Chizmachilik fanidan grafik topshiriqlar tizimini yaratish metodikasi - Tasviriy san'at - Diplom ishlar

Chizmachilik fanidan grafik topshiriqlar tizimini yaratish metodikasi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2571.5 KB

Ko'chirib olish

Chizmachilik fanidan grafik topshiriqlar tizimini yaratish metodikasi mavzusida yozgan Qarshi -2014 1

M U N D A R I J A Kirish ....................................................................................................................... 3 1. Adabiyotlar tahlili................................................................................................ 6 1.1. Maktabda chizmachilik fanini o‘qitishning muammolari................................. 6 1.2. O‘quvchilarning dars jarayonida bilish qobiliyatini rivojlantirish asoslari................................................................................................................... ..13 2. Tadqiqotlar natijasi.............................................................................................. 20 2.1. Chizmachilikni o‘qitishda qo‘llaniladigan mashqlar va ularning tahlili...................................................................................................................... .20 2.2. Chizmachilikdan grafik topshiriqlar tizimini yaratish metodikasi................. .33 3. Tajriba sinov ishlari......................................................................................... ...44 X U L O S A...................................................................................................... … 50 Adabiyotlar ro’yxati............................................................................................. ..512

КИРИШ Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimini takomillashtirish asosi O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi to‘g‘risida”gi qonunlari hisoblanadi. Ular yuksak umumiy va kasbiy madaniyatga ega bo‘lgan, ijodiy va ijtimoiy faol, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil holda harakat qila oladigan, kelajakka qaratilgan vazifalarni qo‘ya olish va ularni yechishga qodir bo‘lgan kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgan. Oliy texnik ta’limni takomillashtirish konsepsiyasida ta’kidlanganidek, Milliy dasturning muhim vazifalaridan biri “Mamlakat sotsial-iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollari, jamiyat talablari, fan, texnika va madaniyatning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqadigan kadrlar tayyorlash mazmuni va strukturasini qayta tashkil qilishdan iboratdir”.1 Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar chizmachilik darslarida an’anaviy topshiriqlarni to‘g‘ri va tez bajaradilar, lekin ijodiy topshiriqlarni bajarish jarayonida har xil turdagi xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Xo‘sh, buning sababi nimada? Bizningcha, chizmachilik darslarida ilmiy-metodik jihatdan asoslangan ijodiy topshiriqlar tizimining yaratilmaganligi va bunday topshiriqlar ustida ishlash metodikasining ishlab chiqilmaganligidadir. Bunday topshiriqlardan foydalanishning ijtimoiy ahamiyati shundaki, ular mustaqil fikrlashga o‘rgangan, odatlangan o‘quvchini har qanday sharoitda o‘z ijodiy imkoniyatlarini ishga solishi bilan bir qatorda, turli darajadagi o‘quv qiyinchiliklarini bartaraf etishlari va o‘quv materialini osongina o‘zlashtirishlariga ko‘maklashadi. Chizmachilik fanini o‘qitish metodikasiga A.D.Botvinnikov, V.N.Gerver, A.Umronxo‘jayev, J.Yodgorov, E.Ro‘ziyev, P.Odilov, kabi olimlar salmoqli hissa qo‘shgan. Jumladan o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish (N.Yodgorov) va fazoviy tasavvurni rivojlantirish (YE.N.Vlasov, V.Y.SHerbakova), kabi mavzularni tadqiq qilgan. Yuqorida nomlari zikr etilgan olimlarning o‘quv topshiriqlari bo‘yicha olib borgan kuzatishlari, ularning didaktik hamda metodik ishlari biz o‘tkazadigan tadqiqotning asosi sanaladi. Har qanday fanda, jumladan, chizmachilik fanida ham 3

tadqiqot asosini o‘rganish ilmiy ishni tashkil etish va boshqarishning ibtidosi hisoblanadi. Ta’lim sohasidagi hujjatlarni o‘rganish, didaktikada qabul qilingan tadqiqot metodlari, didaktika, chizmachilik va tabiiy fanlarni o‘qitish metodikasida “Grafik topshiriqlar tizimini yaratish” tushunchasi va bu faoliyatga yordam beruvchi usul va metodlar ishlab chiqish, ta’lim sohasini rivojlantirishda o‘quv jarayonida qo‘llanilayotgan ta’lim texnologiyalarini tahlil qilish, o‘rta maktab va kasb-hunar ta’limi bo‘yicha izlanishlar olib borish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Ammo qator yutuqlarga qaramasdan bu sohada ancha munozarali, atroflicha tadqiq qilinmagan masalalar talaygina. Shunday munozarali muammolar sirasiga «topshiriq, o‘quv topshirig‘i, ijodiy topshiriq» tizimini tahlil qilish hamda ularning o‘xshash va farqli tomonlarini belgilash, umuman, o‘quv topshirig‘ining, xususan, ijodiy topshiriqlarning «biluv topshiriqlari», «mustaqil ish», «amaliy topshiriq», «intellektual topshiriq»lardan farqlarini aniqlash, «o‘quv materiali va ijodiy topshiriq» tizimini tahlil qilib, umum o‘rta maktab chizmachilik darslarida ijodiy topshiriqlar to‘plamini tayyorlash mexanizmini o‘rganish muammolari kiradi. Tadqiqot maqsadi: chizmachilikdan ijodiy grafik topshiriqlari tizimini yaratish va ulardan dars jarayonida foydalanish orqali o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish usullarini ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari: 1. Chizmachilikdan ijodiy grafik topshiriqlar turlarini aniqlash va ularni tasniflash. 2.Chizmachilikdan ilmiy-metodik jihatdan asoslangan ijodiy topshiriqlar tizimini yaratish tamoyillarini ishlab chiqish. 3.Chizmachilik darslarida ijodiy grafik topshiriqlardan foydalanish metodikasini ishlab chiqish. 4.Chizmachilik darslarida ijodiy topshiriqlardan foydalanish samaradorligini pedagogik tajriba-sinovdan o‘tkazish. Tadqiqot ob’yekti : Kasb hunar kollejlarida texnikaviy chizmachilik fanini va 4

umumiy o‘rta ta’lim maktablarda chizmachilik fanini o‘qitish jarayoni. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Chizmachilikdan ijodiy grafik topshiriqlarning turlari aniqlandi; ijodiy topshiriqlar tizimini yaratish tamoyillari ishlab chiqildi; chizmachilik darslarida ijodiy grafik topshiriqlardan foydalanish metodikasi yaratildi. Ishning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi Qarshi davlat universiteti Mehnat ta’limi va chizmachilik kafedrasi yig‘ilishida hokama etilgan va ma’qullangan. 5

1. ADABIYOTLAR TAHLILI. 1.1. MAKTABDA CHIZMACHILIK FANINI O‘QITISHNING MUAMMOLARI. O‘quvchi yoshlarning muhim sifatlari bo‘lgan mustaqil va ijodiy fikrlash, mustaqil ishlay olish qobiliyatini tarbiyalash umumiy o‘rta ta’lim maktabning muhim vazifalaridan hisoblanadi. Shunga ko‘ra o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish, dars mashg‘ulotlarini samarali tashkil qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, umumiy o‘rta ta’lim maktabning chizmachilik ta’limi jarayoni o‘quvchilarni hayotga, kasb-hunarga tayyorlashda, ularning ratsionalizatorlik va ixtirochilik faoliyatini shakllantirishda muhim o‘ringa ega. Respublikamizda 9580 dan ortiq umumiy o‘rta ta’lim maktab faoliyat ko‘rsatmoqda. Chizmachilik fanini 68 soat (8 va 9-sinflarda) o‘qitish nazarda tutilgan. Chizmachilik fanidan tuzilgan yangi o‘quv dasturiga mazmun jihatdan birmuncha o‘zgartirish kiritildi. Milliy dasturni amalga oshirishda Respublikamizda 1150 dan ziyod kasb-hunar kolleji faoliyat ko‘rsatib, ularda 500 dan ortiq yo‘nalish bo‘yicha kasb-hunar o‘rgatilmoqda. Bu yo‘nalishlarning 130 dan ortig‘ida 36 soatdan 180 soatgacha chizmachilik fani o‘qitiladi. Ta’lim tizimini yanada rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlardan to‘liq foydalanilmoqda deb bo‘lmaydi. Jumladan, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni chizmachilik ta’lim jarayoniga olib kirish, o‘qitishni zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti talablariga, ilmiy bilimlarning hozirgi umumiy darajasiga muvofiq takomillashtirish kabi keng qamrovli masalalar haligacha o‘z yechimini kutmoqda. Bu masalalarning amalga oshirilishi o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish bilan bog‘liq. Chizmachilik ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish, ularning mustaqil, ijodiy fikrlashlari uchun qo‘llaniladigan usullarni mos ravishda tanlash, kelgusida kadrlar tayyorlashni yanada takomillashtirishda o‘z samarasini beradi. Shu sababli o‘qitish ishlarini takomillashtirish borasida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Fanni o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning bilish faoliyati va fazoviy 6

tasavvurini rivojlantirish, ularda fazoviy obyektlarning tasvirini almashtirishga doir ko‘nikma va malakani tarkib toptirish muammolari ham hali yetarlicha o‘rganilmagan. Bitiruv ishning mazkur paragrafida chizmachilik fanining dastur materiallarini o‘rganish jarayonida qo‘llanilayotgan amaliy va grafik ishlar mazmunining amaliyotdagi tahlili beriladi. Chizmachilik fanini maktabda o‘qitishni tahlil qilishdan oldin uning fan sifatida shakllanishi haqida qichqacha to‘xtalamiz. 1932 yilga qadar chizmachilik alohida o‘quv fani sifatida maktab o‘quv rejasiga kiritilmagan, balki mehnat, rasm, matematika va boshqa fan o‘qituvchisi ishining ajralmas qismiga aylantirilgan. 1932 yilda chizmachilik mustaqil fan sifatida maktab o‘quv rejasiga kiritilgan bo‘lsa-da, uni o‘qitish matematika fani bilan albatta aloqada bo‘lishi nazarda tutilgan. 1953 yildan boshlab foydalanishga tavsiya etilgan chizmachilik o‘quv dasturlarining mazmun va mohiyatini inobatga olib uning tahlilini to‘rt davrga ajratib o‘rganishni maqsadga muvofiq deb topdik. 1.1953 yildan boshlangan bo‘lib, u maktab ishini politexnik ta’lim vazifalari asosida qayta tuzish bilan izohlanadi. 2. Sobiq ta’lim tizimining mazmunini qayta tuzishga, ya’ni maktablarda yangi dastur va darsliklar bo‘yicha ishlash davriga to‘g‘ri keladi. 3.1980 yildan boshlanib u mehnat ta’limiga e’tiborni kuchaytirish, o‘quvchilarni mehnatga tayyorlash bilan xarakterlanadi. 4.1991 yildan boshlanib, u yangi ijtimoiy sharoitda, “Ta’lim to‘g‘risida” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida” (1997 y.) Qonun talablari asosida chizmachilik dasturi va darsligini qayta tuzish bilan xarakterlidir. 1953-1968 yillarda nashr qilingan darsliklarda keltirilgan amaliy va grafik topshiriqlarning umumiy soni 300 ga yaqin bo‘lib ularning ko‘pchiligi reproduktiv faoliyat bilan bog‘liq. Chunki o‘sha davrda chizmachilik o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilar tomonidan chizish texnikasini egallashga qaratilgan edi. Keyinchalik chizmachilikdan nashr etilgan adabiyotlarda tasvirlarni tahlil qilish, almashtirish kabi o‘quvchilarning grafik faoliyatini rivojlantiruvchi ta’lim 7

g‘oyalari o‘z ifodasini topganligi aniqlandi. Ayniqsa, maktab chizmachilik darsligida sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Yechilishi reproduktiv faoliyat bilan bog‘liq masalalarning soni darslikda birmuncha kamaygan. Shu bilan birga o‘quvchilarning qiziqishini oshiradigan masalalar soni sezilarli darajada ko‘paydi. Quyida chizmachilik darsligining tahlilini beramiz. Avvalo, darslikka kiritilgan masalalar tarkibi bilan tanishtiramiz. Chizmachilik darsligining mazmunini turli mashq va masalalar bilan boyitishga harakat qilishgan, bular orasida taqqoslash, chizmani yetishmovchi chiziqlarini to‘ldirish, turli materiallardan modellar yasash, geometrik jismlar guruhining chizmasini o‘qish kabi topshiriqlar o‘rin olgan. Ayniqsa, darslikda jismning fazoviy vaziyati va shaklini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan almashtirishlar, shuningdek, chizmani tahlil qilishga doir mashqlarga alohida e’tibor qaratilgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, faqat ayrim adabiyotlarda ta’lim jarayonida o‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirishga e’tibor berilgan. Bunday yo‘nalish A. D.Botvinnikovning “Sbornik prakticheskix zadach po chercheniyu” nomli kitobida o‘z aksini topgan bo‘lib, unda 90 foizdan ortiq masala va mashqlar o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini o‘stirishga yo‘naltirilgan. Ayniqsa, taqqoslash masalalari alohida mohiyat kasb etib, unda tanlama javob usulidagi dasturlashtirilgan ta’lim elementlari o‘z aksini topgan. Ta’limni rivojlantiruvchi g‘oyalar V.V.Stepakova, YE.A.Vasilenko va YE.T.Jukova larning “Kartochki-zadaniya po chercheniyu” nomli qo‘llanmasida o‘z aksini topgan. Grafik masalalardan tashqari topshiriq kartalarida amaliy ishlarga ham katta e’tibor berilgan, chunki ular o‘quvchilarning fazoviy tasavvurlarining qo‘zg‘aluvchanligini o‘stiradigan, predmet shaklini tahlil qilish bilan uning chizmasini o‘qish masalalari va hokazolar. Rivojlantiruvchi ta’limning asosiy yo‘nalishlari belgilab berilgan bo‘lishiga qaramasdan uning g‘oyalari maktab amaliyotida to‘liq qo‘llanilmagan. Hattoki, undan keyingi yillardagi ayrim ishlarda ham rivojlantiruvchi ta’lim muammolariga 8

yetarli darajada e’tibor berilmagan. O‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan ishlanmalarda va metodik tavsiyalarda o‘quvchilarning grafik tayyorgarligini takomillashtirishga jiddiy e’tibor berilmagan. O‘quv-uslubiy qo‘llanmalar tahlilining ko‘rsatishiga qaraganda, faqat o‘quvchilarning grafik tayyorgarligining sifatini oshirishga, chizmachilik darslarining samaradorligini ortirishga yordam beradigan metodik usullarga asosiy e’tibor qaratilgan. O‘quv-uslubiy qo‘llanmalarda darsni tashkil etish, ko‘rgazmali materiallardan foydalanish, dastur materiallarini izchil bayon etish haqida yosh o‘qituvchilarga ko‘rsatmalar berilgan. Ammo qo‘llanmada o‘quvchilarni faollashtirishga kam e’tibor berilgan. Qo‘llanmaning asosiy kamchiliklaridan biri undagi dars ishlanmalarining bir xilligidir. O‘quv-uslubiy qo‘llanmalardagi mashq va masalalarning mazmunini ko‘rib o‘tamiz. Undada o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini almashtirishga katta e’tibor berilgan. Kitobdagi 35 dars ishlanmasidan faqatgina bittasini ijobiy hisoblash mumkin. O‘quvchilar butun o‘quv yilining yarmidan ko‘proq vaqt davomidagi har bir darsda faqat bittadan grafik yoki amaliy ish bajarish bilan cheklanadilar. Faqat 8 ta darsda ikkitadan topshiriq bajarish rejalashtirilgan xolos. Shunday qilib, bu metodik ishlanmaning zarur talablar darajasida emasligini yaqqol ko‘rish mumkin. S.I. Dembinskiy va I.O.Sevastopolskiylarning 1975 yilda chop etilgan “Uroki chercheniya v sredney shkole” qo‘llanmasi qisman talabga javob beradi. Unda turli xildagi darslarni o‘tish metodikasi bayon etilgan. Ko‘pgina darslar amaliy ishlardan boshlanib, so‘ngra, yangi materialning bayoni, bilimlarni tekshirib ko‘rish va o‘tgan mavzularni takrorlash bilan yakunlanadi. Qo‘llanmadagi ayrim darslarda foydali bo‘lgan masalalar yechish ko‘zda tutiladi, chunonchi, tasvirlarni taqqoslash, grafik materialning dastlabki holatini saqlab tasvirlarni chizish sharti yetishmaydigan masalalarni yechish va jismning fazoviy tuzilishini o‘zgartirish bilan bog‘liq almashtirishlarni talab qiluvchi masalalar. Qo‘llanmaga yechimi faqatgina grafik va amaliy faoliyat bilan bog‘liq 31 ta 9

mashq kiritilgan. Masala va mashqlar tarkibining tahlili shuni ko‘rsatadiki, qo‘llanmadagi masala va mashqlarning o‘ndan bir qismi reproduktiv faoliyatni shakllantirishga mo‘ljallangan. Tahlildan xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, ko‘rsatilgan qo‘llanmada o‘quvchilarning ta’limdagi o‘quv faoliyatining almashinuvchan-ligiga yetarli e’tibor berilmagan. Agar ilmiy-tadqiqotda tahlil qilingan masalalarning mazmuni ta’lim jarayonini faollashtirish nuqtai nazaridan qaralsa, undagi mashq va masalalarning 50 foiz yechimi reproduktiv faoliyat doirasidan chetga chiqmasligini aniqlash mumkin. Boshqalari esa, an’anaviy ta’limda bir qolibga tushgan, necha yillar davomida qo‘llanib kelingan masalalardir. Darslarning tarkibidagi topshiriqlarning murakkablik darajasi o‘quvchilarning butun dars davomida uzluksiz bosh qotirib ishlashlariga imkon bermaydi. Ko‘pchilik darslarni umumlashtirishga to‘g‘ri keladi, chunki ko‘pgina dars mavzulari haddan tashqari maydalashtirib yuborilgan. Mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlari o‘qituvchi ketidan doskadagi tasvirni ko‘chirish bilan chegaralangan. Tabiiyki, bunday nusxa ko‘chirish usulida o‘quvchining faolligi susayadi, ularning ijodiy faoliyati chegaralanib qoladi. Bundan tashqari, tahlillar shuni ko‘rsatdiki, muallif dasturda ko‘zda tutilgan grafik va amaliy ishlar majburiy minimumiga kiruvchi ishlar mazmunini to‘la ochib bermagan, bunday pala-partishliklar ilmiy tadqiqotda ba’zan ko‘rinib turadi. Masalan, dasturda ko‘zda tutilgan ikkinchi amaliy ish- chizma bo‘yicha plastilin, karton va simdan model yasashni, uning chizmasini bajarish bilan almashtirib qo‘yilgan. Grafik ishlarni va chizmalarni og‘zaki o‘qish, prizma, silindr, konus va piramidalarning chizmasi va sirtini yoyish bilan almashtirilgan. Bu ishlarni frontal ravishda o‘tkazish rejalashtirilgan bo‘lib, unga 3 soatdan ko‘proq vaqt ajratilgan. Faqat to‘rtinchi soatdan keyingina xuddi shu tarzdagi ish mustaqil bajarish uchun o‘quvchilarning o‘zlariga topshirish rejalashtirilgan. Eng muhim bo‘lgan karton materiallaridan predmetlarning sirtini yoyib ularning modellarini yasashday 10

foydali ish ilmiy tadqiqotchining nazaridan chetda qolgan. Chizmalarni chizish usuli va ularning aksonometriyada tasvirlash darslikda ko‘rsatilgan bo‘lib, to‘g‘ri burchakli proyeksiyalash bilan parallel berilmagan. Dastur bilan ishlash davridagi kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, hattoki hozir ham aksariyat o‘qituvchi va metodistlar grafik va amaliy topshiriqlardan dars tizimida foydalanish uchun noto‘g‘ri yo‘l tanlamoqdalar. Ba’zi hollarda dasturda ko‘zda tutilgan majburiy minimum bajarilmay qolmoqda. Yangi dasturda o‘quvchilar bajaradigan mashq va masalalar individual va ijodiy xarakterda bo‘lishi talab etilmoqda. So‘nggi yillarda o‘qitish tizimiga ko‘pgina yangiliklar kiritildi. Shu munosabat bilan ilg‘or o‘qituvchi va metodistlarning faoliyatlari chizmachilik o‘qitishning sifati va samaradorligini oshirish yo‘llarini qidirishga qaratilmoqda. Ammo bu faoliyatlar turlicha. Chizmachilik amaliyotiga o‘zining unumli hissasini qo‘shgan metodistlar YE.A.Vasilenko va YE.T.Jukova tomonidan yaratilgan 7-sinf uchun chizmachilik fanidan topshiriqlarning mazmunini ilmiy-tadqiqotimizga daxldor bo‘lgan jihatlarini ko‘rib o‘tamiz. To‘plamga 362 ta mashq kiritilgan bo‘lib, ulardan 30,4 foizini qisqa muddatda bajarish mumkin. Mashqlar orasida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lmagan ayrim topshiriqlarni qisqa muddatli mashqlar qatoriga kiritish mumkin. To‘plamda chizmalarni taqqoslash uchun ham mashqlar kiritilgan. A.D. Botvinnikovning “Sbornik prakticheskix zadach po chercheniyu” nomli qo‘llanmasini amaliy vazifalarini bajarishdagi qo‘yilgan dadil qadam deb hisoblash mumkin. Chunki, qo‘llanmaga kiritilgan 415 ta mashqning 48,1 foizi o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiruvchi mashqlardan tashkil topgan. Agar topshiriqlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, bu qo‘llanmadagi mashqlarning tarkibi, rang-barangligi, tuzilishi, ma’lum tizimga keltirilganligi bilan ahamiyatli. Detal tasvirining yetishmaydigan elementlarini, chizmalarni to‘ldirish faoliyati bilan bog‘liq mashqlar 10 foizni tashkil etadi. To‘plamdagi 120 ga yaqin mashqlar tasvirlarni taqqoslash bilan bog‘liq. Ammo, qo‘llanmada tasvirlarni soddalashtirish mashqlariga juda kam (0,24 foiz) o‘rin berilgan. Chizmalar 11

bo‘yicha modellar yasash umumiy mashqlarning bir foizini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi nashrlarida chizmachilik o‘qitish amaliyoti ayniqsa, darslarni rejalashtirish va o‘qitish usul va uslublarini takomillashtirish sohasida yetarli ishlar qilinmagan, faqat 1970 yillardan boshlab mahaliy mualliflarning “Chizmachilik metodikasi bo‘yicha tavsiyanoma”lari ommaviy nashrda chop etila boshlandi. Bunday ishlar qatoriga A.Umronxo‘jayevning “Proyeksiyalash asoslaridan ta’lim berish” (1978 y.), “Chizmachilikdan mashq daftari” (1991 y.), “Maktabda chizmachilik o‘qitish” (1991 y.), “Maktabda chizmachilik o‘qitishni takomil-lashtirish” (1993 y.), “Texnikaviy grafika asoslari” (1995 y.), 8-9-sinf “Chizmachilik” darsligi (2002 y.), 8-9-sinf “Chizmachilik” darsligi va metodik qo‘llanma (2006 y.), P. Odilov va b. 8-9-sinf “Chizmachilik” darsligi (2004 y.), J.Yodgorovning “Chizma geometriya elementlari” (1973 y.), I.T. Raxmonovning “Chizmalarni chizish va o‘qish” (1992 y.), “Chizmachilikdan didaktik o‘yinlar” (1992 y.), hamda M.Isayeva “Chizmachilikdan topshiriqlar” (1987y.) larning chegaralangan nusxada chop etilgan tavsiyanomalarini kiritish mumkin. Chizmachilik darslarini o‘qitish jarayonida kompyuter texnikasi imkoniyatlaridan foydalanishga haqida to‘xtalsak. A.Beytening yozishicha ta’lim tizimida axborot uzatishning asosiy beshta usuli mavjud: 1) kishilarning o‘zaro jonli muloqoti (verbal), 2)matn (grafik tasvir bilan birga), 3) radio, 4) televideniye, 5) kompyuter. Bular orasida keng imkoniyatlarga ega bo‘lgan usul kompyuter texnologiyasi bo‘lib, o‘quvchilarni mustaqqil bilim egallashga yetaklaydi. Kompyuter texnikasi almashtirish jarayonida bajariladigan grafik amallarni animatsiyali tasvirlar yordamida ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, o‘quvchilarning abstrakt tushunchalarni oson o‘zlashtirishlariga ko‘maklashadi va ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. 12

1.2. O‘QUVCHILARNING DARS JARAYONIDA BILISH QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISH ASOSLARI. Ta’lim oluvchi yoshlar bilish qobiliyati va uning xususiyati haqidagi ilk manbalar qadim zamonlarga borib taqaladi. O‘quvchilar bilish qobiliyatining narsa, jarayon va hodisalar mohiyatiga chuqur kirib borishga yordam berishi, xotirani mustahkamlashi qadim zamonlardayoq ma’lum bo‘lgan. Yaqin va O‘rta Sharqda yashab ijod etgan o‘rta asrlik mutafakkirlar ijodida ilmiy bilishning tur, tamoyil, tuzilish, mezonlari inson aqliy rivoji va kamoli bilan bog‘liqligiga jiddiy e’tibor berilgan. Hozirgi kunda ham bilish qobiliyatini rivojlantirish pedagogik muammolardan biri bo‘lib, uning maqbul yechimi o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan. Mavjud ahvolning tahlili shuni ko‘rsatadiki, chizmachilik ta’limi amaliyotida o‘quvchilarda bu muhim faoliyatni tarkib toptirishga yetarli ahamiyat berilmay kelinmoqda. Yaqin-yaqingacha ta’limda o‘quvchilarni tayyor bilimlar bilan qurollantirish ustuvor bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga ko‘ra bilish faoliyatini boshqarish jarayoniga e’tiborni kuchaytirish zarurligi birinchi darajali vazifa bo‘lib qoldi. O‘quv jarayonining sermahsul va samarador bo‘lishi uchun o‘quvchilarda ma’lum darajada bilish qobiliyati shakllangan bo‘lishi shart. O‘quvchilar bilish qobiliyatini rivojlantirish uchun ta’limda ham maqsad, ham vosita bo‘lishi kerak. Binobarin, maktab zimmasiga faol, ijodiy izlanuvchan shaxsni tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shu bois bilish faoliyatini rivojlantirish o‘quv vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishdan iborat bo‘lib qolmay, tarbiyaviy vazifalarni bajarish uchun ham zarur, u o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlantirishga, mehnatga hurmat va havasini tarbiyalashi kerak. Билиш қобилиятини ривожлантириш муаммоси махсус усул ва услубларни ишлаб чиқиш ва қўллаш билан боғлиқдир. O‘quvchilar ishlarini maxsus tajriba-sinovda kuzatgan P.D.Zubenko 13

tasdiqlashiga qaraganda o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish ko‘p jihatdan o‘qitish vositalariga bog‘liq. Biroq, bilish qobiliyatini tashkil etishning o‘zi muammoning yechimini to‘la ta’minlay olmaydi. Keyingi yillarda ta’limda o‘qitishni faol va sust metodlarga ajratish xato ekanligi isbotlandi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchining o‘zi o‘quv materialini tushuntiradi, muammoni qo‘yadi, uning yechimini topadi, o‘quvchi esa, o‘qituvchi ketidan o‘qituvchi bajargan amallarni takrorlaydi. Bunday o‘qitish metodida o‘qituvchi faollik ko‘rsatadi, o‘quvchilar esa sust ijrochi vazifasini bajarish bilan cheklanadi. An’anaviy yondoshuvlarni takomillashtirishga qaratilgan qator tadqiqotlar o‘tkazilgan. A.J.Attokurova, S.Y.Kutlimuradova, M.I.Yenekeyev, S.Kariyev o‘z tadqiqotlarida, o‘quvchilarning bilish qobiliyatlarini mustaqil ishlar bajarish bilan rivojlantirish mumkin, degan fikrga kelishgan. Chizmachilik o‘qitish amaliyotida o‘quvchilarning mustaqil ishlariga formal ravishda qaralib, ularda mustaqil faoliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish imkoniyatlari inobatga olinmaydi. Pedagogik amaliyotda o‘quvchilarning mustaqil ishlari darsning turli bosqichlaridagi didaktik vazifalar bilan moslashtirilmay qolgan, balki o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish o‘rniga reproduktiv harakatlari chizmani ko‘chirish, geometrik yasash kabi ishlarga e’tibor qaratilgan. O‘quvchilarning bilish fqobiliyati rivojlantirish muammosining dolzarbligi, birinchidan, mazkur mavzuning ta’rifi bo‘yicha pedagog olimlar o‘rtasida yagona fikr yo‘qligidan bo‘lsa, ikkinchidan, rivojlantirish usullari ham, ilmiy-metodik adabiyotlarda turlicha talqin qilinganligidir. Bu bilan chizmachilik ta’limida bilish qobiliyatini rivojlantirish deganda eng birinchi navbatda, o‘quvchilar har xil darajadagi tasvir almashtirishlarni amalga oshirish jarayonida tafakkurni faol ishlashi tushuniladi. O‘quvchilarning bilish qobiliyatini rivojlantirishda eng asosiy omil obrazli va mantiqiy tafakkur bo‘lgani uchun uni rivojlantirishni birinchi o‘ringa qo‘yish mumkin. Bu ishlar o‘quvchi shaxsining muhim sifatlari – ziyraklik, faollik, mustaqillik, 14

tashabbuskorlik, ishga ijodiy yondashish, qiziquvchanlik, mustaqil bilim egallash kabi o‘quvchilar shaxsini shakllantirish vazifalariga javob bera oladigan xislatlar bilan uyg‘unlashishi kerak. Bilish qobiliyati maqsadlari obyektiv xarakterga ega. U kishilar tomonidan o‘ylab topilmaydi. Aksincha, bilish qobiliyati maqsadi jamiyatning taraqqiyoti, fan va texnikaning, san’at va adabiyotning rivojiga bog‘liq, binobarin, u ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish talablari, ehtiyojlariga ko‘ra belgilanadi. Agar o‘quv faoliyati maqsadlari bilimlarni egallash, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish ehtiyojlari zaminida shakllantirilsa, bilish qobiliyati maqsadlari yanada keng, mazmun jihatdan boy hodisalarga borib taqaladi. Bunday hodisalar qatoriga o‘quvchining jamiyatda o‘z o‘rnini anglashga intilishi, sinfdosh va tengdoshlari bilan fikrlashish ishtiyoqi, o‘zini yaxshi fazilat, odatlarga tayyorlash uchun kurashi, o‘quv predmetlaridan birontasini boshqalarga nisbatan xohlab qolish, unga qiziqishi kabilar kiradi. O‘z-o‘zini tarbiyalash, faollashtirish maqsadi o‘z faoliyatida yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish, kamchiliklarni bartaraf etishga intilish, faoliyatdagi yutuqlarni ko‘paytirish, qiyinchiliklarni bartaraf etishga oid maqsadlardir. Bola u yoki bu masalani qanday, qaysi yo‘llar bilan bajarganini taxlil qilish, insho yoki yozilgan hikoyani qayta ko‘rib chiqish yo‘li bilan bunday maqsadni amalga oshiradi. Bilish maqsadlari bevosita o‘quv materiallarini o‘rganish bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy aloqalashuv, axloqiy, o‘z-o‘zini faollashtirish maqsadlarini amalga oshirish bilish maqsadlarini reallashtirish, ongli amalga oshirishga olib keladi. O‘rganilgan bilimlarni yangi sharoitga tatbiq etish, masala, misol, mashqlarni yangicha usullar bilan bajarishga intilish, mavzuga oid yangi faktlarni izlab topish va shu kabilar bilishga oid maqsadlarni amalga oshirishga olib keladi. O‘quvchilarning bilish qobiliyati murakkab jarayon. Bu jarayonni tahlil qilish uchun uning tarkibini bo‘laklarga ajratish mumkin. Bilish qobiliyatining tarkibi va uni maqbul tuzilishi haqidagi masalani uni element (unsur)larga, alohida operatsiyalarga, faoliyat turlariga, vositalariga va boshqalarga ajratib aniqlashga 15

harakat qilamiz. Keyingi bayonlarimizni mazmundor bo‘lishi uchun, dastavval, biri-ikkinchisi bilan o‘zaro bog‘lanib ketgan tushunchalarning bayoni ustida to‘xtalamiz. Bulardan birinchisi qobiliyat. U asosan o‘yin, o‘qish va mehnatdan iboratdir. Psixologiyada qobiliyat inson hayotining, uning voqiyelikka nisbatan munosabatining ro‘yobga chiqarish omili deb tushuniladi. Har qanday qobiliyat muayyan maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan, ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, u o‘z navbatida alohida operatsiyalardan tuziladi. Grafik qobiliyat–insonning grafik tasvirlarni uddaburonlik bilan yasashdagi talanti. Shuning uchun ham biz grafik qobiliyat deganda, atrofimizdagi bizni o‘rab turgan moddiy dunyo va hodisalarni belgili obrazlar vositasida grafik tasvirlash jarayonini tushunamiz. Aqliy elementlarning faqat ayrimlarigina bilishning unsuri bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik hollarda aqliy amallar reproduktiv mohiyat kasb etib, yangi bilimlarga olib bormaydi. Bilish harakati esa, doimo yangi bilish natijasini olishni nazarda tutadi. O‘quvchilarning bilish metodlarini ilmiy asoslash, ya’ni bilish qoibliyatini rivojlantirish usullari tizimlari va o‘quvchilarga dars berish metodlarini ilmiy ishlab chiqish. (Qanday o‘qitish kerak? YA’ni, o‘quvchilar bugungi kunda zarur bilimlar, uquv va ko‘nikmalar, bilish qobiliyati usullarini egallashga qodir bo‘lishi uchun o‘quv ishlari metodlari qanday bo‘lishi kerak? Bilimlarni egallash chog‘ida o‘quvchining uyg‘un rivojlanishi va barkamol shaxsi shakllanishi uchun uni qanday o‘qitish kerak?). O‘quvchilar bilish qobiliyatini rivojlantirish vositalari tizimi- darsliklar, didaktik materiallar, ko‘rgazmali qurollar va texnik vositalarni asoslash (Nima yordamida o‘qitish kerak?). «O‘quvchilarning bilish qobiliyatini rivojlantirish» deganda nimani tushunish lozim? O‘quvchilarning bilish qobiliyatini rivojlantirish ancha murakkab va uzoq 16

davom etadigan jarayondir (1.1-jadval). U o‘qituvchi bilan o‘quvchining hamkorligida shakllanadi. O‘qituvchi o‘quv bilish masalasini qo‘yadi, uning to‘liq operatsion predmet tarkibi, har bir alohida operatsiya va ularning tartibi namunalarini beradi, har bir harakat va operatsiyaning bajarilishi jarayonini nazorat qiladi, nihoyat, u har bir o‘quvchi bilish qobiliyatini bajardimi, agar bajarilgan bo‘lsa, u qanday elementlarni qayta ishlashi lozimligini ko‘rib chiqadi O‘quvchilar bilish qobiliyatini rivojlantirish texnologiyasi 1-jadval 1 . O‘quvchida bilish faoliyatning alohida elementlarini bajara olish ko‘nikmalarini bosqichma-bosqich shakllantirish va rivojlantirish 2 . Bilimlarni o ‘ zlashtirish darajasi haqidagi ma ’ lumotlarni nazorat etish 3 . O‘quvchilarning mustaqil va individual ishlarini tashkil etish va boshqarish Shulardan kelib chiqib, «o‘quvchilarning bilish jarayonini rivojlantirish» deganda: 1. O‘qituvchining aralashuvisiz mustaqil amalga oshirish uchun o‘quvchining o‘ziga bu faoliyatning alohida elementlarini bajarishni sekin-asta o‘tkazish jarayoni, ya’ni axborot-motivatsiya jarayoni (Bunda gap o‘quvchi- larning bilish qobiliyatini qanday qilib takomillashtirish, mustaqil bajarish uchun uning alohida elementlarini qanday izchillikda berish ustida boradi). 2. Bilimlarni o‘zlashtirish darajasini nazorat qilish jarayoni. Bilish jarayonini yaxlit ta’lim sifatida rivojlantirish tuzilma komponentlarini (ham tarkib, ham jarayon jihatidan bilish masalalarini) hal etishning yagona jarayonida egallansagina ta’minlash mumkin. 3. O‘quvchilarning mustaqil va individual ishlarini tashkil etish va boshqarish. Maktab o‘quvchilarining bilish jarayonini rivojlantiruvchi barcha aniq 17

vositalarini tavsiflash mumkin emas. Biroq bilish jarayonining maktabda muammoli ta’lim elementlari va o‘quvchilarning mustaqil ishlari, didaktik o‘yinlar, ekskursiya singari boshqa vositalar ham mavjud. Bu vositalar bilish faoliyatining barcha jihatlarini rag‘batlantiradi. Bunday tushunish chizmachilik ta’lim nuqtai nazaridan quyidagi mulohazalar bo‘yicha ayniqsa maqbuldir: – o‘quvchilarning bilish qobiliyatida, fazoviy tasavvur muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda o‘quvchilar faoliyatiga bilish jarayonining bundan keyingi borishi ko‘p jihatdan bog‘liq. Demak, bu bosqichga xos bo‘lgan psixik jarayonlarni (tasavvur, qabul qilish, e’tibor, diqqat) rivojlantirish zaruriyatini yetarlicha baholamaslik mumkin emas; – rivojlanayotgan ta’limni amalga oshira borib, o‘quvchining fikrlash qobiliyatini rag‘batlantirishga tobora ko‘proq urg‘u berilmoqda. Biroq o‘z mohiyatiga ko‘ra ko‘p narsani shunchaki yod olish, reproduktiv faoliyatdagi o‘quv va ko‘nikmalarni esa mashqlar orqali egallash kerak. Shu bois xotiraning ishi va reproduktiv faoliyatning rolini inkor etib bo‘lmaydi; Real o‘quv jarayonida ko‘rsatilgan faoliyat turlari va ularni bajarish usullarining uyg‘unlashuvi qiyin kechadi. Bularning hammasi, tabiiyki, o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishning didaktik asoslariga kiradi. O‘quvchining umumiy tayyorgarligi birinchidan, maqsadni izlashga, ikkinchidan, maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. O‘quvchining bilish qobiliyati ichki mexanizmining kuchi qondirilmagan extiyojlar kuchiga bog‘liq. Maqsadga yo‘naltirilgan maxsus faollashtiruvchi kuch esa o‘quvchining o‘z-o‘zini baholashi va topshiriq qiyinligiga baho berishiga bog‘liqdir. Maqsadlarni qabul qilish o‘quvchining o‘z-o‘zini baholashi bilan boshqariladi. “Ta’limda bilish jarayonini faollashtirish, – deydi M.N.Skatkin, faqat bilimlarni o‘zlashtirish metodlarini takomillashtirish emas, balki masalalarni yechishda ijodiy yondosha oladigan, mustaqil va tanqidiy fikrlay oladigan, o‘z qarashlari va xulosalarini bayon qila oladigan, o‘z bilimini uzluksiz ravishda to‘ldirib boradigan, nazariyani amaliyot bilan bog‘lay oladigan shaxsning sifatlarini tarkib toptirish zarur”. 18

Chizmachilik o‘qitish jarayonida grafik qobiliyatning eng muhim sifati o‘quvchilarda fazoviy tasavvur va mantiqiy tafakkurni tarkib toptiradi. Binobarin, bunday sifatlar turli darajadagi fazoviy almashtirishlar jarayonida shakllanadi. Birinchi bob bo‘yicha xulosalar 1.8-9- sinflarda chizmachilitkda mavjud va fo‘llanib kelinayotgan grafik topshiriqlar tahlil qilindi. Mazkur tahlilga ko‘ra «topshiriq» tushunchasining keng qamrovli tushuncha ekanligi aniqlandi. 2. Chizmachilik o‘qitish jarayonida o‘quvchilar qobiliyatining eng muhim sifati o‘quvchilarda fazoviy tasavvurning tarkib topishi bo‘lib, bu ijodiy topshiriqlarni bajarish jarayonida qo‘l kelishi aniqlandi va asoslandi. 19

2. TADQIQOTLAR NATIJASI. 2.1. CHIZMACHILIKNI O‘QITISHDA QO‘LLANILADIGAN MASHQLAR VA ULARNING TAHLILI. Pedagogik va metodik adabiyotlarda, shuningdek, ilmiy-tadqiqotlarda bilish qobiliyatini rivojlantirish usullariga turlicha qaralgan. Har bir o‘quv predmetini o‘qitishning usul va metodlari mavjud. Bulardan eng ko‘p tarqalgani o‘quvchilar oldiga masala va mashqlar qo‘yib, uni mazmunini anglatuvchi, sinfda muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish, o‘qituvchining savodli, dasturlashtirilgan (programmalashtiril-gan) ta’limi, o‘quv mashqlarini o‘quvchilarga tabaqalashtirgan holda yondashish, bilimlarni nazorat qilish, munozaralar, suhbat, izohli mashqlar, mustaqil ishlar, taqqoslash va solishtirishlar, ekskursiyalar, ta’limning texnika vositalaridan foydalanish va hokazolardir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan bilish qobiliyatini rivojlantirish usul va metodlarini qo‘llashning o‘ziga xos vositalari bor. Shuning uchun kelgusi tahlillarimizni qulaylashtirish maqsadida maktab amaliyotida foydalaniladigan rivojlantirish vositalarini quyidagi uchta guruhga bo‘lib bayon etamiz. Birinchi guruhga o‘quvchi shaxsi va uning bilish faoliyatini rivojlantirishni, ikkinchi guruhga o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan bilish qobiliyatlarini o‘quv topshiriqlarini bajarishga safarbar etishni, uchinchi guruhga bilish faoliyatini rivojlantirish vositalarini kiritamiz (2.1-jadval). Yuqorida aytilganidek, birinchi guruh rivojlantirish usullari, asosan, ikkita maqsadni amalga oshirishga yo‘naltiriladi: bulardan biri bilish faoliyatini rivojlantirish bo‘lsa, ikkinchisi o‘quvchi tafakkurini tarkib toptirishdir. 20

Ijodiy grafik topshiriq orqali o‘quvchilarning bilish qobiliyatini rivojlantirish vositalari tizimi 2.1-жадвал I. O‘quvchining mavjud bo‘lgan bilish qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari II. Bilish faoliyatini rivojlantirishga qulaylik yaratuvchi vositalar Bilish faoliyatining operatsion tomonlarini shakllantirish O‘quvchilarda o‘qishga qizikish uyg‘otuvchi vositalar O‘quvchilar bilish faoliyatining tashqi tomonlarini faollashtiruvchi vositalar O‘quvchilar bilish faoliyatining ichki tomonlarini faollashtiruvchi vositalar Oqilona usullarni shakllantirish Darsda hissiy fonni yaratish Ancha sodda bilish jarayonlarini rag‘banlantirish va o‘quvchining umumiy ish qobiliyatini saqlash O‘quvchilarning fazoviy tasavvuri va ijodkorligini rag‘batlantirish Real detallardan foydalanish Materialni muammoli bayon etish Kompyuter texnologiyalaridan dars jarayonida foydalanish O‘quvchining mustaqil ishi O‘yin va musobaqalarni qo‘llash, ekskursiya va hokazolar O‘quv jarayonida so‘zli va ko‘rgazmali, aniq va mavhumiyning to‘g‘ri o‘zaro munosabati O‘z-o‘zini nazorat, o‘zaro nazorat qilish Ijodiy topshiriqlar21

Alqissa, o‘quvchi shaxsini rivojlantirish uning bilish faoliyatini shakllantirish jarayonida amalga oshirilar ekan, yuqorida ko‘rsatilgan har ikkala tarkibni bir- biridan ajratib bo‘lmasa ham bizning fikrimizcha, bilish qobiliyatini rivojlantirish muammosini yechishda uni tabaqalarga ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq. O‘quvchi shaxsini ikkita yo‘nalishda rivojlantirish mumkin: Bulardan birinchisi tafakkurni rivojlantirish va uni takomillashtirish, ikkinchisi shaxsning muayyan sifatlarini tarkib toptirishdir. Tafakkurni faolllashtirish bilish faoliyatini rivojlantirishda asosiy bo‘g‘in bo‘lgani uchun bu guruh vositalarini quyida batafsilroq ko‘rib o‘tamiz. O‘quvchi shaxsining muayyan sifatlarini shakllantirish masalasiga kelsak, bu holda mustaqillik, faollik, ijodiy yondashish, havas va shaxsning boshqa sifatlarini tarkib toptirish vositalari qo‘llaniladi. Bilish faoliyatini rivojlantiruvchi vositalardan ikkinchi guruhi o‘quvchida mavjud bo‘lgan bilish qobiliyatini muayyan amallarini yechishga safarbar etishdir. Bunga, asosan, ikkita yo‘l bilan erishish mumkin. Bulardan birinchisi turli vosita bilan o‘quvchilarga topshiriq bajartirish bo‘lsa ikkinchisi o‘quvchida o‘qishga qiziqish uyg‘otish bo‘lib, bunga o‘quvchi shaxsining motivatsion jihatlariga ta’sir o‘tkazish bilan erishiladi. Bunga darsda o‘quvchilarga emotsional holat yaratish, o‘quv materialini muammolar qo‘yib bayon etish, darsning boshida tajribalar namoyish qilish va boshqa vositalarni kiritish mumkin. O‘quvchilarni hech qanday qiziqishlarsiz majbur etish yo‘li bilan olib borilgan ta’lim o‘quvchining o‘qishga bo‘lgan moyilligini bo‘g‘ishi mumkin. O‘quvchilarning bilish qobiliyatini faollashtiruvchi uchinchi guruh vositalar ta’limda befoyda vaqt sarflanadigan ishlarning oldini olish bo‘lib, buning evaziga tafakkurning maqbul zo‘riqish bilan ishlashiga shart-sharoit yaratish orqali bilish jarayonini faollashtirishdir. Bu guruhga o‘quvchilar mehnatini yengillashtiruvchi turli-tuman didaktik vosita (kompyuter, chizish asbobi va hokazo) larni kiritish mumkin. Chizmachilik ta’limida chizmasi tayyor tarqatma didaktik materiallardan 22

foydalanish vaqt budjetini tejashga sezilarli yordam beradi. Ayniqsa, grafik masalalarning shartini ko‘chirish uchun yechishga ketadigan vaqtdan ikki hissa ortiqdir. Shu nuqtai nazardan qaraganda chizmachilik o‘qitishda qo‘llaniladigan chizmasi tayyor tarqatma materiallarni ham faollashtiruvchi vositalar qatoriga kiritish mumkin. Bu vositalardan foydalanib dars o‘tilganda tejalgan vaqt hisobiga o‘quvchilarning bilish faoliyatini vaqti-vaqti bilan o‘zgartirib turishga keng imkoniyat va shart-sharoitlar yaratiladi. O‘quvchilarning mustaqil ta’lim faoliyatini tashkil qilish va uni boshqarishga muammoli o‘qitish alohida o‘rin tutadi. Biroq keyingi vaqtda maktablarda muammoli ta’lim berish metodi bir muncha susayayotgani sezilmoqda. Buning asosiy sababi bir tomondan o‘quv muammosining yechishni bosqichlar asosida berilgan vaqt budjeti doirasida hal etish qiyinchiligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan o‘qituvchilar uchun ta’limning bu usuli bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarning yetarli emasligidadir. Ma’lumki, tafakkurning faol ishlashi uchun o‘quvchi oldiga o‘quv muammosi qo‘yish va unga javob izlashni talab qilish lozim. Biroq shuni e’tiborga olish kerakki, har qanday topshiriq ham tafakkurning faol ishlashini ta’minlay olmaydi. Chunki, ta’limda qo‘llanadigan tipik mashqlarni yechish usullari izlanish talab qiluvchi mashqlardan farq qiladi. Binobarin, har qanday o‘quv vazifalarini ham muammoli topshiriq deb bo‘lmaydi. Chizmachilik o‘qitish amaliyotida tipik o‘quv mashqlar yechish keng qo‘llaniladi. Masalan, chizmalarni o‘qishga mo‘ljallangan ikki ko‘rinish bo‘yicha detalning uchinchi ko‘rinishini yasash mashqini izlanish topshirig‘i deb bo‘lmaydi. Izlanish talab qiluvchi o‘quv muammosida masalaning muammoli sharti va uning yetishmaydigan elementlari bo‘lishi shart. Bundan tashqari yechimi maqbul xarakter kasb etishi kerak. Ma’lumki, matematika, fizika va texnikaviy fanlarni o‘qitishda fazoviy almashtirish tushunchasi atroflicha qaraladi. Bitiruv ishida mazkur tushuncha chizmachilik o‘quv fani nuqtai nazaridan izohlangan. 23

Chizmachilik fanida fazodagi (uch o‘lchovli Yevklid fazosi) jismlarni tekislikka tasvirlash maqsadida markaziy proyeksiyalash, parallel proyeksiyalash (xususiy holda ortogonal proyeksiyalash), aksonometrik proyeksiya kabi usullar qo‘llaniladi. Shuningdek, predmetning ikki yoki uch tekislikdagi proyeksiyasini hosil qilish; predmetning uchta proyeksiyasiga asosan yaqqol tasvirini chizish; chizmada kesim va qirqim bajarish; predmetning fazodagi holati, shaklini o‘zgartirib, ayrim qismlarining o‘rnini almashtirib, uning biror qismini olib tashlab proyeksiyalarini hosil qilish; fazoviy jismlarni kombinatsiyalash, predmet sirtini tekislikka yoyish kabi amallar mavjud. Bularning barchasi chizmachilikda fazoviy almashtirish deb qabul qilingan. Quyida ta’lim jarayonida o‘quvchilarning fazoviy tasavvur va mantiqiy tafakkur kabi xislatlarini rivojlantiradigan fazoviy masala turlari va ularni yechish bilan bog‘liq faoliyat turlarini tahlil qilamiz (2.1-rasm). 24

2.1-rasm. Chizmani o‘qish va bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan masala turlari 2.1-rasmda ajratib ko‘rsatilgan grafik va amaliy faoliyat turlari o‘quvchilarning tafakkuriga turli darajada ta’sir etishi mumkin (2.2-rasm). Ko‘rib o‘tilgan mashq va masalalarni o‘quvchilarning tafakkuriga ta’sir darajasiga ko‘ra quyidagicha tabaqalashtiramiz. Birinchi guruhdagi mashq va amallarni bajarishda yuqorida ta’kidlanganidek, o‘quvchilardan faqat reproduktiv faoliyat talab qilinadi. Nazariy tahlil va masalalar mazmunining ko‘rsatishiga qaraganda, ikkinchi guruh-produktiv masalalarni yechish faoliyat xarakteriga ko‘ra ularni ikki xil past va yuqori darajalarga ajratish mumkin: birinchisi past darajada, ikkinchisi o‘quvchilarning bilish faoliyatini yuqoriroq darajada faollashtiruvchi mashq va amallardir. 25

2.2-rasm. Tafakkurni turli darajada faollashtiruvchi masalalar. Keyingi bayonlarimizni ixchamlashtirish maqsadida birinchi tafakkurni past darajada faollashtiruvchi amallarni(ТПДФ), yuqori darajadagisini(ТПЮФ), chizmani faqat ko‘chirish bilan bog‘liq bo‘lgan amallarni reproduktiv deb ataymiz. Masalalarni darajalar bo‘yicha guruhlarga ajratishda bo‘linishning birinchi mezoni sifatida amallarni yechish jarayonidagi grafik almashtirishlar qabul qilindi. Binobarin, fazoviy tasavvurni rivojlantirishdagi bosh omil – fazoviy almashtirishlarni amalga oshira bilish qobiliyatidir. Bo‘linishning ikkinchi mezoni sifatida tasvirda tahlil elementining bor yoki yo‘qligidir. Bo‘linishning qo‘shimcha sharti quyidagicha: ТПДФ faoliyatga chegaralangan almashtirishlar talab qiluvchi amallar kiritildi. Ularni yechish jarayonida tasvirlangan predmetlarning shakli va fazoviy holati o‘zgarmaydi. ТЮДФ faoliyatga tasvirlarni yasash va almashtirishlar bajarishda rekonstruktiv faoliyat bilan bog‘liq (shakl o‘zgartirishlar, chizmada predmetning fazoviy holatini o‘zgartirish) ikki va undan ortiq almashtirishlar talab qiluvchi mashq va amallar kiritildi (2.2.jadval). 2.2-jadval Grafik faoliyat turlari va ularning o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishga ta’siri Faoliyat xarakteri Faoliyat turi I. Tafakkurni rivojlanitirishga yordam bermaydigan reproduktiv almashtirish (RA) 1. Savollarga javob 2. Masshtabli almashtirish 26

II. Tafakkurni past darajada faollashtiruvchi produktiv almashtirish (TPDFA). 1. Proyeksiyalash metodini almashtirish 2. Tasvirlash usullarini o‘zgartirish 3. Tasvirga belgi va shartlar kiritish asosida chizmani soddalashtirish 4. Predmet sirtini yoyish 5. Chizmaga ko‘ra yassi(tekis) shakllarni kombinatsiyalash III. Tafakkurni yuqori darajada faollashtiruvchi ijodiy-produktiv almashtirish (TYUDFA). 1. Tasvirlanadigan predmetning fazoviy holatini chizmada o‘zgartirish 2. Predmetning shaklini chizmada o‘zgartirish; 3. Fazoviy kombinatorika 4. Loyihalash mazmunidagi almashtirish 2.3- rasmda tafakkurni reproduktiv, past darajada va yuqori darajada faollashtiruvchi masalalar mazmuni keltirilgan. O‘quvchilarning almashtirishlar bilan bog‘liq faoliyati hozirgi kunda inson uchun eng muhim bo‘lgan kombinatsiyalash, qo‘yilgan masalani har xil nuqtai nazardan tahlil qila bilish kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. 2.3-rasm. Grafik almashtirishlarga oid masala turlari va ularning mazmuni 27

Bu turdagi faoliyatga qayta konstruksiyalash, axborotlarni yaqqol sxemalashgan belgili shakllar ko‘rinishiga keltirish, ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan jarayon va hodisalarni obrazli-belgili modellarda boshqarish kabi sifatlar kiradi. Chizmachilik turli xil almashtirishlar bilan bog‘liq. Biroq hozirga qadar almashtirishlar aniq va tizimli ravishda ajratib ko‘rsatilmagan. Bu esa uni ta’lim jarayoniga maqbul shaklda kiritishga va o‘quvchilarda almashtirishni maqbul bajarishni ta’minlovchi ish usullarini shakllantirish metodikasini ishlab chiqishga xalaqit bermoqda. Almashtirishlar majmuasini nazariy tadqiq qilish va o‘quv jarayoniga kiritish eksperimental o‘qitishni talab qiladi. Bitiruv ishida almashtirish majmuasi bo‘yicha o‘z nuqtai nazarimizni bayon qilib, unga quyidagicha ta’rif berganmiz. Almashtirish deb predmetlarning fazoviy xususiyati va munosabatini chizmada o‘zgartirishlar bilan bog‘liq grafik faoliyatni tushunamiz. Ishning mazkur bobida chizmachilik kursida foydalaniladigan barcha o‘quv mashq va masalalarni tafakkur rivojiga ta’siri bo‘yicha tasnifga keltirib, ularni yechish jarayonida talab etiladigan faoliyat turlari tadqiq qilindi va shu tasnifdan grafik almashtirishlarga tegishli o‘quv topshiriqlar umumlashgan guruhlarga ajratib chiqildi (2.4-rasm). 28

2.4-rasm. Grafik amashtirishlarga oid o‘quv topshiriqlar 29

Tahlilga asosan, quyidagi grafik almashtirishlar ajratib ko‘rsatildi:  Masshtabli almashtirishlar;  Proyeksiyalash metodini o‘zgartirish;  Tasvirlash metodini o‘zgartirish;  Tasvirga belgi va shartlar kiritish asosida chizmani soddalashtirish;  Tasvirlanadigan predmetlarning fazoviy holatini chizmada o‘zgartirish;  Predmetlarning chizmadagi shaklini o‘zgartirish;  Predmet sirtini yoyish;  Tekis shakllarni kombinatsiyalash;  Fazoviy jismlarni kombinatsiyalash;  Loyihalash mazmunidagi almashtirishlar. Mazkur almashtirishlarning mazmuni va ularni bajarishda talab qilinadigan faoliyat turlari 2.2-jadvalda berilgan. Quyida grafik almashtirish turlarining har biriga doir misol keltiramiz: 1. Masshtabli almashtirishlardan tasvirlarni kattalashtirish va kichiklashtirishda foydalaniladi. Faoliyatning bu turdagi tasvirdan o‘z kattaligida yoki masshtab bo‘yicha o‘zgartirib, qo‘lda nusxa ko‘chiriladi. Tasvirdan o‘zgarishsiz nusxa ko‘chirishda aqliy zo‘riqish talab etilmaydi. Chizma masshtabini o‘zgartirish bilan bog‘liq reproduktiv faoliyat birinchisiga qaraganda fikran matematik hisoblashlar bajarish biroz murakkablikka ega. Grafik almashtirishlarning bu turidan chizmachilik o‘qitishning ilk bosqichlarida grafik ko‘nikma va malakalar hosil qilish uchun foydalaniladi. Proyeksiyalash metodini o‘zgartirish. Agar tasvirlash metodi o‘zgartirilsa, bir tasvir boshqa bir tasvirga almashadi. Masalan, yaqqol tasvirlash to‘g‘ri burchakli proyeksiyalash metodi bilan almashtirilsa, yaqqol tasvir chizmaga almashadi yoki aksincha, to‘g‘ri burchakli proyeksiyalash metodi yaqqol tasvir bilan almashtirilsa, chizma yaqqol tasvirga almashadi. 2.Detallarni tasvirlash metodini o‘zgartirish, asosan kesim va qirqimlarga taalluqli almashtirishlardir. Kesim va qirqimlar chizmachilik kursida politexnik ahamiyatga ega bo‘lgan mavzulardan biri bo‘lib, unda predmetning real xossa va 30

munosabatlaridan qat’iy nazar, narsani abstraktlash zarurati tug‘iladi. Buning ma’nosi shuki, eng avvalo, fazoviy obyekt to‘g‘ri burchakli proyeksiyalash qonuniyatlariga asosan ikki yoki uchta proyeksiyalar tekisliklarida tekis chizmalar tarzida tasvirlanadi. Kesimlarni o‘rganishda ham xuddi qirqimlar kabi abstraksiyalashtiril-gan chizmalarga asoslanib ish ko‘riladi. 3.Detallarning tasviriga belgi va shartlar kiritish asosida chizmani soddalashtirish. Chizmaga turli shartlar kiritib, tasvirlar soni kamaytiriladi. Bu faoliyat izlanish va abstraksiyalash bilan bog‘liq bo‘lib, bulardan ikkinchisining yechimi predmetning real xususiyatini yuqori darajada abstraksiyalashga asoslanadi. 4.Tasvirlanadigan predmetlarning fazoviy holatini chizmada o‘zgartirish, predmetni tekislik bo‘ylab joy almashtirish bilan amalga oshiriladi. Tasvirlarni almashtirishdagi bu jarayonda harakat fazoviy tasavvurning qo‘zg‘aluvchanligini shakllantirishda juda katta ahamiyatga ega. 5.Predmetning shaklini chizmada o‘zgartirish, mashinasozlik ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog‘liq faoliyat turiga kirsada, ta’limda faqat grafik almashtirishlarni amalga oshirish nazarda tutiladi. Predmet shaklini o‘zgartirish detalni muayyan konstruktiv elementlar bilan to‘ldirish, undan ayrim elementlarni olib tashlash, detal tarkibidagi ayrim konstruktiv elementlarni chizmada o‘zaro surish, o‘rin almashtirish kabi konstruktorlik faoliyatiga xos grafik almashtirishlardir. 6.Predmet sirtini yoyish bilan bog‘liq almashtirishlarga izoh berishga hojat yo‘q. Chunki bu faoliyat matematika, dizayn, mehnat, chizmachilik kabi o‘quv predmetlarini o‘qitish jarayonida ko‘plab qo‘llaniladi. 7.Яси (текис) шаклларни комбинациялаш, мактаб чизмачилик курсига янгидан киритилган амалий иш бўлиб, унинг комбинациялаш фаолиятидаги дидактик қиммати беқиёсдир. Бундай ишларни бажариш жараёнида ўқувчиларнинг амалий фаолиятида изланувчанлик, ижодкорлик хислатлари шаклланади. 31

8.Фазовий шаклларни комбинациялаш. Юқоридагидан фарқли ўлароқ фазовий жисмларни ўзаро бир-бири билан бириктириш фаолияти билан боғланган бўлиб бунда янги объектлар яратилади. Комбинациялаштириш бўйича такомиллаштирилган кўп функцияли қўлланма мактаб чизмачилик курсининг муаллифи А.Умронхўжаев томонидан ишлаб чиқилиб, у мактаб дарслигига киритилган. 9.Loyihalash mazmunidagi almashtirishlar, o‘zining yechilishi xususiyatiga ko‘ra tafakkurni faol ishlashini talab qilib, masalani yechish natijasida o‘quvchi subyektiv yoki obyektiv yangilik yaratadi. Subyektiv yangilik shundan iboratki, o‘quvchi o‘ylab topgan qurilma, asbob va shunga o‘xshashlar amalda avvaldan kimlardir tomonidan ishlab chiqilib, texnikaning turli sohalarida qo‘llanilayotgan bo‘lishi mumkin. Biroq bu masalani yechishda obyektiv yangilik yaratish shart emas. Eng muhimi o‘z bilimi va hayot tajribasi asosida o‘zi uchun yangilik yaratish ham bunyodkorlik faoliyatining o‘zginasidir. Obyektiv “yangilik” deganda fanga, texnikaga va jamiyatga noma’lum bo‘lgan konstruksiya va moslamalar yaratish tushuniladi va bunday ijodiy xarakterdagi almashtirishlar chizmachilikdan o‘tkazilayotgan olimpiadalarning maktab, tuman, shahar, viloyat va respublika bosqichlarida foydalanilmoqda. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan grafik almashtirishlarni shartli ravishda quyidagi uch guruhga bo‘lindi (2.5-rasm). 1-guruh – oddiy almashtirish. 2-guruh – tasvirlash metodini o‘zgartirish bilan bog‘liq almashtirish. 3-guruh – chizmada predmetning fazoviy xossa va o‘zaro munosabatini ikki yoki undan ortiq almashtirish bilan aks ettirishni talab etadigan murakkab almashtirish. Grafik almashtirishni guruhlarga bo‘lishda amalga oshiriladigan almashtirish sonini murakkablik mezoni sifatida qabul qilish mumkin. Bu holda birinchi guruhga faqat masshtabli almashtirishni ikkinchi guruhga almashtirishning 2, 3, 4, 5 – turlarini uchinchi guruhga esa almashtirishning 6, 7, 8, 32

9, 10 – turlarini kiritish mumkin Chunki bu xildagi almashtirish predmetlarning fazoviy xossa va o‘zaro ularning yechimi ikki va undan ortiq fazoviy almashtirish bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham bu xildagi faoliyat bilan bog‘liq almashtirishlarni murakkab deb atashga asos bor. 2.5-rasm. Grafik almashtirishlarnig guruhlarga bo‘linishi Ammo, yuqorida ko‘rib o‘tilgan almashtirishlardan qaysi birlaridan qanday meyorda, nimalar bilan uyg‘unlashgan holda ta’lim jarayonida foydalanish mumkinligi masalasini yechish chizmachilik metodikasi oldida turgan murakkab didaktik vazifalardan biridir. Ayniqsa, bu muammoning yechimini topish ishimizning bosh vazifalaridan biridir. 33

2.2. CHIZMACHILIKDAN GRAFIK TOPSHIRIQLAR TIZIMINI YARATISH METODIKASI Kishilarning ongli faoliyati, fikrlashi, bilimlarni o‘zlashtirib, takomillashtirishi keng ma’noda topshiriqlar bilan, bizning mavzu doirasida o‘quv topshiriqlari bilan uzviy bog‘langan hodisa. Topshiriq inson faoliyatining barcha jabhalari – moddiy ishlab chiqarish, fan, fan asoslari – o‘quv predmetlarini o‘zlashtirish bilan aloqador bo‘lganidek, o‘quvchi faoliyatining har bir yo‘nalishi – qayta esga tushirish va ijod qilish ham, bilimlarni o‘rganish va turli o‘quv holatlariga tatbiq qilish ham, bilimlarni umumlashtirish va o‘ziga o‘zi baho berishi ham o‘quv topshiriqlari bilan chambarchas bog‘langan. Shu sababli topshiriqlar ta’lim maqsadi, vositasi sifatida qaraladi. Grafik topshiriqlar nazariyasida «topshiriq», «o‘quv topshirig‘i», «biluv topshirig‘i», «ijodiy topshiriq», «amaliy topshiriq», «intellektual topshiriq», «muammo» kabi qator atamalar bilan yonma-yon «mashq», «mustaqil ish» kabi atamalar ham qo‘llaniladi. «Ijodiy grafik topshirig‘i» mohiyatini aniqlash, unga didaktik, metodik ta’rif berish uchun oldin psixologiya, didaktika, metodikada o‘quv topshirig‘i tushunchasiga berilgan ta’riflar tavsifini beramiz. Olimlar topshiriq tushunchasini tahlil qilar ekan, motiv, munosabat, maqsad, sharoit kategoriyalarini tahlil qiladi: motiv – o‘quvchi bilan o‘quv topshirig‘i o‘rtasidagi munosabatni yuzaga chiqarib, o‘quvchilarni maqsadga yetaklaydi, xatti-harakatlarni esa ishga. Topshiriqda berilgan munosabat, maqsad, shart- sharoitga ko‘ra topshiriq qabul qilinadi, yechiladi. Munosabat, maqsad, amal qilinadigan shart-sharoit topshiriqning ichki mazmunini tashkil etadi. Topshiriq tushunchasiga yana quyidagicha ta’rif berishgan: topshiriq – bu ma’lum shart asosida berilgan maqsaddir. Ular topshiriqlarning xususiyatlarini bayon etishda «ehtiyoj», «motiv», «faoliyat» kabi tushunchalardan foydalanishgan. Ehtiyoj, deydi ular, faoliyatni ishga tushiradi, motiv esa kishini faoliyatga undaydi. Insoniy faoliyatda xatti-harakat, faoliyat usullari ajratiladi. Bulardan birinchisi – xatti- harakat erishiladigan maqsadga, ikkinchisi – faoliyat usullari esa maqsadni amalga oshirish shart-sharoitiga yo‘nalgan. 34

Topshiriqli holatda subyekt (topshiriqni bajaruvchi) va obyekt (bajarish uchun berilgan topshiriq) o‘zaro ta’sir doirasida amal qilib, paydo bo‘lgan ehtiyojni qondirishadi. Bu hodisa topshiriqli holat mavjudligidan amal qiladi. Topshiriqli holat subyektning barcha xatti-harakatlarini belgilaydi, subyekt berilgan holatni yangilab, o‘zgartirib o‘z ehtiyojlarini qondirishga intiladi. Topshiriqlarda insoniyat to‘plagan tajribalar qayd etiladi, shu bilan birga ular moddiy va ma’naviy boyliklarni yangilash va yanada boyitish vositasi sanaladi. Ulardan barcha kasb egalari foydalanishadi. Shu manbada topshiriqlarni uch guruhga ajratib o‘rganish g‘oyasi asoslangan: a) ijtimoiy-ishlab chiqarish topshiriqlari. Barcha kasb egalari bunday topshiriqlarni o‘z oldiga qo‘yib, hal qilishadi. Ijtimoiy-ishlab chiqarish topshiriqlarini qo‘yish yo‘li bilan atrofimizni o‘rab olgan muhit, jamiyat rivojlantiriladi; b) ilmiy bilishga oid topshiriqlar. Bularni odatda ilmiy muammolar deb aytishadi. Muammo savolning shunday ko‘rinishiki, uning javobi fan to‘plagan bilimlar orasida mavjud bo‘lmaydi. Fanda eng kichik muammolarni yechishdan tortib, dunyo ahamiyatiga ega topshiriqlarni hal qilish ilmiy muammolarni qo‘yish va bajarishdan iborat. Ilmiy muammolarning asosiy vazifasi tabiat, jamiyat va ong hodisalarini o‘rganib yangi bilim, faoliyat usullarini kashf etishdir; v) o‘quv-biluv topshiriqlari. Bunday topshiriqlar ta’lim jarayonida qo‘yiladi. Ular vositasida o‘quvchi shaxsi rivojlantiriladi. Quyidagi tadqiqodlarga tayanib, chizmachilik fanidan ijodiy topshiriqlar tizimini asoslash mumkin. Buning uchun topshiriqlar nazariyasida qo‘llanadigan asosiy tushunchalarning ma’nolarini yanada oydinlashtirish, chegaralashga zarurat tug‘iladi. Bu xildagi tasavvur «topshiriq»ning quyidagicha turlarini qayd etish imkonini beradi. 1. Ijtimoiy topshiriq – jamiyatning moddiy negizini yanada rivojlantirish, moddiy ishlab chiqarishni yanada takomillashtirishga mo‘ljallangan vazifalar. Bu xildagi topshiriqlarni barcha kasb egalari o‘z oldiga qo‘yadi, bajaradi. 35

2. Fan sohasida qo‘yiladigan topshiriqlar. Bunday topshiriqlarni fan xodimlari o‘zi uchun belgilab, ularni bajaradi. Ular fan muammolari sanaladi. Muammo shaklida qo‘yilgan savolga javob izlash yo‘li bilan fan va undan amaliy faoliyatda foydalanish yanada takomillashtiriladi. 3. Ta’lim-tarbiya sharoitida qo‘llanadigan topshiriqlar. Barcha o‘quv predmetlari vakillari bunday topshiriqlarni ta’limga tatbiq qilib, ta’limdan ko‘zlangan maqsadlarni amalga oshirishadi. «O‘quv topshirig‘i» atamasi psixologiya, didaktika va matematika fanlari sohasida qo‘llanadigan umumiy, mazmundor, ko‘p qirrali kategoriyadir. O‘quv topshiriqlarining nimaga (o‘rganilgan bilimlar va tafakkurga) mo‘ljallanganligini inobatga olib, ularni ikkita guruhga ajratib o‘rganamiz: qayta esga tushirish (xotira)ga mo‘ljallangan va ijod qilish (tafakkur)ga oid topshiriqlar. Xotiraga mo‘ljallangan topshiriqlarni ta’limga tatbiq etishda o‘quvchilarning u yoki bu mavzu doirasidagi tayyorgarligi hisobga olinadi. Mashq - u yoki bu mavzu doirasida bilim, faoliyat usullarini bir xil o‘quv sharotida bajarishga oid o‘quv topshirig‘idir. Mashq qilish jarayonida bilimlar esga tushiriladi; esga tushirilgan bilim, faoliyat usuli aytilgan (berilgan) o‘quv holatiga tatbiq qilinadi; mashq qilish natijasida subyekt (shaxs) faoliyati takomillashtiriladi. Bu hodisani nazarda tutib, ayrim mutaxassislar «mashq qilinadi» iborasini ishlatishadi. O‘quv topshirig‘i bajariladi, mashq qilinadi.O‘quv topshirig‘ini bajarish yo‘li bilan o‘quvchi masala yechimini topsa, mashq qilish yo‘li bilan o‘z bilimi, faoliyat usullarini takomillashtiradi. Trenirovka - bu bir xil bilim, faoliyat usulini bir xil sharoitda takrorlash demakdir. Uning mohiyati xatti-harakatlarni oddiy takrorlash bo‘lib, uning vositasida faoliyatning u yoki bu sifati yanada takomillashtiriladi. Test topshirig‘i - «test» (inglizcha-test-sinash, tekshirish, tadqiq qilish, o‘rganish ma’nolarini bildiradi). Psixologiya va didaktikada «standartlashtirilgan topshiriq» ma’nosini anglatib, tekshirish natijasiga qarab, o‘quvchilarning tayyorgarligini baholashni bildiradi. Test – bu o‘quvchilarning bilimi, ko‘nikma va malakasi, ijodiy faoliyat tajribasi, o‘quvchida shakllangan munosabatlarni 36

tekshirish vositasidir. Tafakkurga mo‘ljallangan topshiriqlar ni ta’limga tatbiq etishda o‘quvchilar ijodiy faoliyat ko‘rsatadi. Xotiraga mo‘ljallab tuzilgan o‘quv topshiriqlari o‘rganilgan (shuningdek, o‘rganilayotgan) bo‘limlarni yanada takomillashtirish, tafakkurga mo‘ljallab tuzilgan o‘quv topshiriqlar o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Ijodiy topshiriqlar rang-barang bo‘lib, ular o‘quvchilar tafakkurini mo‘ljalga olib tuzilganligi, o‘quvchilarda ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilganligi bilan o‘quv topshiriqlarining esga tushirish yo‘li bilan bajariladigan turlaridan farq qiladi. O‘quvchilar faoliyatiga ko‘ra ijodiy topshiriqlarni uch guruhga ajratib tahlil qilishni mo‘ljalga oldik. Bular ijodiy mustaqil ish, ijodiy mashq, o‘quv muammolaridir. A) Ijodiy mustaqil ish ijodiy topshiriqlarning boshqa turlaridan ikki jihati bilan farq qiladi: operativ (zudlik bilan) tashkil etish imkoniyati borligi va o‘quv- biluv faoliyatini davom ettirish imkoniyatiga egaligi. Binobarin, ijodiy mustaqil ish ta’limning shunday vositasiki, uni ta’limga tatbiq etish yo‘li bilan -o‘qish, o‘rganishga ishtiyoq davom ettiriladi, dars doirasida hosil qilingan motivlarning davom etishi ta’minlanadi; -o‘quvchilarni bilishga, bilim, malakalar doirasini kengaytirishga olib keladi; -o‘rganilayotgan o‘quv materiali ustida o‘quvchilarning o‘z faoliyatlarini mustaqil davom ettirishga zamin tayyorlaydi; -o‘quvchilar faoliyatiga rahbarlik qilishni ma’lum darajada osonlashtiradi. B) Ijodiy mashq. mashqlarning bir turi-trenirovka qilish uchun tuzilgan mashqlarning xotiraga mo‘ljallanganligi misollar bilan tavsiflangan edi. Har doim bilimlarni esga tushirib mashq qildirish ta’limda o‘quvchilarning zerikishiga sabab bo‘ladi. Mashq qilish jarayonida o‘quvchilarning zerikishini bartaraf etish uchun ijodiy mashqlardan foydalaniladi. Xo‘p, ijodiy mashqni qanday tushunish kerak? Ijodiy mashq noijodiy mashqdan ikki xil xususiyatiga ko‘ra farq qiladi: o‘rganilgan bilimlarni yangi-yangi o‘quv holatlarida sinab ko‘rish; o‘rganilgan 37

bilimlar doirasini kengaytirish. Keyingi xususiyat didaktikada kumulyatsiya hodisasi sifatida qaraladi: «Kumulyatsiya hodisasiga ko‘ra, o‘quvchi oldin o‘rganilgan o‘quv materialiga takroriy qaytib kelganda o‘z tushunchasi doirasini yangi bilimlar, tasavvurlar, faktlar, bog‘lanishlar bilan boyitadi». V) O‘quv muammolari – «o‘quv topshiriqlari majmui bo‘lib», ularni ijodiy topshiriqlar tizimi shaklida tasavvur qilish mumkin. Chizmachilik darslarida qo‘llaniladigan ijodiy topshiriqlarning metodik xususiyatlarini yanada oydinlashtirish uchun -jadvalni keltiramiz: Chizmachilikdan ijodiy grafik topshiriq turlari 2.3-jadval Ijodiy topshiriq turlari Ijodiy topshiriqlarning o‘ziga xos xususiyatlari Ijodiy topshiriqlarning o‘quv faoliyatida bajaradigan vazifasi Ijodiy mustaqil ish O‘quv-biluv faoliyatining evristik imkoniyatini o‘stirish O‘rganilayotgan mavzu doirasida biluv faoliyatini davom ettirishni ta’minlash Ijodiy mashq O‘rganilayotgan hodisani yangi axborotlar bilan kengaytirish O‘rganilgan bilimlarni yangi- yangi o‘quv holatlarida qo‘llash O‘quv muammosi Bir maqsadga yo‘naltirilgan kompleks o‘quv topshiriqlari tizimi Mavzu doirasida yangi bilim, faoliyat usullarini topish Ta’lim jarayoni bosqichlarini hisobga olib, ijodiy topshiriqlarning quyidagicha funksiyalarini qayd etamiz: tayyorgarlik bosqichi yangi bilimlarni qabul qilishga hozirlik; bilimlarni bevosita idrok qilish bosqichida o‘rganilayotgan hodisaning asosiy xususiyatlarini tahlil qilish; mustahkamlash bosqichida o‘rganilgan bilimlarni o‘xshash o‘quv holatlariga tatbiq qilish; bilimlarni tatbiq qilish bosqichida bilim va malakalarni yangi-yangi o‘quv holatlarida ishlatish; bilimlarni umumlashtirish jarayonida umumlashtirish, faoliyatni tartibga tushirish funksiyalarini bajaradi. Bulardan ma’lum bo‘ladiki, o‘quv topshiriqlarining boshqa turlariga o‘xshab, ijodiy topshiriqlar ham turli-tuman ishlarni hal qilish vazifalarini bajaradi. Demak, ijodiy topshiriqlar ko‘p funksiyali metodik hodisadir. 38

Ijodiy topshiriqlar mazmunini tushunish, ularda qayd etilgan maqsadni anglash, topshiriqning faoliyatda bajaradigan ishini fahmlash, faoliyat usullarini topshiriq(lar)ni bajarishga tatbiq qilish o‘quv-biluv faoliyatini boshqarish imkoniyatlarini ham oshiradi. O‘quv-biluv faoliyatini boshqarish – bu «... o‘quvchining bir faoliyat turidan ikkinchisiga o‘tishiga va shu asosda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishning quyi darajasidan yuqori darajasiga ko‘tarilishiga rahbarlikdir». Ўқув топшириқлари назариясида топшириқлар тизимини тайёрлаш муаммоси энг долзарб масалалардан бири саналади. Bunda o‘quv topshiriqlari, ayni holatda ijodiy o‘quv topshiriqlari tizimini tayyorlashning turli nuqtai nazarlari tahlil qilingan: F.B.Sushkova grafik mazmunli topshiriqlar tizimini tayyorlashda rioya qilinadigan didaktik talablarni o‘rgangan. Uning yozishicha, adabiyotlarda topshiriqlarni ta’limga tatbiq etishning eng asosiy nuqtai nazarlaridan biri tabiiy (jonli) tilda bayon qilingan topshiriqlarni sun’iy tilga, masalan, graflar vositasida bayon qilishga kam ahamiyat berilgan, topshiriq mazmuni bo‘yicha tuzilgan graflarni sharhlashni o‘quvchilarga o‘rgatish e’tibordan chetda qolgan. «Har qanday topshiriq o‘ziga oid shart, savol, izlanadigan noma’lumdan iborat. Bular topshiriqning tarkibiy qismlari sanaladi. O‘quv topshiriqlarining qurilishini o‘rganish yo‘li bilan ularning tizimini asoslash mumkin». F.B.Sushkova o‘quv topshiriqlari tarkibini o‘rganib, grafik mazmunli topshiriqlarning uch tipini ajratgan: 1) berilgan topshiriqning grafini tayyorlash; 2) tuzilgan grafni sharhlash; 3) sharhlangan grafik asosida yangi grafik tayyorlash. Shunday qilib, F.B.Sushkova o‘quv topshirig‘ining tarkibini o‘rganib, ularning tizimini tayyorlash g‘oyasini ilgari surgan. Chizmachilik darslarini tashkil qilish va uni amalga oshirishda eng avvalo bilish faoliyati, fazoviy tasavvur, mantiqiy va obrazli tafakkur, ijodkorlik kabi bir qator faoliyatlarni tarkib toptirishga e’tibor berish lozim. Bu borada ijodiy, yangilik yaratish qobiliyatni rivojlantirish asosiy omil hisoblanadi. Yangilik subektiv va obektiv bulishi mumkin. Yangilik faqat yaratuvchiga 39

nisbatan yangi bo‘lsa-subektiv, birinchi bor yaratilgan yangilik-obektiv yangilik deyiladi. Shunga kura yangiliklarni vjudga keltirish, ya’ni biror narsani yangidan loyihalash ko‘p fanlarda, jumladan arxitektura, dizayn va boshqalarda maxsus bilimni talab qiladi. Chizmachilik darslarida loyihalash elementlarining amalda joriy qilinishi xar xil buyum va detallarning fazoviy holatlarini, tarkibidagi konstruktiv elementlarni o‘zgartirish, surish va burish bilan ularning texnologik jarayoni, og‘irlik vaznlarini kamaytirish va dizayn talablariga mos yangi shakl nazarda tutiladi. Bu albatta subyektiv yangilik xisoblanadi. Chizmachilik darslarida o‘quvchining ijodiy faoliyatini rivojlantirishda ijodiy masalalardan foydalanish eng maqbul, unumli va samarali vositalardan biridir. Chizmachilikdan ijodiy topshiriqlar tizimini yaratishda amal qilinadigan o‘quv holatlari xususiyatlari, ijodiy topshiriqlarning ta’lim jarayonidagi vazifalari, mohiyati, didaktik va metodik jihatlari inobatga olinishi kerak. Bunday ijodiy masalalarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u turli xil javoblarga ega bo‘lib, o‘quvchi har qanday detalning tarkibiy qismi geometrtk sirtlarning yig‘indisidan va ular alohida geometrik tushunchalar bilan ifodalanishini anglaydi va o‘zaro bog‘lanishlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladi Ular ongida narsaning hajmi namoyon bo‘ladi. Bu esa har qanday detalning tarkibiy kismini to‘g‘ri tahlil qilishga, ijodiy imkoniyatlarini ishga soluvchi grafik ishlarni bajarishga oid ko‘nikmalarini shakillantirshga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, chizmachilikdan ijodiy topshiriqlar tizimini tayyorlashda quyidagi metodik tamoyillarga asoslanmoq zarur: - ijodiy o‘quv topshiriqlarining o‘quv materialiga mosligi; - ijodiy o‘quv topshiriqlarining o‘quvchilarning yoshi, qiziqishi, bilish imkoniyatlariga mosligi; - topshiriqlarining izchilligi; - o‘quv topshiriqlarining mantiqiy bog‘liqligi; - o‘quv topshiriqlarining mantiqiy yakun topishi. Chizmachilikdan ijodiy o‘quv topshiriqlari tizimini tayyorlashda quyidagi 40

metodik tamoyillarga rioya qilinadi. 1. Ijodiy o‘quv topshiriqlarining o‘quv materialiga mosligi . O‘qituvchi o‘quv topshirig‘ining o‘quv materiali mazmuniga tengligi talabidan kelib chiqib, o‘quvchilar faoliyatini boshqaradi. Bu tamoyil o‘quv materiali mazmunini to‘liq o‘zlashtirish mantig‘iga rioya qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 2. Ijodiy o‘quv topshiriqlarining o‘quvchilarning yoshi, qiziqishi, bilish imkoniyatlariga mosligi. Bu tamoyil o‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish talablarini amalga oshirishga mo‘ljallangan. 4. Topshiriqlarining izchilligi. Bu tamoyil jarayonlarning o‘zaro aloqadorlik xususiyatlarini belgilaydi. 5. O‘quv topshiriqlarining mantiqiy bog‘liqligi . Bu tamoyilga rioya qilish yo‘li bilan o‘quvchilar o‘zlashtirishining davomiyligi amalga oshiriladi. Shu bilan birga, bu tamoyil o‘quv topshiriqlarining osonligi va qiyinligini, soddaligi va murakkabligini boshqarish mezoni sanaladi. 6. O‘quv topshiriqlarining mantiqiy yakun topishi . Bu tamoyil o‘quvchilar o‘zlashtirishining sistemligi g‘oyasiga asoslanib, o‘quv topshiriqlari to‘plamiga qo‘yiladigan pedagogik talablarni o‘rgangan. Kompleksda, uning yozishicha, o‘quvchilarning ijodiy va noijodiy ishlariga mos keladigan, dars tiplari va uning bosqichlari bilan uzviy bog‘langan, ham sinf jamoasining, ham alohida o‘quvchining bilish ehtiyojlarini ta’minlaydigan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish talablariga javob bera oladigan o‘quv topshiriqlarining barcha turlari, tiplari mavjud bo‘lishi zarur. Bundan tashqari, chizmachilik ta’limi jarayonida foydalaniladigan ijodiy topshiriqlarning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: - o‘quvchilar tomonidan misol va masalalar tuzish hamda ularni o‘zgartirishga dior topshiriqlar; - misol va masalalarni biror belgisiga ko‘ra guruhlarga ajratishga doir topshiriqlar; - taqqoslashga doir topshiriqlar; 41

- sharti yetishmaydigan topshiriqlar; - ko‘p yechimli topshiriqlar; - nostandart yechimga ega bo‘lgan topshiriqlar; - mantiqiy xarakterdagi topshiriqlar; -predmetlarning fazoviy holatini almashtirish bilan bog‘liq (predmetning shakli yoki fazoviy holatini o‘zgartirish); -yig‘ish chizmalarini bajarishga aloqador, tasvirni rekonstruksiyalash, - ularni qisman almashtirish; - loyihalash elementlari bo‘lgan masalalar; -tavsif bo‘yicha moslamalar va ular uchun zarur bo‘lgan barcha chizmalarni bajarish talab etiladigan ijodiy xususiyatdagi masalalar. Mazkur masalalar oddiydan murakkabga didaktik prinsipiga asoslangan bo‘lib, ularni murakkablik darajasiga ko‘ra tabaqalashtirilgan tizimi ishlab chiqilgan (2.6-rasm). 1-daraja : reproduktiv harakterga ega bo‘lgan masalalar; 2-daraja : o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini past darajada faollashtiruvchi masalalar; 3-daraja : o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini yuqori darajada faollashtiruvchi masalalar. Chizmachilik darslarini tashkil qilishda o‘quvchilarni ijodiy faoliyatga yo‘naltirish lozim. Binobarin chizmachilik ta’limi zimmasiga faol, ijodiy izlanuvchan shaxsni tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Ijodiy faoliyatni rivojlantirish nafaqat o‘quv jarayonini muvaffaqiyatli bajarishda, balki tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirish uchun ham zarur, bu esa pirovard natijada o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlantirishga, mehnatga hurmat va havasini tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. 42

2.6-rasm. Chizmachilikda qo‘llaniladigan masalalarning tabaqalashtirilgan tizimi. 44

Иккинчи боб бўйича хулосалар 1. Мактаб амалиётида фойдаланиладиган график топшириқлар, ўқувчи шахсини ва унинг билиш фаолиятини ривожлантириш, ўқувчиларда мавжуд бўлган билимларини ўқув топшириқларини бажаришга сафарбар этиш, билиш фаолиятини ривожлантириш воситалари сифатида гуруҳларга бўлиб таҳлил қилинди. 2. Машқ ва масалалар ўқувчилар тафаккурига таъсир этиш даражасига кўра табақалаштирилди. 45

3.ТАЖРИБА-СИНОВ ИШЛАРИ. Tajriba-sinov va nazorat sinflarida o‘quvchilar bilish faoliyatining rivojlanish darajasi haqida obyektiv va keng qamrovli ma’lumotlarni olish uchun nazorat ishlarini o‘tkazishning quyidagi mezonlari asos qilib qabul qilindi: - didaktik tajriba-sinov ishi davomida o‘quvchilarning bilim va malakalarini baholash uchun to‘g‘ri javob soni bilan o‘lchanishi, asos qilib olindi; - o‘quv materialidan samarali foydalanish, o‘quv materialining mazmunini o‘zlashtirish uchun bilish faoliyatining faollik darajasini talab qiluvchi topshiriqlar tanlash; - o‘quvchilar bilish faoliyatining rivojlanganligini tekshirish va ta’minlashda topshiriqlarning bilish imkoniyatlariga mosligini ta’minlash; - o‘quvchilarning yuqori darajadagi bilish faoliyatini butun dars davomida saqlash (dars davomida o‘quvchilar faoliyat turlari navbat bilan almashtirib turildi). Tajriba-sinov va nazorat sinfi o‘quvchilarining bilish faolligini rivojlantirish darajasi to‘g‘risida obyektiv ma’lumot olish uchun nazorat ishlarini tayyorlashning quyidagi tamoyillari ishlab chiqildi: - yechilishi bo‘yicha o‘quvchilar bilish faoliyatining har xil darajasini talab qiluvchi masala tizimini nazorat ishlariga kiritish; - topshiriqlarning murakkablik darajasi o‘quvchilarning bilish faolligi darajasiga mos kelishi. Tajriba uchun o‘tkazilgan dars jarayonlarida ijodiy topshiriqlar qo‘llanildi. Darslar umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8 va 9-sinflarida grafik tayyorgarlik mazmunida bo‘lib davlat ta’lim standartlari normativ hujatlarida o‘z aksini topgan. Quyida chizmachilik darsligida mavjud mavzularning dars ishlanmalarini keltiramiz. 46

Mavzu. Tasvirlash elementlariga doir grafik masalalar echish. Darsning ta’limiy maqsadi. O‘quvchilarga loyihalash, ijodiy grafik masalalar va detalning fazoviy holatini o‘zgartirishga oid bilimlar berish. Darsning tarbiyaviy maqsadi. Tasvirlash jarayonida ko‘p fanlardan har tomonlama keng, atroflicha va ijodiy fikrlashni talab qilish zarurligini o‘quvchilar ongiga singdirish. Asosiy tushuncha va atamalar. Tasvirlash , ijod, fazoviy holat . Minimal talablar . Detalning geometriyasini qisman o‘zgartirish, ijodiy grafik masalalar, detalning fazoviy holatini o‘zgartirish haqida bilimlar berish. Dars metodi . So‘zlab berish, tushuntirish, suhbat o‘tkazish va darslik bilan ishlash. Dars jihozlari . Tasvirlash ga oid plakat, modellar, detallar . Darsning turi . Yangi bilimlarni o‘zlashtirish . Darsning tavsifi . Darslikda bayon etilgan. Bilimlarni mustahkamlash uchun savollar. Darslikda berilgan. Mustaqil ta’lim . Darslikda mashq (topshiriq) sifatida berilgan . Ta’limiy testlar . 1.Dizayn qanday ma’noni anglatadi? A. Chizma. B. Surat. C. Fotografiya. D. Reklama. 2.Chizma orqali amalga oshirilgan loyiha nima deyiladi? A.Ijodiy loyihalash. B.Qayta ta’mirlash. C.Yangi loyihalash. D.Loyihalashga kirmaydi. 3.Yangi buyumlar ixtiro qilinayotganda javobi ko‘p turli bo‘lsa, loyihalash natijasi nima deyiladi? A. Ijodiy. B. Nisbiy. C. Qayta loyihalash. D. Salbiy. 4.Loyihalashga doir ishlar nimalar bilan bog‘liq? A.Turli chizmalar, eskizlar, texnik rasmlar bilan bog‘liq. B.Istiqbolli tasvirlar yasash bilan. C.Yig‘ish chizmalarini tuzish bilan. D.Konstruktor hujjatlarini tahlil qilish bilan. 47

5.Detal nima uchun qayta loyihalanadi? A.Detal shaklini dizayn talabiga keltirish uchun. B.Detalni kattalashtirish uchun. C.Detalning shaklini o‘zgartirish uchun. D.Detalni kichikroq qilib qayta yasash uchun. Uyga vazifa. beriladi. Mavzu. Detallar shaklini o‘zgartirishga oid grafik masalalar. Mashg‘ulotning tashkiliy qismidan keyin eskiz, texnik rasm bajarish, kesim yuzalarini shtrixlash usullarini takrorlash va uyga berilgan vazifani tekshirib baholagandan so‘ng, yangi mavzuni tushuntirishga kirishish. Dastlab, loyiha lash haqida umumiy tushunchalar beriladi. Haqiqatan ham loyihalash murak kab jarayon bo‘lib, u loyihachidan ko‘p fanlardan har tomonlama keng bilimni va ijodiy fikrlashni talab qiladi. Lekin chizmachilikda bu jarayonni tajribada sinalgan usul, ya’ni boshlang‘ich ko‘nikmalarni berishdan boshlash zarur. Detalning avval kichik qismini ko‘rsatilgan nishon chiziqlar bo‘yicha xuddi gazlamani qaychi bilan kesganday olib tashlash, keyingi mashqlarda ba’zi qismlarini boshqa shakl bilan almashtirish mashqlarini berish maqsadga muvofiqdir. Darsda detalning shaklini o‘zgartirishga oid loyihalash olinadi va loyihalash elementlariga doir grafik masalalar amaliy mashg‘ulot sifatida o‘tkaziladi. Darslikda berilgan mashqlardan tashqari, o‘qituvchi ba’zi iqtidorli o‘quvchilarga shu mazmunda, ammo murakkabroq shakllar ustida ishlashni tavsiya qilishi mumkin. Mavzu. Detalning fazoviy holatini o‘zgartirishga oid grafik ishlar. Mashg‘ulotning tashkiliy qismidan keyin oldingi darsda o‘tilgan mavzu savol-javob usulida qisqacha takrorlanadi. Mashg‘ulot mavzusi avvalgi darslarning mantiqiy davomi bo‘lib, bunda o‘quvchi detalning ma’lum qismini emas, balki unga to‘laligicha qarab, u ma’lum burchakga burilganda uning ko‘rinishlari qanday bo‘lishini ko‘z oldiga keltirishi va fikrlashi zarur bo‘ladi. Bu jarayon avval o‘quvchi fikrida bajariladi, so‘ngra 48

uning tasavvurida hosil bo‘lgan yangi shakl qog‘ozga proyeksiyalar ko‘rinishida ko‘chiriladi. O‘quvchi bu jarayonda tayanch shakl sifatida haqiqiy tasvirni ko‘rib turgan bo‘lsa, konstruktor o‘z xayolida hosil bo‘lgan shaklni qog‘ozga eskiz sifatida ko‘chiradi. Demak, bu jarayon o‘quvchining loyihalash yo‘nalishidagi eng dastlabki ko‘nikmalaridir. Albatta, bu darsda o‘qituvchi o‘quvchilarning shaxsiy qobiliyatlariga qarab mashqlarni bo‘lib berishi mumkin. To‘g‘ri bajarilgan ishlar va qiyinlashtirilgan variantlarni bajargan o‘quv- chilarni, albatta rag‘batlantirish va ularga dasturdan tashqari mustaqil ishlashiga vazifalar berilishi maqsadga muvofiqdir. Uyga vazifa. O‘tilgan dars mavzusini mutolaa qilish, mashq bajarish. NATIJA: Ijodiy grafik topshiriqlar orqali o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish muammosi bo‘yicha maktablar tajribasidagi holati o‘rganildi. Tajriba masalalarini tavsiflash, ularni yechish vositalarini tanlash uchun tajriba va nazorat sinflarida o‘quvchilar o‘zlashtirish darajasi to‘g‘risidagi ma’lumotga ega bo‘lish zarur edi. Shu bois muammo borasida kerakli ma’lumotlarni aniqlash bo‘yicha izlanishlar olib borildi va samarasini tekshirish ishlari o‘tkazildi. Tajribaning asosiy maqsadi: a) chizmachilikni o‘qitishda bilish faoliyatiga nisbatan o‘quvchilarning qiziqishini uyg‘otish, grafik topshiriqlar mazmunidagi topshiriq ko‘rinishlari to‘g‘risida tasavvurni shakllantirish, ularni bajarishdagi ahamiyatini ko‘rsatish; b) o‘qituvchilarni chizmachilik darslarida kompyuter texnologiyasidan foydalanish metodikasi bilan tanishtirishdan iborat edi. Bu davr uchun 8 va 9-sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan o‘quv materiali va o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Tavsiya etilayotgan tizim bo‘yicha mashg‘ulot o‘tkazish usuli bilan o‘qituvchilarni tanishtirish maqsadida ular bilan suhbat o‘tkazildi. Bu davrda biz tayyorlagan animatsiyali kadrlar tizimidan chizmachilik darslarida foydalanildi hamda animatsiyali kadrlar tizimi qayta ko‘rib chiqildi va takomillashtirildi. 49

Tajriba-sinov ishlarida 2 ta sinfda o‘tkazildi. 42 ta o‘quvchi 2 ta guruhga bo‘lindi. 1 tasi tajriba guruhi, 2-si nazorat sinflari sifatida belgilandi. Avval tajriba-sinov izlanishida qatnashgan guruh talabalarining real bilish imkoniyatlari tahlil qilindi. Buning uchun tajriba guruhlarining barchasida tashxislash ishlari amalga oshirildi: tasvirni idrok qilish, uni fikran tahlil qilib grafik topshiriq talab etiladigan og‘zaki javobli masalalar, axborotlar va fazoviy almashtirishlar grafik vositada ifoda etiladigan masalalar orqali talabalarning tajriba-sinov ishlariga tayyorgarlik darajasi aniqlandi. Tajriba-sinov ishlarida ishtirok etuvchi o‘quv malakalariga “qoniqarli” (+) hamda “qoniqarsiz” (-) belgilar bilan qayd qilindi. Nazorat natijalari 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Talabalarning tajriba-sinov ishlariga tayyorgarlik darajasi (foiz hisobida)Tajriba-sinov ishlarini o‘tkazishda tayyorgarlikka ega bo‘lgan talabalar soni O‘quv malakalari Tasvirni idrok qilish, tasavvur qilish, uni fikran tahlili talab etiladigan og‘zaki javobli masalalar Axborotlarni grafik vositsida ifoda etiladigan masalalar Chizma haqida tushunchaga ega geometrik jismlarni tahlil qila oladi V┴H┴ W tekisliklar sistemasini va detal ko‘rinishlarini tahlil qila oladi Proyeksiyalash usullarini biladi Asosiy geometrik jismlarni to‘g‘ri burchakli proyeksiyalarini bajara oladi 42 72 70 62 51 44 Tajriba-sinov ishlariga jalb qilingan o‘quvchilarning tayyorgarligi «qoniqarli» deb topildi. Demak, ajratilgan guruh jamoalari bilan chizmachilik darslarida tadqiqot muammosi yuzasidan tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish mumkin, degan xulosaga kelindi. Topshiriqni to‘g‘ri bajarish o‘quvchilardan quyidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni tadbiq qilishni nazarda tutadi: fazoviy tasavvur, detalni V ┴ H ┴ W tekisliklar sistemasida to‘g‘ri joylashtirish, bosh ko‘rinishni tanlay bilish, detalning to‘g‘ri burchakli proyeksiyasi bo‘yicha fazoda uning yaqqol tasvirini tasavvur qila 50

olamiz, yaqqol tasviri bilan berilgan detalni tahlil qilish va geometrik jismlarga ajratish. O‘quvchilarning chizmachilikdan o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini aniqlash bosqichida fazoviy tasavvur va bilim darajasi haqida obyektiv va keng qamrovli ma’lumotlarni olish maqsadida nazorat ishlarini o‘tkazishning quyidagi mezonlari ishlab chiqildi: -didaktik tajriba-sinov ishi davomida talabalarning bilim va malakalarini baholash uchun to‘g‘ri javob soni bilan o‘lchanishi asos qilib olindi; -o‘quv materialidan samarali foydalanish, o‘quv materialining mazmunini o‘zlashtirish uchun bilish faoliyatining faollik darajasini talab qiluvchi topshiriqlar tanlash; Topshiriqlar talabaning bilish imkoniyatlariga mosligini ta’minlash. Nazorat topshirig‘ining mazmuni quyidagicha : raqamlar bilan ko‘rsatilgan detalning ikki ko‘rinishiga asosan harflar bilan ko‘rsatilgan uchinchi ko‘rinishi topilsin. Topshiriqni to‘g‘ri bajarish talabadan fazoviy tasavvur, detalni V ┴ H ┴ W tekisliklar sistemasida to‘g‘ri joylashtirish, detal ko‘rinishlarini tasavvur qilish, yaqqol tasviri bilan berilgan detalni tahlil qilish va geometrik jismlarga ajratish, izlanuvchanlik, ijodkorlik kabi bilim, ko‘nikma va malakalarni faollashtirishni talab qiladi. Talabalarning o‘zlashtirish darajasi besh ballik tizimda baholandi. Nazorat va tajriba sinflaridagi o‘quvchilar nazorat ishining umumiy natijasi Kuzatilgan sinf Tajribada ishtirok etgan sinflar N Баҳо «5» «4» «3» «2» Tajriba sinf 20 4 10 4 2 Nazorat sinf 22 2 6 10 4 Eksperimental tadqiqot natijalari chizmachilik darslarida qo‘llanilgan ijodiy grafik topshiriqlari chizmachilik ta’limi mazmuniga, o‘quvchilarning bilim 51

darajasiga hamda o‘quvchining fazoviy tasavvurni faol ishlashi kabi talablariga mos bo‘lganda, o‘quvchilarda ijodiy faoliyat samaradorligi oshadi degan ishchi farazning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. UMUMIY XULOSALAR 1.8-9- sinflarda chizmachilitkda mavjud va fo‘llanib kelinayotgan grafik topshiriqlar tahlil qilindi. Mazkur tahlilga ko‘ra «topshiriq» tushunchasining keng qamrovli tushuncha ekanligi aniqlandi. 2. Chizmachilik o‘qitish jarayonida o‘quvchilar qobiliyatining eng muhim sifati o‘quvchilarda fazoviy tasavvurning tarkib topishi bo‘lib, bu ijodiy topshiriqlarni bajarish jarayonida qo‘l kelishi aniqlandi va asoslandi. 3.Maktab amaliyotida foydalaniladigan grafik topshiriqlar, o‘quvchi shaxsini va uning bilish faoliyatini rivojlantirish, o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan bilimlarini o‘quv topshiriqlarini bajarishga safarbar etish, bilish faoliyatini rivojlantirish vositalari sifatida guruhlarga bo‘lib tahlil qilindi. Shunday tahlilga ko‘ra, maktabda chizmachilik o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda fazoviy tasavvur va mantiqiy tafakkurni rivojlantiradigan masalalarning turlari aniqlandi: a) chizmani o‘qish faoliyati bilan bog‘liq masalalar; b) chizmani chizish bilan bog‘liq masalalar; 4.Mazkur bobda o‘quvchilarning mustaqil masala tuzib bajarishga o‘rgatish bilan uning samaradorligi bayon qilindi hamda ilmiy tadqiqotning samaradorligi tahlil qilindi. 5.O‘quvchilarning ijodiy topshiriq bajarish jarayonida bilish faoliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan tajriba-sinov ta’limi natijasida bilish faoliyatining rivojlanishi va takomillashuvida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘lib u ta’lim samaradorligini oshirishga yordam berdi. 6.Chizmachilikda murakkablik darajasiga qarab tuzilgan ijodiy topshiriqlar tajriba sinflarida tatbiq etildi. O‘quvchilarning topshiriqlarni bajarish natijasi uning samaradorligini tasdiqladi. Topshiriqlarni ishlab chiqilgan metodika asosida bajarish o‘quvchilarning bilim darajasini sezilarli darajada oshirdi. Tajriba guruhi o‘quvchilarining o‘zlashtirishi nazorat guruhiga nisbatan o‘rtacha 9 – 10 foizdan 52

yuqori bo‘ldi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Tuzuvchilar: Sh.Qurbonov va boshqalar. – T.: Sharq, 1999. . 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997. 3. O‘zbekistonning ta’lim konsepsiyasi. – T.: Sharq, 1997. 4. Barotov Sh.R. O‘quvchi shaxsini o‘rganish usullari. – T.: O‘qituvchi, 1995. 5. Vasilenko YE.A. Metodika obucheniya chercheniyu. – M.: Prosvesheniye, 1990. 6. Dembinskiy S.I., Sevastopolskiy N.O. O‘rta maktabda chizmachilik darslari. – T.: O‘qituvchi, 1978. 7. Yodgorov. N.J. Chizmachilikda fazoviy tasavvur // Xalq ta’limi. –Toshkent, 2001. - №2, 8. Jumaniyozov Q.S. Umumta’lim maktab o‘quvchilarining geometrik tasavvurini rivojlantirish metodikasi: Ped. fanl. nomz. ...dis. – T.: 2001. 9. Ziyomuhammadov B., Abdullayeva Sh. Ilg‘or pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Abu Ali Ibn Sino, 2001. 10. Zokirov I.I. Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etishning nazariy-amaliy asoslari.: Ped. fanl. nomz. ...dis. avtoreferati. – T.: 2005. 11. Isayeva M. Sh. Chizmachilikdan topshiriqlar. – T.: O‘qituvchi, 1992. 12. Nishonova Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlashni rivojlantirishning psixologik asoslari: Ped. fanl. dokt. ... dis. – T.: 2005. 13. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik IX sinf uchun darslik. – T.: Sharq, 2004. 14. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik VIII sinf uchun darslik. – T.: Sharq, 2004. 15. Rahmonov I. Chizmalarni chizish va o‘qish. – T.: O‘qituvchi, 1992. 16. Raxmonov I.T. Chizmachilikdan didaktik o‘yinlar. – T.:O‘qituvchi, 1992. 17. Umronxo‘jayev A. Maktabda chizmachilik o‘qitish metodikasi. – T.: O‘zbekiston, 2002. 18. Umronxo‘jayev A. Maktabda chizmachilik o‘qitish. – T.: O‘qituvchi, 1991. 19. Umronxo‘jayev A. Maktabda chizmachilik o‘qitishni takomillashtirish. – T.: O‘qituvchi, 1993. 53

ИЛОВА 1. Берилган икки кўриниш асосида учинчи кўринишни шундай танланки, натижада унинг яққол тасвири ўзгариб, камида 10 та деталь ҳосил 54

бўлсин. 2. Икки кўриниши берилган деталларнинг бир-бирдан фарқи айнан бор ёки йўқлиги унинг яққол тасвирини чизиш орқали аниқлансин. 4. Тўрта ўқувчи детальнинг фронтал проекциясини бир ҳил ҳосил қилишди.а) Аммо унинг горизонтал проекциясига навбат келганда эса улар уни ҳар хил бажаришди.б) Қайси ўқувчи топшириқни туғри бажарган экан? Балки ҳамма жавоблар тўғридир? 5.Ўйлаб кўринг-чи, берилган модельларнинг тасвири қандай кўринишга эга? 6. Берилган икки кўриниш асосида учинчи кўриниш ҳамда яққол тасвир ҳосил қилинсин. 7. Оддий детальларнинг тасвирини ҳосил қилиш орқали билимизни синаб кўринг. Жадвал катакларида 8 та вертикал ва горизонтал ҳолатда берилган детальнинг проекциялари берилган. Шу орқали 2 та параллилопипеддан иборат бўлган детальларнинг яққол тасвири ҳосил қилинсин. 8. 2 та цилиндрик уюқли, ўзаро кесишган 4 та ҳар хил кўринишга ега бўлган тасвир берилган. Бу уюқни тўлиқ ёпиш учун тиқин қандай кўринишга эга бўлиши керак? 9. Тасаввурни бойитинг. Расмда бир рангда ишланган контурли тасвир яъни деталнинг 3та проекцияси шарт сифатида олинган. Шундан фойдаланиб проекция кетма-кетлик қоидасига мувофиқ унда етишмайдиган чизиқлар ҳамда деталнинг яққол тасвири ҳосил қилинсин. 10. Детальнинг 3та проекцияси айнан ГОСТ сўзида ифодаланган бўлиб бунда С ҳарфи қўшимча горизонтал таъсвир сифатида қаралган. Шундан фойдаланиб детальнинг 3та проекцияси ҳамда яққол таъсвир ҳосил қилинсин. 55

O'xshashlar

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti

Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi

Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati

Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi