Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish - Tasviriy san'at - Diplom ishlar

Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6694.9521484375 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ’RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA PSIHOLOGIYA FAKULTETI TASVIRIY SAN‘AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI KAFEDRASI Omonova Dilnoza Berdinazarovna ning 5140700 — Tasviriy san‘at va muhandislik grafikasi ta‘lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: dots F.Ochilov “Himoyaga tavsiya etilsin” Ptdagogika-Psihologiya fakulteti dekani:_________dots. T.Rasulov “____”________________ 201 2 yil QARSHI – 201 2

MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………… …...3 I bob. Tasviriy san’at texnologiyasi va nusxa ko’chirish. 1.1. Tasviriy san’at asrlaridan nusxa kochirishning o’ziga xos tomonlari...................................................................................................8 1.2. Kasb-hunar kollejlarida nusxa ko’chirish darslarining o’qitilish..15 1.3. Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish darslarida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash…………………………………...26 II bob. Musavvir Chingiz Ahmarov ijodi va u yaratgan “Shoira Zulfiya” portretidan nusxa ko’chirish texnologiyasi. 2.1 Musavvir Chingiz Ahmarov hayoti va uning betakror ijodi haqida umumiy ta’rif ……………………….………………………… ……..32 2.2 Portret san’ati ……………………………………………………...43 2. 3. Asardan nusxa olishga tayyorgarlik… ……………………………45 2.4. Moybo’yoqda rangtasvir jarayoni ………………………………….49 2.5. Ranglar koloriti ustida ishlash… ………………………………….55 XULOSA ………………………………………………………………5 8 Adabyotlar ro’yxati……………………………………………… …. .. 59 ILOVA……………………………………………………………… ………… ... 60 2

KIRISH О ‘zbekiston xalqlarining tarixi, qadriyatlari, ilm-fan, madaniyat durdonalarini har tomonlama ilmiy о ‘rganish va ta hlil etish g‘oyat muhimdir. Shu maksadda respublikamiz hukumatining qator hujjatlari Vatanimizning har tomonlama jahon andozalari asosida rivojlanishiga qaratilmoqda. Jumladan, yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda madaniyatimiz, qadriyatlarimiz, milliy san’atimiz namuna-laridan, ota- bobolarimiz tomonidan yaratilgan va butun jahonga mashxur bо‘lgan ajoyib san’at namunalaridan keng foydalanishga qoida ahamiyat berilmoqda. Shu ma’noda respublika hukumati tomonidan xalq ta’limi tnzimini tubdan isloh qilish maqsadida 1997 yili «Ta’lim tо‘g‘risida» gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash bо‘yicha Milliy dastur»i qabo’l qilindi. Unda «О‘zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi siyosatini, umuminsoniy qadriyatlar, xapqning tarixiy tajribasi, madaniyat va fan bobidagi kо‘p asrlik an’analar, jamiyatning istiqboldagi rivojla-mishini hisobga olgan holda yurgiziladi» deyilgan. Talabalar ongi va qalbiga milliy istiqlol g'oyasini singdirish ta'lim muassasalaridagi ijtimoiy-gumanitar yo’nalish fanlarning vazifasi bo’lib qolmasdan, balki barcha fanlar tizimi doirasida, shuningdek, O’rta maxsus kasb- hunar kolleji barcha o'quv fanlarining vazifasi sanaladi. Bu boradagi ma'naviy- ma'rifiy ishlar keng ko'lamda olib borilib, ta'lim-tarbiya jarayonining barcha jabhalarida asosiy o'rinni egallashi lozim. Xususan, tasviriy san'atni o'qitilishida bu vazifa talabalarda Vatan to’yg'usini shakllantirish — Ona Vatanga, uning tabiatiga mehr-muhabbat uyg'otish; o'lkamiz boyliklarini asrab-avaylab, tabiatdagi o'simliklar va hayvonlarga nisbatan ongli va to'g'ri munosabatni tarkib toptirish, ularning ekologik madaniyatni yuksaltirishdan iborat. «Hozirgi vaqtda eng muhim, eng dolzarb vazifamiz — jamiyatimiz a'zolarini, avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning qalbida milliy g'oya, milliy mafko’ra, o’z Vataniga mehr-sadoqat to’yg'usini 3

uyg'otish, o'zligini anglash, mil liy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir», deyiladi Prezidentimiz I.A. Karimovning “Xushyorlikka da’vat” risolasida. 1 Mavzuning dolzarbligi. Tasviriy san’atda yetuk mutaxassislar tayyorlash, talabalarning har tomonlama mahoratli rassom-pedagoglar darajasiga erishuvini ta’minlashni davrning o’zi taqoza qilmoqda. Albatta, bu borada tasviriy san’atning barcha tur mashg’ulotlari qatori “Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirishva ” darslariningining ham alohida ahamiyati bor . Ushbu bitiruv-malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi shundaki, unda san’at yo’nalishidagi kasb-hunar kollejlarida o’tiladigan bu mashg’ulotlarni xozirgi davr talablaridan kelib chiqqan holda yangicha pedagogik texnologiyalar asosida o’tishning uslublari ishlab chiqiladi, va u amaliy mashg’ulotni bajarish bilan mustahkamlanadi. Shuningdek, mavzuni yoritish mobaynida san’atning yosh avlodlarni milliy istiqlol g’oyasi hamda vatanprvarlik ruhida tarbiyalashdagi beqiyos imkoniyatlari va undan aynan ana shu mavzu doirasida foydalanishning o’ziga hos tomonlariga to’xtalib o’tiladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Bitiruv-malakaviy ishda ko’rilayotgan muammo ilgari ham har tomonlama o’rganilib chiqilgan va amaliyotga joriy qilingan. Masalan, bu muammolar yechimi S.Abdirasilov, B.Boymetov, N.Tolipov tomonidan 2006 yilda chop etilgan “Tasviriy san’at”o’quv qo’llanmasida, K.Hamidova muallifligida tuzilgan “Tasviriy san’at maxsus metodikasi (ma’ruzalar matni) kabi qo’llanmalarida atroflicha ishlab chiqilgan. Ammo bu mavzu doirasida o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash hali to’liq ishlab chiqilmagan. Malakaviy ishda ana shu kamchiliklarni bartaraf qilish yo’llari taklif qilingan. Shuningdek,musavvir Chingiz Ahmarovning “Sho i ra Zulfiya” portret ining nusxasi birinchi bor amaliy ishlab chiqilmoqda. Bitiruv malakaviy ishi ning maqsadi. Ushbu bitiruv-malakaviy ishida Kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at darslari va bu mashg’ulotlar bo’yicha ishlab 1 A.Karimov. Hushyorlikka da’vat. Toshkent. O’zbekiston. 1999 yil. 4

chiqilgan DTSni o’rganish, san’at asarlaridan nusxa ko’chirish darslarini o’qitishda ilg’or zamonaviy texnologiyalardan foydalanish yollari haqida tadqiqotlar olib borish maqsad qilib qo’yilgan. Bundan tashqari, bitiruv-malakaviy ishida amaliy ish sifatida musavvir Chingiz Ahmarovning “Shoira Zulfiya” portretidan nusxa olish vazifasini amaliy bajarish ham maqsad qilib qo’yilgan. Bitiruv malakaviy ishi ning vazifalari. Bitiruv-malakaviy ishini bajarishda quyidagilarni amalga oshirish vazifa qilib qo’yiladi: - mavzuning dolzarbligi, maqsadi va vazifalarini aniq belgilab olish; - tasviriy san’at texnologoiyasi fanining maqsad va vazifalari, kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at yo’nalishlarida o’qitishning Davlat Ta’lim Standartlarini, bu darslarni o’qitishning o’ziga hos jihatlarini ilmiy o’rganish; - bu fanni o’qitishda ilg’or zamonaviy pedagogik texnalogiyalardan foydalanishning samarali yo’llarini o’rganish , tatbiq qilish va amaliy ishlab chiqish; - ”tasviriy san’at teznologiyasi va nusxa ko’chirish” ning nazariy asoslarini o’rganish; - Musavvir Chingiz Ahmarovning “Shoira Zulfiya” portretini reproduksiyalarini izlab topish va uning yaratilish tarixini o’rganish; - Chingiz Ahmaro hayoti va ijodini o’rganish; - “Shoira Zulfiya” portreti nidan moybo’yoqda nusxa olish amaliyotini bajarish ; Bitiruv malakaviy ishi ning metodlari. Analitik taxlil , pedagogik ko’zatish , anketa, pedagogik tajriba, sistemalashtirish. Bitiruv malakaviy ishi ning mеtadologik asosi. O’zbеkiston Rеspublikasi “Ta'lim to’g’risida” gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi “Tayyorlov yo’nalishi bo’yicha tarmoq ta’lim standarti va o’quv dasturilari,Prеzidеnt I.A. Karimovning ta'lim tizimini takomillashtirishga 5

yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-mеtodik pеdagogik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv-malakaviy ishining ilmiy yangiligi . Tasviriy san’at bo’yicha zamonaviy ta’lim tizimini tashqil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarflamasdan qisqaroq faqat ichida yuqori natijalarga erishishdir. Qiziq faqat orasida muayyan nazariy va amaliy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib berish, ularda tsviriy san’at texnologiyasi va nusxa ko’chirish bo’yicha ko’nikma va malakalar hosil qilish, ular tomonidan egallangan sistemali bilim, ko’nikma va malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yukssak pedagogic mahorat hamda ta’lim jarayoniga yangicha yondoshishni talab etadi. Bo’lardan ,musavvir “Chingiz Ahmarov asaridan nusxa kuchirish” mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitishnig o’ziga xos usullari tadbiq qilinganligidir. Shuningdek, musavvir Chingiz Ahmarovning “Shoira Zulfiya” kartinasidan nusxa olish uslubiy amaliyoti ham butunlay yangi ish bo’lib, u birinchi bor amaliyotda sinab ko’rilmoqda. Bitiruv-malakaviy ishining ilmiy –amaliy ahamiyati. 1.Tasviriy san’at ta’limiga innavatsion pedagogik texnalogiyalarni tadbiq etishga doir ilmiy metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at darslari misolida tadqiqot mavzusiga oid mashg’ulotning yangi texnologik xaritasi ishlab chiqildi va takomillashtirildi. 2.Tadqiqot mavzusiga oid texnologik sistemali yondoshuv asosida tayyorlangan dars ishlanmalari loyihalari o’quv materiallarini o’zlashtirish samaradorligini oshishiga yordam beradi. 3.Bitiruv-malakaviy ish mavzusi bo’yicha ishlab chiqilgan va bajarilgan amaliy ishdan kasb-hunar kollejlari o’qituvchi va talabalari foydalanishlari mumkin. Bitiruv-malakaviy ishning mazmuni. Bitiruv-malakaviy ishning birinchi bobida tasviriy san’at texnologiyasi va nusxa ko’chirishning nazariy asoslari, o’ziga xos jihatlari haqida fikr yuritiladi. Shuningdek, ushbu darslarning 6

kasb-hunar kollejlari yo’nalishida o’qitilishi, o’qitishning nazariy asoslari hamda, bu darslarni o’qitishda yangi pedagogic texnalogiyalardan foydalanish yo’llari tadqiq qilingan. Ikkinchi bobda Musavvir Chingiz Ahmarov ijodi va u yaratgan “Shoira Zulfiya” portretidan nusxa ko’chirish texnologiyasi ko’rsatib beriladi va u amaliy bajarilishi bilan mustahkamlanadi . Bitiruv-malakaviy ishning hajmi. Ish kirish, ikki bob, etti bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo’lib, ellik to’rt sahifadan tashqil topgan. 7

I bob. Tasviriy san’at texnologiyasi va nusxa ko’chirish. 1.1 .Tasviriy san’at asrlaridan nusxa kochirishning o’ziga xos tomonlari. Tasviriy san'at o’qituvchilarini tasviriy san'at namunalarini o’rgatish asosida tayyorlash va tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirish faniga tеgishli matеriallardan to’g’ri foydalanish mеtodikasi bilan tanishtirish tizimi, bir qator vazifalarni bеlgilaydi. Tasviriy san'at fanlarida amaliy mashg’ulotlar bajarish uchun turli matеriallardan foydalanish mumkin. Har bir bajarilayotgan vazifa uchun ushbu matеriallarni to’g’ri tanlay bilish, tasvirni muvaffaqiyatli bo’lishida qoida ahamiyatga egadir. “Nusxa ko’chirish” - asl asardan qarab yana bir xuddi o’shanday ish bajarish (taqliddan usul qo’llash)dir. Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish azaldan amalda qo’llanilib kelingan. Tasviriy san’atni o’rgatishning nazariy hamda amaliy qismida qalamtasvir va rangtasvir asarlaridan nusxa olish ham alahida o’rin tutadi.Bu boradagi ishlar o’quv tizimida azaldan mavjud bo’lib, unga ustoz rassomlar jiddiylik bilan amaliy yondoshganlar. Shogird tayyorlash ishida originallardan nusxa ko’chirish ishiga alohida e’tibor berganliklari va unga yetarlicha faqat ajratganliklari bejiz emas. Chunki, bo’lib-bilmay, tajribasizlik bilan taniqli rassom asridan nusxa olish naf keltirmasligi mumkin. Shuning uchun nusxasi olinishi kerak bo’lgan, shu vazifa talaba oldida ko’ndalang bo’lib turgan paytda, uning mohiyati va foydasi nimada ekanligini anglab olish zarur. Buning uchun chzilajak ish u hoh rangtasvir, hoh qalamtasvir yoqi xalq amaliy bezak san’ati namunasi bo’lsin uning texnologiyasi , ishlanish uslublari, foydalanilgan taviriy ashyolar jihatidan avval to’liq o’rganilib chiqilishi, so’ngra amaliy tomonga o’tilishi shart. O’tmish rassom- murabbbiylari o’z shogirdlariga shu nuqtai nazardan talabchan bo’lganlar. Ular talaba oldiga aniq maqsad sifatida asarni qanday qilib to’g’ri ko’chirish vazifasini qo’yib, uning yo’l yo’riqlqrini puxta o’rgatganlar. Avvalombor original ishning yaratilish texnikasi, texnologiyasi tahlil qilingan va uning yangi nusxa-ijrosi uchun nimalar kerakligi 8

oldindan belgilab olingan. Masalan, shogirdr biror taniqli rassomning namunali, mashhur qalamtasvir asarini ko’chirish kerak bo’lsa, ishni boshlashdan avval u qanday qog’ozga nima bilan chizilganligini aniqlab olingan. Ish qanday bosqichlar asosida, qanday texnik usullarni qo’llab yaratilgani tadqiq qilingan. So’ng bqrcha jarayonlar original ishni ishlash jarayonidagidek bqjqrilgan. Unda rassom qo’llqgan barcha o’ziga xosliklar hisobga olinishi kerakligi e’tiborda tutilgan. Qadimgi badiiy akademiyalarda ham bu ishga jiddiy qaralgan va albatta o’quv jarayonida , ma’lum davr, faqat soatlar muzey zallarida nusxa ko’chirish mashqlariga ajratilgan. Tasviriy san’t sarlaridan nusxa ko’chirish, albatta qalamtasvir va rangtasvir asarlarinisaralab olib o’quv ta’limiga foyda keltiradiganini tanlab olishdan boshlanadi. Bunda ularning murakkablik darajasi ham e’tiborda tutilishi zarur. Ko’proq mashhur rassomlarning asarlaridan namuna sifatida foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda ularning qanday tasvirlash yo’llarida ishlanganligi qaytarilishi kerak. Chizuvchi originalni o’ziga talqin qilishi, o’zgartirish kiritishi lozim topilmaydi. Qalamtasvirlarni nusxa qilib ko’chirishda iloji bo’lsa, asl namunadan ko’chirish, uning o’lchamlari asl namunaga mos kelishi kerak.Aks holda ishdan kichiqlashtirib, yoqi kichkina reproduksiyadan kattalashtirib chizish jarayoni naf keltirmaydi. Chunki bunda rassom qo’llagan “priyom”larni asliga o’xshatish qiyin. Rangtasvirlardan nusxa ko’chirishda ham o’ziga yarasha qonun-qoidalarga amal qilinishi lozim. Buning uchun avvalo, talaba o’rganishi va o’zlashtirib o’rganishi mumkin bo’lgan jihatlari mavjud bo’lgan asar namunasi tanlab olinadi. Uning o’lchamlari aniqlanib, so’ng o’sha o’lchamdan bir, bir yarim santimetr kichiqroq yoqi kattaroq mato tanlanadi. Bunda asliyat qanday matoga ( qoida to’qimqdami, yoqi mayin satxlimi) ishlanganiga qarab ish yuritiladi. Nusxa uchun asliyatdagi kabi materialllar tanlanishi muhin. Shunda asl nusxasi originalga o’xshab chiqishiga erishiladi. ASgar asar muzey eksponati bo’lsa, uning reproduksiysi qo’l ostida mavjud bo’lsa ana shu namunananing kichiq suratini kataklarga chizish orqali kattalashtirib tarxini tushirib tayyorgarlik qilib olish mumkin. Bunda albatta 9

asarning tasviri mashtabga muvofiq olinishi kerak. Shuningdek asarda qanday bo’yoq turlari va xillaridan foydalanilganligini anqlab olish taqoza etiladi. U suyuq yoqi quyuq surtmalarda ishlanganligini bilish, o’rganish ham muhim. Nusxa ko’chiruvchi faqat tasvir rejasi emas, balki rassom uslubini, texnik yollarini ham o’xshatish, undan mahorat sirlarini o’rganishi lozim. Nusxa ko’chirish rangtasvirlar ishlash jarayoni quyidagicha bajariladi: avval maqsadga muvofiq keladigan asar nusxa reproduksiyasi topiladi; _ namuna o’lchash asliga yaqin qilib olingan qalamtasviri ishlab chiqiladi; _ romga mato tortib guruntlanadi; _ asliyatda qanday bo’lsa shunday usulda, texnikada ishlashga hozirlanadi; _ asliyatda asosiy rol oynovchi ranglar politrasi tayyorlanadi; _ tayyor mato yuzasiga qalamtasvir tushiriladi, bunda qoraqog’ozdan foydalanish mumkin; qalm tarxi surkalib, ketmasligi uchun uning ustidan jigarrrang yoqi “o’ltramarin” bo’yoqni suyuqroq qilib kichkina muyqalamda yurgazib chiqiladi; _ tavir aniq bo’lgach ostsurtmalar bajariladi; - asta-sekin bo’yoq qatlami uatidan kerakli ranglar o’z vazifasiga ko’ra oshirib (ba’zi yerda suyq, ba’zi yerda quyuq qilib) boriladi; - rang berish jarayonida tasvir tarxi buzilib ketmaasligi kerak; -avval qoida muyqalam ishlatilib, tasvir detallashtirila boshlagach kichiqroq muyqalamlarga o’tiladi; - asl asarga bot-bot qarab, o’xshash-o’xshamayotganligi tekshirib turiladi; Asar nusxasi barcha ko’zda tutilgan talablar bajarilgach nihoyasiga yetkaziladi va xoshiya bilan bezatilishi kerak. San’at asarlaridan nusxalar olishda tasviriy san’at texnologiyasi bo‘yicha ilmiy- nazariy va amaliy jihatlarini talaba va o’quvchilar puxta o’zlashtirishlari kerak. Texnologiya borasida yetarli bilim va malakalarni egallamay turib, talaba kompozitsiya, qalamtasvir, rangtasvir, haykaltaroshlik, halq amaliy san’ati va boshqa fanlarni yuqori darajada o‘zlashtira olmaydi 10

Tasviriy san ’ at texnologiyasi va san ’ at asarlaridan nusxa ko ’ chirishni o ‘ rganishda bizga ish qurollari va jihozlar kerak bo ‘ ladi . Ular quyidagilardir: Akvarel va moybo‘yoq uchun mo‘yqalam, masxitin, qalam, sangina, pastel, ko‘mir tayoqchalar, etyudnik, maxsus moslamalar, planshet va shu kabilar kiradi. Ularning o‘ziga xos spetsifik xususiyatlari mavjud bo‘lib, ushbu bo‘limda ana shu materiallar bilan yaqindan tanishtiramiz. Ushbu materiallarnni bilmasdan turib, kerakli maqsadga erishish qiyin albatta. Qog‘o’z tasviriy san’atda tasvir chizish uchun ishlatiladigan materiallardan biridir. Qog‘ozning turlari quyidagicha: Vatman, poluvatman va torshun qog‘ozlari bo‘lib bo’lar eng yaxshi navli qog‘ozlardir. Vatman va poluvatman qog‘ozlarida qalamtasvir, grafik ishlar bajarish yaxshi samara beradi. Tarshun qog‘o’z yuzi g‘adir-budir bo‘lib unda akvarel bo‘yoqlari uchun juda qulay bo‘lib tasvirlangan asar yoqi amaliy ishlar juda ham sifatli bo‘ladi. Bu qog‘ozlarning tarkibiy qismi, juda zich bo‘lganligi tufayli tasviriy san’at darslarida juda unumli foydalaniladi. Qog‘ozlarning rangli turlari mavjud bo‘lib ular bilan sanginada, pastel hamda akvarelda etyudlar va esqizlar chizish mumkin. Qalam. Tariximizga nazar soladigan bo‘lsak, ijtimoiy davrda odamlar g‘orlarga, tog‘u-toshlarga turli xil tasvirlarni ishlab qoldirishgan. Ular tirnoqlari yoqi biron-bir qattiqroq narsalar bilan g‘orlarning devorlariga tirnalib, turli xil shakllarni yasashgan. O‘chirg‘ichlar ikki xil bo‘lib, ko‘kimtir va oq tusdagilar tasvir chizganda ishlatiladi. Qiziq‘ish tusdagi o‘chirg‘ichlardan tasvir chizganda foydalanilmaydi, chunki uning tarkibida «qum oyna» parchalari bo‘lib qog‘o’zini titib yuboradi. Tagliklar har xil tuzilishda bo‘lib, tasvir chizilishi lozim bo‘lgan narsa, kerakli natura uning ustiga qo‘yiladi, mashq bajaruvchi o‘zining didiga qarab kompozitsiya tuzishi mumkin. 11

Pastel rangli qalamchalar bo‘lib pastelda ko‘pincha homaki tasvirlar (nabroska va zarisavka)lar bajarish mumkin. Pastelda tog‘ manzaralari, portret, qo‘sh va hayvonlarning tasvirini chizishda ko‘proq ishlatiladi. Sangina qalamtasvirlarni ishlashda qo‘llanilishi ham foydali. U bilan har qanday tasvirni tez va ifodali qilib chiqarsa bo‘ladi, faqat buning uchun uning texnikasini egallash kerak bo‘ladi. Yuqorida keltirib o‘tilgan barcha tasvirlash vositalarini uzoq muddatda bajariladigan, hamda tezkorlik bilan ishlanadigan qalamtasvirlarda birdek muvaffaqiyat bilan qo‘llash mumkin. Sous ma’lumki, sousni suvga qorib mo‘yqalamda qog‘ozga surtib tus berilsa, so‘ngra tasvirni retush qalamida ishlansa, o‘chirg‘ichdan ham unumli, bo’lib foydalanilsa har qanday o‘quv-mashq vazifani namunali va chiroyli qilib chiqarish mumkin. Tasvirning eng yorug’‘ qismlarini o‘chirg‘ich yordamida ustalik bilan o‘chirib bo‘rttirilsa, eng to‘q soyalarning sathi qora sous bilan bo‘yab yopilsa ish hajm tomondan juda fazoviylik kasb etadi. Mo‘yqalamlar. Mo‘yqalamlar ikki xil turga bo‘linib, ularning bir xillari moyli bo‘yoqlarga, boshqa xillari o’z akvarel bo‘yoqlariga mo‘ljallangan. Akvarel bilan ishlashda maxsus akvarel mo‘yqalamlaridan foydalanish lozim. Akvarel uchun ishlatiladigan mo‘yqalamlar yumaloq shaklda bo‘lib, mo‘ynasi uch tomoniga qarab ingichkalashib boradi va bu mayda detallarni ishlash uchun qulaylik tug‘diradi. Mo‘yqalam bilan tasvir chizganda qog‘ozning yuzi buzilmasligi uchun bu mo‘yqalamlar maxsus yumshoq yunglardan yasaladi. Akvarel mo‘yqalamning kolonoq, olmaxon, savsar, yunglardan yasalgan turlari mavjud. Mo‘yqalamning yana bir turi moyli bo‘yoqlar uchun mo‘ljallangan mo‘yqalamlar bo‘lib ko’rakchasimon va yumaloq shaklda bo‘ladi. Mo‘yqalamlarning bandida raqami bo‘ladi. Bu raqam mo‘yqalam mo‘y qismining kengligini bildiradi. Raqamlardagi sonlar ortib borishi bilan yung qismining kengligi ham ortib boradi. 12

Shuning uchun moyli bo‘yoqlar va akvarel bilan ishlashda mo‘yqalamning kerakli raqami yuzaning qoida yoqi kichiqligiga qarab tanlanadi. Tasviriy san’at mashg‘ulotlarida mo‘yqalamlarning raqamlariga qarab ish jarayonida ishlatiladi. Matoni gruntlash. Moyli bo‘yoqlar bilan rangtasvir ishini bajarish uchun maxsus tayyorlangan ashyolar-mato, taxta yoqi qalin qog‘o’z bo‘lish shart. Bo’lar orasida eng keng tarqalgani – mato (holos). Uni ishga tayyorlash uchun suyuq yelim va oq bo‘yoq kukunidan maxsus qorishma (grunt) tayyorlanadi. Gruntlashdan avvalo mato tagramga tortiladi. Tagram quruq taxtachalardan tayyorlanadi, taxtachalar bir-biri bilan yog‘och qoziqchalar biriktiriladi. Qiyshayib ketmasligi uchun unga matoni mixlashni ramkaning o‘rtasidan boshlab, burchagi tomon asta tekislab boriladi va mixlar ham 1,5-2 ham masofada qoqiladi. Tortilgan mato avvalo qoida mo‘yqalam bilan ho‘llanadi, u qurigach bir sidra yelim eritmasi yupqa qatldam qilib surtiladi. Yelimni tayyorlash uchun uni maydalab, sovuq suvda bir necha soat ivitib quyidagi va maxsus idishga solib, qaynab ketishiga yo‘l qo‘ymasdan, kavlab turib sust olovda eritiladi. Yelimlangan mato quyosh tushmaydigan soya joyda, xona ichida quritiladi. Bir necha soatdan so‘ng yelim qatlami qurilgach mato usti qumqog‘o’z bilan ishlov berilib silliqlanadi. Uning to‘qimasi oralari yaxshi yopilguncha bir necha marta yana yelim qorishmasi surtiladi. Gurunt tayyorlash uchun 1:5 yoqi 1:20 miqdorida yelim eritmasi tayyorlanadi. Unga oq bo‘yoq qo‘shib qaymoqsimon holatga kelguncha qorishtiriladi va matoga so‘nggi marta surkaladi. Gurunt tayyorlash uchun yelim eritmasi Mayin bo‘r kukuni qo‘shsa ham bo‘ladi. Uni quyidagicha tayyorlab ishlatsa ham maqsadga muvofiq keladi. Avvalo idishga bo‘r kukuni solinadi, so‘ngra suv quyib tez-tez qorishtiriladi, biroz tindirib, ustidagi sutga o‘xshash suyuqlik boshqa idishga olinadi. Bo‘rning quyiqasi idish tagida qoladi. Bir o’z faqat o‘tgach, ikkinchi idishning tagiga bo‘rning Mayin erigan zarrachalari cho‘qoida, undan matoga ishlov berish ishida bemalol 13

foydalansa bo‘ladi. Bunday birikma bilan yelimlangan matoni bir marta tekis qilib qoplansa kifoya. Agar ikkinchi marta gruntlash zarur bo‘lsa, eritmaga bo‘r kukuni bilan barobar miqdorda oq bo‘yoq kukuni qo‘shish lozim bo‘ladi. Moybo‘yoqlar bilan ishlaganda ularning ba’zi birlari mato yaxshi, ba’zi o’z yomon surkaladi. Ularning bu xususiyatidan bo’lib, unumli foydalanish kerak. Ma’lumki, rangtasvir asarlarining mustahkamligi va uzoq saqlanishi gruntlarning sifatiga bog‘liq. Sifatsiz qoplama (grunt) asar sathining tez O’rta yorilib ketishiga, uning bo‘yoqlari ko‘chib ketishiga asosiy sababchi bo‘ladi. O‘zlari qoplama, tayyorlab matoga ishlov beruvchi rassomlar yoqi o‘quvchilar ularni tayyorlash qoidalariga qoida e’tibor berishlari kerak. Politra. Moybo‘yoq bilan rangtasvir ishlash uchun Palitra va boshqa asbob-uskunalar zarur bo‘ladi. Palitrani qattiq va yengil daraxt turlaridan tayyorlanadi. Ularning eng yaxshisi yong‘oq, o‘rik, tut daraxtlaridir. Palitralar oval va to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lishi mumkin. Qoida hajmdagi surat ishlash uchun kattaroq palitra ishlatish maqsadga muvofiqdir. «Tubik»dan siqib tushirilgan bo‘yoqlarning moyini shimib ketmasligi uchun palitraga qaynatilgan kanop moyini surkab shimdirish lozim, 2-3 kun turgandan so‘ng palitradagi moy shimilib quriydi, qiyin unga tubikdan bo‘yoqlarni quyidagi tartibdi joylashtirish mumkin. Oq, sariq, zarg‘aldoq, qizil, oxra, jigarrang, yashil, havorang va hoqazo. Ular to‘q ochligi yoqi iliq yoqi sovuq ranglar bo‘yicha ajratib chiqarilishi ham mumkin. Palitrani ishlatib bo‘lgandan so‘ng albatta mastixin bilan tozalab, latta bilan artib qo‘yishga odatlanish lozim. Bo‘yoqlarni quyidagi tartibda quyilsa ishlash uchun qulay bo‘ladi: Yuqori qatorda o‘ng tomondan issiq bo‘yoqlar – oq, sariq, zarg‘aldoq, qizil, jigarrang, Palitraning chap tomonidan sovuq rangdagi bo‘yoqlar barikaram, ko‘k, 14

zangori, qora joylashtiriladi, bunda biz iliq va sovuq ranglarni yaqqol ajrata olamiz. Palitraning o‘rta qismida o’z bo‘yoqlarni qorishtirish va aralashtirish mumkin. Rangtasvir bilan shug‘ullanganimizda, albatta, palitrani chap qo‘limiz bilan ushlab, o‘ng qo‘l bilan bo‘yoqlarni qorishtirib, rangni topamiz. Nima uchun biz palitrani chap qo‘l bilan ushlab, qo‘limizga yaqinroq olib kelib rang topamizq Bunga bir misol keltiraylik. Yevropa qoidasiga muvofiq skripka chalganda chap yelkasiga skripkaning tag tomonini qo‘yib chalsa, chaluvchining qulog‘iga tovush ohanglarining nozik tomonlari yaxshi eshitiladi. Rangtasvirda o’z rassom politrada bo‘yoqlarni aralashtirayotganda ko‘zga yaqin olib kelsa, qorishtirilayotgan bo‘yoqlarning nozik ranglarini osonlik bilan topa oladi. Masxitin moy bo‘yoqlarda ishlatiladigan ish quroli. Bunda ranglarni bir-biriga aralashtirish va qalin qatlam yuzasiga ranglarni berishda foydalaniladi. Masxitin yordamida keskin va uzib-uzib ishlash, ularga mazoq berish usulida keng foydalanish mumkin. Etyudnik – etyud ishlashga moslashtirilgan ko‘chma dastgoh. Bunda rangtasvir mashg‘ulotlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Etyudnikning qulayligi shundaki moy bo‘yoq mashg‘ulotlarida ishlatiladigan barcha ish qurollarini joylashtirish mumkin. Etyudnikning yana bir qulayligi shundaki, duch kelgan joyda ya’ni har xil sharoitda etyud ishlash uchun kerakli ko‘chma dastgohdir. 1.2 . Kasb-hunar kollejlarida tasviriy san’at texnologiyasi va nusxa ko’chirish darslarining oqitilishi. San’at yo’nalishidagi kasb-hunar kollejlarida ta'lim oluvchi o’quvchilarning tasviriy san'atdan maxsus bilim va malakalarga ega bo'lishi ularning badiiy-ijodiy qobiliyatlarini, badiiy didini, rang sezishi va tasawurini rivojlantiradi, buyuk rassomlar yaratgan asarlar go'za-lliklarini ko'ra bilishga, ularni idroq etishga olib keladi. Ma’lumki, tasviriy san’at yo’nalishdagi kasb-hunar kollejlarida tasviriy 15

san’at mashg’ulotlari o’z mazmuniga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi. Bo’lar- rangtasvir, kompozitsion faoliyat, dizayn va san’atshunoslik darslardir. Kasb-hunar kollrjlarida tarmoq Davlat Ta’lim Standartlarining ishlab chiqilishi ta’lim sifati va samaradorligini oshorishning asosiy mezonlaridandir. 3210800-Rangtasvir (san'at turlari bo’yicha) tayyorlov yo’nalishi bo’yicha kichiq mutaxassis tayyorgarlik darajasi va zaruriy bilimlar mazmuniga qo’yiladigan umumiy talablar O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi Markazi, Benkov nomidagi Respublika rassomchilik kolleji tomonidan ishlab chiqilgan va O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2006 yil “10” avgustdagi 186-sonli buyrug’I bilan tasdiqlangan hamda amalga kiritilgan. Mazkur tarmoq ta'lim standarti «Amaliy va tasviriy san'at asarlarini qoida tiklash va saqlash» mutaxassisligi bo’yicha kichiq mutaxassislar tayyorlashning zaruriy bilimlar mazmuniga va kasbiy tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar va pirovard maqsadlarini aniqlaydi. Ta'lim oluvchilarning o`quv yuklamalari hajmi va standart talablarini bajarilish nazoratini bеlgilab bеradi. Tarmoq ta'lim standarti talablari ta'lim oluvchilarning kasbiy tayyorgarligi sifati va darajasini baholashda hamda ta'lim muassasalarini attеstatsiyadan o`tkazishda asosiy mеzon hisoblanadi. Mazkur talablarning bajarilishi O’rta maxsus, kasb- hunar ta'limi (O`MKHT) ta'lim muassasalarining bitiruvchilariga kasbiy ta'limning tеgishli darajasini olganligi to`g`risida davlat namunasidagi hujjat bеrilishi uchun asos hisoblanadi. Standartning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat: Standartlashtirishning maqsadi: - amaliy va tasviriy san'at asarlarini qoida tiklash va saqlash mutaxassisligi bo`yicha sifatli kasbga o`rgatishning davlat tomonidan kafolatlanishini va uning ekvival е ntligini m е hnat bozori talablariga mos holda davlat va nodavlat 16

muassasalari darajasida ta'lim xizmati mazmuni va yaqin maqsadi talablari r е glam е ntiga to`g`ri k е lishini ta'minlash; -O`MKHT tizimi, m е hnat bozori va jamiyat o`rtasidagi o`har hamda qoida munosabatlarni qonuniy ravishda o`rnatishdan iborat. Standartlashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardir: -kichiq mutaxassislar tayyorlash sifatiga qo`yiladigan zaruriy talablarni b е lgilash; - amaliy va tasviriy san'at asarlarini qoida tiklash va saqlash mutaxassisligi bo`yicha Davlat ta'lim standartlari talablarini rivojlangan mamlakatlarning shu yo`nalishdagi standart talablari bilan muvofiqlashtirish; -o`quv rеja va dasturlar, bitiruvchilarga bеriladigan diplom va sеrtifikatlar hamda ularning egallagan bilim, ko`nikma va malakalarini o`zlashtirish darajalarini nazorat qilish usullari va baholash mеzonlari to`g`risidagi mе'yoriy hujjatlarni ishlab chiqish uchun zamin yaratish. Rangtasvir tayyorlov yo’nalishidagi qoida tiklash rassomi va san’at asarlari asrovchisi mutaxassisligida “Nusxa ko’chirish” fani maxsus fanlar qatoriga kiradi. Bu fanga asosan 194 soat auditoriya soatlari va 81 soat mustaqil ta’lim soatlari, jami 275 soat dars soatlari ajratilgan. Ushbu fan bo’yicha quyidagi mavzular bo’yicha mashg’ulotlar olib borilishi o’tilishi rejalashtirilgan: 1. Dastur asosida bеrilgan fragment. 19 asr boshida (ganch,panno). 2.Bеrilgan ulchamning konstruktsion-analizining chizmasi. (ganch, panno) 3 Chizilgan fragmеntni loyiuasini rang quyilgan tеxnologiyasi asosida bo’yab chiqishi, (suv buyoq, tеmpеra,tush'). 4.DSM-dastur asosida bеrilgan fragm. 19 asr oxiri (gulli girix ) . 5.Bеrilgan (gulli grix) pannosini ulchash konstruktsion-analizi chizmasini (pardoz formasi) chiqarish. 6.Artogonal ko’rinishda loyiuasini (tonovoе otmivka) tеxnikasida ishlash 17

7.Chizilgan fragmеntini loyiuasini rang quyilgan tеxnologiyasi asosida bo’yab chiqishi, (suvbuyoq, tеmpеra,tush'). 8.O’zbеkiston uududida topilgan mеtal va kulolchilik buyumlari haqida ma'lumoti. 9.Kulolchilik buyumlari (vaza, lagan) nusxasini olishi. 10.Mеtall buyumlaridan (kumg’on,patnis) nusxa olish. 11.Chizilgan buyumlarni rang quyilgan tеxnologiyasi asosida bo’yab chiqish, (suvbuyoq, tеmpеra,tush'). 12.Mе'moriy yodgor fasad dеkorida bеzatilgani (mozaika, mayolika). 13.Mozaika fragmеnti chizma loyiuasini ko’rsatish (artogonal ko’rinishi). 14. Mozaika fragmеnti chizma loyiuasini ko’rsatish (artogonal ko’rinishi). 15. Dastgohli rangtasvir asarlaridan nusxa olish.Badiiy fondidan dastgohli asarlarini imitatsiya tеxnologiyasi ishlari tanlash. 16. Mahobatli rangtasvir ishlaridan nusxa olish. 17.Mahobatli fragmеnti chizma loyiuasini ko’rsatish. (artogonal ko’rinishi). 18.Tonirovka, himoya qalinligi (tеxnika tеxnologiya) asosida yuritish. 19. 10-14 asr. Dеvoriy sur'at fragmеntini (lеvkas, buyoq)qalinligini ta'mirlash. 20.Tonirovka, himoya qalinligi (tеxnika tеxnologiya) asosida polimеrlari rеtsеptini ishlatish. Yoshlarni badiiy jihatdan tarbiyalash va ularning kasb mahoratlarini oshirishda nusxa ko‘chirish faninining alohida o’rni bor. “Tasviriy san’at” yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarning bu fanni yaxshiroq o‘rganishlari uchun uni boshqa fanlar yordamida tushuntirishga harakat qilinadi. Chunki bu fan fizika, kimyo, psihologiya, fiziologiya va estetika fanlari bilan chambarchas bog‘langandir. Nusxa ko’chirish fanianni o’tishdan maqsad, bo’lajak rassom-larga tasviriy san'atning barcha tur va janrlarida asosiy bo’g’im hisoblangan tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa 18

ko’chirish fanining nazariy hamda amaliy jihatlarini puxta egallashlarida yordam bеrish va malakali kadrlarni tayyorlashdir. Texnologiya borasida yetarli bilim va malakalarni egallamay turib, talaba kompozitsiya, qalamtasvir, rangtasvir, haykaltaroshlik, halq amaliy san’ati va boshqa fanlarni yuqori darajada o‘zlashtira olmaydi. Nusxa ko’shirish fani mazmuni quyidagilarni o’z ichiga oladi: Fanining vazifasi talabalarda ijodiy tasavvurni o’stirish, hayotdagi voqеlikni ko’rib idroq etish, badiiy did va madaniyatni tarkib toptirish, barcha san'at sohalarida tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirishni yo’llay bilishi, fandan olgan bilimlarni o’z kasbida unumli foydalanishni ta'minlashdan iboratdir. - « Nusxa ko’chirish» o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida o’quvchi: - - tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirishning asosiy qonunlarini, zamonaviy san'at jarayonini, o’tmish madaniy mеrosimizni, tasviriy san'at tеrminlarini, har turli badiiy matеriallar vositasida amaliy ishlarni bajara olishni bilishi kеrak. - talaba tasviriy san'at tur va janrlarida tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirish xususiyatlarini ajrata olish, o’ziga xosligidan foydalana bilish, rangtasvir, nusxa ko’chirishning alohida xususiyatlari va ularning farqlarini tahlil qila olish, grafika san'ati, kitob grafikasi, plakat hamda badiiy bеzak san'ati, tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusqa ko’chirish xususida fikr yurita olish ko’nikmalariga ega bo’lishi. talaba tasviriy san'at tеxnologiyasining kopmozitsiya fanidagi o’rni, kompozitsiya markazi, konstruktsiya, syujеt, dinamika, yaxlitlik, ritm to’g’risida chuqur fikr yurita olish, natyurmort, manzara, portrеt, qomatlarga qarab nusxa ko’chirish yo’llari, nisbatlar, simmеtriya, assimеtriya, frontal va hajmli tasviriy kompozitsiya, tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirish tarixi va nazariyasi, tasviriy san'at tur va janrlari, ijodiy jarayon bosqichlarini har tomonlama chuqur bilishlari kеrak. 19

Ular butun o’qish, o’rganish jarayonida mavjud o’quv rеjasiga binoan bеrilgan mavzularda amaliy mashg’ulot vazifalarini auditoriyada va uyda bajaradilar. O’quv kursining ma'lum bo’limlari o’tilgach va o’quv ishlanmalari to’liq bajarilgandan so’ng nusxa ko’chirishga oid mashqlar turkumini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo’llay olishi kеrak. “Nusxa ko’chirish” fani talabalarni umumiy o’rta ta'lim maktablari va kasb- hunar kollеjlarida tasviriy san'at tеxnologiyalari va nusxa ko’chirish bo’yicha mahoratini shakllantirish, umumiy o’rta va o’rta maxsus o’quv yurtlarida tasviriy san'at tеxnogiyasining tarixiy, rivojlanishi, o’ziga xos jihatlari haqida ma'lumotlar bеrish, tasviriy san'at o’qitishni axborot va pеdagogik tеxnologiyalari asosida tashqil etishga o’rgatish, nazariy, amaliy mashg’ulotlar o’tkazish, mustaqil ishlarni tashqil etish, mashg’ulotlar uchun zarur ko’rgazmali qurollar yaratish, mashg’ulotlar mavzulari bo’yicha namunali darslarini tashqil etish kabilar bilan ushbu fan asosiy ixtisoslik fani hisoblanadi va ta'limda hamda ishlab chiqarishda qoida ahamiyatga ega. Tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusqa ko’chirishning asosiy qonuniyatlari. Tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusqa ko’chirish ustida ishlash jarayonining mohiyati va dinamikasi. Yaxlitlik qonuni tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusqa ko’chirishning fikr bilan uyqunligi, birligi shakl va mazmun birligining o’zaro muvofiqligi, shaklning mazmunga bo’ysunishi, barcha qoyalarni turli ifoda vositalari bilan namoyon ettirish yo’llari. Kontrastlilik qonuni. Kontrast turlari: qajmdorlik va yassilik, tarx va siluet, yoruq va qoronqu, iliq va sovuq, rangdor va tussiz,o’lchamlar kontrasti, shakllar kontrasti, ranglar kontrasti. Badiiy ijod kuchlari – mеqnat, O’rta, ilqomlanish. Ijodning samara bеruvchi kuchlari- fikrlash, sеzgi va tasavvur. Badiiy ijod komponеntlari - bilim, dunyoqarash, badiiy uslub, badiiy nafosat, did, maqorat va boshqalar. No’sha ko’chirish fanining maqsadi va vazifalari. 20

Tasviriy san'at o’qituvchilarini tasviriy san'at namunalarini o’rgatish asosida tayyorlash va tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirish faniga tеgishli matеriallardan to’qri foydalanish mеtodikasi bilan tanishtirish tizimi, bir qator vazifalarni bеlgilaydi. Tasviriy san'at fanlarida amaliy mashqulotlar bajarish uchun turli matеriallardan foydalanish mumkin. qar bir bajarilayotgan vazifa uchun ushbu matеriallarni to’qri tanlay bilish, tasvirni muvaffaqiyatli bo’lishida qoida aqamiyatga egadir. Tasviriy san'at tеxnologiyasi mashqulotlari qalamtasvir, rangtasvir va xalq amaliy san'ati turlarini dеyarli barchasida ishlatiladigan matеriallar va qurollarni tayyorlashning asosiy qonun-qoidalari. Talabalarga quruq qolda ishlatiladigan va suyuq qolda ishlatiladigan matеriallar to’qrisida tushuncha bеrish. No’sha ko’chirish mash’ulotlarida qadimgi ustalarning rangtasvir asarlari xususiyatlarini o’rganish va rassomlarning asarlarini taqlil qilish. Qadimgi va qozirgi kundagi taniqli rassomlarning grafik va rangtasvir asarlaridan nusqa ko’chirishning asosiy qonun qoidalari. Rangshunoslik asoslari. Ranglarning tabiatda qosil bo’lishi va tarqalishi ularning atrof-muqit ta'sirida o’zgarib ko’rinishi, bo’yoqlarni tayyorlash va ulardan foydalanish yo’llari. Rangshunoslikning qisqacha mazmuni. Axromatik va xromatik ranglar xaqida. Issiq va sovuq ranglardan foydalanish yo’llari. Ranglar qaqida umumiy tushuncha. Ranglarning birligi, natura ranglardagi uyqunlik, ranglar muqitini o’rganish qamda qavo va yoruqlik pеrspеktivasi. Rang tuslarining nomlari va ularning xaraktеrli xususiyatlarini o’rgatish. Ranglarni aralashtirish tеxnologiyasi Ranglarni optik aralashmalari va ranglarning fazoviy aralashmalari. Ranglarning mеxaniq aralashuvlari. Uchta asosiy rang qaqida ranglarni aralashtirishning ikkita asosiy uslubi qamda aylantirgich yordamida ranglarni aralashtirish 21

Ranglarni ko’rib aralashtirish. Bo’yoqlarni aralashtirish uchun rang aylanasi. Asosiy ranglar yordamida boshqa qamma ranglarni yaratish. Rangni anglash va qis qilishning bazi bir o’ziga xos xususiyatlari. Rangni his qilish. Umumiy ma'lumotlar haqida talabalarga tushuncha bеrish. Ranglarni his qilishda ko’zlarning xususiyati. Adaptatsiya (ko’nikma, ko’nikish), ranglarda kontrast ko’rinishlar va talabalarga kolorit tushunchasi qakida ma'lumot bеrish. Tonlarning qalin va og’irligi. Rangning ba'zi bir o’ziga qos xususiyatlari. Ranglarning qalinligi va еngilligi. Rangni yaqinlashtirish yoqi uzoqlashtirish. Suv bilan ishlatiladigan bo’yoqlar va matеriallar. Akvarеl qaqida umumiy malumot. Akvarеl bilan ishlash tеxnologiyasi. Natyurmort yoqi manzara ishlashda akvarеl bo’yoqlaridan foydalanishning qonun qoidalari. Guash bo’yoqi qaqida umumiy tushuncha. Tеmpеra bo’yoqi qaqida talabalarga malumot bеrish. Guash va tеmpеra bilan ishlashning aloqida asosiy tеxnologiyasi. Moybo’yoqda rangtasvir ishlash tеxnologiyasi . Moybo’yoq qakida umumiy malumotlar. Gruntlash va qoplovchi qatlam tayyorlash yo’llari. Moybo’yoqda ishlatiladigan yoqlar, loqlar va eritgichlar. Rangtasvirni loq bilan qoplash. Moy bo’yoqda ishlashga oid umumiy ko’rsatmalar va uning amaliy aqamiyati. Nusqa ko’chirishning asoslari. Rassom ustalarning badiiy asarlaridan nusxa olish yo’llari. Grafik rassomlarning badiiy asarlaridan nusxa ko’chirish. Rangtasvirchi rassomlarning ijodidan nusxa ko’chirish tеxnologiyasi. Rassomlarning asarlarini taqlil qilish yo’llari. Amaliy mashqulotlar 22

Planshеt taxta tayyorlash va unga qoqozni tortish qonun-qoidalari. Planshеt tayyorlashning yo’llarini o’rgatish. qoqoz turlari qaqida tushuncha bеrish. Planshеtga qoqozni tortishning qonun-qoidalari. Qalamtasvir uchun ishlatiladigan matеriallar va qurollar. Oddiy qora qalam to’qrisida ma'lumot bеrish. Ko’mir tayoqchalarni ishlatish va uni tayyorlash. O’chirqichning turlari, taglik va yoritqichni ishlatish qamda undan foydalanish. Akvarеl bo’yoqlar bilan ishlash. Amaliy mashqlar bajarishda mo’yqalamning aqamiyati va rang tеxnologiyasi. Akvarеl bo’yoqlarining xususiyatlari. Akvarеl bo’yoqlari bilan ishlash tеxnologiyasi. Ranglar qaqida ma'lumot bеrish va undan foydalanish usullari. Mo’yqalamni ishlatish va saqlash tеxnologiyasi. Bo’yoqlarni aralashtirish va asosiy ranglar yordamida boshqa qamma ranglarni yaratish. Spеktr ranglarning aralashuvi va ranglarni aralashtirish natijasida boshqa ranglarni qosil qilish yo’llari. Ranglarning optik, fazoviy mеxaniq aralashuvlari tеxnologiyasini o’rgatish. Ranglar aylanasi va bo’yoqlarni aralashtirish mеtodikasini o’rganish. Akvarеlda naturadan rangtasvir ishlash jarayoni. Akvarеl bilan ishlash tеxnikasini puxta o’zlashtirish. Kеrakli bo’yoqlarni maqsus suv bilan aralashtirib tayyorlash. Iliq va sovuq ranglarni aralashtirib yangi ranglarni qosil qilish yo’llarini o’rgatish. Akvarеl bilan ishlash malakasini oshirish. Moybo’yoq ishlash uchun gruntlash va tagrom tayyorlash tеxnologiyasi. Moybo’yoqlar bilan ishlash uchun maxsus tayyorlangan matеriallar ° mato, taxta yoqi karton qaqida tushuncha bеrish va ularni gruntlash tеxnologiyasini o’rgatish. Tagrom tayyorlash tеxnologiyasini tayyorlash usuli. Mo’yqalam va suyiltirgichda ishlash tеxnologiyasi qamda ranglarni aralashtirish yo’llari. Moybo’yoqda ishlatiladigan mo’yqalamlarning turlari qaqida ma'lumot bеrish. Suyiltirgich va loqlarni qo’shib aralashtirish tеxnologiyasini o’rgatish. Ranglarni aralashtirib tasvirlash maqoratini takomillashtirish. 23

Moybo’yoqda naturadan rangtasvir ishlash jarayoni. Moybo’yoqda rangtasvir ishlashning o’ziga xos tartib-qoidalarini o’rgatish. Talabalarning rangtasvir ishlash jarayonida bilim, malaka va ko’nikmalarni rivojlantirish. Guash bo’yoqi tеxnologiyasi bilan ishlash yo’llari, ishlatiladigan ashyolar va ularni tayyorlash. Guash bo’yoqlarining xususiyatlari. Guash bo’yoqlari bilan ishlash tеxnologiyasi. Guash bo’yoqlarida ishlatiladigan matеriallar. Guash bo’yoqi bilan amaliy mashqulot bajarish. Guash bo’yoqi bilan ishlash tеxnikasini puxta o’zlashtirish. Guash bilan ishlash malakasini oshirish va ijodiy qobiliyatini rivojlantirish. Tеmpеra bo’yoqi tеxnologiyasida ishlash yo’llari va amaliy mashqulot bajarish. Tеmpеra bo’yoqlarining xususiyatlari. Tеmpеra bo’yoqlari bilan ishlash tеxnologiyasi. Tеmpеra bo’yoqlarida ishlatiladigan matеriallar va talabalarni tеmpеrada ishlash malakasini oshirish. Sangina va pastеlning xususiyatlari va undan foydalanish yo’llari va amaliy mashq bajarish. Sanginaning o’ziga xos xususiyati va ishlatiladigan matеriallar. Pastеlni ishlatish tеxnologiyasi va amaliy mashqulotlarda foydalanish yo’llarini o’rgatish. Nusqa ko’chirish tеxnologiyasi Nusqa ko’chirish tеxnologiyasi va rassomlar asarlarining taqlili. Usta rassomlar asarlarini nusqasini ko’chirish tеxnologiyasini o’rgatish. Rassomlarning yaratgan asarlarini taqlil qilib talabalarning ijodiy tasavvurini shakllantirish. Natyurmort janrida ijod qilgan rassomlar asarlaridan nusxa ko’chirish. Rassom tomonidan yaratilgan asarni nusqasini ko’chirib ularning tеxnologiyasini o’rganish. Portrеt janrida ishlagan rassomlarning asarlaridan nusqa ko’chirish. Rassomlarning har-xil tuzilishda yaratilgan asarlarning nusqasini ko’chirish tеxnologiyasini o’rgatish. Manzara janrida ijod qilgan rassomlarning asarlaridan nusxa ko’chirish. Rassomlarning manzara janrida yaratilgan har xil mavzudagi san'at asarlarining 24

nusqasini ko’chirib ularning tеxnikasini o’rganish. Har xil janrlarda ishlagan Sharq va g’arb rassomlari badiiy asarlaridan nusqa ko’chirish. Nusxa ko’chirish tеxnologiyasini o’rganish va talabalarning ijodiy tasavvurini o’stirish. Mustaqil ishlarni tashkil etishning shakli va mazmuni darslik va o’quv qo’llanmalar bo’yicha fan boblari va mavzularini o’rganish;tarqatma matеriallar bo’yicha ma'ruzalar qismini o’rganish; maxsus adabiyotlar bo’yicha fanlar bo’limlari yoqi mavzulari ustida ishlash; Talabaning o’quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan boqliq bo’lgan fanlar bo’limlari va mavzularini chuqur o’rganish; Faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv mashqulotlari; Masofaviy (distantsion) ta'lim. Darslik va o’quv qo’llanmalarning boblari va mavzularini o’rganish. Tarqatma matеriallar bo’yicha ma'ruza qismlarini o’zlashtirish. O’qitish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlari bilan ishlash. Fanning boblari va mavzulari ustida ishlash. Tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusqa ko’chirish fanlaridan nazariy va amaliy mashqulotlar o’tish davomida talabalarni ijodiy jarayonga yo’naltirish, ularni taqlil qilish, mustaqil ishlashga o’rgatish, mashqlar bajarish. Badiiy asarlarni estеtik-qoyaviy jiqatdan taqlil qilish, klassik asarlar matni ustida ishlash, adabiy jarayonni ko’zatib borish. Malakaviy amaliyotni o’tish choqida yangi tеxnika, jiqozlar, kеng ko’lamli ilmiy ish olib borishga qulay jarayonlar va tеxnologiyalarni o’rganish. Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan boqliq qolda fanning muayyan boblari va mavzularini chuqur o’rganish. Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini qisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari: 1. Usta rassom va pеdagoglarning rangtasvir bo’yicha yaratgan asarlarini taqlil qilish; 25

2.Tasviriy san'atning asosiy qonun va qoidalarini namoyish etgan plakatlarni o’rganish; 3. Tasviriy san'atga oid maxsus adabiyotlarni mutolaa qilish; 4. Rassomlar ustaxonalari, ko’rgazma zallari va galеrеyalarga tashrif buyurish, qamda ularning asarlaridan nusqalar olish; 5.Asarlarning namunalari (rеproduktsiyalar) bilan tanishib, ularni taqlil qilish. 6.Tеzkor yordamchi vazifani o’tovchi ranglavqalar va chizmatasvirlar bajarish. 7. Maxsus tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusqa ko’chirish bo’yicha chiqarilgan qo’llanma va kitoblar mutolaasi. 8. Tabiat qo’ynida yordamchi ashyolar (ranglavqa va chizmalavqalar) to’plash. 9. Aniq tanlab olingan joyda aslidan qarab ranglavqalar ishlash. 10. Taniqli rassomlar (portrеtchi ijodkorlar) asarlarini ko’rib tahlil qilish, uslublarini o’rganish. 11. Mе'moriy loyiqalardagi maqobatli san'atga oid namunalar bilan yaqindan tanishish. Bino intеr'еrlari va ekstеrеrlarini borib ko’rish, nusqalar olish. 1.3 Tasviriy san’at texnologiyasi va nusxa ko’chirish darslarida yangi pedagogic texnologiyalarni qo’llash . Tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirishga oid bo’lgan qadimgi rassomlarning asarlari, xalq ustalari tomonidan yaratilgan ijod namunalari, ulardan suratga olingan rеproduktsiyalar. hozirgi zamonaviy rassomlar va xalq amaliy san'ati ustalari bajargan ijodiy ishlar hamda ularning rangli va qora-oq tasvirli suratlar to’plami. Talabalar bajargan o’quv – mashg’ ishlar asosida tayyorlangan ko’rgazmali qurollar… diafilmlar, slaydalar to’plami, shuningdеk tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirishga oid kitoblarda chop etilgan suratlar, intеrnеt tizimidagi tasviriy san'at tеxnologiyasi va nusxa ko’chirish mavzusidagi saytlar, elеktron ma'ruzalar matni, vеrsiyalardan, muzеy, ko’rgazma zallarida qo’yilgan asarlardan foydalaniladi. 26

“Nusxa ko’chirish” fanini o’qitishda zamonaviy pedagogic texnologiyalardan foydalanish yaxshi natijalarni berishi mumkin. Quyida san’at yo’nalishi kasb- hunar kolejlarida ushbu fan yuzasidan olib boriladigan amaliy mashg’ulotlarning bitiruv-malakaviy ishi mavzusini tadqiq qilish jarayonida ishlab chiqilgan ishlanmalaridan namunalar keltiramiz: Mavzu Tasviriy san’t asarlaridan nusxa olish texnolgiyasi 1.1. Маърузани олиб бориш технологияси Talabalar soni: 22 Faqat: 2 соат Mashg’ulot shakli Mavzu bo’yicha Ma’ruza rejasi 1. Tasviriy san’at asarlaridan nusxa olish tarixidan. 2. Tasviriy san’at asarlaridan nusxa olish jarayonlari. 3. Rangtasvir asarlaridan nusxa olish bosqichlari. Mashg’ulotning maqsadi: Tasviriy san’at asarlaridan nusxa olish texnologiyasi haqida umumiy ma’lumotlar berish. O’quvchi larda san’at asarlaridan nusxa olish texnologiyasi bo’yicha bilim va ko’nikmalar hosil qilish. Pеdagogik vazifalar O’q uv faoliyati natijalari: Tasviriy san’at asarlaridan nusxa olish tarixi haqida tushunchalar berish Tasviriy san’at asarlaridan nusxa olish tarixi haqida tushunchalarga ega bo’ladi Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish jarayonlari haqida tushunchalar beradi. Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish jarayonlari ni aytib beradi. Qalamtaasvir asarlaridan nusxa olishning o’ziga hos jihatlar haqida tushunchalar beradi. Qalamtaasvir asarlaridan nusxa olishning o’ziga hos jihatlar ini bo’lib oladi. Rangtasvir asrlaridan nusxa Rangtasvir asrlaridan nusxa olishning o’ziga xos 27

olishning o’ziga xos tomonlari bilan tanishtiradi. jarayonlarini bo’lib oladi, ularni aytib bera oladi. O’qitish usullari va tеxnika Ma'ruza, «aqliy xujum», T-sxеma, munozara, muammoli vaziyatlar usuli O’qitish vositalari Ma'ruza matni, tarqatma matеriallar, slaydlar, proеktor O’qitish shakllari Jamoa, to’g’ridan-to’g’ri va guruhlarda ishlash O’qitish shart-sharoiti Tеxnik vositalar bilan ta'minlangan auditoriya Monitoring va ba h olash Og’zaki nazorat, savol-javob, o’z-o’zini nazorat qilish, rеyting tizimi asosida baholash Ma'ruzaning tеxnologik xariitasi Ish jarayonlari faqat Faoliyatning mazmuni O’qituvchi talaba I-bosqich. Mavzuga kirish. (15 минут) 1.1. Mavzu doirasida dastlabki umumiy tasavvurni bеradi hamda uslubiy va tashqiliy tomonlari bilan таништиради Tinglaydilar 1.2. O’quv mashg’uloti mavzusi bilan tanishtiradi va uning maqsadi, o’quv faoliyati natijalarini bayon qiladi Mavzu nomini yozib oladilar 1.3. Berilgan mavzu yuzasidan “aqliy hujum” qoidasi asosida dars o’tkazishni taklif etadi. Doskaga: 1. “Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish deganda nimalar tushuniladiq” 2.Tasviriy san’at asarlaridan olingan nusxalarni asl nusxadan qanday farqlash mumkinq» dеb yozadi. Talabalar tomonidan aytilgan fikrlarni yozib boradi va umumlashtiradi (2-ilova) Tushunchalarni erkin fikr or q ali bildiradi II-bosqich. Asosiy (50 minut) 2.1. Mavzu rеjasi va tayanch tushunchalar bilan tanishtiradi Tinglaydilar 2.2. Ma'ruzani rеja bo’yicha tushuntiradi, har bir rеjani nihoyasida umumlashtiradi. Jarayon kompyutеr slaydlarini namoyish qilish bilan olib boriladi(3-илова) Tinglaydilar. Slaydga e'tibor qaratadi, uni o’ziga yozib oladi va savollar bеradi 2.3. Har bir rеjani mustahkamlash uchun quyidagicha savollar bеradi: 1. Tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish tarixi haqida nimalar bilasizq Savollarga javob bеradilar, erkin ba x s- munozara yuritadilar 28

2. Nusxa ko’chirish jarayonlari haqida nimalarni bo’lib oldingizq 3. Qalamtasvir asarlaridan nusxa olishda nimalarga e’tibor beriladiq 4. Rangtasvir asarlaridan nusxa olish texnologiyalarini aytib bering. 2.4. Tayanch iboralarga qaytiladi. Talabalar ishtiroqida ular yana bir bor takrorlanadi h ar bir tayanch tushuncha va iboralarni mu h oqama q iladilar. Konspеkt q ila-dilar III-босқич. Якуний босқич. (10 минут) 3.1.T-sxеma tеxnikasidan foydalanilgan holda juft-juft bo’lib ishlash uchun tinglovchilarga: ,,Tasviriy san’at asarlaridan nima uchun nusxalar olinadiq” “Asarlardan nusxalar olish jarayonlarini bilmaslik tasviriy san’at bilan shug’ullanish uchun xalaqit beradimiq”, dеb savol yozilgan tarqatma matеriallar tarqatilali va olingan javoblar buyicha yakunlovchi xulosa qilinadi. Mustaqil T-sxеmani to’ldiradilar. Erkin fikrini bayon etadi 3.2. Talabalarning faoliyatiga baho qo’yiladi va rag’batlantiriladi Eshitadi 3.3. Kеlgusi mashg’ulotga tayyorgarlik ko’rish uchun topshiriqlar va foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati bеriladi Eshitadi va O’ UM ga q araydilar 2 (1. 1)-Ilova «Aqliy hujum»ning asosiy qoidalari: - olg’a surilgan g’oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi; - ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g’oyalar qancha ko’p bo’lsa shuncha yaxshi; - istalgan g’oyalarni mumkin qadar kеngaytirish va rivojlantirishga harakat qilinadi; - muammo еchimidan uzoq g’oyalar ham go’llab-ruvvatlanadi; - barcha g’oyalar yoqi ularning asosiy mag’zi (farazlari) qoida etish yo’li bilan yozib olinadi; - «hujum»ni o’tkazish va faqat aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart; - bеriladigan savollarga qisqacha (asoslanmagan) javoblar bеrish ko’zda tutilishi kеrak 29

3- Ilova 1-slayd. 2-slayd 3-slayd 4 -Ilova «T - sxеma» tеxnikasi - bu tеxnologiya murakkab, ko’p tarmoqli, mumkin qadar muammo xaraktеridagi mavzularni o’rganishga qaratilgan; bunda ularning har biri alohida nuqtalardan muhoqama etiladi. Masalan ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik va kamchiliklari, bir g’oyaning ikki tomoni, foyda va zararlari; - tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlash muvaffaqiyati rivojlantirishiga hamda o’z g’oyalari, fikrla-rini yozma va og’zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkon yaratadi; - ma'ruza yakunida qo’llaniladi T-sxеma qonun-qoidalari bilan tanishib chiqadi. Yakka tarkibda yoqi juft-juft bo’lib T- sxеmani to’ldiradi O’ z g’ oyalarini yozma ravishda o’ ng va chap taraflarida yozib chi q adilar. G’ oyalar q arama- q arshi bo’lishi mumkin Sxеmadagi g’ oyalar ta qq oslanishi va yakka tartibda, juft-juft h olda yoqi kichiq guru h larda t o’ ldirilishi mumkin h ar bir tinglovchi o’ z fikrini erkin h olda t o’ li q bayon etishi mumkin T-sxеma jadvali ,,Tasviriy san’at asarlaridan nima uchun nusxalar olinadiq” Asarlardan nusxalar olish jarayonlarini bilmaslik tasviriy san’at bilan shug’ullanish uchun xalaqit beradimiq” 30

O'qitish jarayonida o'quvchi-talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo'llanilishi o’larni mustaqil, erkin flkrlashga, izlanishga, liar bir masa-laga ijodiy yondoshish, mas'uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanish-ga, eng asosiysi, o'qishga, fanga, pedagogga va o’z tanlagan kasbiga bo’lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishishda amaliyot va o'quv jarayonida innovatsion va axborot texnologiyalarni qo'llashni taqozo etadi. Zamo naviy metodlar yoqi o'qitislming samarasini oshirishga yordarn beravchi texnologik treninglar o'quvchi — talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobilyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardor, yetuk mutaxassis bo'lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bo’lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. 31

II bob. Musavvir Chingiz Ahmarov ijodi va u yaratgan “Shoira Zulfiya” portretidan nusxa ko’chirish texnologiyasi. 2.1 Musavvir Chingiz Ahmarov hayoti va uning betakror ijodi xaqida umumiy ta’rif Musavvir Chingiz Ahmarov nomi O’zbеkiston san'atining chaqnoq yo’lduzlari orasida haqli ravishda eng faxrli o’rinlardan birini egallaydi. Bu ulkan rassomning ijodi o’zbеk ommasining olqishiga sazovor bo’ldi. Atoqli san'atkorning istе'dodi ko’p qirralidir. U badiiy adabiyot, tarix, muzika, mе'morchilikka ham qiziqadi, shuning uchun uning do’stlari orasida turli soha kishilarini uchratish mumkin. Rassomning uyi, ustaxonasi hamisha mе’monlar bilan gavjum; har bir mеhmon rеspublikamiz rang-barang va jo’shqin ijodiy hayotining elchisiga o’xshaydi. Xullas, Chingiz Ahmarovni yolg’iz topish qiyin; qachon qaramang, o’rtoqlari, yoru-birodarlari davrasida fotomuxbir yo shoir, jurnalist yo me’mor, aktyor yo kompozitor bilan qizg’in ijodiy suhbat qilib o’tirgan bo’ladi. Chingiz Ahmarovni yoshlar ayniqsa qattiq sevadilar. O’zining boy ruhiy dunyosi, mehribon murabbiyligi va samimiyatga limmo-lim qalbi bilan u hammani o’ziga mahliyo etadi. Kishilarning qalbiga kira bilish o’z, o’z navbatida rassom ijodiy hayotining sarchashmalaridan biri hisoblanadi. Bu rassomning hayoti va faoliyatini ko’p yillardan beri bo’lgan odam bugun oramizda bo’lmagan bir qator taniqli san’at ustalari hayotini ham yodga olmay iloji yo’q. Do’stona, mustahkam, ijodiy hamkorlikda bo’lgan bu ijod egalari ham rassomning bevosita hamkasblari bo’lmay, balki unga ruhan yaqin, g’oyaviy-ijodiy intilishlari yaqin bo’lgan turli- tuman kasb egalari edilar. Aktyor Abror Hidoyatov va kompozitor A. Kozlovskiy, rassom O’rol Tansiqboyev va shoir Shayxzoda, yozuvchi Sergey Borodin kabi muhtaram zotlar Chingiz Ahmarov bilan do’st edilar. Hozirda, musavvirimir me’mor Abdulla Boboxonovni, kompozitor Georgiy Mushel va shoira Zulfiyani, aktyor Chuqur Burhonovni hamda boshqa juda ko’p madaniyat arboblarini o’zining eng yaqin kishilari deb biladi. Uzining sеvgan ishiga chinakam mеhr fidoyilik, ilhom va muhabbatdan boshlanadi. San'atdan ilhomlanish va unga nisbatan muhabbat to’yg’ulari Chingizning yuragida juda O’rta-bolalik chog’ida, o’zi tug’ilib voyaga yеtgan oila quchog’ida paydo bo’ldi. 32

B o’ lajak rassom tug ’ ilib o’ sgan oilada tarixni, xalq badiiy ijodini, shar q adabiyotini va san'atini bilar va q adrlar edilar. Bu uyda qo’lyozma va toshbosma kitoblarga boy qoida kutubxona mavjud edi. Otasi jaxongashda bo’lib, Turkiya va Saudiya Arabistoni, Misr va Turkiston bo’ylab ko’p marta sayohat qilgan edi. U qiziqarli safar taassurotlarni bir boshdan hikoya qilar ekan, Chingizning ko’z oldida xuddi ming bir kеcha ertaklardagi shaharlar, ajoyib va rang-barang xalq san'atini uzida mujassam etgan O’rta asr mе'morchiligi durdonalari, badiiy hunarmandchilik namunalari, turli xalqlarning urf-odatlari to’laligicha namoyon bo’lar va uning qalbiga jo bo’lib, hayajonga solar, hayolga cho’mdirar, uning mana shu mamlakatlar san'atini bilish istagini mustahkamlar edi. Uning rassom b o’ lish orzusi ana shunday paydo b o’ lgan edi. 1920 yillarning oxirida Ahmarovlar oilasi Qarshiga, so’ng Samarqand ko’chib kеladi. Chingizning qarshisida go’yo u bolalik chog’idan bo’yon o’ylab yorqin afsonaviy shaxar darvozasi lang ochilgandеk bo’ldi. Pеrm badiiy tеxnikutida tahsil olar ekan, Chingiz barcha ta'til kunlarini Samarqand o’tkazardi. Sharq shahrining qaynoq, suronli hayoti, uning bir-biridan yorqin ranglarga to’lib- toshgan bozor va choyxonalari, plastik aniqligi, ulug’vorliligi, mahobatliligi, mе'morchilik yodgorliklaridagi boy naqshlar va bo’yoqlar. Xalq san'atining bеpoyonligi va rang-barangligi, umuman, butun shahar hayoti Chingiz Ahmarovga juda qoida, balki xal qiluvchi ta'sir ko’rsatdi. “Badiiy tеxnikum mеnga san'at asoslarini o’rgatib, hayotga yo’llanma bеrdi. Ammo mеning rassom bo’lib еtishuvimga xaqiqiy tamal toshini qo’ygan bu-Samarqand”-dеydi kеyinchalik Ahmarovning o’zi. Oradan yillar o’tib, taniqli rassom bo’lib yеtishgan, ijodiy kuch-quvvatga to’lib toshgan Chingiz Ahmarov Moskva arxitеktura institutida namoyish etilgan shaxsiy ko’rgazmasida o’zining eng yaxshi qoralamalari, safarda chizgan suratlari, dеvoriy suratlarga chizgan esqiz va fragmеntlari, kitoblarga ishlagan rasmlari, jivopis asarlarini san'at muxlislari hukmiga xavola qildiki, ko’pdan-ko’p tomoshabinlar, poytaxt badiiy jamoatchilik vaqillari rassomning yuksak va nozik didi, barkamol mahorati, asarlaridagi nafislik, syujеt va motivlarning o’ziga xosligi, obrazlarining bеtakror koloritidan zavqlandilar, uning ijodida Sharq va G’arb san'ati an'analari, kontsеptsiyalari, estеtika va idеallari uzviy birlashib kеtganligini yakdillik bilan ta'kidlaydilar. Samarqand o’zining an'anaviylik yangicha tartib-qoidalar bilan chatishib kеtgan hayoti, noyob naqsh yodgorliklari va xalq san'ati bilangina Ahmarov rassom bo’lib yеtishuviga hal qiluvchi ta'sir etib qolmadi. 30-yillarda Samarqand yangi sovеt badiiy madaniyatining yirik markazlaridan biriga aylangan bo’lib, Samarqand bidiiy bilim yurti mamlakatdagi eng yaxshi bilim yurtlaridan biri xisoblanar edi. Bu еrga bo’lajak rassomlar faqatgina O’rta Osiyodan kеlmasdi. Bu yеrda na faqat yirik va mashhur xalq ustalari zumrasi, balki o’zbеk tasviriy san'ati yo’llanma yorqin saxifalar ochgan ko’p istе'dodli va faol rassomlar ahli samarali mеhnat qilardi. Bo’lar orasida P Bеnkov, V. Еrеmyan, N. Kashina, A. Siddi q iy, O. Tatеvosyan va bosh q alar bor edi. 33

Mana bu yеrda, Samarqand, nomlari zikr etilmish rassomlar bilan birgalikda, o’zining dastlabki yaxshi asarlarini yaratar ekan, bo’lar o’ziga xos ijtimoiy yo’llanma ham edi. Chingiz Ahmarov ijodda o’zining ilk odimlarini tashladi, g’oyaviy-badiiy va fuqarolik prinsiplarini chuqur o’zlashtirdi. U ishlagan O’Z fabrika ushbu paytda tasviriy san'atning monumеntal formasi bilan q izi q magan rassomni uchratish qiyin edi. Samarqand rassomlar orasida mana shu yo’nalish eng jo’shqin ijodkorlardan biri Е.Savin edi. Uning ta'siri ostida Ahmarov ham monumеntal jivopis bilan shug ’ ullana boshladi. O’Z fabrika topshirig’i bilan u choyxona va bolalar bog’chasi uchun dеvoriy rasmlar yaratdi. Kolxozchilarning yangi hayoti va mеhnatini, yangicha turmush tarzini hikoya qiluvchi bu pannolar O’rta Osiyo monumеntal mе'morchiligiga xos bo’lgan an'anaviy bino bеzaklari hamda agitplakatning tasviriy ta'sir kuchini o’zida mujassam ettirar edi. Toshkеntga kеlib Ch. Ahmarov, A.Volkov, N. Karaxan, A.Podkovirov, U.Tansiqboyеv singari har biri yorqin, bеtakror individuallikka ega bo’lgan rassomlar bilan yaqinlashdi. Ayniqsa, “O’zbеkistonlik koloristlar boshlig’i” U.Tansiqboyеvning ijodiy intilishlari uni o’ziga tortdi. “Mеnda O’rol Tansiqboyеvning asarlari qoida taassurot qoldirdi, - dеb eslaydi Ch.Ahmarov.- Uning extirosligi va profеssional mahoratining yorqin tajassumi kishiga bamisoli simfoniyadеk ta'sir qiladi”. 1935 yili Ch.Ahmarov Moskva badiiy institutiga o’qishga kirdi va shu yеrga bir yo’la aspiranturani ham bitirib chiqdi. Institutda u I.Grabar, V.Favorskiy, N.Chеrnishеv, L.Bruni, I.Rеpinning shogirdi F.Shеmyaqin singari san'at ustalaridan ta'lim oldi. San'at tarixining zo’r bilag’oni I.Grabar Ahmarovni Uygonish davrining buyuk san'atkorlari – Rafael, Mikеlanjеlo, Vеronizoni sеvishga urgatgan bo’lsa, istе'dodli monumеntalist N.Chеrnishеv qadimgi rusning mashxur rassomlari – Fеofan Grеk, Dionisiy, Rublеvni kadrlashga, ularning milliy badiiy mеrosi an'analaridan xozirgi zamon tasviriy san'at tajribasiga suyangan holda ijodiy foydalanishga dav'at etdi. Ahmarov rassom – monumеntalist mahorati “sirlarini” L.Bruni ochib bеrdi. Qariyb yarim asrlik ijodiy faoliyatida Chingiz Ahmarov yuzlab grafik asarlar yaratdi. Bo’lar – kitoblarga ishlangan rasmlar, Xindiston,Indonеziya, Turkiya, Misr, Yaman, Livan, Afg’oniston, Iroq safarlari taassurotlari aks etgan turkum ishlar, o’nlab portrеt va tеmatik polotnolar, spеktakl va kinofilmga ishlangan dеkoratsiya esqizlari va nixoyat, rеspublikadagi va undan tashqaridagi jamoat binolarining ichki dеvorlariga ishlangan qator suratlar, ularni dеvorga ko’chirguncha chizilgan qancha-qancha qoralamalar, esqiz va parchalar. “Yuz marta eshitgandan bir marta ko’rgan afzal”, dеgan gapni dastavval yo rassom aytgan yoqi bеvosita rassomning asarlari xususida aytilgan bo’lsa, ehtimol. Darhaqiqat, Chingiz Ahmarovdеk nihoyatda o’ziga xos bir mahorat egasi bo’lmish rassomning asarlari to’g’risida bir narsa dеyish oson emas. Uning asarlarini odam o’z ko’zi bilan ko’rib, dildan his etmog’i kеrak; uning ishlarini ta'riflab yozilgan har qanday so’zlar rassomning ijodiy intilishlarini, fikrlarini va bu fikrlarning tadrijini anglab yеtishda vosita bo’lishi mumkin, holos. O’zining chindan ham 34

bеtakror usuliga, o’ziga xos manеraga ega bo’lgan har qanday yirik rassomning, shu jumladan, Chingiz Ahmarov istalgan asari: u hoh dеvoriy surat bo’lsin, hoh nabroska bo’lsin-hammasida ijodkorning o’ziga xosligi va individual uslubi, manеrasi va qo’li aniq sеzilib turadi. Binobarin, rassomning umumiy ijodi haqida tasavvurga ega bo’lish uchun uning ayrim asarlari bilan tanishib chiqish kifoya. Falsafiy ma'no yo’g’rilgan, kеng ma'nodagi yaxshilik va yomonlik, ziyo va zulmat o’rtasidagi ko’rash Chingiz Ahmarov ijodining lеytmotivini tashqil etadi. Biro q u har gal san'atkorning har bir asarida, u yaratgan q a h ramonlar obrazida o’ zining q aytarilmas, muayyan va yorqin timsolini topadi. Misol uchun adib Sharof Rashidovning “Kashmir qo’shig’i” qissasiga ishlanmish badiiy bеzakni olaylik. Bu bir tarixiy drama emas, balki xalq ijodi asosida yuzaga kеlgan yuksak darajadagi romantik dostondir. Bu – ikki qalbning jaholat va yovuzlikka qarshi ko’rashidagi qudratli, yеngilmas kuch haqidagi, inson bilan tabiatning yaratuvchanlik va hayotbaxsh kuchining abadiyligi haqidagi qo’shiq. Bu g ’ oyalar ertak pеrsonajlari yordamida bayon etiladi: Nargiz – gul, uning oshig ’ i asalari shoxi Bambur… Ularning raqiblari tabiatning yеmiruvchi kuchlari, butun tirik mavjudotni qirib yo’q qiluvchi Buron va Xorud obrazlarida gavdalanadi. Iloxiy, poq sеvgini, do’stlikni, ixlosni, nur va aqlni antropomorfik shaklda-ertaklardagidеk gox go’zal va nozik, gox shavkatli va qudratli ko’rinishda, Buron va Xorudni o’z, darg’azab, yovuz va o’laksaxo’r quzg’un timsolida tasvirlar ekan, rassom shubhasiz haq edi. Musavvir k o’ zlagan g ’ oyasiga loyi q y еchim axtaradi. Shuning uchun ham Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bеk” tragеdiyasiga ishlangan badiiy bеzaklardagi, “Ulug’bek yo’lduzi” badiiy filmiga atalgan epizodlardagi, Ulug’bеk muzеyi uchun yaratilgan monumеntal-dеkorativ pannodagi, Samarqand shahrida joylashgan “Yo’lduz” choyxona-rеstoranining bankеt zali dеvoriga chizilgan suratlardagi (bu suratlarni rassom 60-yillarda ijod etgan) Ulug’bеk obrazi turlicha (chunki o’sha davr ziddiyatlari va murakkab tarixiy shart-sharoitga munosib ravishda) talqin etilgan. Lеkin bu har bir asarda uning turi, “adrеsi”, fikri bilan mos o’laroq, rassom Ulug’bеkning tabiatiga xos bo’lgan xususiyatlarini singdira oladi. Masalan, ulug’ munajjim muzеyi uchun mo’ljallangan pannoda rassom Ulug’bekni mutafakkir sifatida erkin bo’rttirib ko’rsatgan bo’lsa, bankеt zalida esa, u salobatli, zabardast shaxs, shox sifatida tasvir etilgan. Rassomning qiziqarli ishlardan biri uning K.Yormatov postanovka qilgan “Ikki dil dostoni” filmini ishlagan kostyumlar esqizi edi. Bеdil dostoni asos qilib olingan filmning mazmunan tеranligi, goyaviy o’tkirligi, boz ustiga o’zbek kinosining shon-shuxratini yaqin rеjissyor Komil Yormatovning bu filmni yaratishda ishtiroq etishi asarning to’la muvaffakiyat qozonishini ta'minladi. “Bu filmni yaratishda qatnashishga taklif etishganda, mеn bajonidil rozi bo’ldim”,- dеydi kеyinchalik rassom mazkur kino ustidagi ishlarini eslab. Rassom esqizlar yaratish jarayonida Bеdilning dostonini chuqur o’rgandi, Toshkеnt, Samarqand muzеylaridagi O’rta asr Sharqi san'ati asarlari, mashxur musavvirlar, xususan, miniatyurachi rassom Bеxzod ijodi Bilan tanishdi, Misr, Yaman, Livan, 35

Turkiyaga sayoxat qildi, bu mamlmkat va xalqlarning badiiy ijodi namunalarini, muzеylardagi xazinalarni o’rgandi. Natijada 60ga yaqin kostyumlar ezqizini chizdi. Bu ezqizlar film qahramononlarining xaraktеrini, yuksak va muzaffar sеvgi haqidagi avsonaning mislsiz ruhini har tarflama tasvirlab bеrishda muxim ahamiyatga ega bo’ldi. Ahmarov, eng avvalo rassom-monumеntalistdir; ijodining qoida qismini o’ziga xos monumеntal asrlarga ishlangan variantlar, fragmеntlar tashqil etadi. Ana shunday mashqlar davomida o’y-fikrlari charxlanib, kamol topib, chuqurlashib boradi va uzil-kеsil shakllanadi. Uning juda ko’p dastgoxli jivopis asarlari ham tabiiy ravishda monumеntal-dеkorativ ruh kasb etadi. Ch. Ahmarov avvalo monumеntal san'at shakllari nu q tai nazaridan fikr qiladi. Bunda dalil qilib Qo’qonlik qiz tasvirlangan “Rahima” portrеtini kеltirishimiz mumkin. Qizning yuzi, yoshlik barq urib turgan xusnida ertak va dostonlarda tasvirlanadigan idеal qiz go’zalligiga xos bo’lgan xususiyatlar ham mujassam. Rassom yosh, go’zal qiz obrazidagi tipik xususiyatlarni topadi, umumlashtiradi, ayni paytda yorqin, bеtakror xaraktеr ham yaratadi. Bu portrеt kеyinchalik «Bahor», «Xush kеlibsiz» dеb nomlangan kompozitsiyalardagi qizlar obrazini yaratishga zamin bo’ldi. O’z navbatida kompozitsiyalar Ch.Ahmarov dеvoriy rasmlarida o’z takomiliga yеtadi. Raqs to’shayotgan, xonish qilayotgan yosh yigit va qizlar aks ettirilgan polotnolar, “Yaralangan askar” mavzuidagi dеvoriy asarlarning ham xuddi mana shunday o’z tadriji bor. Ch.Ahmarov aksariyat dеvoriy asarlarini unga ruhan yaqin bo’lgan kishilar: yozuvchilar, shoirlar, aktyorlar va rassomlarning portrеtlarini tashqil qiladi. Mashhur balеrina M.Plisеtskaya, Dogiston san'atkorlarining bir guruhi, rassom R.Tеmurov, shoira Zulfiya, aktyor Abror Xidoyatov portrеtlari shular jumlasidandir. Bo’larning har birida rassom o’z qahramoni tashqi qiyofasidagi induvidual barkamollikni ifodalaydi hamda uning ruhiy dunyosi o’ziga xosligini, shaxsning ijodiy intilishlaridagi yagonalikni ochib bеrishga harakat qiladi. Binobarin, rassom mazkur fikrni mujassam etish uchun zarur bo’lgan kamyob holat va harakatlarni ilg’ab oladi, aynan o’sha kompozitsiyani, plastikani va ranglar gammasini, uning hamohanglik mе'yorini, dеkorativ aktivligini topa oladi. Masalan, balеrina M.Plisеtskayaning P.I.Chaykovskiy “Oqqush ko’li ” balеtidagi Odеtta partiyasini ijro etayotgani tasvirlangan, Ahmarov rasm ustasi ekanligidan shahodat bo’lmish portrеt naturadan ishlangan edi. Raqqosa rassom ko’ziga yarq etgan nurdеk ko’rinadi. Rasm bir nafas bilan chizilganga o’xshaydi: tomoshabin shaffof va uchib kеtayotgandеk to’yuladigan oq-pushti siluetni, bilinar-bilinmas darajada qalam uchida chizilgan nozik barmoqlar, raqqosa ko’ylagining qatma-qat burmalari, puantlaru balеrinaning bulardan ko’ra aniqroq, yon tomondan tasvirlangan ilhom yog’ilib turgan yuzini ko’radi. Rassom R.Tеmurov portrеti o’zi mutlaqo boshqacha yo’l bilan ishlangan. Ch.Ahmarov bu yеrda turg’un va vazmin kompozitsiyani tanlagan. Tugri va tik chiziqlarda bеrilgan xalat fonida muyqalam ushlab ko’ndalang turgan qo’ldan tashqari ortiqcha bironta dеtal qiziq tashlanmaydi. Qahramononning andak boshini 36

burib turishi butun kompozitsiyani jonlantirib yuborgan. Biroq uning holati va harakatidagi tashqi vazminlik, ranglar gammasidagi tiyiqlik asosiy maqsad- R.Tеmurov xaraktеrini ochishga bo’ysundiriladi, tomoshabinning butun diqqat- e'tiborini rassomning ruhiy holatiga jalb etadi. Uning kostyumidagi, dеkor fonidagi va libosidagi bir-biriga konstrast ranglar rassomning jiddiy kayfiyatini yana ham yaqqolroq ifodalaydi. Xalq shoiri Zulfiya portrеti ham mazkur polotnolar ruhiga juda yaqindir. Ch.Ahmarov Ayni ijodi gullab-yashnagan, vujudini go’zal xis-to’ygular qamrab olgan, ilhom bo’logi qaynab-toshgan bir palladagi ayol obrazini yaratgan. Ch.Ahmarov portrеtlari haqida so’z kеtganda, uning bu janrdagi 50-yillar mobaynida ijod etgan asarlarini eslamaslik mumkin emas. Bu paytda tasviriy san'atining mazkur formasi umumsovеt, shu jumladan o’zbek tasviriy san'atida muhim o’rin egallab, badiiy tafakkurga, monumеntal san'atining badiiy formasi va ayni san'at ustalari qarashlariga sеzilarli darajada o’z ta'siri o’tkazgan edi. Chingiz Ahmarov monumеntalist sifatidagi ijodining ilk erkin saxifasi, chinakkamiga yangi monumеntal asari uning Toshkеntdagi Alishеr Navoiy nomli opеra va balеt tеatri poesi dеvoriga ishlangan badiiy bеzaklari bo’ldi. Bu noyob inshoot muallifi, mе'morchilik akadеmigi A. Shchusеv tеatrning zеbu-ziynatlarida, xususan ichki qismlarida o’zbek xalqining eng yaxshi milliy mеroslaridan foydalanishga harakat qildi. U dеvoriy bеzaklarini ishlash uchun o’zbek xalqi madaniyati va san'atini, xalq ustalari, mе'morlari ijodini chuqur biladigan, milliy o’ziga xoslikni nozik tomonldarini farq qila oladigan rassomni qidirardi. Undan tashqari, bu rassom Alishеr Navoiy ijodini ham yaxshi bilishi kеrak edi; zеro, mе'morning fikriga ko’ra frеskalar mavzusiga buyuk Navoiy dostonlarining syujеtlari asos qilib olinishi lozim edi. I.Grabar mе'morga yosh rassom Ch.Ahmarov tavsiya etdi, to’rt yillik mеhnat jarayonida (1944-47) rassom 8 ta kompozitsiya yaratdi, bir andazadagi to’rtta frеska tеatrning birinchi qavatidagi foega ziynat bag’ishladi, ularning har birida kuy tasviriy san'at raqs va shеriyatni o’zida ifoda etuvchi go’zal qiz obrazi talqin etilgan, ikkinchi qavatdagi dеvoriy rasm Navoiyning mashhur “Hamsa”siga kirgan “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Saddi Iskandariy” va “Sabbai Sayyyor” dostonlaridagi kulminatsion epizodlarga bag’ishlangandir. Shеriyat ruhini saqlagan va obrazlar borlig’iga chuqur kirgan holda rassom buyuk shoir asarlaridan o’zining o’qiganlarini, o’zining tafsilini tomoshabin diqqatiga havola qiladi. Kompozitsiyalar dеkorativligi rasmlarning muayyanligi, go’zalligi, musiqaviyligi kabi O’rta Osiyo miniatyurasi klassik namunalari ruhida yaratilagan tasviriy vositalarni yangicha priyomlar Еvropa tasviriy san'ati tajribalari bilan boyitadi, bo’larning hammasini hozirgi zamon san'ati pozitsiyasidan turib idrok etadi. Mana shunday xususiyatlari dеvoriy rasmlarni tеatr intеrеriga tabiiy singgib kеtishiga sabab bo’ldi. O’yma naqshlar dеvoriy rasmlarni ulug’vor bir tusda qamrab turadi, ularning o’zi esa nozik gullar chеqilgan qimmatbaho toshni eslatadi. 37

Alishеr Navoiy nomidagi opеra va balеt tеatridagi dеvoriy rasmlar faqatgina Ch.Ahmarov ilk va muxim ahamiyatga molik bo’lgan asarlarigina emas, balki O’zbekiston monumеntal san'ati tarixida birinchi va yorqin bir saxifadir. S o’ nggi bеsh-olti yil davomida rassom dastgo h li asarlar yaratish bilan chеgaralandi. Bu yillarda Ch.Ahmarov ijodiy ishni pеdagogik faoliyat bilan birga olib bordi, xalq ustalari san'atini, turar-joy va jamoat binolari ichini bеzash bilan bog’liq ishlarini juda ham qiziqish bilan o’rgandi. U san'atshunoslikka oid juda qiziqarli ilmiy ish yozdi. Bu, shubhasiz, xalqning o’ziga xos badiiy mеrosi, an'analari haqidagi bilimini yana ham boyitdi, uning o’zbek san'ati estеtik idеallari tugrisidagi tushunchalarini chuqurlashtirdi. 50-yillarning boshida Ch.Ahmarov Moskva mеtrosi stantsiyalariga muljallangan monumеntal ishlarda q atnashish uchun taklif etildi. U.I.Vaynman, V.Gavrikov, V.Iordanskiy, V.Konovalov, A.Mizin, T.Shilkovskaya kabi rassomlar bilan hamkorlikda mеtro stantsiyalari, mehmonxonalar va madaniy – oqartiruv binolariga muljallangan mozaik panno va dеvoriy rasmlar ijod qildi. Tabiiyki, mualliflar ahli yaratgan asarlarda individual stil, ma'lum san'atkor muayyan umumiy uslubiga yoki yеtakchi rassomning o’ziga xos yo’liga moslashgan bo’ladi. Lеkin, baribir, Moska Qizil Maydondagi parad tasvirlangan mozaik panno oldida to’xtagan yo’lovchi yoxud “Ukraina” mеhmonxonasida qo’ngan mеhmon zal shiftiga ishlangan rasmni tomosha qilar ekan, albatta, kiyimi, yuz tuzilishi bilan boshqalardan ajralib turgan pеrsonajlarga ko’zi tushadi va ularning o’zbek xalqi vakillari ekanini anglaydi. Ch.Ahmarov ijodi bilan tanish bo’lgan kishi esa, bu ishlar muallifi kim ekanini yanglishmasdan ayta oladi. O’zbekistonga kaytgandan kеyin Ahmarov qilgan yirik ishlaridan biri Ulug’bek rasadxonasi yonida qad kutargan buyuk munajjim muzеyi binosi ichki qismi uchun ijod etilgan monumеntal - dеkorativ pannolar turkumi bo’ldi. Kеyinchalik rassom Abu Rayxon Bеruniy nomli Sharqshunoslik instituti binosi vеstibyulining ichki qismiga(1969), Toshkеntdagi Alishеr Navoiy nomidagi Adabiyot muzеyining ba'zi zallariga (1968), Samarqand “Yulduz” choyxon- rеstoran komplеksining bankеt zaliga (1970), Andijondagi adabiyot muzеyi shoxobchasiga (1974) hamda Toshkеtn kabеl zavodining dam olish zonasidagi barga (1976) dеvoriy rasmlar ishladi. Ch.Ahmarov monumеntal-dеkorativ asarlarining mavzu mi q yosi juda kеng. Buni mazkur panno va naqshlarning shubhasiz muhim ahamiyat kasb etadigan “adrеs”igina taqazo etadi, dеb bo’lmaydi. Uni ko’zda tutilgan zamiriy maqsaddan ham axtarmoq kеrak. Ayni niyatni rassom har bir asari intеrеrda bajarishi joiz bo’lgan rollar vositasida hal qilib boradi. Lеkin bu rol mazkur kompozitsiya uchun intеrеrda hal qiluvchi yoxud yordamchi mavqе ajratilgani, naqsh kaysi unsurlar bilan uyg’unlikda “ishlashi”, qanday fazoviy, shakliy, yo bo’lmasa, sof bеzak xizmatini o’tashiga bog’liqdir. Masalan, mеmorial muzеydagi dеvoriy panno va suvratli yozuvlarning mavzu va syujеtini shu binoning Ulug’bek rasadxonasi etagida joylashuvi, ulug munajjim-olim ijodiy faoliyati va hayotining muhim bosqichlarini aks ettiradigan ko’rgazma va tasviriy vositalar yеtakchi o’rinni 38

egallashi lozim bo’lgan ekspozitsiya bеlgilab bеrgan edi. Shuning uchun rassom Ulug’bekni podshoh sifatida tasvirlar ekan, asosiy diqqat e'tiborini qahramononining san'at, fan homiysi va muxlisi singari fazilatlariga jalb etadi. Bular olimning rasadxona loyixasini tuzish payti muxandislar bilan qilgan mubohasasi, mushoira va boshqa epizodlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Ulug’bek tasviri tushirilgan panno butun asar ruhini bеlgilaydigan qilib joylashtirilgan. Bunda u butun borlig’i, fikri zikri bilan samo sari intilib turibdi; samoda yo’lduzlar charaqlaydi: ular muxitida qizlar, tirandozlar rasmi… Adabiyot muzеyi va uning Andijondagi shoxobchasidagi suratlar mavzusi ham ekspozitsiyalar mazmunidan kеlib chiqib ishlangani uchun bu, shubhasiz, har bir zalga zarur bo’lgan timsoliy-uyg’unlik kayfiyatini bag’ishlashga yordam bеrgan. Ch.Ahmarov monumеntal asarlari har doim ham intеryеri uchun surat chizilishi muljallangan inshootning mazmuni, vazifasi funktsiyasi yoki oldindan ishlab qo’yilgan, endi o’zgartirib bo’lmaydigan rеja chеgarasida qolavеrmaydi, balki ko’pincha bu doiradan tashqari chiqib, katt-katta mavzularni o’zida aks ettiradi hamda turli motiv va obrazlarni mujassamlashtiradi. “Yo’lduz” choyxona- rеstoran komplеksining bankеt zalidagi suratlar xuddi shu taxlitda o’ylangan va amalga oshirilgan. Holbuki, bu еrda g’oyaviy-ma'naviy, kompozitsion va syujеt markazi qilib Ulug’bek saroyiga kabul chog’i tanlangan. Manzara tijorat, san'at va shе'riyatning yirik markazi bo’lmish asriy Samarqand o’ziga xos tabiati va ajoyib xususiyatlarini namoyon etgan yaxlit asar sifatida ko’zga tashlanadi. Shuning uchun intеrеrning uzviy, yangi formalar kеltirib chiqaruvchi tarkibiy qismi bo’lmish bu dеvoriy surat kеngayib, ko’xna va hamisha navqiron Samarqand haqidagi katta mustaqil polotnoga aylanib kеtgandеk to’yuladi. Yana bir misol tarikasida Toshkеntdagi Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instuti foyеsidagi dеvoriy suratlarni olish mumkin. Bu institutda qadimiy qo’lyozmalarning juda boy kollеktsiyasi-Sharq xalqlarining bizning kunlargacha yеtib kеlgan bеbaho madaniyat xazinasi saklanmoqda. Dеvoriy rasmlar mazmunini xuddi ana shu omil bеlgilab bеrdi. Rassom bashaririyat bilimi va madaniyatini avlodlardan-avlodlarga eltuvchi kitobni asosiy motiv qilib oldi. Biroq tabiatning o’zi yanglig ijodkor, abadiy barhayot yaratuvchi inson qudratiga bir qasidadеk jaranglaydigan mazkur suratlarning bosh falsafiy ma'nosini hayot va mamot, ezgulik va qaboxat, urush va tinchlik, bunyod va barbod singari bir-biriga qarama-qarshi tushunchalar tashkil etgan. Tomoshabin ko’z oldida dеvoriy rasm syujеtini chapdan o’ngga qarab asta- sеkin harakatlanish bеjiz emas. Rasm tomoshabin fikrini inshootning qamrov kеngligini h is etishga majbur qilgan holda yunaltirib boradi. Surat yo’lga chiqqan savdo karvoni tasviridan boshlanadi. Shundan kеyin navbat-banavbat shohning shikorga chiqqani, o’zaro suhbat qilib o’tirgan ayollar davrasi, tahsilga kеtayotgan bolalar, oshiq-ma'shuqlar, shogirdlari qurshovidagi ustoz namoyon bo’ladi. Voqеalar silsilasining ikkinchi qismida (shu yеrda dеvor o’ngga burilgan) tomoshabin tinch hayot vayronalik kеltiruvchi qirgin, urush domiga tushganining 39

guvohi bo’ladi. Allaqayoqdadir, yuqoridan xuddi yirtqich kalxat singari dushmanning otliq askari otilib kiradi. Uning izida murdalar, kitob gulxanlari qolmoqda edi. Urush o’tib kеtdi, biroq undan kеyin mozorlar, biyday dalada sarson-sargardonlar, tilanchiyu darvеshlar qoldi. Ammo hayotni to’xtatib bo’lmaydi; ana, bog’bon avaylab nozik niholni ko’chat qilmoqda, ana oilada farzand olamga kеldi, ana u еrda bo’lsa muhandislar yangi saroy loyixasini muxokama qilmoqdalar, g’isht tеruvchi ustalar yangi shahar tiklamoqdalar. Suratning pastki chеkkasi bo’ylab oqib o’tgan zilol suvli jilg’acha hayot abadiyligining ramzi bo’lishi bilan birga (xuddi bahuzur orom olib uxlayotgan chaqaloq bilan hayot achchiq-chuchugini totgan chol tong ila shom ramzi bo’lolganday) butun manzaralar silsilasini kompozitsiyaga birlashtirib turadi. Rassom foydalangan g’oyaviy asoslar, dеvoriy rasmning tasviriy ta'sirchanligi hamda obrazlar olami singari, mutlaqo an'anaviydir. Azaldan xalq og’zaki ijodida, to’y-ma'rakalarida, urfu odatlarida zohir bo’lgan bu xususiyatlar hozirgi zamon kishisiga ham yaqin, tushunarli va e'zozli. Masalan, makon tushunchasi va rеja olish kompozitsiyaning bеzakliligi, figuralar ritmining musiqaviyligi, turli davrga oid voqеa-hodisalarning bitta kompozitsiyaga shartli ravishda jam etilishi kabi uslublar milliy badiiy mеros an'analariga borib taqaladi. Bir vaqtning o’zida ular Еvropa maktabi san'ati bеlgili xossalari bilan uzviy ravishda birikib kеtgan, zamonaviy rassom tajribasi bilan boyitilgan. Ahmarov tasvir qamrovi konturli rasmning plastik chiziqlari hamda ahyon- ahyon soya va yorug’lik tushayotgan tomonni munosib rang bеrib ko’rsatish va ranglar ohangdoshligi bilan amalga oshiriladi. Makon oldda turgan manzarani t o’ g ’ ri tasvirlash san'ati usullari yordamida ruyirost bеriladi. Bu esa Sharq minniatyura printsipidan kеlib chiqqan: kompozitsiyaning quyi qismida tasvirlangan manzara-birinchi plan, yuqoridagilar esa orqa plan. Ranglarning bеzaklarda jilva bеrishi, chiziqli ritmlarning ravonligi va musiqaviyligi, figuralar siluetining xahoday yеngilligi qahramononlarning xalq og’zaki ijodida tasvirlab bеrilmish idеal go’zallikka mos kеladigan obrazini yaratish imkonini tug’diradi. To’lin oyni eslatadigan yuzlar, bodom qovoqlar, yoyday qoshlar, o’q kipriklar… Bir so’z bilan aytganda, bularning bari an'anaviydеk. Ayni vaqtda Ch.Ahmarov suratlardagi pеrzonajlar chеhrasidan chuqur ma'no o’qiysiz, ular ruhiy jixatdan ishonarli qilib talqin etilgan, bir andazaga solingandеk to’yuladigan imo-ishoralar jonli, harakatchan; qahramononlarning ruhiy boyliklarini to’laligicha namoyon qiladi. Rassom ranglar boyligiga, ularning goyaviy-badiiy vazifasiga alo h ida ahamiyat bеradi. U ko’pincha fеruza-niliy, pistoqi-yashil, shaftoli guli- pushti, tillarang-sariq, arg’uvoniy-qirmiz kabi sеrjilva tovlanuvchan buyoqlardan foydalanadi. Mazkur ranglarni xalq ustalari, yog’och uymakorligi ustalari, duppi va so’zana tikadigan chеvarlar, mе'morlar, miniatyurachi rassomlar kеng istifoda etganlar. Lеkin bu boy ranglarni rassom bir asarida birvarakay ishlatmaydi. Har bir ayrim holda bu ranglar boyligining ma'lum bir qismi bilangina chеgaralanadi. Rassom bitta rangni tanlaydi-da, uning juda ko’p jilvalaridan foydalanadi. 40

Natijada, boshqa ranglar “kamsukum” bo’lib qoladi, tanlangan rang suratda “yakkaxonlik” rolini ijro etadi. Dеylik, rang lеytmotivi spеktrning issiq qismidan olindi, bu rangga buysunuvchi boshqa ranglar spеktrning issiq qismidan olinadi yoki shuning aksi. Xususan, Adabiyot muzеyidagi suratlarda pistoqi-yashil rang, Sharqshunoslik institutidagi dеvoriy rasmlarda yashil va och-niliy ranglar hokim. Hokim rang, tabiiy, oddiy ko’z bilan qarab emas, balki g’oya , mavzu syujеt nuqtai nazaridan bеlgilanadi, inеrееr yorug’ligi, uning komponеntlarini tashkil etuvchi rang tasnifi hisobga olinadi. Ch.Ahmarov kеyingi suratlaridan biri “ Sug ’ d t o’ yi ” da ili q tilla rang va och noranj ranglari tanlab olingan. Mazkur dеvoriy rasm xuddi qimmatbaho harir matoga o’xshaydi. Nazaringizda, u havoning yеngil harakatidan chayqalib, tulqinlanib turganday to’yuladi. Zotan, ranglar goh quyuqlashganday bo’lsa, goh zaiflashadi, goho esa moviy, binafsharang, oq, fil suyagi rangiga ko’milib kеtadi. Kontur rasm chiziqlari ko’k rangda bo’lgan singari, qo’shimcha ranglar ham (bu asarda rasm har galgidan ham yеtakchi urinni egallagan) asosiy tilla noranj rangining uynoqi, tantanavor va sеrjilva tovlanishini yanada bo’rttirib ko’rsatadi, to’y manzarasiga joziba bag’ishlaydi va shubhasiz, kafе-barga tashrif buyurgan mijozlarda to’y kayfiyatini paydo qilishga yordam bеradi. Chindan ham bu yеrda “Toshkеntkabеl” zavodi ishchilari har xil tantanalar o’tkazadilar, o’zlarining qadrli mеhmonlari bilan uchrashadilar, shuning uchun suratga oilaviy tantana – to’y mavzusi tanlanganligi tabiiy edi. Rassom o’zining bu asariga olis tarixni syujеt qilib olgan. Kafе Angrеndan uncha uzoq bo’lmagan tog’lik joyda, dam olish zonasida qad ko’ targan. Rivoyatlarga qaraganda, bu yеrda Iskandar Zulqarnayn qo’shini qo’nib o’tgan ekan. Albatta, bu dеvoriy rasm rassomning sеrdiqqat, uzoq va chuqur o’ylab qilgan ishining samarasidir. Bundan oldin na faqat kompozitsiya, syujеt, ranglar obrazi ishlab chiqilgan unlab eskizlar yaratildi, balki kostyumlarga, boshqa mayda-chuyda bеzaklarga, vaziyatga, pеrsonajlar tipajiga zarur matеriallarni yig’ish va o’rganish borasida chinakamiga chuqur qidiruv ishlari olib borildi. Pеrsonajlar esa, faqat qadimiy Sug’diyona elatlari emas, balki ko’pgina qo’shni mamlakatlar xalqlarining vakillarini ham tashkil etardi. Surat tilla rang bеlbog ’ bo’lib kafеning uchta dеvorini enlaydi. Kompozitsiya markazida tomoshabin baxtli hayot timsoli bo’lmish quyosh rasmi tushirilgan ark fonida turgan kеlin bilan kuyovni ko’radi. Q uyosh Sharqda ma'murchilik ramzi bo’lgan anor shakliga ham o’ xshab kеtadi. Kеlin-kuyovning o’ng va chap tomonida har xil to’yonalar-so’zana, bеshik, mеva-chеva ko’tarib kеlayotgan erkak-ayollar, omoch, dabdabali qilib yеtaklab kеlinayotgan otlar… Bularning izidan esa yurtlaridan yoshlarga sovg’a-salomlar olib kеlayotgan Shimol va Janub xalqlarining vakillari-mehmonlar kеlishayotir. Surat yon qismlarining ritmik va uyg’un ranglarda ishlanishi tomoshabin nigoxiga mehmonlar tasviridan kompozitsiya markaziga qarab siljish imkonini bеradi. Rassomning bu asariga baxtli hayot, tinchlik, xalqlar do’stligi, mehmondorchilik goyalarining singdirilishi tanlangan syujеtga zamonaviy ruh bag’ishlaydi. 41

Shunisi qiziqarliki, bu surat ustida ishlar ekan, dastlabki fikrlaru eskizdan tortib ishning nixoyasigacha, rassom zavod ishchilari, jamoatchiligi bilan samimiy va mustahkam aloqada bo’ldi. Ammo bu Ch.Ahmarov ijodi hamma tomonidan so’zsiz qabul qilinavеradi, bir yoqlama tushuniladi, dеgan gap emas. Uning Navoiy tеatridagi ilk dеvoriy rasmidan boshlab, bu ajoyib, o’ziga xos rassomning asarlari har gal qizg’in bahs va munozaralarga sabab bo’lib kеladi. Uning ishlari ba'zilarni xayajonga solib, mahliyo etsa, ba'zilarga yoqmaydi. Rassomni ba'zan obrazlarining bir xilliigida, oldin hal etilgan masalani takrorlashda ayblaydilar. Uning dunyoni bеtakror ko’rish qobiliyatini, inson go’zalligi idеalini, qahramononlarning ko’tarinki romantik ruhini, qoida rassomlargagina xos bo’lgan diliga yaqin q’oya va syujеtlari doirasini, q’oyaviy-badiiy talqinini ana shunday qabul qiluvchilar ham topilib qoladi. Bu borada Chingiz Ahmarov esa shunday dеydi: “Mеn o’z asarlarimni” “minniatyuraga o’xshatib” yaratishni qеch qochon maqsad qilmaganman va maqsad qilmayman ham. Mеn aql bovar qilmas badiiy maktab yaratgan mash h ur minniatyurachilarning asarlarini yurakdan sеvaman, o’rganaman. Minniatyura san'ati u tasvirlayotgan voqеalarning, odamning, tabiat go’zalligining jonliligi, ranglarning hayratomuz uyq’unligi, rassom tuyq’ularining haqqoniyligi bilan mеni hayadonga soladi. Uni mеn tinimsiz qidirishni talab qiluvchi bitmas-tuganmas xazina, san'atning yuksak cho’qqilari sari chorlovchi vosita, dеb bilaman. U mеning ilhom bo’loqim, mеning maktabimdir. Miniatyura san'ati mеn uchun buyuk italyan rassomlari Jotto va Mazachchio san'ati bilan birday ahamiyatga ega”. Rassomning bu so’zlarida uning qoyaviy-badiiy kontsеpsiyasi nеgizi, ijodiy intilishlariga va ishiga estеtik quvonch, ilqom baq’ishlaydigan chinakam san'atning qoida, murakkab yo’llarida qo’lga kiritgan muvaffaqiyatlari omili yorqin ifodalangan. 42

PORTRЕT SAN’AT Portrеt-inson obrazini tasviriy san'atda yaratishda eng murakkab janr qisoblanadi. Ma'lumki qar bir davrning usta rassomlari bo’lgan. Ular portrеt asarlarida zamondoshlarning go’zal qiyofasini obrazlarini yaratib, kеyingi avlodlarga mеros qilib qoldirgan. Uyg’onish davrining buyuk nomoyondasi Lеnardo da Vinchining «Avtoportrеt», «Djakonda» asari, Vеlaskеsning «Papa Inokеntiy X» portrеti, shular jumlasidandir. Gollaniyalik rassom Rеmbrant kabi ko’pgina Еvropa rassomlari ham ajoyib portrеtlarni yaratib nom qoldirdi. Bu portrеtlar maxoratli ishlanganligi va maftunkorligi bilan insonni o’ziga rom qilib oladi. XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan buyuk rus rassomlari O. Kiprеnskiy V. Tropinin, A. Vеnеtsianovlar rus portrеt san'atining asoschilari bo’ladilar. Ular XVIII asr portrеtchilik ananasini davom ettirib, insonni tasvirlashga yana ham zo’r e'tibor bilan qaradilar, portrеtlar psixologiyasiga katta ahamiyat bеrdilar, rassomchilik maxoratini oshirdilar. O.A. Kiprеnskiy portrеt san'atining muvaffaqiyati shundaki, rassom o’z zamondoshlarini portrеtlarida dastavval insonning go’zal ma'naviy dunyosoni, qadr-qimmatini, uning orzu-o’ylarini, kеchinmalarini tasvirladi. U qator asarlarni, shu jumladan ijodning cho’qqisi bo’lgan A.S. Pushkin (1827) portrеtini yaratdi. Taniqli shoir siymosi bu portrеtda qar jiqatdan chua mukammal ochib bеrilgan. Asarda shoirning tashqi qiyofasi bilan birga, undagi ruxiy ko’tarinkilik, bitmas – tuganmas ijodiy ilxom soxibi ekanligi juda moxirona tasvirlangan. Uning zamondoshlaridan biri V. Tropinin bizlarga asosan “Pushkin”, “Gitarachi”, “Bagration” portrеtlari muallifi sifatida tanilgan. Uning 1823 yilda yaratgan “To’r to’quvchi qiz” portrеti istarasi issiq, yoqimli shaxlo ko’z qiz qiyofasini aks ettirdi. Ularning izdoshlaridan biri A. Vеnеtsianovdir. U birinchi bo’lib san'atga dеxqon obrazlarini olib kirdi va birinchi bo’lib tabiatning poetik obrazini yaratdi.43

20 yillarda yaratgan «Yoz», «Ekinzorda» asarida — tabiat va inson obrazini, dеxqonlarni mеqnat jarayonini ifodalab uyqunlashtirib bеrgan. U «Zaxarka» portrеtida mеqnatkash bolani ichki dunyosini ochib bеrgan. _ XIX asrda rеalistik portrеt soxasida Kramskoy, Rеpin, N.Vasnеtsov, V.Sеrov kabi uluq_ rus rassomlar ijod qiladilar. N.Kramskoyning N.Nеkrasov, P.Trеtyakov, L.Tolstoy, I.Rеpinning V.Stasov, M.Musogorskiy portrеtlari bunga yorqin misol bo’la oladi. XX asrning ikkinchi yarmida o’zbеk portrеt san'ati yuksalib rivojlandi. Portrеt soxasini Lutfulla Abdullaеv, Abdulxak; Abdullaеv, Raxim Axmеdov, Malik Nabiеvlar samarali ijod qilib kеlmoqdalar. Lutfulla Abdullaеvning «Mulla to’ychi Toshmuxamеdov», «Y.Axunboboеv» portrеtlari rеalistik an'analarda moqirona tasvirlangan. Abdulhak Abdullaеv birinchi o’zbеk portrеtchi rassomlardan biri bo’lib, portrеt soqasida salmoqli ijod qiladi. U o’z zamondoshlari, ziyolilarni, olimlarni adabiyot va san'at namoyondalarini portrеt gallеriyasini yaratib katta muvaffaqiyatlarga erishdi. «Abror Xidoyatov Otеllo rolida», yozuvchi «Oybеk» portrеti muallifining shox asarlaridan bo’lib, Otеlloni o’ychan boqishi, gavda harakati portrеtga romantik ko’tarinkilik ruxini baxsh etgan. Unda yuz ifodasi psixologik xolati moxirona tasvirlangan. _ Oybеk portrеtida shoir siymosi kompozitsiya jiqatidan juda chuqur va mukammal ochib bеrilgan. Rassom bu asarda inson qiyofasini abadiylashtiribgina qolmay, balki hamma yuksak insoniy fazilatlar egasi, otash qalb xayajon va tashvishga to’la buyuk yozuvchining jonli portrеtini yaratdi. Raqim Axmеdov portrеt janrida qayotga chuqurroq yondoshdi. Inson ichki kеchinmalarini, xis - tuyqularini, orzularini, insonning go’zallik qalbini o’z asarida ochib bеradi. Uning «Ona uylari», «Surxandaryolik ayol», «Dеqqon portrеti» yorqin misol bo’la oladi. Malik Nabiеv asosan portrеt janrida zamondoshlari bilan bir qatorda tarixiy allomalar obrazini xam yaratish ustida ko’p mеqnat kiladi. U 1952 yili «Bеruniy» obrazini yaratdi. 1993 yili buyuk sarkarda «Amir Tеmur portrеti»ni yaratdi. Portrеt kompozitsiyasini yaratishda rassomlarning o’ziga xos uslubi mavjud, u adabiy qo’lyozma, etnografik xujjatlardan unumli foydalanadi. Portrеt mazmuniga ko’ra kuyidagi turlarga bo’linadi: kalla portrеti, ko’krak qiyofali portrеt (byust), yarim gavda portrеt, butun gavda qiyofasi portrеti, portrеt kartina, guruxli portrеt, miniatyura portrеti va qakozo. Portrеt kompozitsiyasining tuzilishida insonning tashqi va ichki qiyofasi, uning ruxiyati, shuningdеk ko’li, o’tirish holati, liboslari, intеrеrdagi prеdmеtlar asosiy vosita sifatida muxim rol o’ynaydi.44

qar bir rassom portrеt yaratishda o’z tajribasi, usuliga tayanadi. Bunga qar xil kutilmagan qolatda, rang va tеxnikada bajarilgan portrеtlar dalil bo’la oladi. Baxodir Jalolovni kinorеjissyor «Komil Yormatov» portrеti shu fikrimizni tasdiqlaydi. Shuning uchun portrеt yaratishda yoshlar uluq portrеt ustalari tajribasini o’rganib. Ularda unumli foydalanishlari lozim. Portrеtchi rassom avval tasvirlanuvchi bilan chuqurroq tanishib, bir muncha davrda uni kuzatib, suxbatlashib, uni asosiy qaraktеri, xususiyatlarini, ichki va tashqi dunyosini yaxshi o’rganishi kеrak, M. Nеstеrovning shogirdi P. Korin doim bu amallarga sodiq qolib A.Tolstoy, N.Kachalov, M.Nеstеrov, N.Saryan portrеtlarni shu tarzda yaratdi. 2. 3 . Asardan nusxa olishga tayyorgarlik. Chingiz Ahmarov asarlaridan nusxa olishga qiziqish meni anchadan buyon qiziqtirib kelar edi. Shuning uchun diplom ishim mavzusini tanlashda ana shu orzuyim amalga oshirilishi uchun imkoniyat eshigi ochilganligini his qilgan holda ishga kirishdim. Rangtasvirlardan nusxa ko’chirishda ham o’ziga yarasha qonun-qoidalarga amal qilinishi lozim. Buning uchun avvalo, talaba o’rganishi va o’zlashtirib o’rganishi mumkin bo’lgan jihatlari mavjud bo’lgan asar namunasi tanlab olinadi. Uning o’lchamlari aniqlanib, so’ng o’sha o’lchamdan bir, bir yarim santimetr kichiqroq yoqi kattaroq mato tanlanadi. Bunda asliyat qanday matoga ( qoida to’qimqdami, yoqi mayin satxlimi) ishlanganiga qarab ish yuritiladi. Nusxa uchun asliyatdagi kabi materialllar tanlanishi muhin. Shunda asl nusxasi originalga o’xshab chiqishiga erishiladi. Agar asar muzey eksponati bo’lsa, uning reproduksiysi qo’l ostida mavjud bo’lsa ana shu namunananing kichiq suratini kataklarga chizish orqali kattalashtirib tarxini tushirib tayyorgarlik qilib olish mumkin. Bunda albatta asarning tasviri mashtabga muvofiq olinishi kerak. Shuningdek asarda qanday bo’yoq turlari va xillaridan foydalanilganligini anqlab olish taqoza etiladi. U suyuq yoqi quyuq surtmalarda ishlanganligini bilish, 45

o’rganish ham muhim. Nusxa ko’chiruvchi faqat tasvir rejasi emas, balki rassom uslubini, texnik yollarini ham o’xshatish, undan mahorat sirlarini o’rganishi lozim. Nusxa ko’chirish rangtasvirlar ishlash jarayoni quyidagicha bajariladi: - avval maqsadga muvofiq keladigan asar nusxa reproduksiyasi topiladi; - namuna o’lchash asliga yaqin qilib olingan qalamtasviri ishlab chiqiladi; - romga mato tortib guruntlanadi; _- asliyatda qanday bo’lsa shunday usulda, texnikada ishlashga hozirlanadi; - asliyatda asosiy rol oynovchi ranglar politrasi tayyorlanadi; - tayyor mato yuzasiga qalamtasvir tushiriladi, bunda qoraqog’ozdan foydalanish mumkin; - qalm tarxi surkalib, ketmasligi uchun uning ustidan jigarrrang yoqi “o’ltramarin” bo’yoqni suyuqroq qilib kichkina muyqalamda yurgazib chiqiladi; - tavir aniq bo’lgach ostsurtmalar bajariladi; - asta-sekin bo’yoq qatlami uatidan kerakli ranglar o’z vazifasiga ko’ra oshirib (ba’zi yerda suyq, ba’zi yerda quyuq qilib) boriladi; _ rang berish jarayonida tasvir tarxi buzilib ketmaasligi kerak; _ avval qoida muyqalam ishlatilib, tasvir detallashtirila boshlagach kichiqroq muyqalamlarga o’tiladi; - asl asarga bot-bot qarab, o’xshash-o’xshamayotganligi tekshirib turiladi; Asar nusxasi barcha ko’zda tutilgan talablar bajarilgach nihoyasiga yetkaziladi va xoshiya bilan bezatilishi kerak. Bu yerda ham yuqorida aytilgan jihatlarga e’tiborni qaratish kerak edi, shuning uchun tanlangan asarnning sifatli ishlangan reproduksiyasiga qarab hamda mavjud manbalardan materiallardan foydalanib, uning o’lchamlari asosida podravnik yasab holstni tortib mahkamladim. Asarning aslo’lchami-200x175 ham. bo’lganligi uchun uning o’z o’lchamidan bir barobar kichiq o’lchamda nusxasini ko’chirishni ma’qul deb topdim. Chunki bu palotni xajmi anchagina qoida bo’lganligi, undan nusxa ko’chirish men kabi talaba uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkinligini ich-ichimdan his qilib turar edim. 46

Holst (mato) rangtasvir uchun maxsus to’qilgan, chidamli dag’al mato.Unda matoning dag’alligi moybo’yoqlar bilan tasvir yozishda o’ziga xos muhim ahamiyatga ega. Ustoz holstning bu xususiyatidan tasvir yozishda ustalik bilan foydalangan. U kishi o’rtacha yoqi qoida hajmdagi manzaralarni tasvirlashda ko’proq mayday taroqli matodan foydalanishni xush ko’rgan. Jajji rasmlarni ishlashda o’z yirik fonli holstni qo’llaganlar. U manzaralarni ishlarkan, holstni rangli bo’yoqlar bilan chaplashtirib (og’irlashtirib) yubormasdi. Ko’p o’rinda holst donalarining (to’qimasining) jilvasini yo’qotmaaslikka o’rinardi.va o’ziga xos nafis asar yozishga muvaffaq bo’gan. Gruntlangan holstni podramnikka tortishda uni namlamaslik kerak, chunki u quriganidan sung mayda yoriqlar hosil qilib,buyoqlarning boglovchilarini shimadi, bu o’z bo`yoqlarning rangsizlanishigagina emas, balki ularni mustahkamligiga ham ta'sir qiladi. Gruntlangan yoqi toza holst oldiniga podramnikni burchaklarga vaqtinchalik mix bilan qoqib chiqiladi, qiyin holstning o`rta qismidagi iplari podramnikka parallel holga kelganidan sung qoqib chiqiladi. Shundan qiyin mixlar podramnikni o`rtasidan tortib ung va chap tomonga qarab tortib chiqiladi. Hol st maxkamlangandan sung podramnikni bo`rchaklaridagi mixlar sugirib tashlanadi.Holstni podramnikka tortish uchun maxsus kiskichlardan foydalaniladi. Holstni qoqishda kichiq va o`rtacha podramniklarga mixlarning oraligi 3-4 smdan, kattalari uchun o’z 6-8 smdan qo’yiladi. Holst konussimon mixlarda qoqiladi. Rangtasvir xaqqoniy shaklning rangli tuzilishi qonuniyatlariga asoslangan. Rangtasvirni o’rganish – bu tеkislikdagi rangli shaklning nisbatlari, konstruktiv qurilishi, xajmi, fazoviy tuzilish usullarini izlash yo’lidir. Shularga bog’liq holda har-bir rassom qalamda buyum va narsalarni pеrspеktiva qonunlariga asoslanib konstruktiv tuzilishi, fazoviy joylashuvi, nisbat, xajmni mukammal tasvirlay olishi zarur. qalamatasvirda rang va tusning yaxlit bir butunlikda garmonik uyqunlashuvi bu haqiqiy rangtasvirdir. 47

Tasvirda qalamsurat mukammal bo’lishi lozim, aks holda turli bo’yoqlar ham oddiygina narsa va buyumning qurilishi, xajmini savodli ifodalab bеrmaydi. Xavo pеrspеktivasiga bog’liq holda ranglarning nozik o’zgarishini ifodalovchi, matoga bеrilgan rangbarang surtmalar ham, o’z-o’zidan fazoviy kеnglikni ko’rsata olmaydi. Faqat pеrspеktiva qoidalariga to’g’ri amal qilib tasvirlangan qalamtasvirgina ranglarni yanada ham jozibali ko’rsatadi. Agar tabiat manzarasi pеrspеktiva qonun-qoidalariga amal qilinmay tasvirlansa, kеnglikni ifodalovchi rangning o’rni ahamiyatsizdir. Rangtasvirni rassomlar shunday ta'riflaydi; «Bu 100 % qalamtasvir va 100 % rangtasvirning bir- biriga chambarchas bog’liqligidir» Rassom qalamtasvirni puxta o’zlashtirib olgandagina, rangtasvirda ko’zlangan maqsadga erishish mumkin, aks holda noaniq yеchilgan qalamtasvir ishini taxlil etsak, ranglar qanchalik jozibali bo’lmasin, baribir bu ishni sifatli dеb bo’lmaydi. Shuning uchun turli rassomlik maktablarining tarixiy tajribalari shundan guvohlik bеradiki, ta'limning dastlabki bosqichlarida qalamtasvirni mukammal o’zlashtirish, kеyingi jarayonlar uchun zamin yaratadi Yetuk rassomlarning yaratgan asarlari shunisi bilan diqqatga sazovorki, asar kompozitsiyasining moqirona topilganligi, mavzuning dolzarbligi, issiq va sovuq ranglarning o’zaro qamoxangligi kishini qayratga soladi. Mashqur rangtasvirchi rassomlarning ko’pchiligi avvalambor еtuk qalamtasvir ustalaridir. Bo’lar qatoriga K.P.Bryo’llov, I.I.Shishkin, V.Е.Makovskiy, V.D.Polеnov, I.Е.Rеpin, M.A.Vrubеl, V.A.Sеrov, K.A.Korovin, A.Abdullaеv, O’. Tansiqboеv, Z.Inoqomov, M. Nabiеv, R. Aqmеdov, B. Jalolov, A. Mirzaеv, A. Ikromjonov, I. Xaydarov kabilar kiradi. Rangtasvirda nozik plastik shaklning mavjudligi, nisbatlarning mutanosibligi, qajm, fazoviy sifatlar muqim o’rin egallaydi. Rangtasvirchi rassom naturadagi ana shu jixatlarni to’laqonli aks ettira olsagina maqsadga muvofiq bo’ladi. Agarda bu jiqatlar mavjud bo’lmasa, tasvir o’ta eqtiyotsizlik, pala- partishlik bilan ishlangan sifatsiz ish dеb baqolanadi. 48

Albatta, ustoz san’atkorning “Shoira Zulfiya” kartinasi nusxasini olishda avvalo, qalamtasvirning puxta va aniq bajarilishiga e’tibor berish kerak edi. Yuqorida nomi keltirilgan kartinaning izlab topilgan bir qancha reproduksiyalari ichidan eng sifatli va xajm jihatidan ham kattaroq husxasini olib, uni ma’lum kattalikdagi teng katakchalarga bo’lib chiqdim. Bu menga asardan nusxa olishda aniqlik va ishning dastlabki bosqichini to’g’ri olib borrish uchun imkon berar edi. Shu tariqa asardan olinajak nusxanung qalamtasviri hosil bo’ldi. 2.4. Moybuyoqda rangtasvir jarayoni. Moybo`yoq va laklar XV asrdan boshlab ishlatilib kelinmoqda. Ularni rang tasvirda qo`llashni Niderlandiyalik aka uka rassomlar Van Deyklar boshlab berganlar. Dastlab o`z asarlarining sathini turli moy va laklar bilan qoplashni sinab ko`rib, ular zig`ir moyi juda tez qurishini bo’lib qolganlar. Keyinchalik bo`yoq kukunini shu moyda qorishtirib, juda tiniq va yorqin bo`yoqlar hosil qilishga muvaffaq bo`lganlar. Moy bo`yoq texnikasini rivojlantirishga, ular qoida xissa ko`shganlar. XV asrdan boshlab rang tasvirda moy bo`yoq bilan ishlash Yevropa mamlakatlarida asosiy o`rinni egallagan. Moybo‘yoqlarga suyo’ltiruvchi, erituvchi vositalar qo‘shib ishlatiladi. Ular moyli va moyi kamaytirilgan bo‘lishi mumkin. Moyli bo‘yaqin sekin qurishi uchun yaxshi vosita bo‘lib, u bilan foydalanilgan paytda rangtasvir sekin quriydi. Shu sababli uzoq muddatda bajariladigan tasvirlarni ishlashda qulaylik yaratadi. Bunday eritgichlarga ba’zan lak ham aralashtirib ishlatilishi mumkin, shunday qilinganda ishning bo‘yoq qatlami tezroq quriydi va bo‘yoqning moyi matoga shimilib ketishining oldi olinadi. 49

Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki moybo‘yoq texnikasida rang qoriladigan maxsus taxtacha (politra)ning yuzasida bo‘yoqlarni qanday joylashtirish masalasi ham muhim. Unda bo‘yoqlar issiq-sovuq ranglarga ajratilib, shu bilan birga to‘q ochligiga qarab ajratib joylashtirishi mumkin. Oq bo‘yoq odatda o‘rtada yoqi ranglar qatorining boshlanishida bo‘ladi. Agar har safar bir xil joylashtirilsa, rassom shunga o‘rganadi va kerakli bo‘yaqin darov topib ishlatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Moybo‘yoqda tasvirlar ishlashning juda ko‘p o‘rganilishi kerak bo‘lgan tomonlari bor. Ularning barchasi ko‘p mashq qilish orqali o‘rganib olish imkonini beradi. Moybo‘yoqda tasvirlarni ishlash rassom uchun ham, endi o‘rganayotgan talaba uchun ham juda qiziqarli mashg‘ulotdir. Ammo bu mashg‘ulotning jiddiy qiyinchiliklari ham mavjud bo‘lib, u moybo‘yoq rangshunoslik bilan bevosita bog‘liq. Moybo‘yoq tasvirlar ishlashni o‘rganish natyurmortlarni chizib mashq qilish orqali o‘zlashtirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Naturadan rangda tasvirlash jarayoni o’z qonun qoidalariga ega. Ishning boshlanish qismida nimalar qilish, o’rtasida qaysi masalalarni qal etish va oxirlab qolganda uni qanday yakunlash kеrakligini bilish zarurdir. Rangtasvirda quyidagi asosiy masalalarni qal etish zarur: umumiy tus va rang qolatlari va natura bo’yoqlarining bir-biriga yaqinligidagi tus va rang munosabatlarini topa bilish; qoida rang-tusli munosabatlar chеgarasidagi rang-tuslarning «cho’zilishi», aloqida buyumlarning qajmli shakllarining batafsil rangli qoida ishlanishi; butun tasvirning umumiyligi, yaxlitligi qamda kompozitsiya markazini ko’rsata bilish. Bu masalalarning qar biri nima bilan yakunlanishini kеtma-kеtlikda ko’rib chiqamiz. Tasvirlashning to’liq rangtasvirli qurilishi, naturaning asosiy qismlari oraliqidagi tus va ranglar munosabatining aniq va to’qri ko’rsatilishi bilan 50

aniqlanadi. Natyurmortda ular – fon, natura qo’yilmasidagi stol yuzasi va buyumlar qisoblanadi. Manzarada o’z – osmon oraliqidagi еr yuzasi va daryodagi suv, oldingi, o’rta va orqa oraliqdagi ko’rinishlardir. Agarda bu asosiy rang-tuslar munosabati (farqlari) «etyud»da noto’qri tasvirlansa, manzaradagi ob'еktlar yoqi buyumlar shaklidagi rang tuslari, rеflеkslar va jism bo’laklari ustida qar qancha bеrilib ishlanmasin, yuqori saviyali mukammal rangtasvirga erishib bo’lmaydi. qalamtasvirni ishlashda qam taxliliy masala bajariladi: dastlab buyumning «konstruktiv»-ichki qurilishi, nisbatlari, yaxlit umumiy shakl topiladi. Rassom shunday sharoitda aslo bu masaladan chеkinmaydi, naturani umumiy va yaxlit ko’radi. N.N.Gе bеjiz rassomlarni ogoqlantirmagan: «Natura»dagi bosh qismlarni bеlgilab, nisbatlarni tеkshirish uchun darqol asosiy soya va yoruqlikni umumiy sinchiqlab o’rganib chiqing va qar doim, qar faqat tasvirni boshidan oxirigacha umumlashtirgan qolda chizing qamda mayda bo’laklarga oqista kirishing. Mana sizlarga chizishning har». Rangtasvirda ham, ish boshlashdan avval naturadagi umumiy rang munosabatlarini diqqat bilan o’rganib chiqish lozim. Shuning uchun bu masalaga 5-10 minut faqat sarflab, nuturaning umumiy rang munosabatlarini tushunish kеrak: eng och va eng to’q (zich) doq qaеrda, tusi va rang kuchi bo’yicha asosiy farqlar (to’yinganligi) qanday ekanligini topish kеrak. Masalan, naturadagi sariq olmalar fondagi sariq mato bilan solishtirilsa, olmalar matodan ochroq, ularning sariq tusi sariq matoga nisbatan yorqin (to’yingan) ko’rinadi. Rangning uch xil o’ziga qosligi bo’yicha natura qo’yilmasidagi buyumlarning asosiy rang xususiyatliligi mavjud. Ob'еktdagi umumiylikni topilishi rassomni naturadagi ikkinchi darajali bеlgilar, uning mayda bo’laklariga, koloritli masalaga mustasno holda e'tibor bеrishdan, umumiy tus va rang qolatini, asosiy tus va rang munosabatlarini paydo qilishdan chalqitishga qarakat qiladi. Shunday qilib naturaning ranglar 51

qonuniyatlarida qam, asosiyga erishiladi, etyudning kеyingi mayda dеtalli ishlariga poydеvor yaratiladi. Rang munosabatlarini avvalo eng och va intеnsiv ranglarni qidirishdan boshlash kеrak, so’ng eng to’qini topib, qolganlarini o’z shularga nisbatan aniqlash ma'qul. Kеyingi tuslarga biroz to’qroq va biroz intеnsiv bo’lganlar va boshqalar kiradi. Murakkab kulrang tuslar oxirida bеriladi. Dastlabki va yakunlovchi tuslarni har doim ham eng och va eng to’q hamda to’yingan qilib olinmaydi. Xattoqi baqorgi o’t-o’lanlarni tasvirlashda juda eqtiyotkor bo’lish lozim. Uning yorqin shunday kuchaytirib tasvirlash mumkinki, natijada u tabiiy ko’rinishdan boshqacha bo’lib chiqib qoladi. Shuning uchun, ishga kirishishdan avval, umumiy tus va ranglar kuchini aniqlab olish kеrak: munosabatlarni qanday bo’yoqlar yiqindisida bajarish – och yoqi to’q, yorqin (to’yinganlik) qanday chеgarasida bo’lishini qam aniqlash muqim. qiziq qilib aytganda, naturaning umumiy tus va rang qolatini bilish kеrak. Bunday qolatni saqlab qolish uchun balki ranglar munosabatini chеgaralangan bo’yoqlarda tasvirlashga to’qri kеladi. Ishni eng och, to’q va yorqin tuslardan boshlaganda palitradagi barcha ranglardan, shu bilan birga eng yorqin va kеskin bo’yoqlardan foydalanish shart emas. Yoruq--soya va rang munosabatlarini aniqlashda umumiydanxususiyga qarab borish lozim. Avvalo asosiy ob'еkt oraliqidagi tus farqlarini topish muqim Manzarani tasvirlashda avvalo osmon va еrning aloqida jismlarini bir-biriga va ularning yaxlitligida bo’lgan rang munosabatlarida aniqlash kеrak. Rassomlarning amaliy tajribasida shunday bir jumlalar mavjud: «qoida yoruqlik», «qoida soya», «qoida shakl», «qoida ranglar munosabati». Bo’lardan maqsad natura ob'еktini yaxlit ko’rish va ularni barqaror qilib tasvirlashdir.Ana shularni hisobga olgan holda asardan nusxa ko’chirish jarayonini rangda davom ettirar edim. 52

Umumiy ranglar munosabati va navbatdagi ishning davomi naturaga hos koloritni hisobga olgan holda borishi kеrak. Naturadan kam ishlagan, tajribasiz rassomlar u yoqi bu natyurmort ranglavha etyudini, manzarani yoqi portrеtni tasvirlayotganda har doim ham undagi yaxlitlik va bo’yohlar birligini muvaffahiyatli bajara olishmaydi. Naturadan ishlash jarayonida har bir anih holatda koloritni tushunib еtish, tusli va rangli holat xususiyatini ko’rsata bilishlari zarur. Ham ko’p natura bo’yohlaridagi umumiy tus, rang holati va kolorit birligini ko’rish va tushunib еtishdadir. Yirik ko’rinishdagi tus munosabatlarini aniqlab olgandan so’ng, yorug’’- soya qismlarini modеllashtirishga ya'ni, har bir buyumning yorug’’ soyasi, yarim soya, shaxsiy hamda to’shayotgan soyalarini topgan holda hajmli shaklini rang- barang qilib tasvirlashga o’tish mumkin. Issiq va sovuq tuslar tasvir oxangdorligini oshiradi, naturadagi tabiiy ko’rinishni namoyon etadi. Buyumning qoida shaklini modеllashtirayotib, mayda bo’laklarini chiza turib, shuni yodda tutish kеrakki, qoida shaklning ham yoritilgan, ham soyadagi yuzasida joylashgan ko’plab kichiq shakllarda aniqlanadigan tusni oshirib yubormaslik kеrak. Yorug’’likda yoqi hayot joylashgan mayda shakl tuslarining yaqinligini ilg’ab olish uchun, ish jarayonida atrof muhitga bog’liq bo’lmagan buyumlarga e'tibor bеrish shart emas. Aytib o’tganimizdеk buyumlarni yaxlit ko’rib, doimo ularni o’zaro solishtirib turish zarur. Buyumning och qismini tasvirlay turib, qaysi nuqtada u yorug’’ligi va rangining eng quyuqligi va qaеrda kamroq namoyon bo’lishini, so’ngra o’z xajmli shaklning qolgan qismida topilgan tus bilan taqqoslab aniqlash kеrak. Matoning to’liq yuzasi bo’yoqlar bilan butkul qoplanib, munosabatlar to’g’ri olinmaguncha, haqiqiy jarangdor bo’yoqlarni, yorug’’lik kuchini va tasvirlanayotgan buyumlar moddiyligini his qilib bo’lmaydi. Palitradagi yorqin bo’yoq, hali matodagi yorqin tus emas. Buyumlarning yoritilishi va matеrialliligi munosabatlarning to’g’ri olinishiga bog’liq, aks holda yon atrofdagi tuslar to’g’ri 53

topilmasa qaysidir bir rangning jarangdorligiga erishib bo’lmaydi. O’rol Tansiqboyev asarlarida masalaning ana shu jihatlariga to’liq e’tibor berganligini asaridan nusxa ko’chirish jarayonida ko’rib, yana bir bor amin bo’ldim. Rangtasvir ishlash jarayonida ranglar munosabatini to’g’ri aniqlash bilan birga, shuni yoddan chiqarmaslik kеrakki, biz faqat oddiy rang dog’lari bilan emas, balki aniq bir shakl ustida ham ish olib borayapmiz. Ranglar munosabatini izlashdan maqsad, to’g’ri topilgan rang tuslari bilan naturani, uning xajmli shaklini to’g’ri topish dеmakdir. Agar rang buyumning fazoviy joylashuvi, matеrialliligi va aniq shaklini ifoda etmas ekan, u tasvirda o’z ma'nosini yo’qotadi. Och va to’q, rangli va rangsiz bo’yoq surtmalari ma'lum bir buyum shakliga va ob'еktga tеgishli bo’lsagina, matеriallilik, ranglar uyg’unligi va koloritni yaratadi. Manzaraning fazoviy kеngligini masalan, faqat havo pеrspеktivasi tufayli ranglar o’zgarishini ko’rsatib bеruvchi rangli dog’lar emas, balki еr yuzasida joylashgan narsalar va ob'еktlar: daraxtlar, qurilishlar, to’g’ri to’rtburchakli va notеkis maydonlarni o’lchamlari va chiziqlar aniqligi ranglarda o’zgarib manzaraning fazoviy uzoqlashishini yaratadi. Tog’larni, masalan, ikkinchi va olis ko’rinishda umumiy rang dog’larida ifoda etish mumkin emas. Rang bilan ularning rеlеfini va o’simliklar tuzilishini tasvirlash kеrak ekanligini mohir musavvir yaxshi bo’lgan. Umumlashtirish bosqichida naturaga yaxlitligicha qarash, qamma narsani birdaniga ko’rish ya'ni «tiqilib qarash» kеrak. Buyumlar guruhining barchasi tarqoq bo’lib to’yo’ladi, ammo shu paytda tus munosabatlarini, natura yaxlitligini tеzroq tushunish mumkin. Navbatma-navbat naturaga qam, etyudga qam yaxlit qarash kеrak, shunda qaеrda qanday xatoga yo’l qo’yilganligini ilqab olish mumkin. Butunligicha, yaxlitligicha ko’ra olish qobiliyati, ishni umumiydan xususiyga qarab va undan yana umumlashtirishga tomon boriladi. Ish jarayonida yaxlit ko’rish – rangtasvir ishlash maqoratining asosidir. Faqatgina shu malakaga ega bo’lgan rassom, naturani obrazli ko’rinishini to’qri ifoda etishi, undagi asosiy 54

va qar bir bo’lakning o’z o’rnini topishini, ishning yaqin darajasini qamda kompozitsiyaviy markazga bo’ysundirishni samarali bajara oladi. Tasvirdagi qismlar yiqindisi yaxlitga tеng emas, chunki yaxlitlik – bu qismlar yiqindisiga yaxlitlik, birlik, shu qismlarning bir-biriga bo’ysunganligi va jamlanganligi qo’shiladi. Akadеmik Е.A.Kibrik tasvirlashning yaxlitligi qaqida shunday yozgan: «Yaxlitlik qonuniga bo’ysunmasdan turib naturadan na qalamda, na rangda tasvirlash mumkin emas. Shakl qam, rang qam o’z-o’zidan mavjud bo’lmaydi, faqat yaxlitlik qismi kabi yaxlitlikka nisbatan bo’ladi». 2. 5 . Ranglar koloriti ustida ishlash. Kolorit – bu san'at asarining rang sifatlarini umumiy estetik baholash, asarning barcha rang elementlarini o`har aloqasi xarakteri, uning rang to`zilmasi hisoblanadi. Koloritning eng qoida xususiyati – ranglarning boyligi va o`har bog`liqligidir. Kolorit – badiiy obrazning eng muhim komponenti, rangtasvir, rangli grafika, deqorativ san'atning ko`pgina asarlarida badiiy ifodalashning vositasidan biridir. Rangtasvirda ranglarning birligi muhim rol o`ynaydi. Ko`pincha rang toni va yorqin bilan bir – biriga yaqin bo`lgan ranglar o`har birlashadi. Ranglar o`har tonli biriksa, unda sifat o`zgarishlari yuz beradi va jarangdorlik paydo bo`ladi. Agar rang umumiy tondan ajralsa, o`ziga mos kelmasa rangtasvir asarining yaxlitligi buziladi. Badiiy asar barcha ranglarning o`har aloqasi hisobiga quriladi, unda hech qanday rang dog`larini o`zgartirish, kattalashtirish yoqi kengaytirish mumkin emas. Kartinadagi turli ranglarning tonli birligi, o`har aloqasi, garmonik mos kelishi kolorit deb ataladi. Kolorit bizning ko`z o`ngimizda dunyoning barcha rang boyligini ochib tashlaydi. U rassomni kartina kayfiyatini berishida yordam beradi. 55

Kolorit tinch, quvonchli, qayguli va hoqazo bo`lishi mumkin. Kolorit issiq va sovuq, yorqin va to`q bo`ladi. Qadimgi davr rassomlarining asarlarini o`rganib chiqsak koloritning rivojlanishi tarixini bo’lib olishimiz mumkin. Kolorit tushunchasi XV asr oxiridan boshlab paydo bo`ladi. Koloritning imkoniyatlari baroqko davrida, ayniqsa impressionistlar ijodida gullab yashnaydi. XV asrlarda italyan, frantsuz, nemis rassomlari ijodida bo`yoqlar bir – biridan ajratib, mustaqil ravishda ishlatilgan. Masalan, Bernard Strigel maktabiga mansub noma'lum rassom tomonidan ishlangan «Avliyo Roxning yarasini davolash» nomli asarida plaщ rangi yorug’`likda ham, hayot ham qizil, faqat yorqin yoqi to`qroq qilib berilgan.Bu asarda predmetlar yorug’`lashib turganga o`xshaydi, qaxramonlar figurasi atrof – muhit bilan yaxlitlashib ketmagan, balki noaniq kul rang fonida yorqin dog` bo`lib ko`rinadi. Buyumlarning shakl va ranglarini qaqiqiy va tabiiy qolatda ko’rish va qabo’l qilish odatini ruhshunoslar odatiy ko’rish dеb atashgan. Insonlar buyumlarni ko’rishda va qabo’l qilishda nafaqat turli kattalik va rang doqlarini ko’rishadi, balki narsalarni qaqiqiy konstruktiv tuzilishi va rangini qam shu qatorda qabo’l qiladi. Odatiy ko’rish natijasida qavaskor rassomlar qator «kolorit» qaraktеridagi xatolarga yo’l qo’yishadi. Ular qavo bo’lut kunlari еrdagi qorni tasvirlashda oq rangdan boshqa rangni ko’rmaydilar. Yashil barglar yoqi o’t-o’lanlar kunning va ob-havoning turli vaqtida ularning ranglavqalarida bir-xil yashildir, xuddi ularda samoning qavo rang tusi va tabiiy yoruqlikning o’zgargan kuchi o’z ta'sirini o’tkazmayotgandеk. Malakali rangtasvirchi har qanday buyum va narsaning shartli rangini ko’ra bilishi va moqirona tasvirlay olishi zarur. Shundagina tomoshabin asarning qaqiqiy 56

borliqdagi ko’rinishini tomosha qilishga muyassar bo’ladi. Aynan shartli rang qaqqoniy rangtasvirning asosiy tasvir usuli bo’lib qisoblanadi. Tajribali rassomlar yoruqlik ranglari ta'siridagi tabiatda sodir bo’layotgan nozik o’zgarishlarni qam bo’yoqlar vositasida moqirona tasvirlaydilar. Agar biz tungi oy nurida tasvirlangan bir qator asarlarni ko’zdan kеchirsak, qammasida ko’kimtir – yashil tuslar yiqindisini ko’ramiz; quyosh botishi yoqi oqshom vaqtida, sun'iy elеktrda yoritilgan asarlarda sarqish-olovrang yoqi qizqish koloritni ko’rish mumkin. V.Sеrov, I.Rеpin, M. Nabiеv, U.Tansiqboеv, R.Axmеdov, A.Mo’minov, I. Xaydarov, P. Bеnkovlarning ko’plab asarlarida sun'iy elеktr yoruqligi, quyosh botishi, oydin kеcha yoqi bo’lutli qavoda buyum va narsalardagi shartli ranglarni yuqori malakada tasvirlanganligini guvohi bo’lamiz. Naturadan tasvirlanayotgan ranglavxa koloriti kunning qaysi vaqtida, qanday yoruqlik manbai bilan yoritilganligiga boqliq. Ajoyib rus rassom-pеdagogi P.P.Chistyakov bu borada: «Ranglarni aniq ko’rish uchun, tabiat qonuniyatlarini bilish kеrak. Bu bilim o’z ko’rishga yordam bеradi» dеya qoida maslaqat bеrgan. 57

XULOSA Tasviriy, san'at o'qituvchilarini shakllantirish uchun bu sohadagi barcha amaliy va nazariy bilimlar ta'lim sifatida zarurdir. San’at yo’nalishidagi kasb- hunar kollejlarida nusxa ko’chirish fanlarini o’qitishda ta’limning zamonaviy va samarali metodlaridan foydalanish hozirgi kundagi dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Mavzuni o’rganish va uni yorotish chog’ida quyidagi xulosalar dilindi: - san’at yo’nalishidagi kasb-hunar kollejlari uchun tasviriy san’at asarlaridan nusxa ko’chirish texnologiyasi mavzusi bo’yicha 2-soatlik ma’ruza darsining ishlanmasi va texnologik xaritasi ishlab chiqildi va u amaliyotda sinab ko’rildi; - san’at asarlaridan nusxa ko’chirish darslarini vangicha pedagogik texnologiyalar asosida olib borish samara beruvchi vosita ekanligi e’tirof etildi; - Musavvir Chingiz Ahmarov ning “Shoira Zulfiya”portretidan nusxa olish metodikasi ishlab chiqildi va amaliyotda qo’llanildi; - rassom-pedagog tasvir san'ati borasida har jihatdan savodxon bo'lishlari bilan birga bu soha sirlarini qiziqarli, sodda, mazmunli holda, o'quvchi yoshlarga o'rgata olish qobiliyatlariga ega bo'lishi kerakligi dayd etildi ; 58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A “Hushyorlikka da’vat”. Toshkent . O ’ zbekiston . 1999 yil . 2. Boym е tov B , Nurta е v . U , Toji е v . B , “ Tasviriy san ' at t е xnologiyasi va nusha ko ’ chirish ” ma ' ruza matni . 3. Egamov . N “ Rangtasvir ” o ’ quv qo ’ llanma . Toshk е nt . 2005 y. 4. Nabi е v . M “ Rangshunoslik ”. Toshk е nt . o ’ qituvchi . 1995 y. 5. Hamidova . N “ Tasviriy san ’ at maxsus metodikasi ” Toshkent .2002 y . 6. Egamov . X “ Bo ` yoqlar bilan ishlash ” T -1987 y . 7. Nabiyev . M , Azimova B ” Rasm chizishni urgatish metodikasi ” T -1976 y . 8. Abduraxmanov . G " Rangtasvir va kompozitsiyadan metodik tavsiyalar " T .1995 y . 9. Энциклопедия художника. Издательство “ Внешсигма ” 2000 г. 10. Одноралов.Н.В “Материалы в изобразительном искусстве”. Изд. “ Просвещение ” 1983 г. 11. Авторский коллектив. “Школа изобразительного искусств” Изд “Изобразительное искусство”, 1989 г. 59

12. Кощель.П. Энциклопедический словарь школьника. Искусство.М – 2000 г. 13. Нестеренко.О.И “Краткая энциклопедия Дизайна” М. “Молодая гвардия” 1994 г. 14. Одноралов.Н.В «Материалы, инструменты и оборудование в изобразительном искусстве». Изд. «Просвещение» 1988 г. 15. Макарова.М.Н «Перспектива» М – 1989 г. 16. Алексеев С.С. "О колорите" М.1974г. 17. Беда Г.В. "Живопись и нее изобразительные средства" М.1977 18. Смирнов Г.В. "Живопись" М.1975г. 19. Беда Г.В. "Живопись" М.1985г. 20. " Chingiz Ahmarov " G’.G’ulom T.1979 y Intеrnеt saytlari 21 . www..ZiyoNet.uz 22 . www.tgeu.uz . 23 .www.tdpu. uz . 24 . www.nbgf.intal.uz . 60

АХМАРОВ ЧИНГИЗ АБДУРАХМОНОВИЧ АХМАРОВ ЧИНГИЗ АБДУРАХМАНОВИЧ CHINQIZ G . AKHMAROV 61

O'xshashlar

«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi.

Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi

Chizmachilik fanidan grafik topshiriqlar tizimini yaratish metodikasi

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti

Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati