Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti - Tasviriy san'at - Diplom ishlar

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

811 KB

Ko'chirib olish

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TASVIRIY SAN'AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika-psixologiya fakulteti dekani:_________dots.B.Jurayev “____”________________ 2013- yil Xolbekova Baxtigul Abdunabiyevnaning 5140700 — Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi ta‘lim yo’nalishi bo’yicha bakala vr darajasini olish uchun “Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: E.Jabborov QARSHI – 2013 1

Mundarija: 2

Kirish………………………………………………………………………… ….6 I. Bob. O ’ rta umumta ’ lim maktablarida tasviriy san ’ at mashg ’ ulotlarining mazmuni …………………………………………………………………………10 1.1 . Tasviriy san ’ at tur va janrlari , natyurmort janri ……………………………10 1.2. Tasviriy san ’ at mashg ’ ulotlarining mazmuni va o ’ qitilishi ………………….17 1.3 . Maktabda naturaga qarab rasm ishlash darslarini tashkil etish .“ Kuzgi natyurmort mavzusi misolida ………………………………………………...32-42 II . Bob . O ’ rta umumta ‘ lim maktablarda naturaga qarab tasvirlash darslari va zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo ’ llash ………………………42-69 2.1 . Maktablarda tasviriy san ‘ at darslarini o ’ qitishda yangi pedagogik texnologiyalarning o ’ rni ……………………………………………………...42-48 2.2 . Tasviriy san ‘ at mashg ’ ulotlariga qo ’ yiladigan zamonaviy talablar ……….48-60 2.3 .“ Kuzgi natyurmort ” mavzusini o ’ tishda “ Bumerang ” metodining qo ’ llanilishi ……………………………………………………………………60-69 Illyustratsiyalar ………………………………………………………..65-66-67-69 Xulosa …………………………………………………………………………...70 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………………… … 72-73 KIRISH 3

O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti ta ’ lim – tarbiya sohasiga milliy didaktik nuqtai nazardan yondoshib , uni quyidagicha ta‘riflaydi : «Ta‘lim O’zbekiston xalqi ma‘naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. O’sib kelayotgan avlodning barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo’ladi, kasb- kori, mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o’tadi». Prezidentimizning ushbu ko’rsatmalari ijtimoiy sohada faoliyat ko’rsatayotganlarga, shu jumladan, ta‘lim – tarbiya bilan shug’ullanuvchilarga ham, umumiy metodologik asos vazifasini o’taydi Ma'lumki mustaqillikka erishish tufayli tasviriy san'at texnologiyalarini rivojlantirishda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar, ranglar texnologiyasida qadimdan ishlash va tabiatan qanday olgan kabi zaruriy muammolarga keng o'rin berilmoqda. Rangtasvirda ishlash va rangtasvir yo'nalishi jaddallik bilan rivojlanishi esa yetishib chiqayotgan mutaxassislarning zamonaviy bilim tajribasiga bog'liqdir. Bu borada oliy o'quv yurtlarining «Badiiy- grafika» hamda «San'atshunoslik» fakultetlarida zamon talabiga javob beradigan, har tomonlama yetuk qobiliyatli san'at va muhandislik grafikasi amaliy san'at bakalavr yo'nalishi mutaxassislari tayyorlanishi lozim. Bo'lajak tasviriy san'at o'qituvchisi o'z kasbi bo'yicha keng bilimga ega bo'lishi bilan birga boshqa turdagi rangtasvir, grafika, qalamtasvir, amaliy san'at, masalalarini ham chuqur mushohada qilish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. Har qanday fan bizni o'rab turgan borliq qonuniyatlarini o'rganadi va o'z izlanishlari bilan tabiat bilimini boyitadi.Oliy o'quv yurtlarining «Badiiy-grafika», «San'atshunoslik» fakultetlarida mutaxassislik fanlaridan rangtasvir, tasviriy san'at texnologiyalari va boshqa mutaxassislik fanlari o'qitiladi va talabani shunday bilimga ega qiladiki, u ranglar bilan ishlash usullari, texnologiyasi haqidagi muammolarni mustaqil yecha oladi. Tasviriy san'at texnologiyasi va nusxa ko'chirish fani bo'lajak tasviriy san'at o'qituvchilarining amaliy malakalarini puxtalashtirish, tasviriy san'atning turli materiallari bilan erkin ishlay olish ko'nikmalarini mustahkamlashga qaratiladi. Shuningdek, turli tasviriy san'at 4

ashyolari tarkibi, ularni tayyorlash texnologiyasi, har bir tasvirdan nusxa olish uchun unga mos bo'lgan material ashyoni to'g'ri tanlay olish, rangtasvir texnologiyasini aniqlash kabi malakalarni ham shakllantiradi. Jamiyatimizning madaniy va ma’naviy yuksalishini oshirishda tasviriy san’at mutaxassislarining roli juda kattadir. Bunday mutaxassislarni tarbiyalash va ta’lim berish tasviriy san’at va muhandislik grafika fakultetining birinchi kursidayoq boshlanishi kerak. Ilmiy va uslubiy bazasiz bu vazifani yechib bo’lmaydi, o’z navbatida, bu birinchi kursdan boshlab o’quv jarayonini tashkil etishning yangi shakllari va tasviriy san‘atni o’rgatish uslublarini ishlab chiqish ehtiyojini keltirib chiqaradi.Tasviriy san‘atning aynan natyurmort janrlari ustida ishlash katta ahamiyatga ega. Tasviriy faoliyatning nazariyasini muntazam o’rganish, tasviriy san’at ta‘limini muvaffaqiyatli o’zlashtirishning asosiy shartlaridandir. Rangtasvir qonun-qoidalarini puxta egallagan talabagina amaliy ijodda samarali shug’ullanishi mumkin. Kimda-kim ilmni amaliyotsiz tasavvur etsa, - u bamisoli suzishga eshkaksiz chiqayotgan qayiq haydovchisidir va u hech qachon qayerga ketayotganligiga to’la ishonch hosil qila olmaydi, deya ta‘kidlagan Leonardo da Vinchi. Ayniqsa rangtasvir sohasida amaliyot hamisha kuchli nazariyot bilan bog’liq holda amalga oshirilishi zarur va bularsiz hech narsaga erishib bo’lmaydi. Tasviriy san‘atning tarixi, rangtasvirni amaliy o’rganishda juda katta metodik tajribaga ega. Metodikaga oid adabiyotlarda juda qimmatli materiallar to’plangan bo’lib, ularda ko’plab texnik va texnalogik maslahatlar yoritilgan. Rangtasvir nazariyasiga kelsak, bu masalaga tarixiy merosning ahamiyati unchalik sezilmaydi.Yevropa singari Rus badiiy akademiyasida ham rangtasvirni amaliy tarzda o’qitish juda kuchli bo’lgan, biroq tasvirlashning nazariy asoslari ishlanmasiga yetarli e’tibor berilmagan. __________________________ O`zbekiston Respublikasi prizidenti I. A Karimovning ,,O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida ”asari 2011-yil , avgust . 5

Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: Hozirgi vaqtda tasviriy san’at fanini o'qitishning nazariy va metodik asoslarini ishlab chiqish va uni maktablarda “Kuzgi natyurmort” mavzusida amalda qo’llash, yangi yo'llari, shakli, mazmuni hamda metodlarini takomillashtirish borasidagi izlanishlar dolzarb masalalardan hisoblanadi. Maktablarda mutaxassislik fanlarning mazmunini aniqlash, o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish va o’quv jarayoniga tadbiq etish, o’quv materialining mazmuni va tuzilishining mukammaligi, o’quvchilar saviyasiga mosligi, ilmiy bilish jarayonida faollikni kuchaytiradi va pedagogik samaradorlikni oshiradi. Demak, bu mavzuni o’quvchilarga atroflicha va chuqur o’rgatish o’qituvchilar oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Mazkur malakaviy ish ana shu dolzarb muammoni hal qilishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Umumiy o’rta ta’lim maktablarda “Kuzgi natyurmort mavzusini o’qitishda o’ziga xos usullarini tadbiq qilish. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: -“Kuzgi natyurmort”mavzusini o’qitish jarayonida maktabda o’quvchilarda tabiat ne’matlaridan, go’zalligidan zavqlana olish, ona tabiatga bo’lgan mehr- muhabbatini oshirish sub‘ektiga qaratilgan; -“Kuzgi natyurmort” mavzusini o’tishda “Bumerang” metodini qo’llash algoritmini ishlab chiqish; -Kuzgi natyurmort” mavzusini chizish ketma-ketligining yangi pedagogik texnologiyalar yordamida tushuntirish uslubiyotini ishlab chiqish; - Bosqichma-bosqich chizish jarayonini yaxlit shaklga keltirish va to’liq bajarish; 6

-Maktablarda “Kuzgi natyurmort” mavzusini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish uslubiyoti mavzusi yuzasidan savollarni ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning ob'ekti va predmeti: Malakaviy ishning ob'ekti sifatida umumiy o’rta ta’lim maktabi o’quvchilari tanlab olingan,predmeti umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyurmort” mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llash. Bitiruv malakaviy ishning amaliy yangiliklari: “Kuzgi natyurmort mavzusini tasvirlashning yangicha yondashuvlar asosida ishlab chiqilgan mеtodikasi. ”Kuzgi natyurmort” mavzusini o’qitishda “Bumerang” texnalogiyasini qo’llanganligi. Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati: Mazkur bitiruv malakaviy ishi natijalaridan maktablarda tasviriy san ’ at fanlaridan saboq berishda , « Rangtasvir » fanining mazmunini ishlab chiqishda o ’ qituvchilar , ilmiy tadqiqotchilar va Tasviriy san ’ at va muhandislik grafikasi yo ’ nalishi talabalari foydalanishlari mumkin . Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Kirish, ikkita bob, oltita band, xulosa, illiustratsiyalar, 1ta moybo’yoqli natyurmortning asl nusxasi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I.bob.Maktablarda tasviriy san’at mashg’ulotlarining mazmuni. 7

1.1. Tasviriy san’atning tur va janrlari, natyurmort janri. Tasviriy san’atning to´rt turi mavjud: Rangtasvir, Haykaltaroshlik, Grafika. Amaliy bezak san´ati Rangtasvir deb tekis yuzada turli rang va materiallar yordamida bajariladigan tasvirga aytiladi. Bu tur uchun asosiy bo’yoqlar-moyli bo’yoq, akvarel, guash, tempera, shuningdek, rangli qalamlar, ko’mir, qalam, pastel, sous, sangina kabi badiiy materiallar bilan ishlash xarakterlidir. Rangtasvir asarlari qog’oz, mato, karton, devor ,oyna, yog’och, kabi tekis yuzalarda ishlanadi. Rangtasvir asosini rasm tashkil etadi. Har qanday rangtasvir ishida, avvalo uning rasmi ishlab olinadi. Unda kompozitsiya , nur, soya, rang asosiy o’rin egallaydi. Rangtasvir asarlari bajarilishi texnikasi jihatidan turli-tuman bo’lib,ular moy bo’yoqli, temperali, freskali, mozaikali, vitrajli, akvarelli, guashli, pastelli bo’lishi mumkin. Rangtasvirning quyidagi turlari mavjud: Dastgohli rangtasvir. Monumental (mahobatli) rangtasvir. Miniatyura ( mujaz) rangtasviri. Dekorativ (bezak) rangtasviri. Teatr dekorativ (bezak) rangtasviri turlariga bo’linadi. 8

Haykaltaroshlik - xuddi rangtasvir kabi hayotiy voqea hodisalarni turli uslub va tasvirlash texnikasi hamda materiallar yordamida ifodalaydi. Haykaltaroshlikda tosh, metal, gips, yog’och, voks, sim kabi metallari keng qo’llaniladi. Haykaltaroshlik asarlari kesish, yopishtirish, ulash va o’yish qo’yish orqali bajariladi. Haykaltaroshliknng asosiy ikki turi mavjud bo’lib, ularning birinchisi, to’liq yumaloq haykallar, ikkinchisi, esa rel’efli-burtma haykallardir. Yumaloq haykallarni har tomondan ko’rish imkoniga ega bo’lsak, rel’efli haykallarni faqat bir tomondan , ya’ni oldindan ko’rish mumkin bo’ladi. Rel’efli haykallar tekislik yuziga ishlanib, yuzadan qisman bo’rtib chiqqan bo’ladi. Grafika . “Grafika”- lotincha so’z bo’lib, “yozaman, chizaman” degan ma’noni bildiradi va tasviriy san’atning turlaridan biri hisoblanadi. Grafikaning turlaridan biri gravyuradir. “Gravyura” fransuzcha so’z bo’lib, “kesish” ma’nosini bildiradi. Grafikaning o’ziga hos xususiyatlaridan yana biri bu uning katta o’lchamda bo’lmasligi va bo’yoqlar sonining chegaralanganligi hisoblanadi. Shuning uchun ham grafika asarlarida faqat chizish yoki to’q rangli tasvir ishtirok etadi. Ba’zan grafik tasvirlar ham rangli bo’ladi. Karikatura ham grafikaning bir turi hisoblanadi. Unda hayotdagi ayrim salbiy hodisa va ko’rinishlar, shaxslarning hajviy yoki hazil tarzda rasmlar orqali tanqidiy tasvirlanadi. Grafikaning reklama, afisha, etiketka, o’rama (upakovka) kabi turlari ham keng tarqalgandir. Gazeta, jurnal grafikasi ham shriftlar bilan bog’liq bo’lib, amaliyotda keng qo’llaniladi. Tasviriy san’at janrlari : Tasviriy san’atda manzara, maishiy natyurmort, portret, tarixiy, animal, afsonaviy, dengiznavislik, nyu, inter’er janrlari mavjud. Janr rassom nomini tasvirlayotganligiga qarab belgilanadi. Masalan, asarlarda odam rasmi ishlansa, ular “Portret”, tabiat va shahar ko’rinishkari tasvirlansa, “Manzara”, turmush va mehnat jarayonlari tasvirlansa “Maishiy” janrga hos bo’ladi. Shuningdek, tarixiy voqealarni tasvirlash tarixiy janr, hayvonlarni tasvirlash animal janr deb yuritiladi. 9

“Animal” janr lotincha “anima” so’zidan olingan bo’lib, hayvon ma’nosini anglatadi. “Batal janri fransuzcha “batay” so’zidan kelib chiqqan bo’lib,jang “nyu”janri fransuzcha yalang’och ma’nosidagi so’z i dan kelib chiqqandir.. Ayrim asarlar bir vaqtning o’zida ikki va undan ortiq janrga mansub bo’lishi mumkin. Masalan portret va nyu, dengiznavislik, inter’er, manzara va hokazolar. Har bir janr o’z o ’rnida yana bir qancha janrlarga bo’linishi munkin. Masalan, manzara janrini tabiat manzarasi janri, shahar manzarasi janri industrial-sanoat binolari kurinishi manzarasi janriga yoki portret janrini tantanavorlik, ishqiy guruhli janrlarga bo’lishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan janrlar tabaqalashib, mustaqil tus olishi ham mumkin. Masalan, manzara janridan dengiznavislik, tarixiy janrdan batal,manzara janridan inter’er ajralib chiqqan. Manzara janri . Tasviriy san’atda tabiat, shahar industrial-sanoat,inter’er ko’rinishlarining tasvirlanishi manzara janriga taalluqlidir. Manzara janridagi asarlarning ayrimlari bevosita tabiatning haqiqiy, ya’ni ko’rinishini tasvirlasa boshqalarda borliq ijodiy tarzda, xayolan ifodalangan bo’ladi. Ba’zan bu ikki si har bir asarda ko’zatilishi ham mumkin. Manzara janrining paydo bo’lishi juda uzoqlarga borib taqaladi. Manzara tasvirlarining keng tarqalishi qadimgi Sharq va Krit orollaridagi qadimgi arxeologik qazilmalar misolida ko’rish mumkin. Natyurmort janri . “Natyurmort” so’zi fransuzcha bo’lib, “jonsiz narsalar, (natura)” ma’nosini anglatadi. Bu janrdan asosiy rangtasvir va grafika asarlarida keng qo’llaniladi. Tasviriy san’atning bu janrida gullar, mevalar, sabzavotlar, qushlar, baliqlar, oziq-ovqatlar, turli predmetlar, aks ettiriladi. Natyurmort mustaqil janr sifatida XV-XVI asrlarda Gallandiya va Ispaniyada paydo bo’lgan. Natyurmortning ikki xili mavjud. Birinchisi mustaqil ravishdagi natyurmort bo’lsa, ikkinchisi yordamchi yoki to’ldiruvchi natyurmortdir. 10

Natyurmortning birinchi turida faqat natyurmort tasvirlansa, ikkinchi turida natyurmortning birorta portret yoki maishiy janrdagi tasvirda qushimcha detal sifatida ishlangan bo’ladi. Natyurmortning xarakterli x ususiyati uning hayotdan, g o ’zallikdan zavqlanishga yuksaltrilganligidadir. Bu vazifani rassom gullar, meva-sabzavotlar, oziq- ovqatlarni turli ko’rinish va ranglarda ifodalab,kishilarning his-hayajonlarini uyg’otish orqali bajaradi. Natyurmortning turli millat va elatlarning turmush tarzi haqida ma’lumotlar berish ham o’ta muhimdir. Mutaxasislar natyurmortning kishilarga ikki xil ta’sirini qayd qilishadi. Birinchisida, natyurmort kishilarni g o ’zallikka oshno etib, ularni zavqlanishga chorlaydi. Agarda u meva –sabzavot va oziq-ovqatlar tasviridan tashkil topgan bo’lsa,tomashabinga yaxshi kayfiyat va ishtaxa baxsh etadi. Ikkinchisida natyurmort o’zi haqida emas, balki, u bilan bog’liq shaxs uning egasi haqida ma’lumot beradi. Bunday natyurmort da kishilar aks etmasa-da, biroq uning didi, ijtimoiy mavqeyi ifodalanadi. Natyurmortlarning bu ikki xili yaxlid holda ifodalanishi ham mumkin. Bu janrda ijod qilgan rassomlardan J.Sharden, F.Snayders, I.Mashkov, P.Konchaloviskiy., L. Salimjonovalar katta shuhrat qozonganlar. J.Sharden 1699-yilda Parijda tavallud topgan va 1779-yilda vafot etgan. Rassom asosan rangtasvirning natyurmort va maishiy janrlarida realizm oqimida ijod qilgan. Uning asarlari natura asosida ishlangan bo’lib, chuqur lirizm bilan sug’orilgan. U o’z zamondoshlari bo’lgan xalq vakillarining hayotini o’zgacha ko’tarinkilik bilan aks ettiradi. Ayniqsa uning ijodida hunarmandlar, ayollar, bolalar hayoti realistik tarzda tasvirlanadi. “Kir yuvuvchi ayol” (1737-yil), “Tushki ovqat oldidan ibodat” (1744-yil), “Oshpaz ayol” (1738-yil), 11

“Mehnatsevar ona”,”Pildiroq o’ynayotgan bolakay”(1738-yil) kabi asarlari J.Sharden ijodining yuksak namunalaridandir. Hozirgi zamon O’zbekiston tasviriy san’atining portret, natyurmort, manzara va maishiy janrlarida barakali ijod qilayotgan rassomlardan yana biri Laylo Salimjonovadir. Laylo Abdibakirovna Salimjonova 1936-yilda Samarqand viloyatining Urgut shahrida tug’ilgan Layloning otasi huquqshunos, onasi uy bekasi edi. Laylo o’rta maktabning 8-sinfini tamomlab, o’zining qiziqishi tufayli Ben’kov nomidagi rassomchilik badiiy bilim yurtiga o’qishga kiradi. Bilim yurtini 1957-yilda muoffaqiyatli bitirib, shu yilning o’zida teatr va rassomchilik institutining tasviriy san’at fakultetiga o’qishga qabul qilinadi va 1963-yilda tamomlaydi. Laylo Salimjonova o ’ tgan asrning 60-70 yillaridagi ko ’ rgazmalarida asosan portret janridagi asarlari bilan qatnashar edi . Uning “Xrizontema natyurmorti”,“Oq gullar”, “Moviy fondagi natyurmort” , “Xrizontemalar” kabi asarlarini kuzatib natyurmort janrida ham ko’zga ko’ringan rassom deyish mumkin. 1991-yilda yaratilgan “Xrizontemalar” nomli natyurmortida rassom gullarning tartibsiz joylashuvi, ularning issiq rangli fonda jilolanishi hamda qisman ko’ringan stolning perspektiv holati orqali asar kompozitsiyasini yaxlid namoyon etadi. Maishiy janr bu janrdagi asarlar kishilarning maishiy turmush tarzi, mehnati kundalik hayoti bilan bog’liq bo’lib, ularda ko’proq oila, maktab, dam olish, shaxsiy va ijtimoiy hayot jarayonlari aks ettiriladi. Maishiy janrdagi asarlari faqat hozirgi kun odamlari balki, o’tmishdagi kishilarning turmush tarzi va hayoti haqida ham keng ma’lumot beradi. Portret janri . “Portret” fransuzcha “port-raum” so’zidan olingan bo’lib, kishilarning chehrasini x uddi o ’ziga o’xshatib tasvirlash ma’nosini bildiradi. Portretda kishilar yakka, ikki kishi yoki bir guruh sifatida tasvirlanishi mumkin. Portret da odamlarning faqat boshi, ba’zan ularning beligacha yoki bo’yi-basti bilan tasvirlanishi mumkin.Portret tasviriy san’atning uchala turida ham q o ’llaniladi. 12

Portret o’z x arakteri jihatidan monumental,miniatyurali, dastgohli, ishqiy, hajviy bo’ladi. Tarixiy janr . Rassomnig bu janridagi insoniyat tarixidagi muhim voqealar va qa h ramonlar hayoti tasvirlanadi. Batal janri. Bu janrlarda rassomlar urush jarayonlarini, zavq-shavq, ko’tarinkilik, qahramonlik kabi tuyg’ular bilan ifodalashga harakat qiladilar.Animal janr. Animal lotincha “anima” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, “jonlantirish” demakdir. U tasviriy san ’ atning deyarli barcha turlarida mavjud . Hayvon va qushlarning rasmini ishlovchi rassomlarni animalist rassomlar deb yuritiladi . Afsonaviy janr . Afsonaviy janrdagi tasviriy san’at asrlarida hayotda uchramaydigan, biroq xalq tomonida hayolan o’ylab topilgan odam va hayvonlar, baliqlar, voqea va hodisalar tasvirlanadi. Dengiznavislik janri . (Marin i zm) Marina fransuzcha so’z bo’lib, dengiz ko’rinishi degan ma’noni bildiradi. Marinizm-ya’ni dengiznavislik rangtasvirning turi sifatida Yevropa san’atida alohida o’rin egallaydi. Nyu janri . “ Nyu” so’zi fransuz tilidan olingan bo’lib, yalong’och degan ma’noni anglatadi. Inter’er janri. Bu janrda binolarning ichki ko’rinishi, fos, yo’lak, xonalarning o’ziga x os jihatlari, ulardagi jihozlar, bezaklar va gullar tasvirlanadi. Natyurmort. Jonsiz tabiat tinch va harakatsiz hayot degan ma’noni bildiradi. Tasvriy san’at janri asosan dastgohli rang tasvirda bo’lib, u insonni o’rab olgan, real maishiy muhitda mavjud bo’lgan narsalarning kompozitsiyasini biron guruhda tashkil qilingan ko’rinishidir. Motivni tashkil qilishning o’ziga xos xususiyati natyurmortning obrazlar tizimida asosiy komponentlardandir. «Natyurmort» fransuzcha so’z bo’lib, «jonsiz predmet» degan ma'noni bildiradi. Rassomga tabiatdagi hamma narsa chizish uchun natura hisoblanadi.Natyurmort chizishda 13

tabiatdagi jonsiz narsalar: o’simliklar, mevalar, gullar, uy-ro’zgor buyumlari, kiyim- kechaklar, sport va musiqa asboblari natura bo’lishi mumkin. Natyurmort tasviriy san'atning bir janri bo’lib, grafik va rangtasvir usulida ishlash mumkin. Ko’pi bilan 2 yoki 3 xil rang, qalam, sous, sangiga, ko’mir, bo’r bilan ishlangan rasmlarni grafik usulda ishlangan deb aytiladi. Akvarel, guash, moybo’yoqlar bilan ishlash esa rang tasvir deb aytiladi va bunda ranglar aralashtirib bir necha bor qo’yiladi. Natyurmort chizishda natura tanlash muhim ahamiyatga ega.Ularning rangi, katta kichikligiga drapirovkalarga ahamiyat berilib, kichik naturalar yorug’lik tushib turadigan tomonga, h ajmi kattaroq naturalar esa orqaroq va yorug’lik tushadigan tomonining qarshisiga joylashtiriladi. Naturaning eng kattasi o’rtaga joylashtiriladi. Chunki qogozga to’g’ri joylashtirish va kompozitsiya tuzish ahamiyatlidir. «Kompozitsiya» lotincha so’z bo’lib, «insho bog’lash» degan ma'noni bildiradi. Tasviriy san'atdagi qilinadigan har bir ishda kompozitsiyaga amal qilinadi. Tabiatda asosiy uch xil: qizil, sariq va ko’k ranglar bo’lib, qolgan barcha ranglar shu ranglarning aralashmasidan kelib chiqiladi. Ranglarni iliq sovuq va oraliq ranglarga bo’lish mumkin, Qizil va sariq ranglardan hosil bo’lgan ranglar iliq, ko’k rang bilan hosil bo’lgan ranglar sovuq deb aytiladi. Har ikkala rangdan hosil bo’lgan ranglar oraliq ranglar deb aytiladi. Oq va qora ranglarning aralashmasidan hosil bo’lgan ranglar axromatik, qolganlari esa xromatik ranglar deyiladi. Kontrost ranglar esa bir –biriga qarama- qarshi bo’lgan ranglar ya’ni, oq va qora.Rasm chizayotganda chiziqlar bilan emas yorug’ soya bilan narsalar bir-biri bilan ajratiladi. Buyum sirtidagi blik (yaltirab turuvchi qism) oq qoldiriladi va qolgan qismlari bir – biriga nisbatan shtrix chizix yoki bo’yoq 14

bilan bo’yaladi. Rasm chizishda yorug’ soya, yarim soya, tuzuvchi soya, reflekslarga e'tibor qilish zarur. Natyurmort chizishda bosqichlarga amal qilish muhim . Dastlab narsalarning o’rni q og’ozga joylashtiriladi. Keyingi bosqichda ingichka chiziq bilan chiziladi. Navbatdagi bosqichda yordamchi chiziqlar o’chirilib, ustidan qalam yurg’izilib chiqiladi. Yorug’ soya ajratilib ish yakunlanadi. Buyoqlar bilan ishlanganda ham bosqichlarga amal qilish zarur. Jonsiz narsalardan tashqari, natyurmortlar jonli tabiatning tashqi olami, tabiiy aloqadan uzilgan, ajratilgan va shu yo’l bilan narsaga aylangan akvaryumdagi baliq, vazadagi gullar va boshqalar ham tasvirlanishi mumkin. Natyurmort asosiy motivni to’ldiruvchi, boyituvchi sifatida insonlar, hayvonot olami, parranda, sudraluvchi jonivorlar ifodalangan tasvirlarga murojaat qilishlari mumkin. Natyurmortda narsalar tasviri mustaqil badiiy ahamiyatga ega bo’lib, lekin taraqqiyot jarayonida u ko’pincha ramziy mazmun ifodasi, dekarativ vazifani hal qiluvchi yoki tabiiy aniq narsalar olamini ifoda etishi mumkin. Shuningdek, natyurmort narsalarni xarakterlab beribgina qolmasdan, balki uning egasining ijtimoiy mavqeyi va hayot mazmuni ko’plab assotsiativ va ijtimoiy o’xshatishlarni anglatishini ham ifodalaydi. 1.2. “Tasviriy san’at mashg’ulotlarining mazmuni va o’qitilishi”. Ma’lumki, san’at bir necha avlodning ko’p yillar davomida shakllangan an’analari, ustaning shogirdga o’tkazgan bilimlari asosidagina taraqqiy topadi. Bu esa so’zsiz umumiy badiiy ta’lim yo’nalishida bo’lmasa ham kasbiy badiiy ta’lim shaklida rivojlanganligidan dalolat beradi. Ma’lum davrlarda O’zbekiston hududidagi san’at taraqqiyotida uzilishlar ro’y berganligining sabablari, Iskandar Zulqarnayn, mo’g’ullar, arablar, rus istilochilariga borib taqaladi. Amir Temur markaziy davlat tuzgan davrda tasviriy san’atning miniatyura turi gullab- yashnagani ham buning yaqqol dalilidir.Amir Temur davrida miniatyura va kitob girafikasi shunchalik tez rivojlandiki, u nafaqat Sharq, hattoki, Evropa 15

mamlakatlari san’atiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Natijada, Samarqand, Buxoro, Hirot minatyura maktablari bilan bir qatorda, Bag’dod, Tabriz, Sheroz, Ozarbayjon, Hind, Isfaxon, Turk minatyura maktablari ham shakllandi va rivojlandi. Mazkur minatyura maktablari rassomchilikdan kasb yo’nalishida rivojlangan bo’lsada , lekin ulardan umumiy ta’lim tizimidagi tasviriy san’atni o’qitishda bemalol foydalansa bo’ladi. Xususan, umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun tayyorlangan dasturlarda san’atshunoslik asoslari rangtasvir va qalamtasvir ishlash, naturaga qarab tasvirlash, borliqni idrok etish bilimlari mavjud bo’lib, kasbiy badiiy va umumiy badiiy ta’lim tizimlari o’rtasiga qat’iy chegara qo’yib bo’lmaydi. Tasviriy san’atning nazariy asoslari hisoblangan rang, hajm, perspektiva, kompozitsiya asoslari kabilar, ham kasbiy, ham umumiy ta’lim tizimida o’rganiladi. Faqat tasviriy san’atning o’qitilishida talaba va bolalarning yoshlari, idroki, psixologik xususiyatlari, tasviriy malakalari hisobga olinishi lozim, xolos. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at o’quv predmetining maqsadi barkamol, komil insonni, uning badiiy madaniyatini shakillantirishga qaratiladi. Tasviriy san’at o’quv predmeti har bir inson uchun zarur bo’lgan badiiy madaniyatga doir elementlar bilim va malakalar beradi. Chunki, har bir o’quvchi kelajakda qaysi sohada ishlashidan qat’iy nazar, u ishdan tashqari vaqtlarda dam olishi, hordiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatini tiklashi kerak bo’ladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san’at asarlari bilan muzey, ko’rgazmalar va boshqa joylarda tanishishi, ularni idrok etishi, ulardan zavqlanish orqali erishadi Shuningdek, ko’pchilik o’quvchilar o’zlarining kelajak hayotlarida ma’lum miqdorda rasm ishlashlariga to’g’ri keladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassomlar, dizaynerlar, me’morlar uchungina emas, u o’qituvchilar, injenerlar, meditsina xodimlari, quruvchilar, agronomlar, harbiylar, olimlar uchum ham zarurdir. Ularning har biri o’z faoliyatlarida rasm, sxemalar diagrammasi eskizlar orqali so’z bilan tushuntirib bo’lmaydigan o’z g’oya va fikrlarini tasvirlab ko’rsatishga harakat qiladilar. Lekin bu maktablarda tasviriy , 16

amaliy va me’morchilik san’atlaridan chuqur va keng bilim va malakalar berish kerak ekan, degan ma’noni bildirmaydi. Dekorativ rasm chizish mashg’ulotlari orqali o’quvchilarni badiiy sifatlarini oshirish. Dekorativ rasm chizish o’quvchilarni badiiy jihatdan tarbiyalash katta imkoniyatga ega. Chunki o’quvchilar bunday darslarda tasviriy san’at turi, ayniqsa uning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganadilar. Shuningdek darslarda amaliy san‘atdagi ritm, simmetriya, asimmetriya, syujet kabi ifodalilik vositalari haqidagi bilimlarga ega bo’ladilar. Dekorativ ishlar o’quvchilarni ijodiy qobiliyatini o’stirishda asosiy o’rinlardan birini egallaydi. Tasviriy san’at dasturida kutilgan shaklni qayta ishlash asosida tursimon naqsh chizish «Qutichaning bezak eskizini ishlash», «Plakat yoki albom» eskizini tayyorlash kabi bir qator mavzular bor. Masalan, kitobni badiiy bezash mavzusini o’tishda o’qituvchi kitobning badiiy informatsiyasini, g’oya va bilimlarni tarqatish vositasi ekanligi haqida ma‘lumot berish bilan, bir qatorda, uning kishilar hayotidagi roli avlodlarning xazinasi turli sohada har bir mutaxassisga amaliy yo’l-yo’riq beruvchi manbaa xalqlarning o’zaro aloqa vositasi ekanligi haqida to’xtalib o’tadi. Ayniqsa, o’qituvchining kitoblarni tayyorlash haqidagi suhbat va ko’rsatmalari muhimdir. Buning uchun badiiy jihatdan yuksak saviyaga ishlangan namunalar ko’rsatilib, uning elementlari va kompozitsiyasiga bolalar e‘tiborini qaratiladi. 5-6- sinflarda ham badiiy bezak ishlariga oid mavzular bor, ular «Navro’z», «Vatan himoyachilari kuni», «8-mart – Xalqaro Xotin-qizlar bayrami» kabi bayramlar munosabati bilan tabriknoma eskizini yoki albom tayyorlash bilan bog’lik, bo’lgan mavzulardir. Bunday mavzularda o’qituvchi faqat eskizni yoki albomni tayyorlash haqida fikr yuritibgina qolmay, bu bayramlarning qisqacha tarixi mohiyati yuzasidan suhbat o’tkazadi. 17

Shuningdek, ko’p nusxada tayyorlangan yuksak badiiy saviyadagi tabriknoma ularning kompozitsiyasini rangini tahlil qilib beradi. Tabriknoma yoki albomning badiiy bezak yoki spetsifik xususiyatlari haqida to’xtaladi. Badiiy did va ijodiy qobiliyatlarni, texnik grafik malakalarini o’stirishga qaratilgan. Ming yillar davomida naqshlar bir necha avlod ustalari faoliyati va ijodida sayqal topib, ular haqiqiy san’at asariga aylanib ketgan. Bu asarlarda mislsiz ifodalilik va go’zallikning oddiy vositalari bilan aks ettirilishi bolalarni zavqlantiradi. Bu zavq bolalarni ana shu san’at ustalari kabi naqshlar ishlashga undaydi. Natijada narsa uchun eskiz ishlash jarayonida bolalar elementlarni kompozitsiyada chiroyliroq joylashtirishga o’z rasmlarini yorqin va jilvador rang bilan bo’yashga harakat qiladilar. Bular o’z o’rnida badiiy did va ijodiy qobiliyatlarni o’sishiga olib keladi. Mavzu asosida rasm chizish mashg’ulotlarida uning ikki turi yuzasidan ish olib boradilar: a) tevarak atrofdan olingan mavzular asosida rasm ishlash; b) badiiy asarlarga rasm ishlash (hikoya, ertak, masal, she’r va boshqalar). Rasm ishlashning bu turida o’quvchilar naturadan emas balki xotira va tasavvurdan rasm ishlash, narsaning o’ziga qarab rasm ishlashga qaraganda ancha murakkab bo’lib, u o’qituvchi va o’quvchilardan katta mas’uliyat va qunt talab qiladi. O’qituvchiga qo’yiladigan bu mas’uliyat darsga yaxshi tayyorlanish, ya‘ni zarur bo’lgan adabiyotlarni o’qish va adabiy asarni va unga tegishli bo’lgan ob’ektlarni yaxshi o’rganish, shuningdek dars rejasini yaxshi ishlab chiqish va bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalar hajmini aniqlash kabilardan iborat bo’ladi. Shu bilan birga, tematik rasm chizish bolalarni tasvirlanuvchi joyni, ba‘zi bir narsalarni sinchkovlik bilan kuzatib o’rganish, hamda, ularning xomaki rasmini ishlashni ham talab etadi. Ertak, hikoya, masallar asosida illiustratsiya ishlash o’quvchilar uchun qiziqarli mashg’ulot turi bo’lishiga qaramay, u bolalar 18

faoliyatida ma‘lum qiyinchiliklarni tug’dira oldi. Chunki, u kompozitsiyada murakkab ma’noni tasvirlash bilan bog’liq bo’lganligi uchun bolalarni jiddiy fikr yuritishga, ishga ijodiy munosabatda bo’lishga undaydi. Zamonaviy mavzularda yoki xalq ertaklarida illiustrativ rasm chizish uchun avvalo, bolalar shu mavzuga oid murakkab ro1 bo’lgan odam, hayvon va ba’zi bir ob’ekt (bino, yodgorlik, saroy, kulba kabilar)narsa va boshqalarning rasmini chizadilar. Bunday vaqtlarda hayvon va qush o’yinchoqlarini kuzatish orqali xotiradan rasmini ishlasalar, tabiat manzaralari yoki daraxt va boshqalarga bevosita qarab rasm chizadilar. Turli xalq ertaklari misollari va shu kabi badiiy asarlariga illiustratsiya ishlash mashg’ulotlarida o’quvchilarga asardagi voqea sodir bo’layotgan mamlakat yoki o’sha davrning madaniyati va turmushining o’ziga xos xususiyatlari, kiyimlari, uy- anjomlari, me‘morchilik qurilishlari, ularning xarakterli xususiyatlari haqida so’zlab berishi va kuzatishi kerak buladi. O’qituvchi tomonidan chizish uchun tavsiya etilgan majburiy yoki erkin mavzudagi rasm chizish tez-tez uchrab turadi. O’quvchilar tevarak-atrofdagi hodisalarga buyumlarga bo’lgan o’z munosabatlarini zo’r qiziqish bilan tasvirlaydilar. Shunga qaramasdan, bu yoshdagi o’quvchilarga o’zlarinig shaxsiy takomillashgan tasviriy malakalariga salbiy ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun tasviriy san’at o’qituvchisining asosiy e‘tibori bolalarga o’z tasviriy malakalariga tanqidiy munosabatda bo’lishini shakllantirish muhimdir. Tevarak-atrofimizdan olingan taassurotlar asosida rasm chizishda o’quvchilar yil fasllari, bayramlar, o’yinlar, maktab bog’idagi ishlar bilan bog’liq kuni shu voqealarni tasvirlaydilar. Chunki tevarak-atrofni tasvirlash o’z harakteri bilan hayotdan rasm chizish hisoblanadi va tabiatni, tabiat bilan bog’liq bo’lgan voqealarni maqsadga muvofiq ravishda kuzatishga asoslanadi. Bolalar boshlang’ich sinfda mazmunan eng sodda bo’lgan mavzularda rasm chizadilar. Masalan: «Oltin kuz», «Bizning bayram», «Maktab bog’idagi ishlar», «O’yinchoqlar magazinida», «Fazodagi parvoz», «Bizning ko’cha», «Bahorgi ishlar», «Sport o’yinlari», «Qishki o’yinlar» kabi. 19

Natyurmort (lug’aviy ma’nosi- jonsiz tabiat) haqida gapirganda, odatda, sabzavot – mevalar, gullar, otilgan ilvasinlar, (mulyaj) uy ro’zg’or buyumlarni tasvirini ko’zda tutadilar.Lekin natyurmortda jonsiz tabiat tasvirlanganiga qaramay, matoda jonli hayot nafasini sezamiz. Natyurmort kompazitsiyasini ma’noli va ta’sirchan chiqishi uchun yagona mavzudagi bir – biriga munosib va mos narsalar tabiiy bog’lanishda q o ’yilishi kerak. Qo’yilgan natyurmort kishida qizi q ish va rasm chizishga havas hissini uyg’otadigan bo’lishi va albatta kompazitsiya talablariga javob beradigan bo’lishi lozim. Natyurmort tarkibiga kiradigan narsalar estetik ta’sirchanlik talablariga javob beradigan, shakli, hajmi, materiali, sirt q i (fakturasi) rang va och – to’qligi (tus) bilan bir – biridan farq qilishi kerak. Masalan, katta chelak yoniga qo’yilgan gugurt qutichasini ko’z ilg’amaydi, chunki ular o’rtasida uzviy boglanish sezilmaydi. Tanlab olingan narsalarni predmet tekisligida bir – biriga nisbatan qanday joylashtirilishi natyurmortni qiziqarli chiqishiga ta’sir etadi. Sharden, Surbaran, Kalf, Snayders K.Korovin, I. Mashkov, P. Konchalovskiy va boshka natyurmortnafis rassomlar asarlarida hayotiy haqiqatni, matoda jonlangan tabiatni ko’ramiz. Shardenning «piyozli natryumort»i da stol ustidagi ko’k piyozni cho’ziq shakli qiziqtirib, sur’at kompozitsiyasini cho’ziq b o ’lishiga sabab bo’lgan b o ’lishi mumkin. Shakli ji h atdan unga zid narsalar izlab, Sharden sharsimon olmalarni, ovalsimon tuxumlarni va ro’zg’orda zarur bo’lgan buyumlarni, mis, qog’oz, sopol va shisha idishlarni tanlagan. Rassom ataylab shakli, o’lchami, materiali bir – biridan farq qiladigan narsalar tanlashda tabiatni o’ziga xos, narsalarning rang- barang va turli – tumanligi qiyos qilgan. Bir qarashda bu natyurmort mazmun jihatidan juda, sodda ko’rinadi. Rassom turmushda zarur narsalardan bir nechasini olgan xalos, Mazmunan bir – biriga monand narsalardan tanlab olganidan keyin, ulardan shunday bir yaxlit 20

guruh tashkil qilish kerakki, u kishida qiziqish uygotsin, diqqatini o’ziga tortib, albatta uning tasvirini yaratish ishtiyoqini hosil qilsin. Sharden natryumort tuzish da tanlagan narsalar –mis qozon, sopol cho’mich, yashil rangli shisha idish, ko’k piyoz boshlari, ikkita olma va ikkita tuxumdan iborat. Bular hammasi oshxona ashyolari bo’lib, shakllari, tuzilishlari, sirtlari va ranglari har xil.Bular ulkan mo’yqalam soxibining yuksak talanti, tabiatning beqiyos boyligini ko’ra olishi va to’gri idrok qilishini natijasidir. Natyurmortning kompozitsion muayyanligi uni tabiiyligidir. Shuning uchun natryumort tuzish, uni o’rnatish, vaqtida yaxlitlikka e’tibor berib, nihoyasiga yetkazishga harakat qilish lozim. Buning uchun esa klassik namunalarni ko’plab taxlil qilib, u yoki bu asar insonga nima uchun shunchalik ta’sir etadi, zavqini keltiradi, degan savollarga javob izlash foydalidir. Natryumortning manzara yoki interyerga nisbatan afzalligi yana shundaki, uni qo ’yib olgandan keyin bir necha kun joyidan qo ’zgatmasdan xar –xil q arash nu q talaridan q ayta - q ayta tasvirlash mumkin buladi. Natyurmortning atrofimizdagi tabiatdan far q i shundaki, uni inson ijod q ilish yoki o ’rganish ma q sadida uzi ataylab tuzadi, tafakkuri bilan barpo etadi. O ’ q uv natyurmortning kompazitsiyasi bir tomondan estetik talablariga, ikkinchi tomondan ta’limning didaktik talablariga javob berish kerak. Natyurmort qo ’yilmasi puxta va uzo q va q t o ’ylab, muloxaza q ilib tashkil etiladi. Unga ko ’p narsa kir i tilmasada predmetlarning shakl va ranglari xar – xil b o ’lishiga e’tibor berish kerak. Silli q yaltiro q sirtli idishni, sirti jilvasiz narsa bilan, q irrali buyumni dumalo q shakl bilan yonma – yon qo ’yilsa, ularni ta qq oslash va sinchiklab o ’rganish uchun imkoniyat tug’iladi. 21

Natyurmortni asosiy talablaridan biri o ’ lcham , rang va ton jihatidan ajralib turishi , hamda surat tekisligining markaziga yaqin joyga qo ' ya bilishdir . Bu surat mazmunini ochishda, so’zboshlovchi vazifasini o’taydi, kompazitsiyaning markazini bo’rttirib ko’rsatib beradi. Ko’pincha rassomlar asosiy predmetni ataylab geometrik markazdan sal siljitib qo’yadilarda muvozanatni saklash uchun qarama - qarshi tomonda rang va och to’qligi unga zid bo’lgan predmet oladilar. Atokli natryumort nafislar Sezan, Sharen, Xrutsskiylar bu usuldan unumli foydalanganlar. Natyurmort janrida O ’zbekistonlik rassomlardan V.Ufimsev, S. Kolibanov, Y. Yelizarov, R. Axmedov kabilar o ’z asarlarida tabiatni be q iyos boyligini milliy ruxda jozibali tarannum etdilar. O ’ q uv na t yu r mortining mu h im tomonlaridan biri tasvirlanayotgan narsalarning fazoviy joylashishidir. Qo ’yilmaga k iradigan narsalardan kattasi or q aro q da, maydalari oldinro q da, biri ikkinchisining va asosiy narsani bir oz berkitib turadigan q ilib qo ’yiladi.Natryumortdagi narsalarni mazmunan bir – biriga bog’lash ma q sadida unga chuzi q ro q shaklidagi narsa kiritiladi.Surat tek i sligining asosidan kompozitsiya markaziga q aratib qo ’yilgan picho q , q oshi q , q og’oz o ’rami, m o ’y q alam va h okozolar surat mazmunini ochishga yordam beradigan «kalit» b o ’lib, tomashabin nigo h ini kompozitsiya markaziga y o ’naltiradi. Natyumortning fazoviy xolatini yaqqolroq tasvirlash uchun birinchi planda unga katta bo ’ lmagan , ammo yorqin narsa qo ’ yiladi . Natyumortning uf q chizig’iga nisbatan q anday joylashishi h am katta axamiyatga ega. Ma’lumki, ko ’z balandligidan pastro q da qo ’yilgan natyurmort yoti q predmet tek i sligida t o ’la – t o ’kis k o ’rinib turadi, narsalarning asoslari, ularning o ’zaro joylashishi ya qq ol k o ’rinadi va tasvirlashda qu lay b o ’ladi. Narsalarning shaklini va fazoviy joylashuvini to ’ laroq ochib berish uchun yoruglik nurlari peshonadan old tomonidan yoki yondan tushadigan bo ’ lishi kerak . Tabiiy yoruglikning kuchi yetarli b o ’lmasa, natyurmortning yon tomoniga sun’iy yoritgich qo ’yiladi. Shunda oldingi narsalarda yorug’ soya kontrasti keskin b o ’lib, ularning h ajmdorligi b o ’rtib 22

k o ’zga tashlanadi, sirtlari, ya qq ol k o ’rinadi. Ikkinchi plandagi narsalarda esa ziddiyat kamro q seziladi. Nurlarning kuchi kamayib borgan sari uchinchi plandagi narsalardagi q arama - q arshilik yana xam mayinlashadi, ularning chegaralari fonning t o ’ q joylari bilan umumlashtirib kurinadi. Lekin natyurmort buyoklarda tasvirlanadigan b o ’lsa, uni deraza ya q iniga kunduzgi tabiiy nurlar ostida va biroz yonboshdan yoruglik tushadigan q ilib qo ’yilgani ma’ q ul. Vazifa natryumortdagi narsalarning asl (lokal) ranglarini ani q lashdan iborat b o ’lganda, u deraza r o parasidagi devor yoniga qo ’yiladi. Bunda natryumortga nurlar old tomondan tushadi, soya va reflekslar unchalik k o ’p b o ’lmaydi va predmetlarning o ’z rangi ya qq ol, ochi q - oydin k o ’rinadi. Avvaliga fon uchun tanlanadigan gazlamalar yaxlit, sidirga va nursizro q b o ’lgani ma’ q ul, chunki olachipor yor q in rangli gazlama k o ’zga ani q tashlanib, natyurmortning o ’zini ko ’rishga xala q it beradi. Shuni h am h isobga olish kerakki o q ish fonda koramtir narsalar, t o ’ q fonda esa, aksincha o q narsalar ravshan k o ’rinadi. Keyinchalik natyurmortga kompozitsiyaning tarkibiy q ismlaridan biri sifatida burmali matolar (drapirovka) kiritiladi. Orqa fonga va predmet stoliga solinadigan gazlamaning ( chit , surp , shoyi , baxmal , movut ) xarakteriga mos holda mayda va yirik burmalar solib ko ’ yish mumkin . Gazlama devordagi bitta nuktaga biriktirib k o ’yilsa u pastga erkin osilib tushadi va tabiiy shakldagi burma xosil q iladi. Yu q orida aytganimizdan ma’lum b o ’ldiki, natyurmort pastanovkasini qo ’yish jiddiy va ma’suliyatli ishdir. Yaxshi qo ’yilgan natyurmortda orti q cha tasodifiy narsalar b o ’lmaydi, uni old yoki yon tomonidagi q arash nuktalaridan kuzatilganda, mazmunli yaxlit guru h b o ’lib k o ’zga ya qq ol tashlanib turadi. Oquv natyurmortidan ijodiy natyurmortni farqi shundaki u hayotga yaqin bo ’ ladi . Odam ishtirokisiz h am k o ’p ma’noni anglatadi. 23

Misol tariqasida V . Ufimsevning « Garmon » (1945 y ), Abduraxmonovning «Samavarli natyurmorti»ni olamiz. «Garmon» natyurmortida jangchining kundalik «poxod» anjomlari avtomat, maxorkali xalta, gazeta, mis kosacha, buyum t o ’rva va jangchining h amro h i –garmon tasvirlangan. Bu natyurmort o ’zida odam ishtirokini bildirib eslatib turadi. «Samovarli natyurmort» da esa mavzu kompozitsiya tuzilishiga monand olingan Yorug milliy s o ’zana fonida qo ’yilgan katta h ajmdagi samovar va stol ustidagi laganda s o ’yilgan q ovun – tarvuzlar, non, olma- anorlar h amda ularning tekislikda kompozitsiya ji h atidan badiiy ifodali joylashishi tomoshabinni befar q q oldirmaydi. Mehmondo’st o’zbek xalqining insonlarga saxiyligi tushunchasi tabiat inomlari or q ali o ’z aksini topgan. Shunday q ilib, natyurmort tuzish uchun: A) mavzu tanlash; B) natyurmort mavzusiga mos keladigan jixozlar, predmetlar, gazlamalar topish; V)narsalarning shakli, tuzilishi, tusi va ranglarini h isobga olib joylashtirish; G) predmetlarning h ajmdorligini ya qq ol k o ’rinadigan tarzda yoritish – zarur ekan. Shularning h ammasi birgalikda olinganda natyurmort kompazitsiyasi ( qo ’yilmasi) deb yuritiladi.Mavzu asosida rasm chizish mashg’ulotlarining muvaffaqiyati, o’qituvchining syujetli rasmga bolalarni qanchalik qiziqtira olishga ,ularning ijodiy tafakkurini qanchalik aktivlashtira olishga bog’liqdir. Ana shu maqsadda o’qituvchi bolalar taqdirida shoirning she‘rlaridan foydalanib, rassomlarning surat reproduktsiyalarni kitoblardagi ill y ustratsiyalarni bolalar rasmlarini ko’rsatib, shu mavzuga oid suhbat o’tkazadi. Shuningdek, ishning muvaffaqiyatida bolalar tomonidan chizilishi lozim bo’lgan joyning ahamiyati kattadir. Bunday kuzatishlar tabiat qo’ynida uyushtirilgan ekskursiyalarda bolalarni sayrga olib chiqilganda bajariladi. Tabiat qo’ynida ekskursiya jarayonida o’tkaziladigan suhbatda o’qituvchi ko’zga yaqqol ko’rinadigan narsalarning tuzilishi yoki predmetlarning konstruktsiyasi ularning rangi fazoviy holatlari haqida to’xtaladi. 24

Illiustrativ rasm chizish jarayonida bolalar o’qituvchi tomonidan tavsiya etilgan xalq ertagidan misollar, she‘rlar, hikoyalar, asosida rasm chizadilar. Badiiy asarlarni tanlashda tasviriy san’at darslarining vazifalardan kelib chiqib, yuksak badiiy saviyada yozilganligi o’z mazmuni bilan bolalarning tasviriy imkoniyatlariga mosligi tushunarli va bolalarni qiziqtiradigan bo’lishi e‘tiborga olinadi.Agarda boshlang’ich sinflarda bolalarga «Bo’g’irsoq», «Echki bolalari», «Maqtanchoq quyon», «Susambil», «Fil laycha», «Irkit o’rdakcha» kabi asarlar asosida rasm chizdirish tavsiya etilgan bo’lsa 4-6-sinflar dasturida «Zumrad va Qimmat», «Oygul bilan Bahtiyor», «Alpomish», «Ur to’qmoq», kabi badiiy asarlarga rasm chizdirish ko’rsatilgan. Shuni ham qayd qilish lozimki, yuqorida sanab o’tilgan badiiy asarlardan tashqari, ta‘lim va tarbiyaning vazifalariga mos keladigan boshqa asarlarni ham chizdirish mumkin. Masalan: «Ochil dasturxon», «Sayohatchi qurbaqa», «Myunxazenning boshidan kechirganlari» kabilar. Muhimi, bolalarga tavsiya etilgan badiiy asarlar mazmunidagi eng xarakterli o’rinlar tanlay olsinlar. Maktablarda mavzu asosida rasm chizish mashg’ulotlari uchun material tanlashda uning quyidagi vazifalardan kelib chiqish zarur. Tematik rasmda tasvirlangan syujetni personajning obrazlarni ifodali tasvirlash, rasmda tasvirlanadigan syujet va personajning obrazlarini ifodali tasvirlash, rasmda tasvirlanadigan syujet va personajlarda shaxsiy munosabatlarni bildirgan holda tasvirlash maqsadida rang, yorug’-soya kompozitsiyasi qonunlarining mohiyatini tushunib yetish o’quvchilarning ijobiy qobiliyatlarini va fantaziyasini o’stirish.Odam rasmini chizishda o’qituvchi bolalarga odam shakli haqida yetarli ma‘lumotlarni berish kerak bo’ladi. Shuningdek, bolalarga odamlar tasvirlangan san’at asarlarining reproduktsiyalari haykallarning fotolari harakatidagi odam tasvirini ko’rsatish foydalid i r. Bolalar ana shu holatlardan birortasini tanlab rasm chizadilar. O’qituvchilarni o’quvchilarga ill y ustratsiya ishlariga tayyorlanadigan suhbatlar, ularning darsga bo’lgan qiziqishini yanada kuchaytirish, ularning obrazli tasvirlarini boyitish, o’qituvchi tomonidan qo’yilgan vazifani yechish yo’llarini ko’rsatib berish kerak. Bunday tayyorgarlik vositalaridan biri, o’qituvchi 25

tomonidan turli-tuman materiallarni, ya‘ni ertak mazmunini yoki undagi obraz va ob‘ektlar bilan bog’liq bo’lgan tasvirlar rangli ill y ustratsiyalarni hayvon va qushlarni tasvirlovchi o’yinchoqlarni odamlar va hayvonlarning tasvirlovchi ko’rgazmalarni ko’rsatishdan iboratdir. Bunday ko’rgazmalarni namoyish etish badiiy asarning mazmunini tahlil qilish jarayonida o’tkaziladi. Biroq ko’rgazmali materiallar o’quvchilarning tashabbusini bog’lab qo’ymasligi ularning ijodiy ishlarini bog’lamasligi lozim.Shuning uchun, ko’rsatilgan rasm ill y ustratsiyalar o’qituvchining tushuntirishidan so’ng, darhol doskadan olib qo’yilishi lozim bo’ladi. Odam va hayvon, daraxt ko’rinishlari tasvirlangan ko’rzamalar esa yordamchi materiallar sifatida sinf doskasida qo’yish mumkin.Shuni aytib o’tish lozimki, darsga ajratilgan unumli vaqtdan foydalanish uchun u yoki bu badiiy asarlarga illiustratsiya ishlash mashg’ulotlarini mazkur asar adabiyot darslarida (Zumrad va Qimmat, Oygul bilan Ba x tiyor) kabi o’rganilgandan so’ng o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Badiiy asarlarga illiustratsiya ishlash, o’z harakteri jihatidan adabiyot mashg’ulotlari bilan chambarchas bog’liqdir. Adabiyot darslari illiustrativ rasm ishlash mashg’ulotlari uchun tayyorgarlik bosqichini o’tashi mumkin. Bularda o’qituvchi tasviriy san’at darsida asarini o’qish, uning mazmunini tushuntirish, mazmunining asosiy bo’laklarni ajratish obraz va ob‘ektlarga xarakteristika berish kabilardan h alos etadi. Ma‘lumki, ertak, masallarda hayvonlar odamlarga o’xshatib ifodalaniladi. Ular o’zaro gaplashadilar, o’ynaydilar, odamlarga xos turli xarakterlarni bajaradilar. Ertaklarda hayvonlarning odamlarga o’xshatib ifodalanish voqealarni oson emotsional idrok etishda keng imkoniyatlar yaratadi. Natijada ertak qahramonlari qush va hayvonlar odamlarning holatlarida ular kiyadigan kiyimlarida tasvirlanadi.Bularni jami illiustrativ rasm chizish mashg’ulotlari samaradorligini oshirishga olib keladi. O’quvchilar ijodiy aktivligini oshirish uchun doimo mashg’ulotlarning qiziqarli bo’lishiga erishish lozim. Asarni ifodali o’qish va uni jonli tahlil qilishni esa o’quvchilarning tasviriy faoliyatiga bo’lgan qiziqishini oshiradi va rasmdagi obrazlarning ta‘sirchan bulishga yordam beradi. 26

Tasviriy san’at darslari o’quvchilarni faqat estetik jihatdan tarbiyalashga hizmat qilibgina qolmasdan a x loqiy, g’oyaviy, siyosiy va mehnat tarbiyasini takomillashtirishga yordam beradi. Shu maqsadda tasviriy san’at dasturida o’zbek va chet el rassomlarini hayoti va yaratgan asarlarini o’rganish tavsiya etiladi. Bunda tasviriy san’at asarlariga o’z munosabatlarini bildirish o’quvchilarning badiiy fikr doirasini kengaytirish kabilar asosiy maqsad qilib qo’yiladi. Yuqorida qayd qilib o’tganimizdek, tasviriy san’at asarlari haqida suhbat g’oyaviy,siyosiy tarbiyani amalga oshshirishga ham yordam beradi. San’at haqida suhbat darslarida o’rganiladigan I.Koraxonning «Oltin kuz», U.Tansiqboevning «Jonajon o’lka», «Qayroqqum tongi», «Tongda kuz», R.Temirovning «Ulug’bek madrasasi», X.Rahmatovning «May tongi», Yu.Elizarovning «Natyurmort asarlari» asarlari vatanparvarlik g’oyalari bilan tarbiyaviy ahamiyatga ega. Yuksak badiiy saviyada yozilgan M.Saidovning «Oshga», N.Koraxoniyning «Ishga chiqish», B.Boboevning «Farg’ona suyunbasi» seriyasidagi ishlari. M.Musaboevning «Suvchi», A.Abdullaevning «Manzarali ota Niyozov portreti» nomli asarlarini o’quvchilarda mehnat tarbiyasining takomillashuviga yordam beradi. Yuqorida aytilgan vazifalarni amalga oshirishda san’at asarlari namunalarini ularning soni va sifatiga e‘tibor berish muhim. O’rganiladigan asarlarni tanlashda ularning mazmuni soni sifatida quyilgan talablar bilan bir qatorda, pedagogikaning hamma didaktik prinsiplari va tarbiyaviy imkoniyatlariga ham etibor berish lozim. «Maktablarda tasviriy san’at mashg’ulotlarini o’tkazish» mavzusini ma‘ruza matni ishlanmasi. 27

1.3.Maktabda natyurmortga qarab ishlash darslarini tashkil etish “Kuzgi natyurmort” mavzu misolida. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 16-avgust qaroriga ko’ra 1999-2000 yil o’quv yilidan boshlab umumiy o’rta ta’lim maktablarida barcha fanlar qatorida tasviriy san’at ta’limi bo’yicha ham davlat ta’lim standartlari joriy qilindi. Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqilishi avvalo O’ zb ekistonning mustaqilligi, uning jahon hamjamiyatiga faol kirib borayotganligi bilan bog’lanadi. Hozirda har bir fan bo’yicha, shu qatori badiiy-estetik turkumdagi fanlardan davlat ta’lim standartlaridan yaratilishi uchun uni hukumat tomonidan tasdiqlanishi katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan voqeadir. Mazkur standart O’zbekiston tarixida birinchi bor yaratilishi bo’lib, Respublikamiz maktablarida ta’limni yuqori ilmiy-metodik asosda tashkil etish hamda uni jahon standartlari darajasiga olib chiqishga sharoit yaratadi. Standart davlat tomonidan qo’yilgan talablarni to’g’ri va benuqson bajarish uchun imkon berish bilan bir qatorda amaliyotda qo’llanib kelayotgan dastur, darslik va metodik qo’llanmalardagi kamchilik va nuqsonlarni bartarf etish hamda uni o’qitilishini talablar darajasini tashkil etish imkonini ham beradi. Shuningdek, u maktablarda ta’lim ishlarini nazorat qiluvchi tashkilotlar uchun ham asosiy hujjat vazifasini o’taydi.Davlat standartiga ko’ra tasviriy san’at ta’limi mazmuni boshlang’ich sinflarda quyudagi to’rt yo’nalishda bayon etiladi: 1. Borliqni idrok etish. 2. Badiiy qu rish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash. 4. Kompozitsiyon faoliyat. Beshinchi-yettinchi sinflarda esa q u yidagi uch yo’nalishda o’z aksini topgan: 1. San’atshunoslik asoslari. 28

2. Naturaga qarab tasvirlash. 3. Kompozitsiyon faoliyat. Mazkur yo’nalishlar bo’yicha tasviriy san’at o’quv pretmetini o’qitishda har bir o’qituvchi asosiy etiborni nimalarga qaratish kerakligini bilib olishlari kerak bo’ladi. Tasviriy san’atni o’qitishda o’qituvchining e’tibor berishi lozim bo’lgan asosiy jihatlar quyidagilardan iborat.; 1. O’qituvchilarni borliqdagi (tevarak-atrofdagi) va san’at asarlaridagi nafosatni ko’rishga, idrok etishga va undan zavqlanishga hamda qadrlashga o’rgatish. 2. Bolalarni ijodiy, abstrakt, mantiqiy fikirlashga, ayniqsa ijodiy qobiliyatlar va fantaziyalarini o’stirishga yo’naltirish. 3. Tasviriy, amaliy, memorchilik san’atlari yuzasidan nazariy, biroq umumiy elementar bilimlar berish. 4. O’quvchilarda ko’zatuvchanlik, ko’z xotirasi, chamalash, fazoviy tasavvur kabi shaxs uchun muhim bo’lgan sifatlarni o’stirish. 5. Rasm va naqsh, haykal ishlash yuzasidan tasviriy malakalarni o’stirish 6. Estetik his- hayajonni tarbiyalash va rivojlantirish. 7. San’atga qiziqishni o’stirish va muhabbatni tarbiyalash. Bu vazifalar maktabda tasviriy san’at darsini olib boruvchi har bir o’qituvchi mutaxassislar o’qituvchilar uchun mo’ljallab tuzilgan. Tasviriy san’at ta’limi davlat standarti san’atning uch turi tasviriy,amaliy va me’morchilik san’atlari mazmunini aks ettirgan bo’lib, u avvalo milliy o’zbek san’atini, uning badiiy an’analarini, ayrim mashxur o’zbek tasviriy amaliy, me’morchilik san’atlari ustalarining hayoti va ijodini, Ozbekistonda san’atning bu turlari rivoj topgan markazlari, O’zbekistondagi yirik san’at muz e ylarini bilish tasviriy san’at o’quv pretmetini vazifalaridan biri ekanligini qayd qiladi. Bundan 29

maqsad milliy san’at vositasida o’quvchilarga badiiy ta’lim berish bilan bir qatorda ularda shaxsni estetik, axloqiy va mehnat tarbiyasini amalga oshirishdan iboratdir. Milliy o’zbek san’atini chet el va ja h onning hozirgi zamon ilg’or san’atiga qaraganda kengroq va chuqurroq o’rgatishdan maqsad har bir o’zbek o’quvchisi o’z halqini tarixini adabiyotini bilishi shart ekanligi kabi uning san’atini ham nisbatan ko’proq bilishiga erishishdir. Milliy san ’ at ta ’ lim mazmunida poydevor bo ’ lishi lozim . Ularni o ’ rganmasdan turib , yoshlarimiz badiiy madaniyatli shaxs bo ’ la olmaydi . Aks holda milliy qobiqqa o’ralashib qolish oqibatida ular jaxon standartlari darajasiga chiqa olmaydilar. Milliy san’atimiz bizning fa x rimiz, uni biz keng o’rganishimiz tabiiy holdir. Lekin, jaxonda hamma xalqlar tomonidan tan olingan umuminsoniy badiiy qadriyatlar ham mavjud. Ularni o’quvchilarga urgatmasdan turib, xalqimiz jaxon madaniyatida uz o’rnini topa olmaydi. Aks holda o’quvchilarimiz milliy qobiqqa o’ralashib qolib, jaxon durdonalaridan bahramand bo’la olmay qoladilar.Shuni alohida qayd qilish lozimki, ko’p asarlar milliy badiiy madaniyatimiz (tasviriy san’at, dekarativ-amaliy san’at, memorchilik san’ati) haqida tegishli bilimlar berish bilan bir qatorda o’quvchilarga tasviriy va amaliy san’atdan beriladigan malakalarni un u tmasligimiz zarur. Maktabda tasviriy san’at estetik tarbiyani amalga oshirishga y o ’naltirilgan asosiy o ’quv predmeti hisoblanib, u quyidagi yo’nalishlardan amalga oshiriladi: - o’quvchilarning tabiat, san’at va go’zalliklarni idrok etishga o’rgatish, - o’quvchilarning estetik didini tarbiyalash,guzallikni baholay olish qobiliyatiga , xaqiqiy guzallikni hunik voqeya va narsalardan farqlay bilishga o’rgatish, - shaxsning tasviriy ijodiy faoliyatida o’zini ko’rsata bilishga, hatti-harakatini qo’llab quvvatlash va hayotga guzallik kiritish malakalarini o’stirish, - Bolalarning badiiy fikr doirasini kengaytirish va boshqalar 30

Tasviriy san’at o’quv predmeti o’z harakteriga ko’ra estetik tarbiyaning asosini tashkil etuvchi estetik idrok ,estetik zavq, estetik his-tuyg’u, estetik did, estetik mulohaza, estetik baholash, estetik ijod kabi sifatlarni o’stirishda katta rol o’ynaydi. Dekarativ kompozitsiya darslari o’quvchilar naqshlar amaliy san’at buyumlaridagi go’zallikni his qiladilar. Shu maqsadda, bolalarga xalq amaliy san’ati namunalari ko’rsatiladi, ularning shakl va ranglarini tahlil qilib beriladi. O’quvchilar o’zbek va qardosh xalqlarning naqshlarini ko’zatish va o’rganish orqali ularning shakl va ranglaridagi guzalliklarni, shakl ranglardagi garmonik birligini tushinadigan bo’ladilar. Ming yillar mobaynida ustadan-ustaga, qo’ldan- qo’lga o’tib har jihatdan takomillashib, guzallashib borgan xalq san’ati namunalari bolalarni hayratga soladi, va ularda tajribali ustalar kabi ifodali amaliy san’at asarlari yaratish ishtiyoqi paydo bo’ladi. Gullar, hayvonlar va parrandalarni natura sifatida ko’zatish va tahlil qilish jarayonida o’qituvchi ularning tuzilishiga shakl, rang, ulchovlari, harakatdagi nafosatni qayd qiladi. O’quvchilarni tabiyatdagi narsalarning yorqin va yaltiroqligi, nafis va tozaligi, ular bo’laklarining qaytirilishi yoki almashinishi, simmetrik tarzda joylashuvi to’lqinlantiradi. Tabiatdagi gullarning rang va shakllarining turli-tuman bo’lishi kapalak va ninachilar, qushlarning yengil parvozi, bahorgi, kuzgi manzaralarning chiroyli, majnuntolning suluvligi, maysazorlarning quyosh nuri ostida jilvalanishi, uy derazalarining kechgi miltillab ko’rinishi hayajonlantiradi. Bolalarda bunday estetik his-tuyg’uning o’sishi ularda predmid va hodisalar hususiyatlarini estetik baholash malakalarining shakllanishiga olib keladi. Bolalarning faoliyatlarida obrazli iboralarning, ya’ni “ x ushbichim”,”quvonchli”, “bayramdagidek” ishlatilishi ularda borliq va hodisalarni estetik idrok etish malakalari shakllanayotganligidan dalolat beradi. O’quvchilarning estetik idrokini tarbiyalashda tabiatdagi rang gammalarining bolalr tomonidan idrok etilishiga alohida etibor beriladi. Bolalarni faqat rang nomlarini bilishlariga emas, balki ularni kura bilishlari, tevarak atrofdagi chiroyli rang birikmalarini qidirib topishga ham o’rgatiladi. 31

O’qituvchi shoxcha va barg chiqargan daraxtlarni bolalarga k o ’rsatish orqali yosh barglarining ranglari och yashil va nozik ekanligini qayt etadi. Bahorgi yomg’irdan keyin o’simlik barglarining tozaligini, ularni huddi yuvib quygandek ko’rinishi, ulardagi yomg’ir donalarining kumushdek yaltirab ko’rinishini takidlaydi. Kuz faslidagi tabiatda daraxt barglarining sariq va qizg’ish ranglarining oltin tusga kirganligini, to’kilgan barglarning shildirab “gaplashishi” obrazli ko’rinishda ifodalanadi. Bolalar o’z rasmlarida uy, daraxt, qushlar, hayvonlar, odamlar, transport vositalarini tasvirlaydilar. Bundan ular so’zsiz tasvirlanuvchilarning ulchovlari, proporsiyalari, faktorlari, shakllari, rangiga duch keladilar va ularni rasmda kompozitsion jixatdan to’g’ri joylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi proporsiyanallik, mukammallik maqsadga muofiqlik haqida fikt yuritishga undaydi. Bolalar narsa va hayvonlarni va rang jixatdan uziga jalb etadigan tomonlari, ularni qaysi tomondan chiroyli ko’rinishi ularning yaxshi va foydali tomonlari nimadaligi haqida o’ylaydilar. O’quvchilar tabiatdagi narsa va hodisalar haqida o’ylar ekanlar, o’qituvchi uz etiborini ularning tushunchasiga mos bo’lgan voqea va hodisalarning guzalligi va mukammalligiga qaratadi. U guzallik kechinmalari orqali bolalarni tevarak atrofdagi voqea hodisalarni baholay olishga o’rgatishga harakat qiladi, insonparvarlik, vatanga muhabbat, mehnatga muhabbat his-tuyg’ularni u yg’otadi. O’qituvchi san’atshunoslik darslarida o ’lkamiz tabiati, x alqimizning fidokorona mehnatga, mustaqillik uchun qahramonona kurashish kabi mavzularda yaratilgan ko’pla b asarlarni namo y ish etish va tahlil qilish jarayonida ulardagi nozik nafosatni ochib berishga harakat qiladi. Bu borada rassomlardan U. Tansiqboyov, N.Karaxan, A. Muminov, M.Salimjonova, I.Jabborov, Ch.Axmarovlarning yuksak badiiy saviyada yaratgan asarlari alohida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at bolalarni borliqni, hayotni bilishga yordam beradi. Ular narsa va hodisalar rasmini chizishga kirishishdan avval narsalarning tuzilishi, shakli, o’lchovlari, rangi, fazoviy holatlarini o’rganadilar va ularni uz ishlarida 32

tasvilaydilar. Kuzatilayotgan jonli narsalarning hayoti haqida ham tasavvurga ega bo’ladilar, natijada bolalarning dunyo haqidagi tasavvurlari chuqurlashadi, kengayadi va xotiralari rivojlanadi. Tasviriy san’atning tarixiy, batal janridagi rang tasvir asarlari, adabiy asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni ko’zatish asosida bolalar ming yillar oldin yashab o’tgan ajdodlarimizning turmush tarzi, madaniyati kiyinishi, ish qurollarini bilib oladilar. Usha davrdagi oilalar, usimliklar, hayvonlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, ulchovlari haqida tasavvurga ega bo’ladilar. Ma’lumki, bolalar, tarixiy batal, manzara, turmush, natyurmort, animal, afsonaviy janrlarda ishlangan rasmlarda tarixiy voqealar, jangu-jadallar,halqlar hayoti, hayvonlar, shahar va tabiat manzaralari haqida ko’pgina bilimlarga ega bo’ladilar. O’quvchilarni mantiqiy va ab s trakt fikrlashga o’rgatishda tasavvur va x otirani, ijodkorlik va fantaziyani rivojlantirishda maktabda tasviriy san’atni oldiga tushadigan bronta bir ham o’quv predmeti yo’q. Umumiy o’rta ta’lim maktablarda ijodiy fikirlashga o’rgatishda katta o’rinni egallaydigan fanlardan matematika ham bunday imkoniyatga ega emas. Xususan matematika darslarida o’nta masalani bir yo’l yoki bir formula asosida yechilsa tasviriy san’at darslarida o’quvchilar bir masala topshiriqni bir necha yo’l bilan yechadilar , u so’zsiz bolalarni fikrlashga ijodiy o’ylashga yo’naltiradi.Aytaylik o’quvchi u yoki bu hayotiy yoki afsonaviy mavzularda kompozitsiya ishlash jarayonida , mavzu bilan bog’liq bo’lgan voqeani eslashga harakat qiladilar. Bunda voqea qaysi davrda yoki boshqa sayyoradagi, suv ostidami, tabiat quynidami yoki uy ichidami, rasmda odamlar tasvirlanadimi yoki hayvonlarmi, tasvirlanadigan mavjudodlarning tuzilishi, shakli, ranglari, o’lchovlari qanaqa bo’lishligi haqida o’ylaydilar. Eng muhimi qog’oz yuzasida rasmini mazmun, kompozitsiyon jihatdan qanday joylashtirilishidir. Shuningdek, tasvir variyativlik, kombinatsiya, muqobillik va boshqalar asosida ishlanadi. Bolalar rasm ishlashda tasviriy san’atning nazariy asoslari yorug’-soya, rangshunoslik, perspiktiva, kompozitsiyaning qonun- 33

qoidalarini tasavvur qiladilar va qullaydilar. Ular o’z rasmlarini ijodiy, yangi qaytarilmas mazmunda bo’lishligiga harakat qiladilar. Tasviriy san’atni o’qitish jarayonida quyidagi topshiriqlar esa o’quvchilarning birdan-bir va betakror uz shaxshini aqliy imkoniyatlarini namoyon etishga yo’llaydi. Bolalar o’quv topshiriqlarni yechishda o’zlarini ijodkor bo’lishga undaydilar. Ular ijodkor uchun avvaldan ma’lum bo’lgan yo’ldan muommoni tez va oson hal qilib quyaqolmay, balki masalani yangicha , qaytarilmas yechimlar orqali o’zlarining ijodkorlik va hayolotlarini, me’yor va uyg’unlikishga soladilar. Natijada, ma’lum maqsadda original, yangi qaytarilmas ijod mahsuli dunyoga keladi. Ijodkorlik, ijodiy fikrlaydigan shaxslar ular oddiy ijrochilik emas ham jamiyatimizga robotsimon ijrochilar emas, fikrlovchi , izlanuvchi, ijodkor tashabbuskor kishilar kerak. Jamiyatimizning ravnaqi ko’p jihatdan ana shunday kishilarga bog’liq. Jamiyatimizda fikrlaydigan, izlanuvchan, ijodkor, hayotda kuzda tutilmagan har qanday vaziyatlarda muommoni tez va oson yechimini topa oladigan kishilar halqimizni taraqqiyotining yangi bosqichga ko’taradilar. Ijodiy tafakkur butunlay yangi g’oyalar va tasavvurlarni vujudga keltiradi,shaxsda yashiringan qobiliyat va imkoniyatlarni, o’ziga hoslikni ruyobga chiqishga yordamlashadi. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, bunday sifatlar faqat olimlar uchun emas,balki hamma sohada ishlovchilar uchun muhimdir. Shuning uchun ham ta’lim tizimida tafakkur va ijodkorlikni rivojlantirish asosiy vazifalardan biri deb qaraladi. Shu nuqta’i nazardan qaraganda umumiy o’rta ta’lim maktablarida ijodiy tafakkurni ustirishda tasviriy san’at darslarida boshqa fanlar o’rtasida eng katta o’rinni egallaydi. O’quvchilarning ijodkorligi ko’proq bolalarda diqqat va tasavvurni o’stirishi bilan bog’lanadi. O’quvchi ayniqsa, boshqa sayyoralar, suv osti dunyosi, 34

afsonaviy hayvonlar bilan bog’liq bo’lgan rasmlar ishlanganda tasavvurni kuchli ishga solmasdan turib topshiriqni samarali ham qilolmaydi. Qolaversa har bir ijodkor ishni tasavvur va diqqatsiz yechib bo’lmaydi. Shuningdek, bu masala bolalarda xis-hayajonni rivojlantirish bilan bog’liq. Malumki, bolalar nihoyatda hayajonga boy bo’ladilar. Bolalarni bolalar tasviriga tur, rang va shakllar, real va afsonaviy obraz va ko’rinishlar,boqea va hodisalar larzaga soladi, ularni to’lqinlantiradi. Tasvitiy san’at o’quv predmetining muxim vazifalaridan biri u bolalarda ko’zatuvchanlikni o’stirish, borliqni ko’ra bilish, qolaversa shu orqali xotirani rivojlantirish hisoblanadi. Ma’lumki odamzot tevarak-atrofdan olayotgan axborotlarning diyarli 90 % idan ortig’i ko’z orqali oladi, qolgan 10 % ini quloq, burun, og’iz azolari orqali o’zlashtiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, kishilar faoliyatida ko’z va xotirani rivojlantirish nihoyatta katta ahamiyat kasb etadi.Bu sifatlar bolalar tomonidan aqilni idrok etish mashg’ulotlarida, shuningdek naturadan tasvirlash, sanatshunoslik asoslari mashg’ulotlarida alohida ahamiyatlidir. Bunday darslarda o’quvchilar narsalar va hodisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovi, fazoviy joylashuvi, hatakat guzalligini ko’zatadilar hamda ularni o’z xotiralarida saqlab qolishga harakat qiladilar. Ko’zatunchanlikni mohiyati shundaki , bunda bolalar narsa va hodisalar haqida keng va chuqur tasavvurga ega bo’ladilar. Masalan, Ko’zatuvchanligi rivojlanmagan kishilar gulni ko’zatar ekanlar unga nisbatan yuzaki yondashadilar, ya’ni, gul bandi, gul yaproqlari, gul rangiga o’z e’tiborlarini qaratadilar. Ko’zatuvchanligi rivojlangan kishilar esa gullarning gul bandi, gul yaproqlari va boshqalarning o;lchovlari, o’lchov nisbatlari, har bir qismnng rangi, yaproq va gul barglarining joylashuvini bir ko’rishdayoq jalb qiladilar. Bolalarning ko’zatuvchanligi va sinchkovligi o’z urnida narsalar haqidagi ma’lumotlarni xotirada yaxshi saqlanib qolishiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham xotirani, ayniqsa ko’z xotirasini rivojlantirishda tasviriy san’at o’quv pretmeti ning qanchalik ahamiyatli ekanligi oydinlashadi. Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va memorchilik san’atlari asarlarini o’qishga urgatishdir. Tasviriy san’at asoslari ertak, hikoya, doston, roman kabi ma’lum bir mazmunni aks ettiradi. Biroq uni 35

kitob o’qigandek o’qib bo’lmaydi. Tasviriy san’at asarini o’ziga hos tili bor. Ularni bilgan kishilargina o’qiy oladilar. Xususan rassomlar chiziqlari, ranglar, o’lchovlar, kompozitsiya, proporsiya, ritm, simmitriya shakl kabi ifodalilik vositalari, yordamida asar mazmunini ochib beradi. Bu borada shuni alohida qayd qilish lozimki, san’at asrlari, ayniqsa, tarixiy turmush janridagi asarlar ayrim xalq va mamlakatlar to’la tukis va keng qamrovli ma’lumotlarni uz ichiga oladi. Bularni o’qiy olgan shaxslargina asarlarda ilgari surilgan g’oyalarni tasvirlangan mazmunni chuqur o’rgata oladilar. Shuningdek ular asarning badiiy qiymatini aniqlay oladilar va unga tegishli baho ham bera oladilar. Shu bilan bir qatorda asarlardagi guzallik, ko’tarinkilik, qahramonlik kabi sifatlardan mamnunlik va zavqlanish xosil qiladilar. Tasviriy san’at o’quv pretmeti yoshlarning estetik tarbiyasida ahamiyatli bo’libgina qolmay balk, axloqiy tarbiyada ham salmoqli o’rinni egallaydi. Ayniqsa tasviriy san’at yoshlarda miliy g’urur va milliy istiqlol mafkurasini shakillantirishda vatanparvarlik va baynalminal tarbiyada dustlik va uzaro yordam g’oyalarini tashki toptirishda katta kuchga ega. Maktab tasviriy san’at darslariga nazar solar ekanmiz, unda vatanimiz buyuk o’tmishi, vatandoshlarimizning mustaqillik uchun olib borgan ko’rashlari , O’zbekistonning nafosatga to’la tabiati xalqlar do’stligi g’oyalarini ifoda etuvchi tasviriy san’at asarlari bilan to’lib toshganligini shohidi bo’lamiz. Masalan, ona tuproq uchun kurash olib borgan Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Spitamin, Muqanna kabi buyuk vatandoshlarimiz hayoti va obrazlarini O’zbekistonning guzal manzalarini, o’zbek xalqining Respublikamizda yashayotgan boshqa millat vakillari bilan tinch-totuv mehnat qilayotganligini ifodalovchi tasviriy san’at asarlari mavjud. Ularni o’rganish jarayonida bolalar san’atning qonun-qoidalari bilan tanishadilar,yuqorida qayt qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar. O’zbekistonning shirin-shakar, rang barang mevalar, gullaridan tuzilgan natyurmontlar rasmini ishlaydilar, natijada ularda vatanga va o’z xalqiga nisbatan mehr-muhabbat, milliy g’urur kabi sifatlarni shakllantiradi. “Daladagi ishlar”, “Kuchat o’tkazish”, “Hosilni yig’ib-terib olish”, “Fermada”, “Bizning qurilishlarimiz” kabi mavzularda rasm ishlash, halqimizning 36

turli sohalardagi shijoatli mehnatini, mehnat qahramonlari obrazlarini ifodalalovchi tasviriy san’at asarlarini namoyish etish orqali bolalarda mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Hozirgi umumiy o’rta ta’lim maktablarining vazifalaridan biri bolalarni turli kasb va hunarlarga yullash hisoblanadi. Ma’lumki, har bir bolada u yoki bu hunarga ilimga havasi bo’ladi. Bu havas har bir bolada ochiq namoyon bo’lmaydi, ayrimlarda ochiq, ayrimlarda yashirin bo’ladi. Maktab jamoasining har bir o’qituvchisi va tarbiyachisining vazifasi har bir boladagi mavjud havasni rivojlantirish, yashirincha havasini ruyobga chiqarib, ularni san’atni tushinish va xurmat qilishga o’rgatishdan iborat.Maktabdagi boshqa fanlar qatori tasviriy san’at darslarida ham bolalarni ko’pdan-ko’p hunar va kasblarga yo’naltirish ularni tarbiyalash imkoniyatlari bor. Hususan, rassomlar tomonidan ishlanga san’at asarlarida mashxur turli kasb egalari bunday kishilarning ish jarayonlari (mehnat qaramonlari, militsiya hodimlari, olimlar, o’qituvchilar, injenerlar, dehqonlar) aks etadi. Shuningdek, tasviriy san’at haqida olib boriladigan suhbatlarda mashxur xalq amaliy san’ati ustalari, rassomlar, haykaltaroshlarning hayoti va ijodi haqida fikr yuritiladi. Hozirgi kunda bolalar orasida maktabda bezish hollarining ko’payishi kuzatilmoqda. Bolalarda madaniyatning pastligi, ularning bush vaqtlarini san’at, sport bilan to’liq band qilib quyilmaganligi, o’quv jarayonida bolalarning qiziqishlarini xisobga olinmaganligining, bolalarga maktabda inson emas mehnat resurslari sifatida qarab kelinayotganligi oqibatidir. Bundan bo´yon ta’limni insonparvarlashtirish talablaridan kelin chiqqan holda totalitar tizm davrida maktablarda va maktablardan tashqari muassasalarda ro´y berib kelgan kamchiliklarni bartaraf etish, ta’lim va tarbiya ishlarini milliy mafkura asosida amalga oshirish hozirgi kunning asosiy vazifalaridan bo’lib turibdi. Shuni yaxshi bilish lozimki, badiiy madaniyat asoslaridan hisoblangan tasviriy san’at, bolalarning ko´ngil ochuvchi o´quv pretmeti emas, balki, bolalarga ijodkorlikni, tafakkurni badiiy estetik didni, fahm- farosatni o´stiruvchi, shuningdek 37

kuzatuvchanlik va hayotni bilishga, uni o´zgartirishga, ezgulikni yovuzlikdan farqlashga urgatuvchi o’quv predmetidir. Tasviriy san’at ijodiy ishlari jarayonida o ´z vazifalarini bajara borib bolalarga qalb ko´tarinkiligini olib keladi, ularning badiiy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini beradi. II.Bob.O’rta umumta’lim maktablarda naturaga qarab tasvirlash darslari va zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llash. 38

2.1. Maktablarda tasviriy san’at darslarini o’qitishda pedagogik texnalogiyalarning o’rni. “Kuzgi natyurmort’. Natyurmort kompozitsiyasi eskizini ishlash. Kompozitsiya so’zi lotincha “compozito” so’zidan olingan bo´lib, tuzish, birlashtirish, bog’lash turli xil ramziy qism ifodalarni bir butun yaxlitlikka birlashtirish va biron bir g’oyani madh etish ma’nosini bildiradi. Kompozitsiyani ijoddan alohida tasavvur qilib bo´lmaydi. Rassom asar yaratishida kompozitsiyaga alohidi etibor beradi. Naturadan eng sodda natyurmort ishlashda ham kompozitsiyaga alohida etibor qaratilmoqda Kompozitsiyaning asosiy mazmun xususiyatlaridan biri mantiqiylik, shakli va qismlarning uzaro mutanosibligidir. Rassom o’z asarlarining qay biri badiiy, ifodaviy, kompozitsiyon vosita asosida yaratilayotganligiga alohida etibor bermog’i zarur. Badiiy ijod tajribasi shakillanish mobaynida, kompozitsiyaning asosiy izchil, mukammal qonun-qoidalari va vositalari, hamda ishlab chiqishga sharoit yaratib berdi. Shu jumladan olimlar tomonidan har qanday san’at asarini his qilishda zarur bo´ladigan go’zallikning prinsplari ishlab chiqilgan. Ular odatda, san’at nazariyasida, badiiy va kompozitsiyon ifoda vositalari, xususan, nur va soya , kontrost, simmetriya, nisbat, plastiklik, ritm, tonallik, dinamika, hajmlilik, arxitektonika, uyg’unliklar deb yuritiladi. Kompozitsiyaning asosiy mazmun xususiyatlaridan biri mantiqiylik, shakl va qismlarning o’zaro munosibligidir. Kompozitsiya tasviriy san’atning asosiy shartlaridan biri bo´lib, yaratilayotgan asarning asosiy fikr va g’oyasi, maqsadi hamda mazmunini tushinarli, yorqin ifodalash bilan uzviy bog’liqligi etirof etiladi. Shuningdek turli shakllar, siymolar ko´rinishlardan badiiy asar obrazlarini yaratish ijodkor oldiga asosiy vazifa qilib qo´yiladi. 39

Yartilgan asarlar bizning yodimizda, tushunchamizda uzoq saqlanib qolishi sabablaridan biri, kompozitsiya echimida tanlangan mavzuning aniq, to´liq, mazmo´nan mukammal tushinarli ifoda etilganidadir. Natyurmort ishlash san’atining har biri janrida kompozitsiyon yichimining o’z usullari shakillangan. Rangtasvirda natyurmort asarlarini yaratish jarayonida rassom san’atning dastgohli turlariga oid bo’lgan bilimlari ichki uyg’unlik hissiyoti va kompozitsiyadagi barcha qismlarning to’g’ri joylashganligi haqidagi tuyg’ulariga tayanadi. Natyurmortni bosqichma-bosqich ishlash usullari. Har bir rassom natyurmort ishlash jarayonida ya´ni biron bir ish jarayonida bosqichma –bosqich ishlash usulidan foydalanib chizadi va o´rgatadi. Bounda rassom qo´yidagi bosqichlardan foydalanadi. 1. Bu bosqichda eskizlar chizish materiallarni to´plash vositalarini yig´ib eskizlar chizib olib uning kompozitsiyasiga etibor qaratilib ishlanadi. Har bir rasm chizishda kamida besh-oltita eskiz tayyorlab olinadi keyin chizish boshlanadi. Tayorlangan eskiz asosida tasvir mato yoki qog´ozga joylashtriladi. 2. Bu bosqichda ranglar ahamiyati topiladi, unda kompozitsiya asosida ranglar mosligi topiladi. Yorqin ranglar ochga och ranglar yorqin rangga qaratilib moslab ishlanadi. Natyurmort chizishda ranglarni tanlay bilish katta ahamiyat kasb etadi. Buyumlarni ya´ni mevalarni joylashtrilayotganda ularning rangiga alohida etibor qaratiladi va bo´nda ranglar topilib olinadi, ular mosligiga ham etibor qaratiladi. 3. Bu bosqich ham rasm ishlashda ahamiyati katta bo´lib, bunda yorug´ soya topiladi. Yorug´ soya hosil qilish suniy va tabiiy bo´ladi. Tabiatdagi ranglar yorug´ tushishi natijasida o´zgaradi va bir-biriga bog´lanadi, bo´nda ranglar mosligi hosil bo´ladi. Yorug´ soya, nim soya, juda yorug´ligiga ahamiyat qaratiladi. 4. Bu bosqichda ishga badiiy yondoshilib fikrlab qarash kerak bo´ladi va rang perspektivasiga alohida etibor qaratilishi shart. Badiiy yondoshilgan asar 40

kuzatuvchini ham fikrlashga undaydi. Badiiy yondoshilgan asar kuzatuvchiga estetik did beradi va uning xotirasini mustahkamlashga yordam beradi. 5. Bu bosqich oxirgi bosqich hisoblanib bo´nda rasm tayyor holiga kelishi uchun urg´u berilishi lozim bo´lgan joylarga ahamiyat qaratiladi va berilgan bosqichlar bosib utilib rasm tayyor holga keltriladi. Amaliy mashg’ulot Mavzu: O’rta umumta'lim maktablarida rejalarining tahlili. Mashg’ulotning maqsadi: O’rta umumta'lim maktablarini o´quv rejalari bilan tanishish va ularni tahlil qilish . Mavzuning mazmuni: Davlat ta'lim standartlari tuzilgan o´quv rejalarining tuzilishi boshlangich sinflarida tasviriy san'at darslari uchun ajratilgan soatlar 5-7 sinflar uchun tasviriy san'atning o´quv rejasidagi o´rni, ajratilgan soatlar, o´quv rejasida sinfdan tashqari mashg’ulotlar uchun ajratilgan soatlar ularning sinflar bo ´yicha taqdimoti. Tavsiya etilgan adabiyotlar: 1. O’rta umum ta'lim maktablari uchun DTS 1999 yil. 2. O’rta umum ta'lim maktablari o´quv rejasi. 3. R. Xasanov boshlangich sinflarni tasviriy san'at dasturi.T. 1983 y 4. R. Xasanov umum ta'lim maktablari tasviriy san'at ta'lim kontsepsiyasi. Toshkent 1995 y. Topshiriq: O’rta umum ta'lim maktablari o´quv rejasini tahlil qilish. 41

Hisobot: O’rta umum ta'lim o´quv rejasi boshlangich sinflarda tasviriy san'at uchun 5- 7 sinflar uchun qancha soatlar ajratilganini aniqlang. O’rta umum ta'lim maktablarida tasviriy san'at darslari 1-sinfdan 7- sinfgacha o´tiladi. Xaftasiga 1- soatdan yiliga 33-34 soatni tashkil qiladi. Har bir sinf bo´yicha o’tiladi. Ushbu dars soatlari 4 chorakka taqsimlanadi. Masalan: 5 - sinflarda 1 chorak - 9 soat 2 chorak - 7 soat 3 chorak - 10 soat 3 chorak - 8 soat Jami: 34 soat. 6 - sinflarda: 1 chorak - 9 soat 2 chorak - 7 soat 3 chorak - 10 soat 4 chorak - 8 soat Jami: 34 soat 7 - sinflarda 1 chorak - 8 soat 42

2 chorak - 9 soat 3 chorak - 10 soat 4 chorak - 4 soat Jami: 34 soat O’rta umum ta'lim maktablarida tasviriy san'at darslari 5 tur bo´yicha o´tiladi. Borliqni idrok etish. Badiiy qurish yasash San'atni idrok etish Naturaga qarab tasvirlash Kompozitsiya Dars soatlari yuqoridagi tur bo´yicha taqsimlanadi. Boshlang’ich sinflarda haftasiga 1 soatdan yillik 34 soatni tashkil qiladi. 5-7 sinflarda xaftasiga 1 soatdan yiliga 34 soatni tashkil qiladi. Darslar oddiylikdan murakkablikka qarab o´tiladi. O´rta umum ta'lim maktablarida tasviriy san'at darslarining o´tilishidan maqsad o´quvchilarni tabiatdagi, guzallikni ko´ra bilishga va idrok etishga o´rgatiladi. Masalan: Boshlangich sinflarda o´quvchilar tog´lar, bog´lar, daryo va kullar, daraxtlar, o’simliklar, hayvonlar, qushlar, baliqlarni kuzatadilar. Tabiatning fasllaridagi ko´rinishlari xaqida tasavvurga ega bo´ladilar va ularni tasvirlaydilar. Rasm ishlash jarayonida mutanosiblikka o´rgatadi. (1-7 sinf). 2.2. Tasviriy san’at mashg’ulotlariga qo’yilgan zamonaviy talablar . Mamlakatimizda fan, texnika, madaniyatning tarbiyalash mammosining muvaffaqiyatli xal etishni ayniqsa borliqni xis-tuyg´ular orqali makon ettirishni 43

idrok ettirishni o´stirish borliq va san’at orqali o´kuvchilar ongiga xam va xis tuyg ´ulariga emotsional estetik ta‘sir ko´rsatishni kun tartibiga qo´ydi. o´quvchilarni estetik tarbiyalash ularni rivojlantirish masalasi bilan bog´lik. Tasviriy san’at mashg’ulotlari o’quvchilarning xayotga va san’atga bo´lgan munosabatlarini shakllantiradi Tasviriy san’atni tabaqalashtirib o‘qitishda rangtasvir o‘qituvchisining o‘rni Yuksak ma’naviyatli, kamolotga erishgan sog‘lom avlodni voyaga yetkazish murakkab vazifadir. Ma’lumki, har bir shaxs o‘zga xos qaytarilmas dunyodir. o‘quvchilarni tabaqalashtirib o‘qitishda ularning badiiy faoliyatidagi o‘zga xoslikni yaxshi tushunish hamda qobiliyati va iqtidorini hisobga olish talab etiladi. Bunda o‘quvchilar aql-zakovatining sifati, bilim, ko‘nikma, malakalarinig mavjudligi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, bolaning yoshligidanoq ma’rifiy-badiiy muhitda bo‘lib, badiiy-estetik dunyoqarashning keng bo‘lishi, uning badiiy ta’lim- tarbiya mazmunini tez, aniq va hech qiynalmasdan o‘zlashtirib olishiga yordam beradi. Ular shu soha yo‘nalishida keyingi bosqichda amalga oshiriladigan yangi vazifalarni bajarish, murakkabroq masalalar yechimini topish kabilarga intiladilar. Bu yo‘nalishda ularga irodalilik, bilimdonlik, tirishqoqlik, qiziquvchanlik kabi sifatlar yordam beradi. o‘quvchilar badiiy ta’lim-tarbiyasida ijobiy o‘zgarishlarni vujudga keltirish uchun tabaqalashtirib o‘qitishda quyidagi shartlarga rioya etish lozim: - bolalarning yosh xususiyalarini diqqat bilan o‘rganish, ularning xulq- atvori, badiiy qiziqishi va qobiliyatini bilish; - tasviriy faoliyatga nisbatan bolalarning tabiiy intilishi va ijobiy munosabatini aniqlash; - bolalarning badiiy bilim, ko‘nikma, malakalarini hisobga olgan holda, ularning mustaqil amaliy mashqlarni bajariiga e’tibor berish; 44

- bolalarning badiiy tasavvuri, tafakkurning rivojlanganligi, tevarak- atrofga nisbatan munosabat bilidirishi, biron narsa yuzasidan o‘ziga xos xukm- xulosalar chiqara olishi, mustaqil ravishda tasviriy faoliyatga doir vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishini hisobga olish va h.k. o‘qituvchi bu borada juda yaxshi tushunchaga ega bo‘lishi, o‘z fanini chuqur bilishi, psixologik-pedagoigk muloqot, badiiy bilim, malakalarni puxta egallagan bo‘lishi kerak. Undan o‘quvchilarni tabaqalashtirib o‘qitishning barcha jihatlarini anglab yetish, bu borada to‘g‘ri hatti-harakatda bo‘lish, xususan, o‘quvch metodik majmualardan foydalanishda tanlab yondashish talab etiladi. Har tomonlama mustaqil, barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirish, pedagogning qadrli, mehrli, mashaqqatli mehnati hamda ma’rifiy, madaniy saviyasiga, puxta tayyorgarligiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalashdek sharafli ishga bo‘lgan munosabatiga bog‘liqdir. Bu borada o‘qituvchining mustaqillik g‘oyasiga bo‘lgan e’tiqodining kuchli bo‘lishi har qanday vaziyatda ham faol pedagogik hatti-harakat qilib, ijobiy ta’sir ko‘rsata olishi zarur hisoblanadi. Buning uchun hozirgi kun talabalari asosida bilim, tjribaga ega bo‘lib, mustaqil badiiy ijodiy mehnat qilish, badiiy ta’lim oshirish talab etiladi. Bunday ta’lim jarayonida esa o‘quvchilarning mavjud qobiliyatlarini aniqlagan holda ularga o‘zining kim ekanligini ko‘rsatish kerak. o‘quvchida biron qobiliyatning o‘sganlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik ko‘p e’tibor va g‘amxo‘rlikni talab etadi. Ana shunday holatda o‘quvchiga uni qiziqtiradigan faoliyat sohasiga doir adabiyotlarni tavsiya etish, uni o‘zlashtirishning eng qulay usullari bilan tanishtirish, unda o‘z kuchiga ishonch uyg‘otish, to‘siq va qiyinchiliklarni yengishga doir irodaviy sifatlarni tarbiyalash zarur. Tasviriy san’atdan o‘quvchilarni tabaqalashtirib o‘qitishning ijobiy ta’sirini quyidagicha ifoda etish mumkin: - maktab o‘quvchilarini tabaqalashtirib o‘qitishda komil insonni tarbiyalashning umumiy talablari bajariladi; 45

- o‘quvchilar badiiy bilimi keng, chuqur, erkin bo‘lishi uchun sharoit yaratiladi; - o‘rganilayotgan tasviriy san’at masalalariga har taraflama ijodiy yondashish hamda ongli o‘zlashtirish ta’minlanadi; - o‘quvchilarning tasviriy san’atga nisbatan qiziqishi va mustaqilligi oshadi, ularning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishi doimiy ravishda ijtimoiy foydali faoliyat bilan shug‘ullanishiga keng yo‘l ochiladi. Tasviriy san’at mashg’ulotlari predmeti tarbiyaviy qismlaridan biri mehnat tarbiyasini amalga oshirishga samarali ta‘sir ko´rsatadi. Chunki tasviriy san’at mashg’ulotlarida o´quvchilar amaliy xarakterdagi xomaki ishlar qiladilar, turli material va asboblar bilan ishlashni o´rganadilar, turli operatsiyalarni (o´yin, loy, kurish, yasash, grafyura) bajaradilar. Tasviriy san’at programmasi badiiy faoliyatni ma‘lum ketma-ketlikda amalga oshirishni materiallarning mozaika, naqqoshlik, kulolchilik, aplikatsiya loy ishlarini xaykaltaroshlik uchun xususiyatlarni xisobga olishni talab etadi. Tasviriy san’at xalq amaliy san‘ati va badiiy xunarmandchilik an‘analari bilan texnika estetikasi va badiiy bezak masalalari bilan bog´liq. Tasviriy san’at darslari o´quvchilarda estetik xis tuyg´ular go’zal narsalarga emotsional munosabatda bo´lish, badiiy faoliyat va san‘atga bo´lgan qiziqish xislarini tarbiyalaydi. Tasviriy san’at o´quvchilarning jamoat ishlarida alohida ahamiyat kasb etadi. O ´quvchilar dars va darsdan tashqari vaqtlarida olgan bilim va malakalarini tasviriy san’at darslarida badiiy ijodga bo´lgan ishtiyoq va qobiliyatlarini o´stiriladi. Iste‘dodli bolalar shakllanadi keyinchalik ular bo´sh vaqtlarida to’garaklarda, fakultativ mashg’ulotlarda badiiy ijod bilan shug´ullanish imkoniyatiga ega bo ´ladilar. Yuqorida qayd qilingan tasviriy san’at predmetining umumiy pedagogik bu vazifalar ko´z xotirasi, kuzatish qobiliyati, obrazli tafakkur, fazoviy tushunchalarni muntazam va maqsadga muvofik ravishda o´stirib borish 46

qobiliyatidan iborat bo´lib, bular o´quvchilar ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish asosini tashkil etadi. Tasviriy san’at darslari o´quvchilarga shakl, fazo, xajm, proporsiya, kompozitsiya qonunlari haqida ma‘lumot berish lozim. U predmetning muhim vazifalardan yana biri bolalarda ranglarni sezish, ranglar bilan ishlay olish malakalarni o´stirish bo ´lib uning kishilar kundalik xayotida , turmush va mehnati uchun zarur bo´lgan sharoitni yaratishda, ishlab chiqarishda roli katta. Tasviriy san’at mashg’ulotlarining samaradorligini oshirishda o´quvchilarning fanga qiziqishi va san‘atga nisbatan bo´lgan ishtiyoqining roli kattadir. Mashg’ulotlarni rejalashtirish va o´tkazishda tasvirlash faoliyatining bolalar uchun ijobiy xis-tuyg´ular va quvonch manbai bo´lishga erishish lozim. Bolalarning darsda bajargan ishlarini iloji boricha kundalik turmushda erishish kerak bo´ladi. Masalan: sinfni bezatish, kattalar va do´stlar uchun sovg´a tayyorlash, sinf va maktab ko’rgazmalarda qatnashish. Tasviriy san’at mashg’ulotlarida ta‘lim va tarbiya vazifalari birgalikda amalga oshirilgan taqdirdagina kerakli samarani beradi. San’at asarlarini tahlil qilish esa bolalarda badiiy idrok etish malakalarini rivojlantirish, san’at tarixidan faktik matnlarni o´rganish, maxsus tushunchalarni o´rganish orqali amalga oshirish lozim. Tasviriy san’at haqida suhbat darslari o´kuvchilarning milliy va jaxon badiiy madaniyati boyliklarini puxta o´zlashtirishga qaratilgan bo´lishi lozim. Amaliy ishlarning mazmuni turli va kullaniladigan texnikasiga karab turli tuman bulishi yaxshi natijalar beradi. Masalan darslarda san’atbilan shugullanish tabiiy materiallarni qo´llash, akvarel, guash, tush, plastlin, flamaster kabi bo´yoqlar va materiallardan foydalanish, qog´oz, gazlama, yog´och va boshqa materiallardan kesish va yopishtirish, mantaj qilish kabilar. Tevarak atrofni estetik idrok etishini o´stirish bolalarda san’at haqida badiiy tilning ifoda vositalari va moxiyati haqida tushuncha va bilimlarni boyitishni xam nazarda tutadi. 47

Xozirgi paytda dars samaradorligini oshirishda predmetlar aro aloqa masalasi eng aktual masalalardan biridir. Mamlakatimizda fan va texnika madaniyatning tez suratlar bilan rivojlantirish fanda yangi kashfiyotlarning ochilishi esa buning asosiy sababalaridan bo´lib kolmoqda. Tasviriy san’at darslarida ritm, simmetriya va assimetriya qoidalari haqida yuritilgan fikrlarni buyuk rassomlarning xayotidan rasmlar chizishni geometriya fanidan ba‘zi bir materiallarni puxta o´zlashtirishga yordam beradi. Tasviriy san’at predmetining adabiyot bilan bog´liqligiga aloxida e‘tibor bermoq lozim. Chunki bu ikki predmetning o´zaro bog´lanishi uchun katta imkoniyatlar bor. Bu imkoniyatlar badiiy asarlarning mazmuniga illyustratsiya ishlash kitob mukovasi eskizini ishlash kabi mavzularda ko´zga tashlanadi. Shuningdek, tasviriy san’at darslarini tarix, geografiya, chizmachilk, fizika, musiqa, jismoniy tarbiya, ximiya kabi o´kuv predmetlari bilan bog´liq. O´tkazishni ham yaxshi yo´lga qo´ymok lozim. Tasviriy san’at mashg’ulotlarini tematik planlashtirishda o´ni yil fasllari maktablarda o´tkaziladigan turli tadbirlar bilan bog ´lash yaxshi natijalar beradi. Xalk maorifi faoliyati rivojlangan xozirgi paytda xar bir darsni yuqori saviyada o ´tkazish uchun kabinet sistemasini joriy qilish vositalari va ko´rgazmalilik asosida dars olib borish talab etiladi. Ayniqsa tabiat manzaralari aks etgan tasviriy san’at asarlari prespektiva va rangshunoslik qonunlarini buyuk rassomlarning hayoti va ijodi faoliyatini urganishni kabinetsiz, texnika vositalarimiz va kurgazmali qurollarsiz tasavvup qilib bo´lmaydi. Bular esa o’qituvchi vaqtini tejaydi. O ´rganiladigan joy va narsalar haqida batafsil tushuncha beradi. Sinfda emotsional estetik vaziyat xosil qiladi. San’at asarlarini idrok etishni osonlashtiradi va bularning jami o´quv materiallarini puxta o´zlashtirishga olib keladi. Xulosa kilib aytganda tasviriy san’at predmeti mashg’ulotlardan kuyidagi xollarda rioya qilish kerak bo´ladi. Tasviriy san’at mashg’ulotlarida amalga oshiradigan ta‘lim va tarbiya jarayonlarini uzviy bog´lik ravishda amalga oshirish bunda asosiy kuchni g´oyaviy, siyosiy-axlokiy, estetik va mxnat tarbiyasiga karatish. - Didaktik printsiplarga rioya qilish 48

- Ayniqsa ta‘limning tarbiyaviy printsiplariga uning g´oyaviy siyosiy yo ´nalishlarda bo´lishga ilmiylik va kurgazmalilik printsiplariga ta‘limning aktivlik va onglilik, sistemalilik va ketma-ketlik printsiplari o´quvchilarning saviyasiga mos bo´lish printsiplariga aloxida e‘tibor berish -Xamma darslarini kabinet sistemasida o´tkazishga erishish - O´quvchilarni tasviriy san‘atni xurmat qilish va qadriga yetish ruxida tarbiyalash - o’quvchilarning fanga bo´lgan deyarli xamma fanlar bilan bog´lab olib borishga erishishi - o’qituvchi mashg’ulotlarni shunday tashkil etishi lozimki, u xar bir o´kuvchining mustaqil fikr yuritishga vazifalarni mustaqil xal qilishga mustaqil bilim olish yordam bersin - O´quv jarayoniga darsga bo´lgan muxit talablar xamda o´quvchilarga ijodiy va internetdan foydalanish malakasini oshirish umumiy fakultativ mashg’ulotlar xamda ma‘naviy-ma‘rifiy ishlarni to´g´ri tashkil etish va uni o´tkazishni o´tkazish tasviriy san’at o´qitish metodikasi fani o´rgatishida ustoz-shogird an‘analarini takomillashtirshga o´rgatish tasviriy san’at o´kitish metodikasining o´ziga xos didaktik mohiyatini tushuntirish fikrlarni o´stirishdir. Mashg’ulotning maqsadi: O’rta umum ta'lim maktablarida tasviriy san'at fani dasturi bilan tanishish va uni tahlil kilishdan iborat . Mavzuning mazmuni: DTS va o’quv dasturi boshlangich sinflarda tasviriy san'atning dasturlarining tuzilishi mazmuni 5-7 sinf tasviriy san'at fanining dasturining tahlili . 5- sinflarda o’qiladigan o’quv dasturlari o’ziga xos xususiyatlari ular o’rtasidagi bog´liqlik va o´zviy ta'minlashi. Topshiriq O’rta umum ta'lim maktablarida tasviriy san'at dasturini tahlil qilish Hisobot: 49

O’rta umum ta'lim maktablarida 1-4 sinflar, 5-7 sinflar tasviriy san'at dasturlari bo´yicha yozma tahliliy hisobot tayyorlash. Umumiy O’rta ta'lim maktablarida tasviriy san'at o’quv predmetining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan va ta'limning davlat ta'lim standartlariga asoslangan xolda ta'lim mazmuni aniqlanadi. O’rta umum ta'lim maktablarida tasviriy san'at darslari 1- sinfdan 7- sinfgacha utiladi, xaftasiga dars soati 1- soatdan yiliga 34- soatni tashkil qiladi. Darslar 4- chorakka bo ´lib taqsimlanadi.Darslar 5 turga bo´lib qo´rganiladi 1. Borliqni idrok etish (1-4 sinflarda) 2. Badiiy q urish , yasash (1-4 sinflarda) 3. San'atshunoslik asoslari (5-7 sinflar) 4. Naturaga qarab tasvirlash (1-7 sinflarga) 5. Kompozittsion faoliyat (1-7 sinflar) Borliqni idrok etish - o’qituvchilarning estetik idroki, dedi, mazkur sohaga oid tushunchalari, xotiralarni ustirishda muxim rol o´ynaydi. Badiiy qurish – yasash – o´quvchilarni qaychi bilan ishlash, kley yordamida yelimlash, narsalarni qog´ozlarni shaklga mos xolda buklash, tabiiy materiallarni bir- birlariga qushish orqali tasvir yaratish kabi malakalar xosil qilinadi. San'atshunoslik asoslari - unda 5-7 sinflar mustaqil bo´lim sifatida uzining o’quv vazifalari tizimiga ega tasviriy Amaliy-bezak, me'morchilik san'atlari materiallaridan tashkil topadi. Naturaga qarab tasvirlash – narsalarning tuzilishi, shakli, rangi o´lchovlari, ularning xaraterli, tipik belgilarini bilish imkonini beradi.Unda o´quvchiga kuzatuvchanlik, xotira estetik did obrazli tafakkur kabi tasviriy malakalar shakllanadi. Kompozittsion faoliyat - u mazmuniga kura 3 qismga bo´linadi. 50

Rangtasvir kompozitsiyasi. Dekorativ kompozittsiya. Haykaltaroshlik kompozittsiyasi. Kompozittsion faoliyat o´quvchilarda badiiy- ijodiy qobiliyatini, o´z fikr va tassurotlarini rasmda obrazli qilib tasvirlash hamda baddiy didni o´stirishdir. «Maktablarda tasviriy san’at mashg’ulotlarini o ´tkazish» mavzusini ma‘ruza matn ishlanmasi: Dasrning texnologik xaritasi. Mavzu “Kuzgi natyurmort” 51

Ma q sad va vazifalar. Mavzuning maksadi: umumta‘lim maktablarida tasviriy san’at o ´quv predmetining maqsadi barkamol, komil insonni uning badiiy madaniyatini shakllantirish. Asosiy vazifalari quyidagilarni yoritishdan iborat. a) Maktabda tasviriy san’at mashg’ulotlarining maqsadi. b) Tasviriy san’at Davlat Ta‘lim Standartlari v) Tasviriy san’at mashg’ulotlarining boshqa fanlarni o´qitishdagi ahamiyati. g)Tasviriy san’at xonasini tashkil etish va jihozlash. O´quv jarayonining mazmuni O´quvchilarga Davlat ta‘lim standartlari haqida ma‘lumot berish. O´quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Metodi:Ma’ruza shakli,”B umerang ” texnalogiyasi Vositasi: ko’rgazmali qurollar, slaydlar,tarqatma materiallar. Usuli: chizma,diogramma, og´zaki- topshiriqlar Nazorat: test,chizish va og´zaki savol javob,suhbat Baxolash: reyting tizimida. Kutiladigan natijalar O’qituvchi. Belgilangan vaqt ichida ko´p axborotlarni berishga, ish jarayonida charchamasdan darsga ijodiy yondoshishga erishadi. Talaba Mavzuni to´liq o ´zlashtirishga tegishli tahliliy usullarni o´rganishga muvoffaq bo´ladi va mustaqil ishlashga tegishli topshiriqlar oladi. Kelgusi rejalar Interaktiv usullarda dars utishga Mustaqil ishlash jarayonida 52

(Tahlil o´zgarishlar) kunikma hosil qilib boriladi. tegishli topshiriqlar bajarish kunikmasini egallab boradi. 1.Tasviriy san’at turlarini sanab bering. 2.Tasviriy san’at janrlarini ayting. 3.Natyurmort janrida qo’llaniladigan vositalar qaysilar? 4.Natyurmort janrida ijod qilgan rassomlar? 5.Kuzgi natyurmort kompozitsiyasi qanday buyumlardan tuziladi? 6.Kuzgi natyurmort mavzusi sizga yoqdimi? 53

552. Axbort ta‘minoti 2.1 Asosiy axborot (birlamchi ma‘lumotlar)1.5 Masalalarni h al etish b o’ yicha masla h at va tavsiyalar 1.6 Vaziyatni ta h lil q ilish sxemasi qo’ llanma 2.2 Qo’ shimcha axborot ( o’q uv uslubiy materiallari) 1. Tashkiliy ta‘minot 1.2 Muammo 1.3 Masalalar 1.4 Masalalarni h al etish algoritimi Keysda mavjud b o’ lmasligi mumkin: ushbu bos q ichlarni amalga oshirish- bu ta‘lim olayotganning vazifasi1.1 Vaziyat tavsifi KIRISH Keys ma q sadi Keysning oґq uv a h amiyati 2.2. Qo’ shimcha axborot ( o’q uv uslubiy materiallar)

56I . I Muammoni shakllantirish III . H odisa ishtirokchilarni aniқlash IV. Hodisalar xronologiyasini aniqlash (amaliy vaziyatda) V . Muammoni h al etishning nazariy asoslarini isbotlash VI . H arakatlarning e h timolli y o ´ nalishlarini ani q lash va ustivor g´ oya tanlash Muammo mo h iyatini aks ettiruvchi taklif (savol) H odisalarni barcha ishtirokchilari roli va statusini k oґ rsatish, ularning tavsifi; mazkur sharoitda ularning xul q i; h odisalar boshlanayotgan tashkilotning tavsifi; tabiati, biznes tavsifi, tash q i mu h it Keysning oґq uv uslubiy ta‘minoti bilan tanishish. Vaziyatni tahlil qilish sxemasidan foydalanib va nazariy bilimlarni jalb etishga qoґlda yozma xabarni tayyorlang Muammoni h al etishning e h timolli alternativalarini ani q lash: e h timolli h arak a tlarni sanab oґ tish. Har bir alternativani asoslash. Amalga oshirishning salbiy va ijobiy oqibatlarni koґrsatish. Muammoni h al etishning ustivor gґ oyasini tanlashH arakatning ketma - ketligi Faoliyat mazmuni I . Ta h lil Berilgan muayyan vaziyatni tad q i q ot q ilish va keysda uning axborot bilan ta‘minlanganligini ўrganish. Vaziyatda mavjud narsaning konstatatsiyasi: nima b o´ lmo q da? Kimning ishtirokida va nimaga? Extimolli o q ibatlar va taklif etilgan rivojlanish natijalari q anday?Yakka tartibli ish Dalillar va h odisalarning k o´ rsatilishi (ba h olamay), teskari xronologiya tartibida k oґ rsatish VII . H arakatlar dasturini ishlab chi q ish va uni ta q dimotlar uchun bezash Muammoni h al etishga olib keluvchi h araktlar ani q ketma-ket dasturini ishlab chi q ish. Yoґnalishni tanlash sabablarini va uni o q ilonaligini tushuntirish. Koґrsatuv materialini tayyorlash VIII . Ta q dimot Muammoni h al etish b oґ yicha ishlab chi q ilgan kursni ta q dim etish va h imoya q ilish. Guru h natijalarini oґ zaro bo gґ lashAmaliy vaziyatni ta h lil q ilish va h al etishning y o’ llanma ko’ rsatuvchi chizmasi33 0C 33 06211F 33 0C 34 10 33 13 25 0C 1E 13 17 25 0C 34 1311 1E 18 10 36 17 27 1C1319 2936 10 12 211F 1E 16 34 102B 1032 11 1F 27 16 1E 102B 0F 12 27 16 1E 16 2A 10 1F 19 0E 21 1E 131C06 1E 18 27 1C1319 22 1E 18 1E 1311 13 12 10 18 0D 21 1E 131C06 2932 10 34 13 3A 33 0C 1E 1C 3C 27 16 27 10 27 161C1619 0F 2D 10 1C15 27 2B 3F 27 160F 27 1317 41 1E 102B 1036 11 1E 101C 0E 1032 11 25 0C 34 1311 1D 27 1619 27 2B 0F 21 1E 131C06 1E 1311 27 06 2B 27 1619 10 27 161C10 25 0C 27 2B 21 1E 131C06 10 1A 27 161C29 27 2B 1E 1615 27 161C1619 1E 06 10 26 2932 1C1319

M avzu : «Kuzgi natyurmort» mavzusini o’qitishda “Bumerang” texnalogiyasidan foydalanib o’qitish uslubiyotini ishlab chiqish. Mashg’ulotni olib borish texnologiyasi O’quvchilar soni: 2 7 Vaqti: 1 soat Mashg’ulot shakli Kirish mavzu bo’yicha ma‘ro’za Ma‘r u za rejasi 1.o’quvchilar tasviriy san‘atning eng muhim qismi bulgan Rangtasvir xaqida umumiy tushunchalar berish. 2.Natyurmort haqida tushuncha berish. 3.Qalamtasvir rangtasvirning asosi ekanligini ular ongiga singdirish va rangtasvirlar ishlashga tayyorlash. 4. Tabiatdagi va rangtasvirdagi ranglar. 5.Rangtasvirning uyg’unligi masalalarini atroflicha o’rganishga yo’naltirish. Mashg’ulotning maqsadi: O’quv kursi haqida umumiy tasavvurni shakllantirish, badiiy ta‘limda, xususan, Rangtasvirda qalamchizgilarning ahamiyati, rangtasvirda turli sirtlarni ifoda etish haqidagi bilimlarini mukammallashtirish. Pedagogik vazifalar O’quv faoliyati natijalari: Rangtasvirda qalamchizgilarning ahamiyati, rangtasvirda tasvirlash qoidalari, ranglarning o’ziga xos tomonlarini aytib beradi. O’qitish usullari va texnika Ma‘ruza, “aqliy hujum”, “ BBB ”, munozara, 57

muammoli vaziyatlar usuli O’qitish vositalari Ma‘ruza matni, qo’g’oz, qalam, bo’yoqlar, planshet, mato, tarqatma materiallar, slaydlar, proektor O’qitish shakllari Jamoa, to’g’ridan-to’g’ri va guruhlarda ishlash O’qitish shart-sharoiti Texnik vositalar bilan ta‘minlangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob, o’z-o’zini nazorat qilish, reyting tizimi asosida baholash Amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish jarayonlari vaqti Faoliyatning mazmuni O’qituvchi O’quvchi 58

I-bosqich. Kursga va mavzuga kirish. 1.1. Amaliy mashg’ulot mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Ta‘lim jarayonini “Kichik guruhlarda ishlash” orqali amalga oshirishni e‘lon qiladi. O’quv kursi nomini aytib, kurs doirasida dastlabki umumiy tasavvurni beradi hamda uslubiy va tashkiliy tomonlari bilan tanishtiradi Tinglaydilar 1.2. “T” texnikasidan foydalanilgan holda talabalarga tasviriy san’atga doir savollar beriladi. Kurs bo’yicha o’tiladigan barcha mavzular bilan tanishtiradi, ularning uzviyligi haqida qisqacha ma‘lumot beradi Tinglaydilar 1.3. Mashg’ulotning yakunida qo’yiladigan reyting baholash mezonlari bilan tanishtiradi (1-ilova) O’UM ga qaraydilar 1.4. Mashg’ulotni o’zlashtirishda foydalanish uchun zarur bo’lgan adabiyotlar ro’yxati bilan tanishtiradi O’UM ga qaraydilar 1.5. Mashg’uloti mavzusi bilan tanishtiradi va uning maqsadi, o’quv faoliyati natijalarini bayon qiladi Mashg’ulot nomini yozib oladilar 1.6. Mashg’ulotni yuzasidan aqliy hujum qoidasi asosida dars o’tkazishni taklif etadi. Doskaga «Rangtasvir nima?» deb yozadi. Talabalar tomonidan aytilgan fikrlarni yozib boradi va umumlashtiradi (2-ilova) Tushunchalarni erkin fikr orqali bildiradi II-bosqich. Asosiy 2.1. Mavzu rejasi va tayanch tushunchalar bilan tanishtiradi Tinglaydilar 2.2. Ma‘ruzani reja bo’yicha tushuntiradi, Tinglaydilar. Slaydga 59

har bir rejani nihoyasida umumlashtiradi. Jarayon kompyuter slaydlarini namoyish qilish bilan olib boriladi (3-ilova) e‘tibor qaratadi, uni o’ziga yozib oladi va savollar beradi 2.3. Har bir rejani mustahkamlash uchun quyidagicha savollar beradi: 1. Haqqoniy rangtasvirning vazifalari nimalardan iborat? 2. Rangtasvirda qalamtasvirning o’rni, ahamiyati nimalarda namoyon bo’ladi? 3.“Spektr” nima? 4. Rangning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? 5. Akvarel bo’yoqi haqida nimalarni bilasiz? 6. Akvarelda tasvir ishlashda qanday usullar qo’llaniladi? Savollarga javob beradilar, erkin bahs- munozara yuritadilar 2.4. Tayanch iboralarga qaytiladi. Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. (Ilova- 1) Har bir tayanch tushuncha va iboralar- ni muhokama qiladilar. Konspekt qiladilar III-bosqich. Yakuniy bosqich. 3.1. T-sxema texnikasidan foydalanilgan holda juft-juft bo’lib ishlash uchun tinglovchilarga: O’zbek rassomlari asarlari namunalaridan tarqatma materiallar tarqatadi. Ushbu texnika orqali mavzu bo’yicha yakunlovchi xulosa qiladi. (1- Mustaqil T-sxemani to’ldiradilar. Erkin fikrini bayon etadi 60

slayd) 3.2. Talabalarning faoliyatiga baho qo’yiladi va rag’batlantiriladi Eshitadi 3.3. Kelgusi mashg’ulotga tayyorgarlik ko’rish uchun topshiriqlar va foydalani- ladigan adabiyotlar ro’yxati beriladi Eshitadi va O’UM ga qaraydilar 61

“BUMERANG” TEXNALOGIYASI Mazkur texnalogiya bir mashgulot davomida o’quv materialini chuqur va yaxlit holatda o’rganish,ijodiy tushunib yetish,erkin egallashga yo’naltirilgan.U turli mazmun va xarakterga ega bo’lgan mavzularni o’rganishga yaroqli bo’lib,o’z ichiga og’zaki va yozma ish shakillarini qamrab oladi hamda bir mashg’ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarini bajarishi,navbat bilan o’quvchi yoki o’qituvchi rolida bo’lishi,kerakli ballni to’plashiga imkoniyat beradi. “Bumerang”texnalogiyasi tanqidiy fikrlash,mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi; xotirani,g’oyalarni,fikrlarni, dalillarni yozma va og’zaki shakllarda bayon qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Ta’lim bilan bir qatorda mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi: -jamoa bilan ishlash mahorati; -muomalalilik; -xushfellik; -ko’nikuvchanlik; -o’zgalar fikriga hurmat; -faollik; -rahbarlik sifatlarini shakllantirish; -ishga ijodiy yondoshish; -o’z faoliyatining samarali bo’lishiga qiziqish; -o’zini xolis baholash. Asosiy tushunchalar quyidagilar; 64

Ochiq savollar - bu savollar muomala,so’zlashuvni davom ettirishga imkon beradi.Ularga qisqa, bir xil javob berish mumkin emas. Yopiq savollar - bu savollar oldindan “ha” yoki “yo’q” tipidagi to’g’ri, ochiq, berishni ko’zda tutadi. Ko’ndalang so’roq - bir-biriga guruhlab beriluvchi qisqa savollar qatori bo’lib,bu o’ziga xos axborotlar izlash hamda dalillarni,opponentlar pozitsiyasini aniqlash va muayyan qarorlar qabul qilish uchun ajoyib imkoniyatdir. Ko’ndalang so’roq paytida munozaraga kirishish mumkin emas.Bu vaqtda faqat savollar beriladi,munozaraga kirishilmaydi. 65

Asosiy savollar Yopiq savollar Ko’ndalang so’roq - Tasviriy san ’ at turlari qaysilar ? -Tasviriy san’at turlari va janrlari orasidagi bog’liqlik va farq nimada? - Natyurmort janriga oid nimalarni bilasiz ? -Laylo Salimjonovaning “Oq gullar”asari natyurmort janriga mansubmi? -Oq va qora ranglarning aralashmasidan hosil bo’lgan ranglar axromatik ranglarmi? - Natyurmort ishlashda moybo’yoqdan foydalaniladimi ? -Tasviriy san’atning turli sohalarida ijod qilgan rassomlardan kimlarni bilib oldingiz? -Kontrost ranglar haqida nimalarni o’rgandingiz? - Natyurmort janri haqida nimalarni bildingiz ? XULOSA 66“ Bumerang” texnalogiyasi

- “Kuzgi natyurmort”mavzusini o’qitish jarayonida maktabda o’quvchilarda tabiat ne’matlaridan, go’zalligidan zavqlana olish, ona tabiatga bo’lgan mehr- muhabbatini oshirish sub‘ektiga qaratildi; - “Kuzgi natyurmort” mavzusini o’tishda “BUMERANG” metodini qo’llash algoritmini ishlab chiqildi; -‘Kuzgi natyurmort” mavzusini chizish ketma-ketligining yangi pedagogik texnologiyalar yordamida tushuntirish uslubiyotini ishlab chiqildi; - Bosqichma-bosqich chizish jarayonini yaxlit shaklga keltirish va to’liq bajarildi; - Maktablarda “Kuzgi natyurmort” mavzusini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish uslubiyoti mavzusi yuzasidan savollarni ishlab chiqildi. Mavzu yuzasidan mat е riallar to’plash jarayonida ko’plab adabiyotlarni o’qishga, o’rganishga to’g’ri k е ldi. Natijada m е nda fanning nazariy sohasidagi bilimim ancha oshdi. Ish jarayonida p е dagoglik kasbining naqadar ma'suliyatliligi, javobgarligi shuningd е k, o’ta sharafli kasb ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qildim. M е n ishim yuzasidan bilimimni, mahoratimni oshirishga erishdim. Buning uchun o’z ustozlarimga minnatdorchilik bildiraman. 67

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. G`G` Barkamol avlod O’zbеkiston tara qq iyotining poydеvori.- Toshkеnt: Shar q , 1997. 2. Karimov I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, siyosat, mafkura. «O’zbekiston» nashriyoti. T.,1993. 3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi «O’zbekiston» nashriyoti. T.,1991. 4. O’zbekiston Respublikasining qonuni «Ta'lim to’g’risidagi», «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi to’g’risida» «O’zbekiston» nashriyoti. T.,1998. 5. Atamuradov S., Xusanov S., Rametov J. Ma'naviyat asoslari.– T.,2000. 6. Tasviriy san'at. Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti va o’quv dasturi. - Toshkеnt: Sharq, 1999. 8. Yusupov E. Inson kamolotining ma'naviy asoslari.T.1998 9. Abdurahmonov G.M. Rangtasvir va kompozitsiya.- Toshkent, 1995. 10. Boymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1 - qism. Toshkent, 2006. 11. Boymetov B. “Qalamtasvir asoslari”. O’quv qo’llanma. Toshkent, 1999. 13. Tolipov N., Abdirasulov S., Oripova N. Rangtasvir (1-2-qism). T., 2003. 14. Abdirasulov S.,Tolipov N. “Rangtasvir” Toshkent , 2005. 15. Tolipov N., Abdirasulov S., Oripova N. Rangtasvir. T., 2006. Elektron ta'lim resurslari: 1. www. pedagog. uz 2. www. Ziyonet. uz 3. www. edu. Uz 69

O'xshashlar

Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati

Umumta’lim maktablarida o’quvchilarning musiqaviy madaniyatini shakllantirish

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi

Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish

«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi.