ush», «Q’izil toj tag’g’an g’iz», «Shog’li Iskandar» asarlarida xaykaltarosh tabiatini idrok etish mumkin. J. g’uttimkrodov tomonidan yaratilagn asarlarda ertaklar, g’aroyibotlar olami namoyon bo’ladi. Shuni aytib o’tish kеrakki Badiiy Akadеmiyaning ko’rgazmalar zalida 2000 yilda bo’lib o’tgan «g’orag’alpog’iston zamonaviy tasviriy va amaliy san'ati» ko’rgazmasida J. g’uttimurodov «Avеsto» turkumidagi asarlari bilan muvaffag’iyatli ishtirok etdi. R.Mirtojisvning dastgohli haykaltaroshlik sohasidagi tajriba va ko’nikmalari yеtarli darajada ekanligini u yaratgan haykallar turkumi misolidan bilib olish mumkin. haykaltarosh tarix sahifasida chuqur iz qol-dirgan Tеmuriyzodalar naslidan bo’lgan buyuk davlat arbobi, shoir va sarkarda Bobur obraziga bir nеcha ko’rinishlarda murojaat etadi. 39

“Suvchilar” R.Mirtojisvning dastgohli haykaltaroshlik sohasidagi tajriba va ko’nikmalari yеtarli darajada ekanligini u yaratgan haykallar turkumi misolidan bilib olish mumkin. haykaltarosh tarix sahifasida chuqur iz qol- dirgan Tеmuriyzodalar naslidan bo’lgan buyuk davlat arbobi, shoir va sarkarda Bobur obraziga bir nеcha ko’rinishlarda murojaat etadi. 40

Ravshan Mirtojiyev . Amir Temur. 41

Jo ’ ldasbek Quttimurodov . “ Anaxita ” Haykaltaroshliknint dastgohli turi bo ’ yicha ikki bora, mahobatlisida esa yagona obraz yaratdi. H aykaltarosh "Bobur-Vatan so g ’inchi" nomli dastgo h li asarida Ona Vatan mе h ridan yiro q bo’lgan sarkarda obrazini undagi so g ’inch tuy g ’ularini ma h orat bilan amalga oshiradi. "Sayyo h Bobur" asarida esa Bobur ot ustida ifodalangan. R. Mirtojiеvning yana "Tеmur Malik" (1990 y.), "Yom g ’ir" (1995 y.), "Bе h zod" (2000 y.) kabi asarlari h am mavjuddir. 42

Isti q lol davri h aykaltaroshlikning ya qq ol namoyondalaridan I.Jabborov, K.Jabborov, E. Aliеv, A. Ra h matullaеv, N. Bondеladzе, V. Dеgtyarov, R. Mirtojiеv, P. Podosinnikov, A.Ryabtsеv, P.Axmеdzyanov, Sh.Usmonov, Q .Norxo’rozov, D. Ro’ziboеv, T. Tojixo’jaеv, J. Q uttimurodov, U. Mardiеv kabi bir q ator ijodkorlarni ko’rsatib o’tish mumkin. Bu davr h aykaltaroshligida milliy mafkuraga asoslangan mavzular va q isman yangi badiiy shakllar kashf etilganligini h am e'trof etish lozim. Umuman olganda, 1990-2000 yillar h aykaltaro sh ligida, asosan, tarixiy siymolar gavdalandi va ularning soni ko’payishi barobarida uslub ji x atlarining yangilanishi h am bir q ator asarlarda ko’zga tashlanadi. Shuning bilan birgali k da, zamonaviy mavzu lar, q a h ramonlar obrazlariga nisbatan kam a h amiyat bеrilayotganligi h aykaltaroshlar old i ga yanada yangi va mu h im vazifalarni q o’yadi. 2.4 Pedagogika kasb-hunar kollejlarida san’atshunoslik darslarining o’qitili shi . Talabalar ongi va qalbiga milliy istiqlol g ' oyasini singdirish muammosi ta ' lim - tarbiya jarayonida samarali usul va vositalardan foydalanishni taqozo etadi . « Hozirgi murakkab sharoitda xalqimiz , awalo , o ' sib - unib kelayotgan yosh avlodimiz ongi va qalbida mafkuraviy immunitet hosil qilish muhim ahamiyatga ega . Bu ishni bamisoli yosh niholga mevali daraxt kurtagini payvand qiladigan usta bog ' bondek noziklik va mehr bilan oqilona amalga oshirish lozim » 2 , deya ta ’ kidlagan edi prezidentimiz I . Karimov . Tasviriy san ' at inson ongiga tezda ta ' sir etib , unda ezgu hislar uyg ' otadigan , ma ' naviy olamini boyitadigan san ' at turlaridan biridir . Shu bilan birga , tasviriy san ' at inson shaxsining shakllanishi va kamolga yetishiga yordam beradigan tarbiyachi hamdir . Shuning uchun ham yoshlarni ma ’ naviy barkamol , estetik 2 I . Karimov . Milliy istiqlol g ’ oyasi : asosiy tushuncha va tamoyillar . T,. 1998 y. 43

jihatdan yutuk insonlar qilib voyaga yetkazishda tasviriy san ’ atning benihoya katta imkoniyatlarga ega ekanligi sir emas . Haqiqatan ham , talabalar ongi va qalbiga milliy . istiqlol g ' oyasini singdirish ta ' lim muassasalaridagi ijtimoiy - gumanitar yo ' nalishdagi fanlarning vazifasi bo ' lib qolmasdan , balki o ' rta maxsus kasb - hunar kolleji barcha o ' quv fanlarining vazifasi sanaladi . Bu boradagi ma ' naviy - ma ' rifiy ishlar keng ko ' lamda olib borilib , ta ' lim - tarbiya jarayo - nining barcha jabhalarida asosiy o ' rinni egallashi lozim . Xususan , tasviriy san ' atni o ' qitilishida bu vazifa talabalarda Vatan tuyg ' usini shakllantirish — Ona Vatanga , uning tabiatiga mehr - muhabbat uyg ' otish ; o ' lkamiz boyliklarini asrab - avaylab , tabiatdagi o ' simliklar va hayvonlarga nisbatan ongli va to ' g ' ri munosabatni tarkib toptirish , ularning ekologik madaniyatni yuksaltirishdan iborat . Pedagogika kollejlarida ta ' lim oluvchi talabalarning tasviriy san ' atdan maxsus bilim va malakalarga ega bo ' lishi ularning badiiy - ijodiy qobiliyatlarini , badiiy didini , rang sezishi va tasawurini rivojlantiradi , buyuk rassomlar yaratgan asarlar go ' zalliklarini ko ' ra bilishga , ularni idrok etishga olib keladi . Tasviriy san ' at nazariy asoslari bo ' yicha chuqur bilimga ega bo ' lish , ayniqsa , qalamtasvir , rangtasvir , kompozitsiya , qurish - yasash , haykaltaroshlikdan malaka hosil qilish , manzarali , mavzuli kompozitsiya yaratish , odam shaklini turli harakatlar va kiyimlarda tasvirlash usullari , haykaltaroshlik , dizayn san ' ati , tasviriy san ' at tarixi haqidagi ko ' nikma va ma ' lumotga ega bo ' lish tasviriy san ' at o ' qituvchisi faoliyatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi . 2002 yil 16 oktyabrda “ O ’ rta maxsus , kasb - hunar ta ’ limi Davlat standarlarini tasdiqlash to ’ g ’ risida ” gi 400- sonli qarori bilan tasdiqlangan “ Boshlang ’ ich sinflarda ta ’ lim - tarbiya ishlari tayyorlov yo ’ nalishi bo ’ yicha tarmoq ta ’ lim standarti o ’ quv dasturlarida tasviriy san ’ atdan “ Qalamtasvir ”, “ Rangtasvir ”, “ Kompozitsiya ”, “ Amaliy va dizayn san ’ ati ”, “ Tasviriy ssan ’ t o ’ qitsh metodikasi ”, San ’ at tarixi ” kabi yo ’ nalishlari bo ’ yicha o ’ quvchilarga bilim va malakalar berish ko ’ zda tutilgan . Kasb – hunar koll е jlarida DTS Tasviriy san ' atning yunalishi buyicha kichik mutaxassislari tayyorlashning zarur va y е tarli shartlari va ularning 44

mazmuni , maqsadlarini aniqlaydi . Ta ' lim oluvchilarning o ’ quv yuklamalari hajmi va standart talablari nazoratini b е lgilab b е radi . Standart talablari ta ' lim oluvchilarning kasbiy tayyorgarligi o ’ quv mashgulotini att е statsiyadan o ’ tkazishda asosiy m е zon hisoblanadi . Unda “ Qalamtasvir ” uchun -78 soat , “ Rangtasvir ” uchun -78 soat , “ Kompozitsiya ” uchun - 78 soat , “ Amaliy va dizayn san ’ ati ” uchun -64 soat , “ Tasviriy san ’ at o ’ qitish metodikasi ” uchun -55 soat , “ San ’ at tarixi ” uchun -30 soat vaqt ajratilgan . “ San ’ at tarixi ” kursi ham yosh avlodni san ’ atshunoslik sohasidagi bilim va malakalarini oshorishda muhim ahamiyat kasb etadi . Bu yunalish bo ’ yicha jami 30 soat ajratilgan bo ’ lib , asosan nazariy bilimlar beruvchi mashg ’ ulotlardan iboratdir . Tasviriy san ’ at tarixi faning asosiy maqsadi O ’ zbek va chet el tasviriy san ’ ati asarlari hamda nodir yodgorliklari bilan tanishtirish , rassomlar asarlarini mushohada qilish , ularni mustaqil tahlil qilish , go ’ zallikdan zavqlanish , san ’ at asarlarini taqqoslay olish kabilarni o ’ rgatish va yoshlarning san ’ atshunoslik madaniyatini o ’ stirishdir . Unda san ’ at tushunchasi , tasviriy san ’ t tur va janrlari , Qadimgi dunyo san ’ ati , Antik davr san ’ ati , Uyg ’ onish davri san ’ ati , Qadimgi rus san ’ ati , Me ’ morchilik san ’ ati , Temur va temuriylar san ’ ati , Ch . Axmarov , I . Ikromov , A . Abdullayev ijodi , M . Nabiyev , M . Saidov , G ’ Abduraxmonov ijodi , D . Ro ’ ziboyev , J . Quttimurodov , ijodi , J . Umarbekov , B . Jalolov ijodi , A . Mirzayev , T . Sa ’ dullayev va boshqalar kabi mazular alohida o ’ rin olgan . Ko ’ rinib turganidek , pedagogik yonalishdagi kasb - hunar kollejlarida o ’ tiladigan tasviriy san ’ at darslarida “ San ’ at tarixi ” kursiga ham alohida o ’ rin beriladi . Bu shubhasiz o ’ quchi yoshlarning san ’ atshunoslik madaniyatini rivojlantirishda muhim omil bo ’ lib xizmat qiladi . 45

2.5 “Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi” mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash . (O'quv jarayonini zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etish) Kasb-hunar kollejlarida o’tiladigan tasviriy san’at darslarini bugungi kun talablari asosida o’qitish, unda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning samarali usullaridan foydalanishn dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Metodika ta'lim-tarbiya jarayonida o'qituvchilarning o'quv-chilar bilan ishlash usullarining mazmumva xususiyatlarini o'rganib chiqib, tasviriy san'atni o'qitilishining xilma-xil metodlarini qo'llashga o'rgatadi: « Tasviriy san ' at o ' qitish metodikasi » o ' qituvchining o ' quvchilarga badiiy ta ' lim berish usullarini puxta bilib olish darajasiga erishish va o ' zlashtirish samarasining oshirilishini nazarda tutadi . Zamonaviy metodlardan interaktiv , pedagogik , innovatsion va axborot texnologiyalar , tabaqalashtirilib o ' qitish , modulli o ' qitish , didaktik o ' yinli o ' qitish , muammoli o ' qitishni o ' quv jarayonida qo ' llanilishi kundan - kunga kuchayib bormoqda . Buning sabablaridan biri , shu vaqtgacha an ' anaviy ta ' limda o ' quvchi - talabalarga faqat tayyor bilimlarni egallashga o ' rgatilgan bo ' lsa , zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o ' zlari qi - dirib topishlariga , mustaqil o ' rganib , tahlil qilishlariga , hatto hulo - salarni ham o ' zlari keltirib chiqarishlariga o ' rgatadi . O ' qituvchi bu jarayonda o ' quvchini rivojlanishi , shakllanishi , bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik , yo ' naltiravchilik vazifasini ham bajaradi . Quyida tasviriy san'at fanidan “Mustaqillik yillarida O’zbekiston haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi” mavzusi bo'yicha o'tkaziladigan darsning oldindan loyihalashtirilgan texnologik xaritasini misol tariqasida havola qilamiz: 46

Mavzu: MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTON HAYKALTAROSHLIK SAN’ATI VA UNING RIVOJLANISHI 1.1. Маърузани олиб бориш технологияси Talabalar soni : 22 Vaqti : 2 соат Mashg’ulot shakli Mavzu bo ’ yicha Ma’ruza rejasi 1. O’zbekistonning qadimiy haykaltaroshlik san’ati. 3. Muataqillik yillarida tasviriy san’at sohasidagi muhim o’zgarishlar. 4. Mahobatli haykaltaroshlik va uning rivojlanishi. 5. Dastgohli haykaltaroshlik. . 1. Mashg’ulotning maqsadi: O’zbekiston hykaltaroshlik san’ati haqida umumiy tasavvurni shakllantirish, MUstaqillik yillaridagi O’zbekiston haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi haqidagi bilimlarini mukammallashtirish. Pеdagogik vazifalar O’q uv faoliyati natijalari: O’zbekistonning qadimiy haykaltaroshlik san’ati haqida tushunchalar berish O’zbekistin hududidan topilgan qadimiy tasviriy san’at, shuningdek haykaltaroshlik san’ati namumalari haqida aytib bera oladi. XXasr O’zbekiston tasviriy san’ati, xususan haykaltaroshlik san’ati va uning o’ziga xos tomonlari haqida tushunchalar beradi. XXasr O’zbekiston tasviriy san’ati, xususan haykaltaroshlik san’ati va uning o’ziga xos tomonlari haqida tushunchalar hosil qiladi, aytib beradi. Mustaqillik davri O’zbekiston tasviriy san’atining rivojlanishidagi muhim omillar, haykaltaroshlik san’ati rivojida o’ziga hos jihatlar haqida tushunchalar beradi. San’atni rivojlanishida muhim omillarni aytib beradi, haykaltaroshlik san’atida sodir bo’lgan eng muhim o’zgarishlarni bilib oladi. O’qitish usullari va t е xnika Ma'ruza, «aqliy xujum», T-sx е ma, munozara, muammoli vaziyatlar usuli O’q itish vositalari Ma'ruza matni, tarqatma mat е riallar, slaydlar, pro е ktor 47

O’q itish shakllari Jamoa, to’g’ridan-to’g’ri va guruhlarda ishlash O’q itish shart-sharoiti T е xnik vositalar bilan ta'minlangan auditoriya Monitoring va ba h olash Og’zaki nazorat, savol-javob, o’z-o’zini nazorat qilish, rеyting tizimi asosida baholash Ma'ruzaning tеxnologik x ar i tasi Ish jarayonlari va q ti Faoliyatning mazmuni O’q ituvchi talaba I-bosqich. Mavzuga kirish. (20 минут ) 1.1. Mavzu doirasida dastlabki umumiy tasavvurni b е radi hamda uslubiy va tashkiliy tomonlari bilan таништиради Tinglaydilar 1.2. O’quv mashg’uloti mavzusi bilan tanishtiradi va uning maqsadi, o’quv faoliyati natijalarini bayon qiladi Mavzu nomini yozib oladilar 1.3. Berilgan mavzu yuzasidan aqliy hujum qoidasi asosida dars o’tkazishni taklif etadi. Doskaga: “1.Haykaltaroshlik san’ati nimaq” 2. “O’zbekistonning qadimiy haykaltaroshlik san’ati haqida nimalar bilasizq” dеb yozadi. Talabalar tomonidan aytilgan fikrlarni yozib boradi va umumlashtiradi (2-ilova) Tushunchalarni erkin fikr or q ali bildiradi II-bosqich. Asosiy (50 minut) 2.1. Mavzu rеjasi va tayanch tushunchalar bilan tanishtiradi Tinglaydilar 2.2. Ma'ruzani rеja b o ’yicha tushuntiradi, h ar bir rеjani ni h oyasida umumlashtiradi. Jarayon kompyutеr slaydlarini namoyish q ilish bilan olib boriladi(3-илова) Tinglaydilar. Slaydga e'tibor qaratadi, uni o’ziga yozib oladi va savollar bеradi 2.3. Har bir r е jani mustahkamlash uchun quyidagicha savollar b е radi: 1.Dastgohli haykaltaroshlik va monumental haykaltaroshlik,- deganda nimalarni tushunasizq 2.O’zbekistonning XXasr tasvir san’ati haqida nimalar deya olasizq 3. Mustaqillik yillarida tasviriy san’at Savollarga javob bеradilar, erkin ba x s- munozara yuritadilar 48

sohasida sodir bo’lgan muhim o’zgarishlar nimalarda aks etadiq 4. Haykaltaroshlik sohasida sodir bo’lgan o’zgarishlar haqida nimalar bilasizq 2.4. Tayanch iboralarga qaytiladi. Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi h ar bir tayanch tushuncha va iboralarni mu h okama q iladilar. Konspеkt q ila-dilar III -босқич. Якуний босқич. (10 минут) 3.1. T - sx е ma t е xnikasidan foydalanilgan holda juft - juft bo ’ lib ishlash uchun tinglovchilarga : “ XXasr O ’ zbekiston tasviriy san ’ ati , jumladan haykaltaroshlik san ’ atiga xos bo ’ lgan jixatlar nimalarda edi q,, “ Mustaqillik yillari tasviriy san ’ atida - chi q”, d е b savol yozilgan tarqatma mat е riallar tarqatilali va olingan javoblar buyicha yakunlovchi xulosa qilinadi . 3.2. Talabalarning faoliyatiga baho qo ’ yiladi va rag ’ batlantiriladi Mustaqil T-sx е mani to’ldiradilar. Erkin fikrini bayon etadi Eshitadi 3.3. Kеlgusi mashg’ulotga tayyorgarlik ko’rish uchun topshiriqlar va foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati bеriladi Eshitadi va O’ UM ga q araydilar 2 (1. 1)-Ilova «Aqliy hujum»ning asosiy qoidalari: - olg’a surilgan g’oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi; - ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g’oyalar qancha ko’p bo’lsa shuncha yaxshi; - istalgan g’oyalarni mumkin qadar k е ngaytirish va rivojlantirishga harakat qilinadi; - muammo е chimidan uzoq g’oyalar ham go’llab-ruvvatlanadi; - barcha g’oyalar yoki ularning asosiy mag’zi (farazlari) qayd etish yo’li bilan yozib olinadi; - «hujum»ni o’tkazish va vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart; - b е riladigan savollarga qisqacha (asoslanmagan) javoblar b е rish ko’zda tutilishi k е rak 49

3- Ilova T-sxеma jadvali “ XXasr O ’ zbekiston tasviriy san ’ ati , jumladan haykaltaroshlik san ’ atiga xos bo ’ lgan jixatlar nimalarda edi q,, “ Mustaqillik yillari tasviriy san ’ atida - chiq ” 4 -Ilova «T - sx е ma» t е xnikasi - bu t е xnologiya murakkab, ko’p tarmoqli, mumkin qadar muammo xarakt е ridagi mavzularni o’rganishga qaratilgan; bunda ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik va kamchiliklari, bir g’oyaning ikki tomoni, foyda va zararlari; - tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlash muvaffaqiyati rivojlantirishiga hamda o’z g’oyalari, fikrla-rini yozma va og’zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkon yaratadi; - ma'ruza yakunida qo’ llaniladi T-sx е ma qonun-qoidalari bilan tanishib chiqadi. Yakka tarkibda yoki juft-juft bo’lib T-sx е mani to’ldiradi O’ z g’ oyalarini yozma ravishda o’ ng va chap taraflarida yozib chi q adilar. G’ oyalar q arama- q arshi bo’lishi mumkin Sxеmadagi g’ oyalar ta qq oslanishi va yakka tartibda, juft-juft h olda yoki kichik guru h larda t o’ ldirilishi mumkin h ar bir tinglovchi o’ z fikrini erkin h olda t o’ li q bayon etishi mumkin 50

O'qitish jarayonida o'quvchi-talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo'l-lanilishi ularni mustaqil, erkin flkrlashga, izlanishga, liar bir masa-laga ijodiy yondoshish, mas'uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanish-ga, eng asosiysi, o'qishga, fanga, pedagogga va o'zi tanlagan kasbi-ga bo'lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishishda amaliyot va o'quv jarayonida innovatsion va axborot texnologiyalarni qo'llashni taqozo etadi. Zamo naviy metodlar yoki o'qitislming samarasini oshirishga yordarn beravchi texnologik treninglar o'quvchi — talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakJlantirishga, qobi-Hyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardor, yetuk mutaxassis bo'lish-lariga hamda mutaxassisga kerakli bo'lgan kasbiy fazilatlarni tarbiya-lashga yordam beradi. Demak , tasviriy san ' at nia ' lumoti , bilimiga ega boiish uchun san ' atning amaliy mashg ' ulotlarini uzoq vaqt mobaynida samarali ijodiy mehnat orqali va har xil metodlarni qoilasli orqali egallanadi . Tasviriy san ' at tarixi darslarida san ' at asarlarini katta o ' lcham - dagi reproduksiyalaridan ko ' rgazmali qurol sifatida qo ' llaniladi . Oxirgi paytlarda asarlarni katta o'lchamdagi reproduksiyalarini topilishi amri mahol. Bunday holda reproduksiyalarni skaner orqali kompyuter xotirasiga kiritib videoko'zgu orqali kattalashtirib ekran-da ko'rsatiladi va asarlarning badiiylik xususiyatlarini tahlil qiladi. Tasviriy san'at darslarida bunday ko'rgazmali qurollardan foydalanish darsni samaradorligini oshiradi hamda o'quvchilarni fanga bo'lgan qiziqishini, ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishda yordam beradi. 51

XULOSA Bitiruv - malakaviy ishini bajarish mobaynida ushbu vazifalar bajarildi va quyidagi xulosalarga kelindi : - vatanimiz hududidan topilgan qadimiy tasviriy san’at ydgorliklari, jumladan haykaltaroshlik san ’ ati namun alar i haqida ma ’ lumotlar to’plash vazifasi bajarildi, tadqiq qilindi va mavzuni yoritishda u lardan unumli foydalanildi; - O’zbekistonda Mustaqillik davri haykaltaroshlik san’ati va undagi g’oyaviy- badiiy o’zgarishlar, o’ziga xos xususiyatlar haqida tadqiqotlar olib borildi va ilmiy asoslangan manbalar asosida mavzu yoritib berildi; - Mustaqillik davri haykaltaroshlik san’atidagi yangicha mazmun, tasviriy yechimlar va uslublarni yoritishga ilmiy-tahliliy yondoshilindi; - Mustaqillik yillaridagi o’zbek haykaltaroshlik san’atini, uning yangi bosqichdagi rivojini o’rganish va ulardan yosh avlot badiiy tarbiyasida foydalanish muhim ahamiyatga ega ekanligi e’tirof etildi; - pedagogika kasb-hunar kollejlarida o’tiladigan san’at tarixi darslarida ushbu mavzuni o’qitishning zamonaviy pedagogik texnalogiyalari ishlab chiqildi va u amaliyotda sinab ko’rildi, ijobiy natijalar berishi aniqlandi; 52

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.I.A.Karimov O’zbеkiston XXI asrga intilmo q da. T. «O’zbеkiston», 1999 yil. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., “O’zbekiston”, 1997. 3. I.Karimov. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T,. 1998 y. 4. I.A.Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. “Tafakkur”. 1998 yil. 5 . Abdullayev N.U. “San’at tarixi” . 1-tom. Toshkent. O’qituvchi, 1986 yil. 6 . Abdullayev N.U. “San’at tarixi” . 2-tom. Toshkent. San’at, 2001 yil. 7 . Oydinov N. “O’zbekiston tasviriy san’atidan lavhalar” Toshkent, O’qituvchi. 1997 yil. 8 . S. Abdurasulov, N.Tolipov. “Tasviriy san’at o’qitish metodikasi” Toshkent, “Aloqachi”, 2007 yil. 9 . S. Abdurasulov, B.Boymetov. Tasviriy san’at. Toshkent, 2006 yii. 10 . O’zbekiston Badiiy Akademiyatsi nashri. “O’zbekiston san’ati” majmuasi. “Sharq” nashriyot matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh taxririyati. T. 2001. 1 1 . O’zbekiston Badiiy Akademiyatsi nashri. “San’at” jurnali. 53

O'xshashlar

Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi

«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi.

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti

Sharq miniatyura san'ati va namoyondalari, maktablari (Samarqand va Xirot)

Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish