Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati - Tasviriy san'at - Diplom ishlar

Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

593.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA Q’RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TASVIRIY SAN‘AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika-psixologiya fakulteti dekani:_________dots.B. Jo’rayev. “____”________________ 201 3 yil RAHMONOVA SHAHLO CHORSHANBIYEVNA ning 5140700 — Tasviriy san‘at va muhandislik grafikasi ta‘lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli gudon bishining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati ” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: Sh.Quvvatov. QARSHI - 2012 1

MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………. 3-bet I BOB. Gipsli modellarni tasvirlash. 1.1.Gipsdan yasalgan modellarni rasmini chizishda ketma-ketlik uslubi……..7-bet. 1.2.Perspektiva. Gips modellarini chizishda soya yorug'liklarni berish..10-bet. 1.3.Gipsdan yasalgan modellarning konstruktiv tuzilishi................................18-bet. II bob Kasb - hunar kollejida anatomik gipsli “ Gudon ” boshining qalamtasvirini ishlash . 2.1. Kasb - hunar kollejlarida qalamtasvir darslarining o ’ qitilishi .....................23- bet . 2.2. ” Anatomik gipsli Gudon boshining chizmatasvirini ishlash ” mashg ’ ulotida yangi pedagogik texnologiyalarni qo ’ llash ......................................................24- bet . 2.3. Anatomik gipsli Gudon boshining bosqichli chizmatasvirini ishlash .......35- bet . XULOSA .........................................................................................................55- bet . Adabiyotlar ro ’ yxati . ...................................................................................... 56- bet . 2

KIRISH Mamlakatimizda jahon taraqqiyotida muhim o'ringa ega bo'lgan milliy ma'naviyatimiz asosida ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot barpo etish bosh maqsad etib belgilandi. Ushbu maqsadga erishishda asosiy e'tibor yosh avlodni barkamol ma'naviy va jismonan sog'lom, yuqori malakali kasb egasi qilib tarbiyalashga qaratilgan. Prezidentimiz I. Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O'zbekistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzalarida, "biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma'naviy sog'lom o'sishi, balki ularning eng zamonaviy intelektual bilimlarga ega bo'lgan, uyg'un rivojlangan insonlar bo'lib, XXI asr talablariga to'liq javob beradigan barkamol avlod bo'lib voyaga уetish uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o'z oldimizga maqsad qilib qo'yganmiz”- degan fikrlari buning yaqqol dalilidir. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, O'zbekistonning ijtimoiy va iqtisodiy sohadagi tanlangan rivojlanish yo'li ta'lim sohasini ham tubdan yangilash bo'yicha islohotlar o'tkazishni taqozo etdi. Bu islohotlarning qonuniy asosini tashkil etuvchi hujjatlar - "Ta'lim to'g'risida"gi qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da ko'zda tutilgan maqsad va vazifalami amalga oshirishni ta'minlash uchun yangi ta'lim standartlari, o'quv reja va dasturlari, darsliklar ishlab chiqildi. Inson qadim - qadimdan san'at vositalari yordamida o'z hayotini go'zallashtirishga intilgan. Avlodlarimiz qoldirib ketgan me'moriy - madaniy yodgorliklar, tasvirlarni diqqat bilan kuzatib rassom, me'mor nimalarga qodir ekanligini bilamiz. Tasviriy san'at inson ongiga tezda ta'sir etib, unda ezgu hislar uyg'otadigan, ma'naviy olamini boyitadigan san'at turlaridan biridir. Shu bilan birga, tasviriy san'at inson shaxsining shakllanishi va kamolga yetishiga yordam beradigan 3

tarbiyachi hamdir. Yoshlarni barkamol etib tarbiyalshda tasviriy san'at, xususan, qalamtasvir fani alohida ahamiyat kasb etadi. Qalamtasvir fani badiiy, badiiy pedagogik ta'lim va estetik tarbiyada bo'lajak rassom, rassom-pedagoglar, amaliy san'at bo'yicha malakali mutaxassislarni tarbiyalashda asosiy o'quv fanlaridan hisoblanadi. Qalamtasvir mustaqil o'quv predmeti sifatida borliqni haqqoniy tasvirlash, o'quvchi-talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, estetik did va ehtiyojlarini tarbiyalashda cheksiz imkoniyatlarga ega. Shularni e'tiborga olib bo'lajak tasvi riy san'at o'qituvchisi fanning barcha bo'limlari bo'yicha chuqur bilimga ega bo'lishi, boshqa fanlar bilan aloqalari, san'atshunoslik va gumanitar yo'nalishlari haqida aniq tasawur va ularni amalda qo'llash malakalariga ega bo'lishi zarur. Kasb-hunar kollejlarda badiiy ijodkor yoshlarni tayyorlash masalasi rassom-pedagoglar oldiga mazmunan yangi vazifalarni qo'ymoqda. Shuning uchun ushbu bitiruy-malakaviy ishida o'quv dastur asosida fan o'qituvchisi bilishi zarur bo'lgan qalamtasvirlar ishlash metodikasi mavzusini yoritishni maqsadga muvofiq deb hisobladik. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi vaqtda qalamtasvir fanini o'qitishning nazariy va metodik asoslarini ishlab chiqish va uni kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at darslarida amalda qo’llash, ilmiy jihatdan asoslangan yangi yo'li, shakli, mazmuni hamda metodlarini takomillashtirish borasidagi izlanishlar davom etmoqda va u dolzarb masalalardan hisoblanadi.Chunki qalamtasvir-tasviriy san’at asosidir. Qalamtasvir borasida yetarli bilim va malakani egallamay turib, talaba kompozitsiya, rangtasvir, haykaltaroshlik, xalq amaliy san'ati va boshqa mutaxassislik fanlarini yuqori darajada o'zlashtira olmaydi. Shuning uchun mahg’ulotlarni metodik jihatdan to’g’ri tashkil etish uni zamonaviy pedagogik texnalogoyalar asosida olib borish muhim ahamiyatga ega. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Keyingi yillarda O'zbekiston umumiy o'rta ta'lim maktablari va kasb-hunar kollejlari uchun tasviriy va amaliy san'atni o'qitilishini takomillashtirish borasida 4

o'quv adabiyotlar, qo'llanmalar tayyorlangan va chop etilgan.Bitiruv-malakaviy ishda ko’rilayotgan muammo ilgari ham har tomonlama o’rganilib chiqilgan va amaliyotga joriy qilingan. Masalan, bu muammolar yechimi B.Boymetov, S.Abdirasulovlarning 2004 yilda chop etilgan “CHIZMATASVIR” S.Abdirasilov, B.Boymetov, N.Tolipov tomonidan 2006 yilda chop etilgan “TASVIRIY SAN’AT”o’quv qo’llanmasida, Rahim Hasanovning TASVIRIY SAN’AT O’QITISH METODIKASIDAN AMALIY MASHG’ULOTLAR” kabi qo’llanmalarida atroflicha ishlab chiqilgan. Ammo bu mavzu doirasida o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash hali to’liq ishlab chiqilmagan. Malakaviy ishda ana shu kamchiliklarni bartaraf qilish yo’llari taklif qilingan. Bular, “KASB-HUNAR KOLLEJIDA ANATOMIK GIPSLI GUDON BISHINING CHIZMATASVIRINI ISHLASH MAVZUSINI O’QITISH USLUBIYATI”ni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitishning o’ziga xos usullarini tadbiq qilinganligidir. Mavzuning maqsadi. - pedagogika kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at masg’ulotlarida narsaning o’ziga qarab rasm chizish mashg’ulotlari ishlanmasini zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llagan holda ishlab chiqish; - “Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli Gudon boshining chizmatasvirini ishlash mavzusini o’qitish uslubiyati” mavzusini amaliy jihatdan ishlab chiqish; Tadqiqotning vazifalari: Ushbu bitiruv-malakaviy ishida tadqiqotni olib borishda bajarilishi kerak bo’ladigan asosiy vazifalar qo’yidagilar: __ tasviriy sanatning yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyatini ochib berish; __ o’quvchilarda hajmli buyumlarni qalamda tasvirlash ko’nikmalarini rivojlantirishning samarali usullarini tadqiq qilish; __ aniq bir amaliy ish- Anatomik gipsli Gudon boshining qalamtasvirini bosqichma-bosqich ishlashning uslubiyatini ochib berish; __ kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at fanlaridanidan Davlat Talim Standartlarining mazmun va mohiyatini o’rganish; 5

__ kasb-hunar kollejlarida qalamtasvir darslarini o’qitishning o’ziga xos tomonlarini ilmiy yondoshilgan holda ochib berish; __ tasvirlashning bosqichma-bosqich amalga oshiriladign eng muhim jihatlariga e’tibor qaratish va uni amalda qo’llay olishga o’rgatish masalalarini tadqiq qilish; __qalmtasvirdan naturaga qarab tasvirlash mashg’ulotlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalari va ta’limning samarali metodlarini o’rganish; Tadqiqotga mеtodologik asosi: O’zbеkiston Rеspublikasi “Ta'lim to’g’risida” gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus kasb- hunar ta’limi markazi “Tayyorlov yo’nalishi bo’yicha tarmoq ta’lim standarti va o’quv dasturilari,Prеzidеnt I.A. Karimovning ta'lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-mеtodik pеdagogik adabiyotlarga tayanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Bitiruv-malakaviy ishini bajarishda olib boriladigan tadqiqotimizning imiy yangiligi shundaki, unda kasb-hunar kollejlarida o’tiladigan tasviriy san’at darslari, xususan “QALAMTASVIR” mashg’ulotlarini an’anaviy va noananaviy usullardan foydalangan holda olib borishning samarali yo’llari tavsiya qilinadi. Bular- tasviriy san’at mashg’ulotlarida qo’llash mumkin bo’lgan yangicha pedagogik texnologiyalardir. Bundan tashqari “Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli Gudon boshining chizmatasvirini ishlash” mavzusi boyicha aniq bir amaliy ish ishlab chiqilmoqda. Ishlab chiqilgan metodlar amliyotda sinab ko’rilgan va undan umumiy o’rta ta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at fani o’qituvchilari, shu sohada ta’lim olayotgan talabalar foydalanishlari mumkin. Bitiruv-malakaviy ishning hajmi. 6

Ish kirish, ukki bob, olti bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo’lib, ellik olti sahifadan tashkil topgan. I BOB. Gipsli modellarni tasvirlash. 1.1. Gipsdan yasalgan modellarni chizishda ketma-ketlik uslubi . Insonni tasvirlashni o’rganishda gipsdan yasalgan anatomik modellar muhim o’rin tutadi. Anatomik modellerni qalamtasvirda ishlashning o’ziga xos yo’l- yo’riqlari ko’pgina rassom-pedagoglar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ulardan biri- bu tasvirlashning ketma-ketlik uslubidir. Rasm chizishda ketma-ketlik uslubi tasviriy san'at nazariyasi va rasm chizishga o'rgatish metodikasi bo'yicha yozilgan Chennino Chennini (1372-1440) ning "Rang tasvir haqida traktat" risolasida batafsil bayon etilgan. Traktatda rasm chizish bo’yicha qator qoidalar tahlil qilingan bo'lib, muallif o'qitish metodlari asosida narsaning o'ziga qarab rasm chizish usuli yotishini ta'kidlaydi. Muallif san'atni egallash yo'lida tinmay mehnat qilish lozimligini ta'kidlab,"Doimo, biror kunni ham qoldirmay chizish... bu senga katta foyda keltiradi" deb yozadi. Chennino Chennini rasm chizishni o'rganish jarayonida quyidagicha uslubiy ketma-ketlikda ishni boshlashni uqtiradi: "Rasm chizishni yengil narsalar namunasini chizishdan boshlab, imkoni boricha ko'proq chiz, qo'lni mashq qildir__" deb maslahat beradi. Chizishni o'rganuvchilar chamalash uslubidan foydalanadilar. Bu uslubda naturaning o'lchamlari qo'lni cho'zgan holda qalam bilan bo'yi, eni, qalinligi va boshqa elementlarning nisbatlari bir-biriga nisbatan aniqlanadi. Fransuz rassomi Delakrua bu uslubga tanqidiy ko'z bilan qaragan. Uning fikricha bu uslub ko'zni chamalash qobiliyatini rivojlantirmaydi balki o'tmaslashtiradi. Bu o'rinda yana shuni aytish kerakki qadimgi davr rassomlarining "sirkul qo'lda emas ko'zda bo'lishi kerak" degan fikrlari mavjud. Mashhur musavvir Leonardo da Vinchi o'zining "Rang tasvir haqida kitob" noinli asarida rasmni o'rgatish asosida narsaning o'ziga qarab rasm chizish 7

yotishini ta'kidlaydi va o'z fikrini quyidagicha izohlaydi: "Natura o'quvchini diqqat bilan kuzatishga, uning tuzilishini bilishga, o'ylab fikr yuritishga majbur qiladi, bu esa o'z navbatida o'qitish samaradorligini oshirishga va bilimga qiziqish uyg'otadi". O'qitishda aniq sistemalik va ketma-ketlik yo'lini mahkam ushlash haqida gapirib rassom shunday izoh beradi "agar sen narsalar shaklini o'rganmoqchi bo'lsang eng awalo uning alohida qismlaridan o'rganishni tugatmay ikkinchisiga o'tma, toki sen amalda va xotirada shularni o'zlashtirib olmaguningcha ishni davom ettir" deb tavsiya etadi". Narsaga qarab rasm chizish jarayonida aniq sistema mayjud. O'quv topshirig'ini bajarishda metodik ketma-ketlikka rioya qilish haqida rassom- pedagog P.P.Chistyakov shunday deb yozgan edi: «Chizuvchi o'ylamaydi, ko'radi va o'zicha chizadi. Bu erda o'qitishda san'atning yarmi tushirib qoldirilgan bo'lib chizayotgan predmet sizningcha qanday emas, balki naturada qanday bo'lsa shunday chizish kerak. Bu erda faqat sezgi, talant kamlik qiladi, bu erda aqlni ishlatish kerak. Ish ma'lum tartibni talab etadiki, o'rtasi yoki oxiridan emas balki bir boshdan boshlash kerak. Talab etiladiki birinchi navbatda ko'rish, o'ylash vamulohaza qilish kerak. "Etti o'lchab bir kes" iborasiga amal qilinadi. Talantni o'zi beradi, qonunlar esa naturada yotadi. Darhaqiqat rasm chizish jarayonida chizuvchi qalam yordamida bir qator murakkab vazifalarni bajarishga to'g'ri keladi. Qog'oz tekisligida hajmiy shaklni tasvirlash uchun tasvirlovchi naturaning kompozitsiyasi, tuzilishi, shakl ustida ishlashi kerak, uning atrof-muhitdagi holatini, hajmini soya-yorug' orqali ifodalash zarur, umumlashtirish, tipik tomonlarini ajratish vazifalarini yechish kerak. Yuqoridagi faktorlar ishning badiiy ta'sirchanligini ta'minlashini unutmaslik lozim. Demak, rasm chizishda ma'lum bir ketma-ketlik saqlanmasa, mazkur vazifalarni yechimi rassom uchun yengil kechmaydi, aksincha murakkablashadi. Tasviriy san'at o'qitish uslubiyoti zamonaviy pedagogika fani yutuqlariga asoslangan. Mazkur fanning didaktik asoslaridan biri barcha o'quv vazifalarini ma'lum bir ketma-ketlik usuli bilan yechilishidadir. Shunday qilib rasm bajarish 8

jarayoni o'zining boshlanishi, davomi va yakuniga ega. Boshqacha aytganda narsaning o'zigi qarab rasm chizishning bosqichlari mavjud. Bular quyidagilar: 1.Rasm chizish joy tanlashdan boshlanadi. Tanlangan joy, ya'ni ko'rish nuqtasi qo'yilgan narsaning shaklini, hajmini, fon bilan bog'liqligini to'la namoyish etishi kerak, yoki «yaxlitlik» ta'minlanishi zarur. Ko'rish nuqtasi to'g'ri tanlanganligi naturani ancha aniq hajmli, ifodalanishini ta'minlaydi. Ishning, birinchi bosqichida chizilayotgan narsani qog'oz tekisligiga kompozitsiya nuqtai nazaridan to'g'ri joylashtirilishi bilan bog'liq. 2. Rasm qog'ozga nisbatan juda katta yoki juda kichik, o'ng yoki chap tomonga surilgan bo'lmasligi kerak. Joylashtirish tajribasiga ega bo'lmagan o'quvchi-talabalar o'rganish jarayonida vidoiskateldan foydalansalar maqsadga muvofiq bo'ladi. Rasmning kompozitsiyasini (lotincha-ijod etish, tuzish) tuzganda yorug'lik tushishini, predmetlarning rangini, tusini, katta-kichikligini, ufq chizig'iga nisbatan qanday joylashganligi hisobga olinadi. Tajribasiz musavvirning tipik xatosi chizish uchun qo'yilgan bir guruh narsani natyurmortni har bir predmetini alohida chizmoqchi bo'lganligidandir. Tabiiyki, rasm qog'ozga sig'may qolishi mumkin yoki aksincha qog'ozda ko'p bo'sh o'rin qoladi. Shu uchun yengil chiziqlar bilan rasmning umumiy ko'rinishi qog'oz tekisligida belgilanadi, umumiy eni, balandligi, uzoq-yaqinligi, so'ng naturada mavjud narsaning bir-biriga nisbatan o'lcham munosabatlari aniqlanadi. Albatta bu borada ufq chizig'i esdan chiqmaslik kerak. Tasvirlash uchun qo'yilgan naturani qog'oz tekisligida umumiy chegaralari aniqlab qo'yilsa, rassom shu bilan o'ziga aniq kompozitsion vazifa qo'ygan bo'ladi. Shu bosqichdan boshlab kompozitsiya ichida joylashgan predmetlar shakllarini bir- biriga nisbatini topgan holda chizish boshlanadi. Keyingi bosqichida shakl tuzilishi aniqlanadi va umumiy soya kiritiladi. Umumiy soya ikkinchi bosqichda kiritilishi proporsional (predmet shakllari tavsifi) munosabatlarni aniqlashga yordam beradi. Proporsional munosabat tushimchasiga shakllarning tashqi tuzilishi va tus (soya-yorug') munosabatlari kiradi. Detallar orasidagi bog'liqlikni esdan chiqarmaslik lozim. 9

Predmetlarni soya-yorug'ligini ishlaganda umumiy tus munosabatlariga katta e'tibor berilishi kerak. Ish jarayonida rasmni o'quv postanovkasi (chizilayotgan narsa) bilan doimiy ravishda solishtirmoq lozim. Shu uchun molbert yoki planshet rassomdan uzatilgan qo'l masofasida joylashishi tavsiya etiladi. Mazkur bosqichda predmetning barcha qismlarini ishlashda katta e'tibor ajratiladi. Tus orqali rasmda narsaning fakturasi (materiali) ifodalanadi. Yakuniy ish bosqichida planlilik nuqtai nazaridan rasm natura bilan taqqoslanadi. Bu bosqichdagi asosiy vazifa tasvirdagi barcha detallar va shakllarni yaxlitlikga keltirish umumlashtirish bilan yakunlanadi. Shu uchun birinchi, yaqin plandagi narsalarni chiziqlari, soyasi, tus munosabatlari bilan solishtiriladi, kerakli joylari bo'rttiriladi yoki aksincha xiralashtiriladi. Bajarilgan rasm aniq, jonli, tabiatan asliga yaqinroq, ifodalangan bo'lishi uchun rasm chiziqlariga katta e'tibor berilishi kerak. Darhaqiqat, qalamtasvirda chiziqning roli katta. Nafis chiziqlar tasvirda plastiklik va fazoviy vazifalar yechimini ta'minlaydi. Tasvirlarda hajm, soya-yorug'siz ham bemalol ko'rsatiladi. Shu uchun tasviriy san'atda chiziqni fazoviy chiziq, deb nomlaydilar. Ayniqsa, bunday chiziqlar tez muddatli rasmlarda ularning unumligi kuzatiladi. 1.2. Perspektiva . Gips modellarini chizishda soya- yorug'liklarni berish. Perspektiva so'zi - fransuzcha termin bo'lib "Perspektuve" «uzoqqa qarash» yunoncha esa "Perspistor" «oyna orqali to'g'ri va aniq ko'raman» degan ma'nolarni bildiradi (?- rasm). Umumiy tarzda, perspektiva bu tasviriy san'atning grammatikasi deb qabul qilingan. Perspektivaga oid boshlang'ich ma'lumotni biz Anaksagora (e.a.500- yil oldin Demokrit (e.a.460-370y), mashhur astranomi Ptolomey va boshqalar ishlarida ham uchratamiz. Uyg'onish davrining buyuk siymosi Italiyalik mashhur rassom va olim Leonardo da Vinchi (1452-1519) perspektivada uch yo'nalish borligini aniqlagan. Birinchisi, bir xil kattalikdagi narsalar uzoqlashtirgan sari, bir to'gri chiziq bo'ylab 10

kichrayib borishni o'rganib, buni chiziqli perspektiva deb nomlagan. Ikkinchisi, narsalarning kuzatuvchidan uzoqlashgan sari havo qatlami ta'siri ostida ularning rangi o'zgarib borishini aniqladi, uchinchidan, narsalarning chegaralari chizuvchidan uzoqlashishi natijasida asta-sekin xiralashib borishini kuzatib aniqlab bergan. Ushbu ma'lumotlar asosida u «perspektiva tasviriy san'atning rulidir» deb bejiz yozmagan edi. Ma'lumki, narsalarning shakli va o'lchamining katta-kichikligi o'zgarishi ularning uzoq-yaqinligi va xolatiga bog'liq. Shu uchun qog'oz tekisligiga hajmli narsaning ifodalanishi uning faqatgina tashqi ko'rinishini chizishdagina emas, perspektiv o'zgarish qoidalarini tushunishni ham talab etadi. Hajmiy shaklni tasvirlash-bu tasvirlovchi, tasvirlanayotgan predmet va atrof muhit aloqalarini aniqlash natijasidir. Hajmli predmet atrof- muhitdan ma'lum tekisliklar, qirrali va uchlari bilan ajralib turadi. Atrof -muhitni predmetlar va fon tashkil etadi. Predmet tekisligi-biz chizayotgan yer, stol usti, natura qo'yadigan joy va h.z. Ikki o'lchamli qog'ozda (kartina tekisligi) biz predmet tekisligini ifodalash orqali chuqurlikni, uzoq planlarni ko'rsatishga harakat qilamiz. Atrof-muhitning elementi fon hisoblanadi. Fon tasvirlanayotgan narsani ajratib turadi. Fon tekis yoki chuqur fazo bo'lishi mumkin. Ufq chizig'i o'rtasida, ya'ni to'g'ri qaraganimizda ko'rinadigan barcha narsalarning o'rtasi ufq chizig'ining tutashuv nuqtasi deb nomlanadi. Rasmda bu holat yaqqol ko'rinib turibdi. Chuqurlikga kirayotgan temir yo'li, telegraf simyog'ochlari, to'g'ri yo'lning chetlari barchasi borib tutashuv nuqtasiga taqaladi. Uzoqlashgan sari mavjud narsalar ko'zimizga kichikroq boiib ko'rinadi. Perspektiva o'zgarayotgan narsalarni yuqori va pastidan shartli chiziq o'tkazganda, mazkur shartli chiziqlar borib ufq chizig'ining tutashuv nuqtasiga taqaladi Chiziqli perspektivaning asosiy qoidalari quyidagilar: 11

1. Chizayotgan vaqtimizda biz ikki o'lchamga ega bo'lgan qog'ozda qanday qilib, perspektiv qoidalaridan foydalangan holda uch o'lchamga ega bo'lgan hajmli predmetni tasvirlashni o'ylashimiz kerak. 2. Predmetlar tasviri biz kuzatayotgan joyga bog'liq holda o'zgarishini unutmaslik kerak. 3. Bir xil o'lchamga ega bo'lgan predmetlar tasvirlanayotgan yuzada agar bizga yaqin bo'lsa katta, uzoqroq borgan sari kichkina bo'lib ko'rinadi. 4. Ufq chizig'i ko'z sathidan o'tadi deb faraz qilinadi. 5. Naturadagi parallel chiziqlar ufq chizig'ining ma'lum bir nuqtasida tutashadi. 1-rasm. Gipsdan yasalgan prizmaning perspektiv qisqarishi. Rasm bajaradigan talaba oldida tus munosabatlari , narsaning xajmini ifodalash « o ' xshashligi » vazifasi turadi . Mazkur vazifani muvaffaqiyatli bajarilishi shakl va hajmni soya-yorag' vositalari orqali ko'rsatib berilishga bog'liq. Bu uchun hajm, «shakl» tushunchasini bilishlari muhim o'rin tutadi. Barcha hajmli predmetlar uch o'lcham bo'yi, eni va balandligi orqali aniqlanadi. Demak narsanirig hajmi deganda uni tekisliklar bilan 12

chegaralangan uch o'lchamli kattaligi tushuniladi. Shakl - bu predmetning tashqi ko'rinishi, ya'ni rassom o'tirgan joydan narsaning ko'rinadigan tomonlari tushuniladi. Shuni ta'kidlash lozimki, tasviriy san'at bilan shug'ullanadiganlar oldida asosan hajmli shakllarai ifodalash vazifasi turadi. Demak, rasm chizishda hajmli shaklni tasvirlab bilish rassomning malakaviy tayorgarligida asosiy o'rin egallaydi, shu jumladan bo'lajak rassom - pedagoglar tayyorgarligida ham o'rni o'zgacha. Hajmiy shaklni his eta bilish, qalamtasvirning mavjud chizish usullari xuddi mana shu vazifani bajarishga qaratilgan bo'lishi shart. 18 - rasmda gipsdan yasalgan geometrik modellarga shakl yo'nalishi bo'yicha shtrix berib hajm masalasi yechiladi. Rasm chizadigan kishiga predmetning ko'rinadigan shakli uning soya yorug'ligi bilan belgilanadi, ko'z orqali qabul qilingan shakl xuddi shunday rassom tomonidan rasmda takrorlanadi. Yorug'lik shakl bo'yicha tarqalib, eng yorug' joydan to'q soyagacha turli tusda bo'ladi. Shunday qilib, yorug'-soya degan tushuncha paydo bo'ladi. Tasvirlashda yorug’-soya munosabatlarini o’rganish uchun ham o’quv mashg’ulotlarida asosan gipsli modellardan foydalaniladi. Misol sifatida yorug'lik tusbib turgan silindr qaralsa, yorug'lik manbaiga qaratilgan silindrning old tomoni ko'zga yorug' bo'lib ko'rinadi. Yorug'lik tushmaydigan tomoni esa soya bo'ladi. Yorug'lik va soya o'rtasidagi tekislik yorug'likni to'la aks ettirmaganligi sababli yarim soya deb nomlanadi. Yorug'lik manbasiga tushadigan nurlaraing ma'lum qismi natura (mazkur) holatda silindr atrofidagi narsalardan qayta natura soyasiga o'z aksini beradi. Rasmda bu ”refleks” deb nomlanadi. Va nihoyat, tushgan soya mavjud. Odatda, narsalarning yorug' tomonida yaltiroq joy bo'ladi. Bu shu'la deb aytiladi. Predmetlar soya-yorag' chegaralari aniq ko'rinadi. Shar, silindr kabi egri tekislik jisimlarda esa soya- yorug'lik chegaralari aniq emas, yorug'lik soyaga qarab sekin xiralashgan 13

holda o'tadi. Shuni aytish kerakki yorulik va aks tusining kuchi yorug'lik manbaining uzoq yaqinligiga bog'liq. Xulosa qilib aytish mumkinki, silindr misolidagi tasvirda barcha soyalar yorug'lik tuslarini quyidagi ketma-ketlikda joylashtirish o'rinli: yaltiroq qismi (shu'la), yorag'lik, yarim soya shaxsiy soya, aks shu'la, tushgan soya. Tahlil qilingan soya-yomg'lik tarqalishi qoidasi nafaqat oddiy geometrik jismlarni tasvirlash, balki turli materialdan (yog'och, metall, shisha va h.k.) iborat bo'lgan natyurmortlar, insonda ham, tabiat tasvirida ham qo'llaniladi. Shu bilan birgalikda atrofdagi borliqning rang-barangligi, yorug'likning turli tomondan tushishi, intensivligi yuqorida keltirilgan soya- yorug'lik qoidalarini ijodiy tarzda foydalanishni talab etadi. 14

Albatta, tabiatdagi tus munosabatlarini to'liq ifodalab bo'lmaydi. Rassom oldiga bunday vazifa qo'yilmaydi. Chunki borliq benihoya rang- barang. Borliqni idrok etish uchun tasviriy san'atda tus masshtabi qabul qilingan. Darhaqiqat, yirik narsalarni chizganda, misol daraxtni, rassom shartli masshtab orqali uning haqiqiy o'lchami ko'rinishini qog'ozga tushiradi. Tusning shartli kuchi -bu qalamning, ya'ni qalam grafitini kuchi hisoblanadi. Rasmda asosiy soya-yorug' joylarining chegaralari aniqlanib, tasvirlovchi barcha tus munosabatlarini eng yorug' va soya orasida joylashadi. Eng yorug' joy bu oq qog'oz, baland soya joyi qalamning to'la kuchi bo'ladi. Shuning uchun hajmni ko'rsatishga tus masshtabining roli juda katta. Tus masshtabini belgilash qo'yilgan vazifaga bog'liqdir. Tasvirlayotgan narsaning soya-yorug'ligi (fiajmi shtrix va tusli shtrix tushyovka) vositasi orqali ifodalanadi. Shtrixlar pedmetning shaklini ifodalashi zarur. Tabiiy yorug'likda soyalar, ayniqsa tushuvchi soyalar tarqalgan bo'lib, murakkab qo'shimcha soya, yarim tusli soyalar hosil bo'lishi mumkin. Leonardo da Vinchi shaklni tus orqali modelirovka qilishda reflekslar rolini alohida ta'kidlaydi. Bu erda olim yorug'lik tarqalishining fizikaviy qonunlarini hisobga olgan. Keyin esa tusni idrok etishning o'ziga xos psixologik ta'sirini unutmaydi «Refleks to'qroq fonda aniq ajraladi yorug' fonda esa kam. Bu turli xil to'q predmetlami taqqoslashtirganda kam to'q predmet kishini to'qroq narsaga nisbatan qoramtir bo'lib ko'rinishiga majbur qiladi, agar turli xildagi oq predmetlami solishtirsak bunda oq predmet yonidagilami o'z holatidan ham kam oq bo'lib ko'rinishga majbur qiladi. Tus munosabatlarini o'rganish uchun quyidagi mashqni bajarish foydadan xoli emas. Format o'lchamidagi qog'ozni olib uni gorizontaliga 5- 10 bo'lakka bo'lish kerak.. Har bir bo'lakka shunday shtrix berish kerakki u 15

oldingi bo'lakdan o'zining teng nisbatda to'yinganligi bilan ajralib tursin. Oldin 4-5 tusni ajratish so'ngra buni 10-12 qatlamgacha yetkazish mumkin. Agar rassom ko'zi qancha soya-yorug'lik gradasiyasini aniqlasa, u bajarayotgan tasvirda shuncha ko'p nozik yorug'-soya o'yinlari yordamida predmet hajmining ifodasi yaqqolroq namoyon bo'ladi. Yuqorida aytilganlarni, idrok qilgan o’quvchi maqsadini tasvirda aniq ifoda etishga intiladi. Bu chizayotgan narsaga borliqqa nisbatan ijodiy munosabat bilan yondoshishda yuzaga chiqadi. Agar o’quvchi chizayotgan borliqqa ijodiy yondoshmasa nafaqat ijodiy ishda, balki o'quv ishida ham obraz yaxlitligiga erishishi qiyin. Chizuvchi kishi har bir chizayotgan narsasidan o'ziga xos xususiyatini topa olishi kerak. Tabiatning har bir ko'rinishi, chizuvchida ijobiy yoki salbiy munosabat uyg'otadi. Tugatilgan ishni tomosha qilayotgan tomoshabin ham yuqorida aytilgan xayajonni o'z boshidan kechirishi kerak. Aks holda eng avvalo rassomni hayajonlantirmay chizilgan tasvir, tomoshabinda ham ishga nisbatan befarq munosabatni yuzaga keltirib chiqaradi. Shu sababli o’quvchi ishda muvaffaqiyatga erishini uchun o'zida borliqqa nisbatan badiiy ko'rish va badiiy kasbiy mahoratini rivojlantirshi kerak. Har bir o’quvchi yuqorida aytilgan sifatlarni egallashga intilishi zarur. Biz ushbu sifatlarni qaysi yo'l bilan rivojlantirish kerakligi haqida fikr yuritamiz. Bu sohadagi yo'nalishlardan eng avvalo o’quvchi xotira asosida rasm chizish malakasiga ega bo'lishi kerak. Rassom uchun kerakli sifatlarni tarbiyalaydigan yana bir bosqich bu tasavvur asosida rasm chizishdir. Yaxlit ko'rish inson ko'zi orqali amalga oshiriladi. Ko'z taxminan 180° kenglikdagi narsani ko'rgan holda faqatgina 35° dan oshmagan kenglikdagi narsalarni aniq ko'radi. Qolgan masofadagi narsalarni u ko'zni doimiy harakati asosida ko'radi. Bizni qiziqtirgan ya'ni shu 35° kenglikda ko'ringan narsalar asosiy narsa boiib uning yon atrofidagilar esa ikkinchi darajali bo'lib 16

ko'rinadi yoki go'yo qo'shilib ketgandek aniq ko'rinmaydi. Aynan shu aniqroq ko'ringan joy kompozitsiya markazi bo'lib hisoblanadi, atrof esa uncha aniq bo'lmagan holda idrok etiladi. Mana shu ko'rish jarayoni asosidagi kompozitsion tanlov rasmda ishlatilishi mumkin. Topshiriqni bajarayotgan vaqtda o’quvchi eng avvalo natura qaerda joylashtirilganligi, yorag'lik manbai qaysi tomondan, tabiiy yorug'lik tushyaptimi yoki sun'iymi, uning nurlari naturaning qaysi bo'laklarini yoritmoqda, bu bo'laklar yuzasi qaysi rangda yoki materialdan ishlanganligiga e'tiborni qaratishi kerak. Bu holat chizuvchida tus munosabatlarini idrok etishni yengillashtiradi, naturadagi tus birligi va asar yaxlitligini ta'niinlashga xizmat qiladi. Ishdagi yaxlitlikni ta'minlash, tus munosabatlari birligiga erishish uchun ba'zan naturani ko'zni yarim qisgan holda kuzatish tavsiya etiladi. Bu usul ishda yaxlitlikni saqlash hamda rasmning ifodali chiqishi uchun yaxshi natijalar beradi. Rassom rasmning barcha unsurlari o'rtasidagi bog'lanishni kompozitsiya deb atab, bu aloqa tomoshabinga personajlar o'rtasidagi munosabatni aniqlash, mazmun g'oyasini ochish, rassom tasvirlagan vaqtdan oldin yuz berganlarni va nimalar yana sodir bo'lishini o'ylab topishga yordam beradi. Har bir aniq syujet o'ziga xos kompozitsion echimni talab qiladi. Biroq tasviriy san'atda shunday usullar mavjudki, ularni bilib va ijobiy qo'llab rassom o'z maqsadini aks ettiradi: Rasm asar g'oyasi bilan bog'lanmagan tasodifiy narsa bo'lishi mumkin emas. Rasmda ikkinchi darajali narsa bosh narsaga bo'ysunadi. 17

1.3. Gipsdan yasalgan modellarning konstruktiv tuzilishi . Konstruksiya, predmetni konstruktiv tuzilishi deganda narsa qismlarining o'zaro nisbatan joylashganligi, bir biri bilan bog'liqligi, asos tuzilishi tushuniladi. Konstruksiya tushunchasini o'zlashtirish oddiy geometrik shakllar, geometrik ismlar guruhi, natyurmortlardan boshlanib tasviriy san'atda eng murakkab bo'lib lisoblangan odam figurasi qomatini tasvirlash bilan yakunlanadi. Aslida konstruksiya so'zi «tuzilish» ma'nosini bildiradi. Konstruksiya tabiatdagi foki inson yaratgan barcha predmetlarga bevosita taalluqlidir. Shuni hisobga olib, assom borliqni idrok etish uchun eng avvalo oddiy jismlardan 18

boshlab ularning uzilishiga taalluqli qoida-qonuniyatlarini anglashi zarur. Mazkur ko'nikma narsaning )'ziga qarab rasm chizish jarayonida yaqqol ko'zga tashlanadi. Predmetlarning tuzilishini anglash va tasvirlash proporsiya (nisbat) tushunchasi bilan ham bog'liq. Наг qaysi narsa o'z o'lchamiga ega. Tasviriy san'atda o'lcham metr yoki santimetr bilan emas, ko'z bilan chamalash orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham «nisbatlar» termini qo'llaniladi. Misol o'rta yoshli odamda bosh o'lchami nisbatan qomatning umumiy o'lchamini 1/8 qismini tashkil etadi. Bosh o'z navbatida gorizontal tarzda teng uch qismga bo'linadi. Bu chiziqlar peshona, burun, iyak ostidan o'tadi. Ko'z o'rtasidan o'tuvchi shartli chiziq boshni teng ikki qismga bo'ladi. Demak, proporsional chiziqlarning vazifasi nisbatlarni to'gri topishdir. Bu qoida qalamtasvirda ifodalanadigan barcha ob'ekt, natyurmort, manzara portret va h.z. taalluqlidir. Shuni aytib o'tish joizki, «proporsional munosabati» termini tus, rang munosabatlarining o'lchamini aniqlashda ham juda asqotadi. Rassom N.Ge proporsiya o'lchamlari haqida ajoyib gap aytgan edi: «Chizish -o'lcham munosabatlarini ko'rishdir». O'lcham munosabatlarini o'rganishning boshlangich bosqichida «chamalash» usuli bilan tekshirish mumkin. Bu usulni qo'llash juda oson. Uzatilgan qo'lga nisbatan qalam perpendikulyar holatda ushlanib, naturani bir tomoni qalam uzunligi bilan rassom o'tirgan joydan o'lchanadi. Naturaning ma'lum bir tomoni, masalan balandligi qalamdan katta barmoq tirnog'i bilan belgilanadi. Rassom uchun eng ishonchli qurol chizg'ich va sirkul yoki boshqa chizish asboblari emas balki uning ko'zidir. Ko'z rassom uchun eng ishonchli qurol deganda biz, oddiy ko'z emas, chizayotgan ishimizdagi eng oddiy kamchiliklarni ilg'ay oladigan, predmet shakli, hajmi va rangini hech bir asbobsiz aniqlay oladigan ko'zni nazarda tutamiz. Darhaqiqat, ko'z naturadagi eng oddiy shakllardan tortib murakkab holatdagi borliq voqea-hodisalarini ilg'aydi, chizishda rassom uchun eng ishonchli qurol boiib xizmat qiladi. 19

4-rasm. Suqrot haykali bosh tuzilishining konstruktiv asos tuzilishi. Rassom uchun o'z ishini tekshirishni bir usuli qalam bilan ko'z yordamida nishonga olish usulidir: Siz naturani o'ziga qarab tez ilg'ab chizdingiz. Ishingiz aniqmi, nisbatlar to'gri topildimi, tevarak-atrof bilan o'zaro mutanosibligi qanday? Siz qalamni qo'lga olib, qo'lni oldinga cho'zgan holda naturani vertikal va gorizontal holatini aniqlang, bir-biriga nisbatan o'lchami qanday, natura qaysi burchak ostida joylashganligini aniqlay siz. Yuqoridagi holatlarni barchasini ko'z bilan nishonga olgan holda aniqlash mumkin. Ko'z bilan chamalagan holda quyidagi mashqni bajarish foydadan xoli 20

emas. Qog'ozga chizilgan uzun chiziqni 2,3,5 va hokazo bo'laklarga bo'ling. Harakat qiling har bir bo'linma bir-biriga teng bo'lsin. Mashqni davom ettirib predmetlarni ham xuddi shu asosda o'lchab aniq nisbatlarini topishga harakat qiling. Leonardo da Vinchi rasmga o'rgatish jarayoni o'rganuvchi uchun qiyin, zerikarli bo'lmasligi va undan ko'ngli qolmasligi uchun turli xil o'yinlardan foydalanishni tavsiya etadi. Masalan, olim ko'z bilan chamalab oichashni rivojlantirish uchun quyidagicha yozadi: «bir kishi devorga qandaydir to'g'ri chiziq tortish, qolganlar esa bundan 10 tirsak uzoqda qo'lida nozik tayoqcha ushlab uni kerakli qismini o'lchasin, so'ngra har biri borib, devordagi namunadan o'z o'lchaganini solishtirsin va bundakimning oichovi haqiqatga yaqin bo'lsa o'sha g'olib hisoblanadi va g'olib uchun belgilangan mukofotni oladi. kimning oichovi haqiqatga yaqin bo'lsa o'sha g'olib hisoblanadi va g'olib uchun belgilangan mukofotni oladi. Yuzaga katta o'lchamdagi predmetlarni, bepoyon kengliklarni tasvirlashda chizuvchi o'zida nisbatlar haqidagi bilimlarni egallashi talab qilinadi.Bu chizilayotgan tasvirdagi qismlarning biriga va umumiy shaklga nisbati tushunib barcha qismlar bir masshtabga bo'ysundirilishi tushuniladi. Ishda nisbatlarni buzilishiga yo'l qo'yish mumkin emas, xusuSan odam gavdasi va boshqa qismini chizish jarayonida bu yanglishish yaqqol ko'zga tashlanadi. Nisbatlar buzilishi, undan ozgina ham chetlashishi natura o'xshashligini va xarakterini o'zgarishiga olib keladi. Juda qadim zamonlardan beri inson tanasi nisbatlari ustida rassomlar ish olib borganlar.Ular inson gavdasi nisbatlarini o'rganganlar , uning garmok qurilishi qonunlari ustida izlanish olib borganlar. Ular orasida birinchi navbatda eramizgacha IV - V asrda yashagan grek haykaltaroshlari Poliklet va Lissipni , Uyg ' onish davri rassomlari Leonardo da Vinchi , Mikelandjelo , Dyurerlarni aytish mumkin . Bosh va gavda qismlari munosabatlari bo ' yicha qonunlar bo ' lib va u chizuvchilar uchun bir vosita bo ' lib ishlaridagi nisbatlar bo ' yicha kamchiliklarni aniqlashga va yo ' l qo ' ymaslikka yordam beradi . Masalan , normal ko ' zlar o ' rtasidagi 21

masofa yana bir ko ' z uzunligiga teng , katta yoshdagi kishining bosh qismi gavdaning 1/7-1/8 qismini , qo ' l gorizontal ravishda cho ' zilganda barmoq uchlarigacha gavdaning balandligiga , va h . z teng deb qabul qilingan . Bu qonunlarni bilgan chizuvchi o ' z ishini osonlashtiradi . Mikelandjelo tavsiya qilgan inson gavdasi nisbatlarini ko ' rib chiqsak : gavda sakkiz qismdan iborat bo ' lib har bir qism bosh balandligiga teng . Balandlik kenglik va uzunlikni bir - biriga munosabati nisbatlar deb yuritiladi . Chizilayotgan naturadagi o ' lchamlar to ' g ' ri topilsa tasvir o ' ziga o ' xshash bo ' lib chiqadi . Rassom va rasom - pedagoglar tayyorlash jarayonida bunday usul Italiya , Olmoniya , Angliya , Belgiya , Gollandiya , Rossiya markazlari ( akademiya , studiya , badiiy maktablar ) ning ko ` p asrlik badiiy tajribasiga asoslangan . Naturani "yaxlit ko'rish, katta shaklni ko'rish" uslublari turliligidadir. Quyida uyg'onish davri rassomlari foydalangan umumlashtirish uslubi yoki rassom pedagog P.P.Chistyakov nomlagan «obrubovka» uslubi keltirilgan. Bu uslubdan hozirgi davr rassomlari ham foydalanadilar. Bu uslubning asosiy mohiyati shaklni sun'iy ravishda biror bir geometrik shakl holiga keltirishdir. Bo'lajak rassom-pedagog faoliyatida bosh rasmini chizish eng yuqori va murakkab o'rinlardan birini egallaydi. Shu sababli kishining to'liq qomati va bosh qismini chizishni o'rganish uchun yetarli vaqt ajratilgan. Kishinig bosh rasmini yaxshi chiza bilish o'qituvchining pedagogik faoliyatida juda muhimdir. Kalla suyagini, boshning anatomiya modeli (ekorshe) rasmini chizishni o'rganishda inson boshini tasvirlashda boshlang'ich bosqich bo'lib xizmat qiladi. Bosh qismini chizishda plastik anatomiya haqidagi bilimlarni aniq egallaganligi juda katta yordam beradi. Olingan bilimlar talabaning ishga ongli ravishda yondoshishi uchun xizmat qiladi. Shu sababli rassomlar anatomik bilimlarini amaliy ishlar bilan mustahkamlaydilar. Bunda kalla 22

suyagini chizish boshning anatomiya holatlarini naturadan, yoddan chizish kabilarni tashkil etadi. II bob Kasb-hunar kollejida anatomik gipsli Gudon boshining qalamtasvirini ishlash. 2.1. Kasb - hunar kollejlarida qalamtasvir darslarining o ’ qitilishi . Yosh avlodni har tomonlama kamol topishi ta’lim muassasalarining asosiy mezonidir. Respublikamizda amalga oshirilib kelinayotgan bugungi kunning islohatlari ham yoshlarning yetuk daralada estetik boy dunyoqarashini hosil qilish, yuksak ma’nviyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish lozimligini taqoza eteadi. Boshlang’ich sinflar uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda tasviriy san’at sohasi bo’yicha o’rgatishda kerak bo’ladigan bilimlar bo’limlar bo’yicha o’z aksini topadi. Pedagogika kollejlarida ta'lim oluvchi talabalarning tasviriy san'atdan maxsus bilim va malakalarga ega bo'lishi ularning badiiy-ijodiy qobiliyatlarini, badiiy didini, rang sezishi va tasawurini rivojlantiradi, buyuk rassomlar yaratgan asarlar go'zalliklarini ko'ra bilishga, ularni idrok etishga olib keladi. “Boshlang’ich sinflarda ta’lim-tarbiya ishlari” tayyorlov yo’nalishi bo’yicha tarmoq ta’lim standarti va o’quv dasturlari O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tomonidan ishlab chiqilgan hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2002-yil 17-iyundagi 180- sonli buyrug’I bilan tasdiqlandi va joriy etish uchun tavsiya etilgan. Kasb –hunar kollеjlarida DTS Tasviriy san'atning yunalishi buyicha kichik mutaxassislari tayyorlashning zarur va yеtarli shartlari va ularning mazmuni, maqsadlarini aniqlaydi. Ta'lim oluvchilarning o’quv yuklamalari hajmi va standart talablari nazoratini bеlgilab bеradi. Standart talablari ta'lim oluvchilarning kasbiy tayyorgarligi o’quv mashgulotini attеstatsiyadan o’tkazishda asosiy mеzon hisoblanadi.Unda “Qalamtasvir” uchun-78 soat, “Rangtasvir” uchun-78 soat, “Kompozitsiya” uchun- 23

78 soat, “Amaliy va dizayn san’ati” uchun-64 soat, “Tasviriy san’at o’qitish metodikasi” uchun-55 soat, “San’at tarixi” uchun-30 soat vaqt ajratilgan. Qalamtasvir pеdagogika kollejlariga o’rgatiladigan maxsus o’quv fanlaridan biri bo’lib uning asosiy maqsadi – qalamtasvir asoslari va nazariyasini o’rganish, narsalarning o’ziga qarab rasm chizish, rasm chizish jarayonini va kuzatishni maqsadga muofiq holda olib bo’rish, tasviriy san’at asarlarini tahlil qila olish kabi jihatlarni o’z ichiga oladi . Shuningdek qalamtasvir va rangtasvir o’z mohiyati va mazmuniga ko’ra ta’lim - tarbiyada uzviy bo’g’lanishlar kasb etadi. Qalamtasvir orqali o’quvchilarning badiiy estеtik didlari, ruhiy dunyosi va ijodiy tafakkuri boyib boradi. 2.2. ”Anatomik gipsli Gudon boshining chizmatasvirini ishlash” mashg’ulotida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash . O'quv jarayonini zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etish metodikasi hozirgi kunda ta’lim sohasidagi eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Metodika, metod — aslida bilish, o'rganish, tadqiqot yo'li, ijodiy usul, pedagogik usul kabi ma'nolarni anglatadi. Pedagogikada o'qitish metodlari deganda o'quvchilariga badiiy ta'lim-tarbiya berish jarayonida bilim, mahorat va kasbiy malakalarni egallashlarida, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda hamda dunyoqarashini tarkib topishda o'qituvchilarning mashg’ulotlarni o’qitishda qo’llaydigan o’ziga xos usullari tushuniladi. Metodika ta'lim-tarbiya jarayonida o'qituvchilarning o'quvchilar bilan ishlash usullarining mazmum va xususiyatlarini o'rganib chiqib, tasviriy san'atni o'qitilishining xilma-xil metodlarini qo'llashga o'rgatadi: «Tasviriy san'at o'qitish metodikasi» o'qituvchining o'quvchilarga badiiy ta'lim berish usullarini puxta bilib olish darajasiga erishish va o'zlashtirish samaradorligining oshirilishini nazarda tutadi. «Tasviriy san'at o'qitish metodikasi» pedagogikada ilmiy fan sifatida tajribadagi sinalgan ijobiy ishlarning nazariyasini umumlashtirib, o'quv va pedagogik amaliyotda samarali natijalarga ega bo'lgan o'qitish metodlarini taqdim 24

etadi. Metodika, asosan, pedagogika, ruhshunoslik, san'atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslangan boiib, tasviriy san'atni o'rgatishning qonun-qoidalarini ta'riflab beradi. Shu bilan birgalikda kelajak avlodning tarbiyalashida yangidan- yangi zamonaviy metodlarini aniqlab beradi. Zamonaviy metodlardan interaktiv, pedagogik, innovatsion va axborot texnologiyalar, tabaqalashtirilib o'qitish, moduli o'qitish, didaktik o'yinli o'qitish, muammoli o'qitishni o'quv jarayonida qo'llanilishi kundan-kunga kuchayib bormoqda. Buning sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o'quvchi- talabalarga faqat tayyor bilimlarni egallashga o'rgatilgan bo'lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o'zlari qidirib topishlariga, mustaqil o'rganib, tahlil qilishlariga, hatto hulosalarni ham o'zlari keltirib chiqarishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda o'quvchini rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo'naltiravchilik vazifasini ham bajaradi. Interaktiv metodlar — bu jamoa bo'lib fikr yuritish, ya'ni peda gogik ta'sir etish usullari bo'lib ta'lim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o'ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o'quvchi-talabalarning birgalikda faoliyat ko'rsatishi orqali amalga oshirilishi. Innovatsion texnologiya (ingl. Innovation) — yangilik kiritish, yangilikdir. Innovatsion texnologiya — pedagogik jarayonda o'qituv chi va talaba faoliyatiga yangilik, o'zgarishlar kiritish bo'lib, uni amalga oshirishda, asosan, interaktiv metodlardan to'liq foydala-niladi. Bunday hamkorlik jarayonining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardir: • o'quvchi-talabaning dars davomida befarq bo'lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod bilan izlanishga majbur etishi; • o'quvchi-talabalarni o'quv jarayonida bilimga bo'lgan qi-ziqishlarini doimiy ravishda bo'lishini ta'minlashi; • o'quvchi-talabaning bilimga bo'lgan qiziqishini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy yondoshishini rivojlantirilishi; • pedagog va o'quvchi-talabaning hamkorlikdagi faoliyatini tashkillanishi. 25

Pedagogik texnologiya bu faqat axborot texnologiyasi bilan bog'-liq hamda o'qitish jarayonida qo'llanishi zarar bo'lgan TTV, kom-pyuter, masofali o'qish yoki turli xil texnikalardan foydalanish deb belgilanadi. Pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi - bu o'qi-tuvchi va o'quvchi-talabaning belgilangan maqsaddan kutiigan nati-jaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlagan texnologiyalariga bog'liq bo'ladi, ya'ni o'qitish jarayonida, ko'zlangan maqsaddan samarah natijaga erishishida qo'llaniladigan har bir texnologiyasi o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi hamkorlik faoliyati, ijobiy natijasi, mustaqil fikrlashi, ijodiy ishlashi, izlanishi, tahlili va xulosa chiqarishni tash-kil etishlari, ana shu o'qitish jarayonining asosi hisoblanadi. O'quv jarayonidagi pedagogik texnologiya - bu yakka tartibdagi jarayon bo'lib, u o'quvchi-talabaning ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo'naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va samarah natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Tasviriy san'at o'qituvchisi har bir darsni oldindan tasawur etish uchun bo'lajak dars jarayonini loyihalashtirib oiishi kerak. Bo'lajak dars jarayonini loyihalashtirib oiishi katta ahamiyatga ega, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o'qitilayotgan predmet, fanning -xususiyatidan, o'quvchi-talabalarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzi-ladi. Bunday texnologik xaritani tuzish uchun o'qituvchi badiiy pe-dagogika, san'at psixologiyasi, xususiy metodika, pedagogik va axborol texnologiyalardan xabardor bo'lishi, shuningdek, metodlar va usullarni bilishi kerak bo'ladi. Har bir darsni rang-barang, qiziqarli bo'lishi awaldan puxta o'ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog'liq. Quyida tasviriy san'at fanidan ”Anatomik gipsli ”Gudon” bshining qalamtasvirini ishlash” mavzusi bo'yicha o'tkaziladigan amaliy mashg’ulotning oldindan loyihalashtirilgan texnologik xaritasini misol tariqasida havola qilamiz: 26

Amaliy mashg ’ ulotni olib borish texnologiyasi ma vzu Anatomik gipsli “Gudon” boshining chizmatasvirini ishlash Talabalar soni: 2 4 Ваqти: 4 соат Машg’улот шакли Anatomik gepsli “ Gudon ” bosh va uni qalamtasvirda tasvirlash haqida yangi bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan amaliy mashg ’ ulot . Amaliy mashg’ulot rejasi 1. Naturaga qarab tasvirlashnig nazariy , metodologik va amaliy ahamiyati . 2. Gepsdan ishlangan boshning qalamtasvirini surat tekisligida joylashtirish . (1- bosqich ) 3.Tasvirlashda konstruksiya, perspektiva, yorug’ va soya qonuniyatlariga amal qilish. 4. Naturani qalamda tasvirlashning uslubiy ketma-ketlikka amal qilish.Tasvirlashning keyingi bosqichlari. 5. Qalamtasvir texnikasi ustida ishlash. 6. Qalamtasvirda yaxlitlikka erishish. Mashg’ulotning maqsadi: Gipsdan ishlangan odam boshni qalamtasvirda ishlash bo’yicha bilim va malakalarni mustahkomlash. Pedagogik vazifalar O’quv faoliyati natijal ari.  mavzuni mustaqil o’rganish uchun asos yaratish;  mavzu bo’yicha bilimlarni chuqur o’zlashtirish va mus-tahkamlashga yordam berish;  Naturadagi tasvirlarini surat tekisligida tog’ri tasvirlashni o’rgatish;  Nturadagi narsalarni konstruktiv jihatdan to’g’ri tasvirlash;  Guruhlarda va individual tarzda ishlashni  amaliy mashg’ulot rejalari bilan oldindan tanishib chiqib, tayyorgarlik ko’radi;  amaliy mashgulot mavzusi buyicha o’tilgan nazariy ma‘lumotlarni esga oladi, tushuncha va kunikmalarni mustaxkamlaydi;  gipsdan ishlangan odam boshini surat tekisligida to’g’ri joylashtirish haqida tasavvurlari shakllanadi;  naturadagi gipsdan ishlangan odam boshi tasvirini konstruktiv jihatdan tog’ri tasvirlashni o’rganadi;  amaliy vazifani individual 27

tashkil qilish;  Qalamtasvirda ishlash malakalarini rivojlantirish;  “Gudon” gipsli boshini qalamtasvirda tasvirlashning bosqichma- bosqich amalgam oshirish ko’nikmalarini hosil qilish boyich nazariy va amaliy ma’lumotlar beradi; tarzda bajarishni urganadi.;  “Gudon” gipsli boshini qalamtasvirda tasvirlashning bosqichma- bosqich amalga oshirish ko’nikmalarini hosil qiladi;  Qalamtasvir texnikasida ishlash ko’nikmalarini hosil qiladi;  “Gudon” gipsli boshini qalamtasvirda bosqichma-bosqich tasvirlashning nazariy va amaliy xulosolariga ega bo’ladi; O’qitish usullari va texnika Topshiriqlar, amaliy ishlash usuli. O’qitish vositalari Gipsdan ishlangan odam boshi tasvirlangan qalamtasvirlardan namunalar , molbertlar , elektr yoritish asboblari , qalamlar , markerlar , qog ’ ozlar , doska , bo ’ r . O’qитиш шакллари Individual va guruhlarda ishlash. O’qitish shart-sharoiti Texnik vositalar bilan ta‘minlangan auditoriya. Monitoring va baholash Amaliy mashgulot reyting tizimi asosida baholash . Amaliy mashg ’ ulotning texnologik kartasi (1- mashgulot , 2 soat ) 28

Mashg ’ ulot mavzusi : 1. Naturaga qarab tasvirlashnig nazariy , metodologik va amaliy ahamiyati . 2. Gepsdan ishlangan boshning qalamtasvirini surat tekisligida joylashtirish .(1- bosqich ) 3. Tasvirlashda konstruksiya , perspektiva , yorug ’ va soya qonuniyatlariga amal qilish . Ish jarayonlari vaqti Faoliyatning mazmuni o’qituvchi talaba I- bosqich. Mavzuga kirish. (10 minut) 1.1. Amaliy mashg’ulot mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Ta‘lim jarayoni «individual ishlash» orqali amalga oshirilishini e‘lon qiladi (1-ilova). Tinglaydilar. O’UM ga qaraydilar. 1.2. « Nima uchun » texnikasidan foydala - nilgan holda talabalarga , « Nima uchun qalamtasvir tasviriy san ’ atning asosi hisoblanadi ?» degan savol bilan murojaat qiladi . Bajarilgan ishlarni ko’zdan kechirib xulosalaydi (2-ilova). O’z fikrlarini erkin bildiradilar. Organayzerni to’ldiradilar. 1.3. Talabalarning fikrini umumlashtirib, ularni alohida-alohida joylarda tartib bilan joylashishlarini tashkil qiladi. natura ko’rinarli xolatlarda aloxida- aloxida joylarga bo’linib o’tiradilar. 1.4. Talabalarning mashg’ulotdagi faoliyatini baholash ko’rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi. (3-ilova) O’UM ga qaraydilar . 1.5. Mavzu bo’yicha amaliy mashgulot vazifasini e‘lon qiladi. т inglaydilar II- bosqich. Asosiy (60 minut ) 2.1. Vazifa : 1. Gepsdan ishlangan boshning qalamtasvirini surat tekisligida joylashtirish .(1- bosqich ) 2.Tasvirlashda konstruksiya, perspektiva, yorug’ va soya qonuniyatlariga amal qilish. Guruxga topshiriqni bajarishi uchun ko ’ rgazmali - amaliy tarzda tushuncha beradi . Har - xil gepsli bosh qalamtasvirlaridan namunalar ko ’ rsatadi , slaydlar namoyish qiladi . (3- Ilova ) Ularni baholash mezonlari bilan tanishtiradi. Qo’shimcha ma‘lumotlardan foydalanishga imkon yaratadi. Diqqatlarini Faol qatnashadila r. 29

kutiladigan natijaga jalb qiladi. 2.2. Guruxdagi xar bir talaba individual tarzda vazifani bajarishlarini nazorat qiladi . Mustaqil baja- radilar . 2.4. Har bir talaba uz amaliy ishi taqdimotini o’tkazishida yordam beradi. Yagona xulosa chiqarishga ko’mak beradi va nihoyasida umumlashtiradi. Bajargan amaliy ishitaqdimoti o’tkazadi, baholaydi. III- bosqich. Yaku niy (10 minut) 3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni orqali rag’batlantiradi. Eshitadi. Aniqlaydi. 3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: « Har-xil ko’rinishdagi kishilar bosh qismlari tasvirlangan qalamchizgilar ishlab kelish» O’UM ga qaraydilar. 1- Ilova Musta q il ishlash qoidasi 1. O’quvchi ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo’lmog’i lozim. 2. Guruhdagi har bir o’quvchiga aniq topshiriqlar berilmog’i lozim. 3. O’quvchilar oldiga qo’yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt ajratiladi. 4. Amaliy ishlash chogida o’quvchi urnidan turishi (yoki boshqalarga xalaqit bermagan holda ishini uzokrokdan kuzatishi, yenidagi guruxdoshi yeki ukituvchidan maslaxat surushi) mumkin. U fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur. 5. Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o’qituvchi ularga yo’riqnoma berishi lozim. 6. Nima bo’lganda ham muloqotda bo’ling, o’z fikringizni erkin namoyon eting. 2 -Ilov а «Nima uchunq» texnikasi 30

Nima Nima uchun? Nima uchun? uchun? Nima uchun? Nima uchun? 3-iova Baholash mezoni va ko’rsatkichlari Guruh talabalari: Savol- javoblarda aktiv ishtirok etish 4 ball Amaliy mashgulat vazifasini tulik bajarishi 6 ball Mustaki l uy iazifasini bajarganligi 5 ball. Ja mi ball 1.Tolipov A. 3 5 4 12 2. Zikirova l. 4 5 4 13 3 Oripov N. 4 6 5 15 4.Saydahmedov 3 4 4 11 5.Salimov S. 3 4 3 10 15 – 13 ball – «a‘lo». 12 – 10 ball – «yaxsh i». 9 – 6 ball – «qoniqarli». Amaliy mashg’ulotning texnologik kartasi (1-mashgulot, 2 soat) Mashg’ulot mavzusi: 1. Naturani qalamda tasvirlashning uslubiy ketma- 31«Nima uchun qalamtasvir tasviriy san’atning asosi hisoblanadi?»

ketlikka amal qilish.Tasvirlashning keyingi bosqichlari. 2. Qalamtasvir texnikasi ustida ishlash. 3. Qalamtasvirda yaxlitlikka erishish. Ish jarayonlari vaqti Faoliyatning mazmuni o’qituvchi talaba I-bosqich. Mavzuga kirish. (10 minut) 1.1. Amaliy mashg’ulot mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Ta‘lim jarayoni «individual ishlash» orqali amalga oshirilishini e‘lon qiladi (1-ilova). Tinglaydilar. O’UM ga qaraydilar. 1.2. « Kaskad » texnikasidan foydala - nilgan holda talabalarga , “ Gipsdan ishlangan odam boshini qalamtasvirda ishlash yo ’ llari qanday ”, degan savol bilan murojaat qiladi . Buni oldindan tayyorlab qo ’ yilgan kartochka - topshiriqlarni tarqatish orqali amalgam oshiradi . Bajarilgan ishlarni ko’zdan kechirib xulosalaydi (2-ilova). O’z fikrlarini erkin bildiradilar. Organayzerni to’ldiradilar. 1.3. Talabalarning fikrini umumlash- tirib, ularni aloxida –aloxida joylarda tartib bilan joylashishlarini tashkil kiladi. natura ko’rinarli xolatlarda aloxida- aloxida joylarga bo’linib utiradilar. 1.5. Mavzu bo’yicha amaliy mashgulot vazifasini e‘lon qiladi. тinglaydilar II-bosqich. Asosiy (60m inut ) 2.1. Vazifa : 1. . Naturani qalamda tasvirlashning uslubiy ketma - ketlikka amal qilish . Tasvirlashning keyingi bosqichlari . 2. Qalamtasvir texnikasi ustida ishlash . 3. Qalamtasvirda yaxlitlikka erishish . Guruxga topshiriqni bajarishi uchun ko ’ rgazmali - amaliy tarzda tushuncha beradi . Har - xil gepsli bosh qalamtasvirlaridan namunalar ko ’ rsatadi , slaydlar namoyish qiladi . Ularni baholash mezonlari bilan tanishtiradi .(3- Ilova ) Qo ’ shimcha ma ‘ lumotlardan foydalanishga imkon yaratadi . Diqqatlarini kutiladigan natijaga jalb qiladi. Faol qatnashadila r. 32

2.2. Guruxdagi xar bir talaba individual tarzda vazifani bajarishlarini nazorat qiladi . Mustaqil baja- radilar . 2.4., Xar bir talaba uz amaliy ishi taqdimotini o’tkazishida yordam beradi. Yagona xulosa chiqarishga ko’mak beradi va nihoyasida umumlashtiradi . Bajargan amaliy ishitaqdimoti o’tkazadi, baholaydi. III-bosqich. Yakuniy (10 minut) 3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni orqali rag’batlantiradi. Eshitadi. Aniqlaydi. 3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: « Har-xil ko’rinishdagi kishilar bosh qismlari tasvirlangan qalamchizgilar ishlab kelish» O’UM ga qaraydilar. 1- Ilova Musta q il ishlash qoidasi 1. O’quvchi ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo’lmog’i lozim. 2. Guruhdagi har bir o’quvchiga aniq topshiriqlar berilmog’i lozim. 3. O’quvchilar oldiga qo’yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt ajratiladi. 4. Amaliy ishlash chogida o’quvchi urnidan turishi (yoki boshqalarga xalaqit bermagan holda ishini uzokrokdan kuzatishi, yenidagi guruxdoshi yeki ukituvchidan maslaxat surushi) mumkin. U fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur. 5. Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o’qituvchi ularga yo’riqnoma berishi lozim. 6. Nima bo’lganda ham muloqotda bo’ling, o’z fikringizni erkin namoyon eting. 2 -Ilovа . «Kaskad» texnikasi 33

Ushbu texnologiya g’oyalar tizimini ishlab chiqishga ko’mak beradi: Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish. O'qitish jarayonida o'quvchi-talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo'llanilishi ularni mustaqil, erkin flkrlashga, izlanishga, liar bir masa-laga ijodiy yondoshish, mas'uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanish-ga, eng asosiysi, o'qishga, fanga, pedagogga va o'zi tanlagan kasbi-ga bo'lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishishda amaliyot va o'quv jarayonida innovatsion va axborot texnologiyalarni qo'llashni taqozo etadi. Zamo naviy metodlar yoki o'qitishning samarasini oshirishga yordarn beravchi texnologik treninglar o'quvchi — talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassislar bo'lishlariga, hamda mutaxassisga kerakli bo'lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Demak, tasviriy san'at ma'lumoti, bilimiga ega bolish san'atning amaliy mashg'ulotlarini uzoq vaqt mobaynida shug’ullanish, hamda samarali ijodiy mehnat orqali egallanadi. 34GIPSDAN ISHLABGAN ODAM BOSHINI QALAMTASVIRDA ISHLASH YULLARI

2.3. Anatomik gipsli “Gudon” boshining bosqichli chizmatasvirini ishlash. XVIII asrda yashagan fransuz haykaltaroshi Gudon asarlari anatomiyani o'rganish bo'yicha qimmatli namunalar bo'lib hisoblanadi. Gudonning mashhur «Ekorshe»-anatomik modeli hozirgi vaqtda ham barcha badiiy ta'lim tizimlarida qo'llanilib kelmoqda. Inson gavdasining nisbatlari qonuniyati ustida uyg'onish davrining ko'pgina rassomlari jumladan, Mantenya, Botichelli, Rafael, J.P. Lomasso, Mikelandjelo, Jan Kuzen va boshqalar ishlaganlar. Ular o'zlarining kuzatishlarini amaliy ish jarayonida muvafaqqiyatli qo'llaganlar. Mazkur kitobda keltirilgan rasmlarga qarab ularning anatomik bilimlarining juda kengligi, perspektiva, optika qonunlarini chuqur bilganliklarini ko'rishimiz mumkin. Antik bosh tasviri ustida ishlashning butun majmui tasviriy san'atning ustuvor tamoyili — umumiylikdan xususiylikka va xususiylikdan yana umumiylikka asoslanadi. Boshqacha qilib aytganda, naturaning qismlarini tahlil qilish orqali umumiy shakl obrazini ifoda etish qoidasiga rioya qilish kerak. Bu tamoyil rasm chizish bo'yicha chiqarilgan hamma o'quv dasturlarida o'z aksini topgan bo'lib, maxsus badiiy maktab, kasb-hunar kolJejlari va oliy o'quv yurtlarida ham yetakchi hisoblanadi. U barcha talabalarga (ularning davomli rasm chizish tayyorgarligi darajasidan qat'i nazar) taklif etiladi va bajarilishi talab qilinadi. Talabalar uni osonroq egallab olishlari va uning mazmuni bilan yaxshiroq tanishib chiqishlari uchun tasvir ustida ishlashning murakkab majmui alohida-alohida bosqichlarga bo'linadi. Bundan tashqari, uslubiy izchillikka rioya qilgan holda tasvirlash talaba uchun har bir bosqichni alohida tushunib yetishga va ular o'rtasidagi o'zaro bog'liqliqni anglashga imkon yaratadi. Uyg'onish davri rassomlari boshni tasvirlashni o'rgatishda eng oddiy geometrik shakllarni qo'llashdan kelib chiqqanlar, ya'ni ham yaxlit bosh, ham 35

uning har bir qismini geometrik asosda ko'rish va tasavvur qilishni o'rgatganlar. Rasm chizuvchi ana shu prinsipga amal qilib, boshning umumlashgan shaklini tasavvur qilishi kerak. Odam boshi shaklini tasvirlashni tahlil etish va chizishning bunday usulidan ko'p rassomlar foydalanganlar. Amaliyotda shu isbotlanganki, kesib ishlash usuli tasvirlashning perspektiv qurilishi qoidasini o'zlashtirib olishni ancha yengillashtiradi. Uyg'onish davridan keyin to hozirgacha bu usluldan rassom - pedagoglar foydalanib kelmoqdalar. Yetuk rassom-pedagog D.Kardovskiy rasm chizish prinsiplari va o'qitish uslublari haqida shunday degan edi; "Xo'sh, shaklning o'zi nima? Bu geometrik jismlar, jumladan: kub, shar, silindr va hokazolardir. Ular u yoki bu xarakterga ega bo'lgan jismlardir. Tirik naturalarning shakllari, albatta, to'g'ri geometrik shakl bo'la olmaydi, lekin aslida ular ham ushbu geometrik shakllarga yaqin turadi" 11 . XVII-XIX asr rassom-pedagoglari ham murakkab shaklni tasvirlashda eng sodda geometrik shakllarga tayangan (Karrachi, Preysler, Losenko, Shebuyev, Sapojnikov, Dyupyui, Chistyakov, Ashbe va boshqalar). Masalan, yugoslav rassom-pedagogi Anton Ashbe bosh rasmini chizishni o'rgatish tizimi uchun "shar prinsipi" va tus bilan modellashtirishni asos qilib olgan. Rassom va pedagog D.Kardovskiy tasvirlashning dastlabki bosqichida "kesib" chizish usulidan foydalanish kerak, deb hisoblagan. Shuni ta'kidlash zarurki, turli maktablar va yo'nalishlarga mansub rassomlarining deyarli barchasi bir xulosaga kelganlar: bosh tuzilishini tasvirlashda umumiy hajm ko'rinishini bo'rttirgan holda katta boshlash, shundan keyingina bo'laklarga o'tish kerak. Bosh tuzilishining umumiy shakli nima? Bu o'z ko'rinishi jihatidan tuxum shaklini eslatuvachi uch o'lchamli hajmli jismdir. Bosh rasmini chizishni o'rgatishda hamma o'qituvchilar talabalar diqqat-e'tiborini shakl qurilishining ana shu xususiyatiga qaratganlar. Preysler, Losenko, Sapojnikov, Kardovskiy va boshqalarning tajribasi shundan dalolat beradi. Rassom-pedagoglar odam boshini tasvirlashni o'rgatar ekanlar, ishni doim uning tuxumsimon shaklining tahlilidan boshlaganlar. A.Solovev, G.Smirnov, E.Alekseyeva bosh rasmini chizishni tuxumsimon massa tusini tasvirlashdan boshlashni tavsiya etganlar. Ustoz 36

rassomlar boshlovchi rassomlarga dastlab boshning umumiy shaklini, shundan so'ng asta-sekin bo'laklarini tasvirlashni o'zlashtirib olishni tavsiya etganlar. Davomli tarzda rasm chizish jarayoni juda murakkab bo'lib, yetarlicha ish tajribasiga ega bo'lmagan talaba ko'pincha qiynalib qoladi. U, eng awalo, nimalarga e'tibor berish, o'z imkoniyatlaridan qanday qilib oqilona foydalanishni bilmaydi va o'z ishini kerakli darajada tashkil qila olmaydi. Bunday talaba odatda ko'rgan buyumini shundayligicha ko'chirib qo'ya qoladi, tashqi shakl ko'rinishidan diqqat bilan nusxa ko'chiradi. Kerak-nokerak qismlarni ham ajratmay, birdek tasvirlayveradi. Detallarga berilib ketib, ular naturaga juda o'xshayapti, degan fikrda chizaveradi. Ko'pchilik talabalar odam boshi rasmini chizar ekanlar, ishda uslubiy ketma-ketlikka rioya qilmaydilar, darhol murakkab vazifalarni bajarishga kirishadilar va tez orada muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar. Vaholanki, bosh rasmi ustida ishlashning uslubiy bosqichlari ham o'ziga xos xususiyatlarga ega, ularni rasm chizuvchi albatta bilishi kerak. Anatomik gipsli Gudon boshining qalamtasvirini ishlashdan oldin u haqda ayrim ma’lumotlarni berib o’tamiz. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, XVIII asrda yashab o’tgan fransuz haykaltaroshi va pedagogi Gudon tomonidan yaratilgan anatomik bosh- u yaratgan ko’plab haykaltaroshlik namunalari qatorida tasviriy san’atni o’quvtishda pedagogik vazifa sifatida ishlatilib kelinadi. Haykalning o’ziga hos tomoni shundaki, o’quvchi-talabalar boshining anatomik tuzilishini yaxshiroq idrok etishlari uchun u teri qismisiz, ya’ni boshning muskul holati ko’rinishida aks ettirilgan. O'quv materialini yaxshi o'zlashtirib olish uchun chizuvchi ushbu ish bosqichida qaysi vazifani amalga oshirishi, tasvir qurishning qaysi jihatlariga alohida e'tiborni jalb qilishi kerakligini tasawur etishi zarur. O' naturani kuzatish va tahlil etish hamda tasvirni konstruktiv qurish jarayonida aniq metodik ketma- ketlikka rioya qilishi kerak bo'ladi. Rasm ishlashning uslubiy izchilligidagi barcha nozik taraflarni "Gudon"ning gipsdan yasalgan haykali boshini chizish misolida ko'rib chiqamiz. Biz rasm ustida ishlashning uslubiy ketma-ketligini bayon eta 37

borib, bir yo'la tirik odam boshi shakli qurilishining asosiy qonuniyatlari va uni tasvirlash usullarini jumladan, ishning texnik usullarini o'rganishda davom etamiz. Birinchi bosqich - kompozitsiyaviy joylashtirish qog'oz yuzasida tasvirlanadigan rasm kompozitsiyasini joylashtirishdan boshlanadi. Tasvirni qog'oz yuzasida qanday joylashtirish qulayroq bo'lishini, qaysi nuqtadan qaralganda shakllarning qurilish xususiyatlari ifodaliroq ko'rinishini bilish niyatida naturani oldindan har tomonlama o'rganib chiqish lozim. O’quvchi rasm kompozitsiyasini qog'oz yuzasida har taraflama to'g'ri va chiroyli joylashtirisftga o'iganishi kerak.Tasvirlanajak gipsli bosh eng ifodali ko'rinadigan nuqtani tanlash unga kompozitsiya masalasini talab darajasida hal qilishga yordam beradi. Lekin kompozitsiyani topishda qandaydir alohida bir qoidani mahkam ushlab olishning hojati yo'q. Masalan, ba'zilar to'rtdan uch qism burilishda yoki profilda (yon tomon) boshning shaklini chiza turib, yuz qismi oldida albatta katta joy qoldirish kerak, deb hisoblaydilar. Lekin biz hattoki buyuk rassom — ustalaming asariarida ham bunday qoidaga rioya qilinganini ko'rmaymiz. Ko'pchilik portretlar qog'oz yuzasining o'rtasida jamlanadi. Uyg'onish davri rassomlari merosida bir qator portretlar mayjudki, ularda boshning yuz qismi O'quv akademik rasmda kompozitsiya masalasi o'quv vazifasini hal qilish bilan birga uni murakkablashtrirmaslikka yordam berishi kerak. Masalan, o’quvchi old tomondan yoritilgan boshni xolis fonda chizishi kerak deylik. Yuqorida keltirilgan maslahatga muvofiq boshning yuz qismi olhida katta maydon qoldirish kerak. Shaklni tuslashga kirishar ekan, u boshdagi soyalar kompozitsiyasi buzilganligini va tus muvozanati yo'qolganligini ko'radi. Shuning uchun u rasm chizishdan oldin bir qator xomaki chizgilar bajarib ko'rishi zarurki, ularda kompozitsiya masalasi hal etilsin. Oquvchi eng qiilay nuqtani tanlab olishi kerak. 38

5-rasm. 1-bosqich Ya'ni duch kelgan joyga o'tirib olaverish maqsadga muvofiq emas. Vaholanki, biz ko'plab o’quvchilarda ana shunday qusurni kuzatamiz. Bundan tashqari, o’quvchi chizayotgan vazifa oxir-oqibatda qanday ko'rinishga ega bo'lishini xayolan bo'lsada, yaqqol tasavvur qilishi lozim. Faqat shundan keyingina qalamni qo'lga olish va rasmni qog'oz sathiga dadil joylashtirib ifodalashni boshlash mumkin. 39

Chizishda bosh shaklining xarakterli xususiyati — o'lcham munosabatlarini, ya'ni proporsiyalari (nisbatlarini) va boshning kenglikdagi holatini ochib berish muhim. Bosh shaklining o'ziga xos xususiyatini ochib berishga kirishishdan oldin o’quvchi haykal — naturani diqqat bilan o'rganib chiqishi, shakl qurilishining eng muhim xususiyatlarini aniqlab olishi lozim. Bu o'rinda naturani idrok etish nihoyatda obyektiv, to'g'ri fikrlash asosida bo'lishi kerak, u subyektiv taassurotlar bilan emas, balki jiddiy ilmiy bilimlarga tayangan holda olib borilishi kerak. Ma'lumki, naturani o'rganish uni bevosita diqqat bilan kuzatishdan boshlanadi. Rassom, eng avvalo, shaklning umumiy xususiyatini, boshning fazoviy holatini ilg'ab oladi, shundan keyingina alohida qismlar va yaxlitliklar, o'lchamlararo farqlar, nisbatlarni chamalab, aniqlay boshlaydi. Natura bilan oldindan bunday batafsil tanishib chiqishdan obyektiv tahlil qilish boshlanadi. Boshning shakl tasviri qog'ozga qalam bilan juda yengil belgilanib, nozik, umumiy va chiziqli- konstniktiv tarzda aks ettiriladi. Naturaning katta shakl umumiy qurilishining asosiy xususiyati ochiladi. Ko'pchilik o’quvchilar rasmda chiziqlardan qanday foydalanish kerak, bosh shaklini birdaniga aniq chiziq bilan ifodalash kerakmi yoki faqat yengilgina chizish kerakmi, deb so'raydilar. P.Chistyakov shunday yozgan edi: "Bu o'rinda har xil usullar bo'ladi: bir kishi qo'lida qalam bilan uzoq vaqt qarab turadi va so'ng shaklni tasvirlaydi, boshqasi esa qalamni qog'oz ustida tez-tez yurgiza boshlaydi va shu bilan birga bir yo'la belgilar chizadi, ya'ni ham joyi, ham harakati ustida ishlaydi. Xo'sh, qaysi biri durust? Har ikkisi ham ijobiy. Eng asosiysi — bosib chizmaslik. Chunki qora chiziqlar xatolarni ko'ra bilishni qiyinlashtiradi. Bu xatolarni tuzatish esa undanda qiyin". Rassom bosh shaklini tahlil qilar va uni ifoda etar ekan, u, eng awalo, shaklning umumiy massasi, uning xususiyati, mutanosibligi, o'lchamlararo nisbatlarini belgilab, yuzaga chiqarishi lozim, ya'ni yengil chiziqlar bilan boshning umumiy ko'rinishini ifoda qila olishi kerak. Bosh shakli va uning umumlashtirilgan ko'rinishidagi o'ziga xos qiyofasini ocha borib, boshqa qismlar bilan taqqoslash, solishtirish usulidan foydalanishi lozim. 40

O’quvchi o'z qarshisida turgan bosh shaklining umumiy xususiyatini osonroq ilg'ab olishi uchun ko'zlarini salgina qisib qarashi kerak, shunda shaklning hamma detallari yo'qoladi hamda hajmning umumiy massasi ko'rish maydonida qoladi. Shakl yaxlit holda idroklanadi. "Gudon" bosh shaklini ko'rib chizar ekanmiz, biz uning chakka qismi ancha keng ekanini va dahani torayib borganligini ko'ramiz. Agar bosh shaklining old qismiga qaraydigan bo'lsak, u uchburchak shakliga yaqinligini ko'rish mumkin: ya'ni boshning yuqori qismi jag' qismidan kengroq, jag' qismi esa dahandan keng ekanligi ko'zga tashlanadi. Boshning umumiy ko'rinishini belgilab olib, uning har bir qismiga ozgina ko'z yugurtirib chiqish kerak. Ular beshta asosiy yuzadan iborat: peshona, ko'z kosalari va ulardan bo'rtib chiqqan ko'zning sharsimon shakllari, shuningdek, burunning prizmatik shakli. Rasmdan lablar, dahan va yonoqlarni belgilab beradigan yuzalik yo'nalishlarini aniqlab olamiz.Lekin ularni hozircha chizmaymiz, balki joylashgan yerini bilib olamiz va ular boshning umumiy xususiyatiga qanday ta'sir etishini tekshiramiz. Asosiy yuzalar bilan boshning umumiy massasini aniqlash bilan birga uning vaziyatini tomoshabinga to'g'ri ko'rsatishga harakat qilamiz. Boshning holatini to'g'ri topish uchun qanshar va dahan o'rtasini xayolan to'g'ri chiziq bilan tutashtirish, keyin profil chizig'i bilan verti kal chiziqning o’rinlarini, o’zari munosabatlarini aniqlab olib, bosh ning holatini to'g'ri belgilab olish mumkin bo'ladi. Boshning fazoviy kengligidagi hola tini aniqlash bilan bir qatorda, bosh va bo'yinning o'zaro xususiyati, mutanosibligini tekshirib olish kerak. Boshning bo'yin bilan bog'lanishi masalasini ko'rar ekanmiz, konstruktiv - anatomik qonuniyatlari haqida ham to'xtalib o'tishimizga to'g'ri keladi. Bosh kamdan-kam hollardagina bo'yin va yelka kengligisiz tasvirlanadi. Uning yelka kengligi bilan uzviy tarzda bog'lanmagan holati kamdan - kam bo'ladi.Biz qalamda tasvirlamoqchi bo’lgan anatomik Gudon boshi ham shunday, ya’ni unda yelka tasviri ishlanmagan, faqat unda bo’yin va uning muskullari mavjud xolos. Bu mushaklar kalla suyagi qutisini yelka kengligi bilan tutashtirib turadi. Boshning kenglik holati ishonchli bo'lishi bo'yin harakati xususiyatini ochib 41

beradi va, shuningdek, bo'yin harakati ham boshning kenglikdagi holatiga bog'liq. Buni kesik bosh namunasini chizish orqali vanada chuqurroq o'zlashtirib olish mumkin. (F.Dyupyui modeli) Bunda boshning old qismlari uchta teng qismga ajratiladi: soch qoplamasi chizig'idan qosh usti yoylarigacha, qosh usti yoylaridan burun asosigacha va burun asosidan dahan tagigacha. Ko'zlar orasidagi masofa ko'z kattaligiga teng. Boshning ba'zi bo'laklari shaklini tasvirlashga hozircha e'tibor bermaymiz. Bu bosqichda faqat ularning joylashish o'rnini aniqlaymiz, qismlar va yaxlitlik nisbatlarining to'g'riligini tekshiramiz. Ko'zlar, burun teshiklari, lablar o'lchamlarini ham hozircha chiziqchalar yoki nuqtalar bilan belgilab qo'yamiz, shuning o'zi ularning joylashuvi va kattaligini aniqlash uchun yetarlidir. Shundan so'ng ishning keyingi bosqichiga o'tamiz. Ikkinchi bosqich shaklning chiziqli-konstruktiv asosini namoyon etish va perspektiva ko'rinishlarini ochish hisoblanadi. Inson bosh tuzilishining konstruktiv sxemasi bilan birinchi bosqichda tanishib chiqdik. Endi uni rasmda ushbu vazifada to'rtdan uch qism burilishda, ufq chizig'i darajasidan balandroqda turgan boshda belgilab olishga harakat qilamiz. Profil chizig'i peshona o'rtasidan, qanshar, burun, lab bantlari va dahan o'rtasidan o'tadi. Qosh usti yoylari, ko'zlar kesimi, burun asosi, lab va dahan kesimlari tuxumsimon bosh shakliga asosan bir oz egilgan va yuqoriga qaratilgan. Bu chiziqlarning hammasi parallel bo'lishi kerak. Agar bu qonuniyatga rioya qilmasak, perspektivada katta xatolikka yo'l qo'yishimiz mumkin. Hattoki, tajribali rassomlar ham boshni tasvirlashda xatolikka yo'l qo'yishlari mumkin. Boshning to'rtdan uch burilishdagi gorizontal yuqori holati, misoldagidek, bizga yaqin bo'lgan ko'z uzoqlashganidan balandroq, qosh usti yoylari, ko'z kesmalari, burun va og'iz asoslarining chizig'i uzoqlashishiga qarab pastroqqa tushadi. Boshning asosiy bo'laklarini tasvirlashga (ko'zlar, burunlar, soch tolalari va h.k.) kirishilar ekan, albatta, shakl asosi — mazmunidan kelib chiqish kerak, ya'ni: 42

burun — bu prizma, ko'z — shar, peshonaga tushib turgan sochlar esa slindrik gardishdir. 6-rasm. Ikkinchi bosqich. Uzoq muddat davom etadigan rasm ustida ishlashda chizuvchining qarash nuqtasi butun rasm chizish jarayoni mobaynida o'zgarmay qolishi kerak. Dam olib, tanaffus qilib kelgandan so'ng awalgi nuqtani topish uchun quyidagi usullarni tavsiya qilish mumkin: rasm chizuvchi e'tiborini qansharga va uning ko'zidan uzoqroqda turgan ko'z yosh qopchig'iga (agar bosh to'rtdan uch qism burilishda turgan bolsa) qaratsin. 43

Boshning to'rtdan uch qismi burilish holatida ko'rinib turganda burun uchi uzoqroqdagi ko'zni yopib qo'yadi, shunda ko'z qanchalik to'silib qolganligi, ya'ni ko'z yosh qopchig'i qay darajada ko'rinayotganligini yoki u qanshar ortida qanday yopilib qolganligini anglab olish kerak. Boshqa bir usul: tasvirlangan obyekt bilan naturani solishtirish juda katta tezlikda amalga oshiriladi, uning xato va kamchiliklari aniqlanadi. Talaba yoki o’quvchi bosh rasmini chizish jarayonida juft va simmetrik shakllarning to'g'ri taqsimlanganligini alohida e'tibor bilan kuzatishi kerak. Buning uchun quyidagilarni tavsiya qilish mumkin: birinchidan, juft va simmetrik shakllarni bir vaqtning o'zida chizish lozim, ikkinchidan, har bir juft va simmetrik shakllar chetidan boshqasiga qarata parallel chiziqlar tortish kerak. Masalan, ko'z qorachig'i (olmasi)ning yuqori cheti o'ng va chapdan bitta chiziqda turishi kerak, bunda bitta ko'z qovog'ining kengligi va qalinligi belgilab olinib, darhol ikkinchisiga o'tilishi lozim. Ko'zlarning sharsimon shaklini ocha borib, ko'z qovoqlarini darhol aniq chizmang, faqat ularning kengligi, qalinligi va har bir qovoqning yo'nalishini belgilab oling. Sizga yaqinroq turgan ko'zning yuqori qovoq qoqilishi ko'z yoshi qopchig'iga, uzoqroqdagi ko'zniki esa ko'z burchagiga yaqinroq bo'ladi. Qovoqning pastrog'ini esa belgilamasa ham bo'ladi. Burun prizmasini qura turib profil chizig'ini qanshar va burun asosi o'rtasidan o'tkazishga harakat qilamiz. Boshning old qismiga nisbatan ham shunday yo'l tutamiz. Bosh shaklini tasvirlashning dastlabki bosqichlarida yordamchi chiziqlardan foydalanish usullari rasmlarda ko'rsatilgan. Lekin ular perspektiv qisqarishda bo'lganligi uchun o'rtani chamalab topamiz. Masalan, profil chizig'i ikkita teng va simmetrik qismlarga ajratadigan boshning old qismini aniqlay borib, qalam bilan bitta yonoq chetidan profil chizig'igacha va profil chizig'idan ikkinchi yonoqqacha bo'lgan masofani o'lchash mumkin emas; chunki profil chizig'iga nisbatan yuzning chap qismi kichikroq, o'ng qismi esa kattaroq bo'ladi. Lekin rasmda ular tengdek qabul qilinishi lozim, ba'zi o'quv-mashq 44

qo'llanmalarida profil chizig'i burun uchidan o'tkaziladi, ammo bunday chiziq yuz gardishi uchun mo'ljalbo'la olmaydi. 7-rasm. Uchunchi bosqich. Chunki burun uchi yuzning yuzasidan ancha oldinga bo'rtib chiqadi. Profil chizig'i burun prizmasining old yuzasidan emas, balki orqa yuzasidan o'tishi kerak, burun prizmasining old yuzasi oldinga turtib chiqadi va burun uchi chap tomonga o'tadi. Burun qanotlari esa profil chizig'iga simmetrik tarzda joylashadi. Buranriing old maydonchasi va burun teshiklari yaxshi ko'rinadi. Shunga qarab burun 45

teshiklarining qalinligini belgilab olish mumkin. Boshning ushbu holatida qosh ustining pastki tomonlari va dahanning yarim yoy ko'rinishidagi yuzasi ochiladi. Burun uchini belgilab olib, so'ngra uning burun asosi chizig'idan qanchalik baland ekanligini aniqlab olib, lablarni qisqartirilgan holda chizish lozim. Profil chizig'i lablar banti o'rtasidan o'tadi, lekin profil chizig'idan lablarning chap burchagigacha bo'lgan masofa sal qisqaroq, o'ng burchagigacha bo'lgan masofa esa uzunroq bo'ladi. Hozircha lablarning aniq rasmini chizmasdan, ustki va ostki lablarning xususiyati va o'lchamini belgilab olish, ularning joylashishini diqqat bilan tekshirish kerak. Buning uchun yordamchi chiziqlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Ular yordamida lablarning burchaklari burun qanotlari bilan qanday uyg'unlashganini topish mumkin, bunda burun asosi chizig'idan ustki lab chetigacha bo'lgan masofani tekshirish lozim. (lablar banti burun teshiklari oldiga yaqin bo'lib qolmasligi uchun) Bu ishlarming hammasini qalamni qog'ozga qattiq bosmay yengilgina chizish kerakki, aniqlangan xato va kamchiliklami o'chirg'ich ishlatmay ham to'g'rilashning iloji bo'lsin. Ishning keyingi bosqichiga o'tishdan oldin bajarilgan ish natijalarini diqqat bilan tekshirib chiqish, xatoni ilg'agan zahoti uni tuzatishni, keyinga qoldirmaslik kerak. Har bir xato boshqasini keltirib chiqaradi va ularni keyin tuzatishning iloji bo'lmaydi. Ko'pchilik o’quvchilar tasvirni qurishda dastlabki bosqichlar muhimligini tushunib yetmaydilar, ular alohida unsurlarni chizib chiqishga shoshiladilar va tashqi o'ziga xos xususiyatlarni qidira boshlaydilar. Vaholanki, shaklning chiziqli-konstruktiv asosini chizib chiqish talabaga rasm ustida ishonch bilan ishlashni davom ettirish imkonini beradi. Agar bosh shakli faqat chiziqli- sinchli tasvirda yaxshi qurilgan bo'lsagina yetarli darajada ishonchli va ifodali chiqa boshlaydi. Ishni bo'laklar bilan modellashda esa rassom bunday rasmni badiiy jihatdan yuksak saviyada tugallashi mumkin. Ba'zilar umuman bunday qurishni chetlab o'tishga harakat qiladilar, natijada ularning tasvirlari ishonchli chiqmaydi. Odatda, bunday o’quvchilar o'z ishlarini tugallashga hah 46

ulgurmagardiklarini aytadilar. Bu haqda Gyote juda yaxshi yozgan edi: "Havaskorlar o'zlari uchun hamma imkoniyatlarini ishga solishib, odatda, hali ishlari poyoniga yetmaganligini vaj qiladilar. Binobarin, to'g'ri, bu ish hech qachon poyoniga yetishi mumkin emas, chunki u hech qachon lozim darajada boshlanmagan". Shaklning konstruktiv-sinchli asosini ochib berish davomida uni plastik jihatdan modellash va yorug'-soya munosabatlarini yoritish samarasini aniqlashga shoshilmaslik kerak. Naturadan rasm chizish paytida kuzatishlarni faqat his etishga qaratish ham yaramaydi (garchi bu ishda his-tuyg'u katta ahamiyat kasb etsa ham). Bu o'rinda rasm qurishning dastlabki bosqichida bevosita ko'rish hissiyoti bilan olingan axborotni qayta idrok qilish tuyg'ularini qo'shib olib borish kerak. Shunday qilib, ikkinchi bosqichni davom ettirar ekanmiz, berilgan naturadagi shaklni aniqiashtirishga kirishamiz. Shaklning chiziqli-konstruktiv asosini belgilab topib olib, rasm "abrisi" ko'rinishiga aniqlik kiritish va uni muayyanlashtirishga o'tish mumkin. Masalan, burunning geometrik prizmasi o'rniga endi burunning haqiqiy murakkab shaklini naturada qanday ko'rinayotgan bo'lsa, shundayligicha tasvirlash mumkin. Burun shaklining xarakteri, qanshardan ko'z yoshi qopchig'igacha bo'lgan, burun uchidan burun qanotlari (teshiklari) uchigacha yon yuzalar chuqurligini diqqat bilan aniqlashtirib, burun teshiklari joylashgan quyi yuzasi ham aniqlashtirilishi kerak. Bu sathlarni soya-tus berish orqali aks ettirish ham mumkin, lekin hozircha bunday qilmaslik lozim, chunki hali ko'z, lab, dahan kabi bo'laklar shakliga yetarli darajada aniqlik kiritilmagan. Binobarin, ularga hali o'zgartirishlar kiritilishi mumkin. Ishni davom ettirib, burun shakli xarakteriga aniqlik kirita borish va uning prizma yuzasiga to'g'ri joylashganligini tekshirish kerak. Burun prizmasi old yuzaga perpendikulyar joylashishi kerak.Ko'pchilik chizuvchilar quyidagi xatoliklarga yo’i qo'yadilar: burunning old yuzasi (burun do'ngagi) uchini chizayotib, tarh chiziqlarini haddan tashqari chetga chiqarib yuboradilar. Natijada burun chetga qarab qoladi. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun profil chizig'ini burun uchining (burun teshiklarining uchlari) qoq o'rtasiga joylashishiga e'tiborni qaratish lozim. 47

Ko'z shakli rasmiga aniqlik kiritishga o'tar ekanmiz, ularning sharsimon ekanligini unutmaslik, ana shu shaklga ko'z qovoqlarini joylashtirish kerak. Dastlab ko'z soqqasini bosib turadigan yuqori qovoqlarni chizib chiqish kerak. Lekin ularni bitta chiziq bilan chizmaslk, balki har birining qalinligini ochishga harakat qilish va qovoqlaming qalinligi perspektivada qanday o'zgarishini kuzatib boorish talab qilinadi. Lablar shaklini chizayotganda yuqori lab ustidagi chuqurcha xususiyati va lab chetining burun asosidagi masofaga nisbatan holatiga aniqlik kiritish to’g’ri bo’ladi. Yuzalarni belgilashda shaklni kenglikda chegaralab turuvchi chiziqlar bir vaqtning o'zida tus munosabatlari — yorug'lik, yarimsoya va soyalarning chekkasi ham bo'lib qolishini yodda tutish zarur. Shu bilan birga bir tekislikni (yuzani) ikkinchisidan ajratib turuvchi shartli chiziqlar nafaqat yorug'lik va soya, balki yorug'likda joylashgan shakldagi yanada nozik nisbatlar chegarasi vazifasini ham o'taydi. Shuning uchun bosh shaklining chiziqli — "sinchli"-konstruktiv tasvirini qurayotganda qalamni qog'ozga qattiq bosmasdan, zarurat tug'ilganda tasvirga tuzatishlar kiritish kerak bo'ladi. Bundan shu narsa ma’lum bo’ladiki, chiziqli-konstruktiv rasmda barcha buyumni aniq belgilab olmaguncha tus berishga shoshmaslik kerak. Leonardo da Vinchi "Rangtasvir haqida kitob" asarida shunday yozadi: "Soyalarning joyi, soni cheksizdir.,. Soyalar ma'lum bosqichlardan iborat bo'lgan o'z chegaralarini hosil qiladi, kimki buni bilmas ekan, ularning chizgan buyumlari haqqoniy chiqmaydi" . Uchinchi bosqich — nur-soyalarning plastik tavsifi. Bosh shaklining chiziqli-konstruktiv asosini belgilab olib, nur-soya nisbatlar yordamida uning hajmini ochishga o'tamiz. Bu o'rinda chiziq va tuslarning o'zaro bog'liqligini saqlab qolish juda muhim. Chiziqlar bosh shaklini go'yo bo'laklarga ajratib turgandek bo'ladi va nur, soya, yarim-soyalarning chegarasi hisoblanadi. Dastlab faqat soyalarni "shtrix"lab chiqamiz, bunda butun bosh va uning tarkibiy qismlari shaklining umumiy xususiyatlarini ko'rish va tahlil qilish imkoni tug'iladi. Noaniqliklar topilganda tuzatishlar kiritish mumkin bo'ladi. Chiziqli - 48

konstruktiv rasmda plastik xususiyatlarni berish unchalik yorqin namoyon bo'lmaydi, tus berilgan paytda esa (sal xomakiroq bo'lsa-da) shakl hajmi bo'rtib, ancha yorqinroq ahamiyat kasb eta boshlaydi. Agar shaklning hajmli-konstruktiv qurilishi to'g'ri belgilab olinsa, asosiy tus alomatlari — nur, soya va tushayotgan soya yordamida hajmni yuzaga chiqarishga o'tish mumkin. Masalan, burun shakli tafsilotiga to'xtaladigan bo'lsak, uning yorug'likka qaratilgan yuzasiga tegmaymiz, yorug'likdan uzoqlashayotgan burunning yon yuzasini esa yarimsoya bilan qoplaymiz. Burunning plastik yuzasidan yuqori lablarga soya tushadi, uni ham tus bilan ajratish kerak. Tushayotgan soya shakliga aniqlik kiritayotganda tushayotgan soya obyektning o'z shaklini ham, soya tushgan shaklni ham aks ettirishini yodda tutish kerak. Antik bosh shakli rasmi ustida ishlashning batafsil uslubiy izchilligini namoyon eta borib, shuni ta'kidlab o'tish joizki, dastlabki bosqichlarda qalamni qog'oz ustida yengilgina yurgazib bajariladi, shunda tasvir qurishning har bir muayyan bosqichida tuzatishlar kiritish mumkin bo'ladi. Bundan yarimsoya o'rtasidagi chegara bo'lib xizmat qiladi. Peshona va dahanni tus bilan ishlab shakllantirishda ham ana shunday yo'l tutiladi. Ko'z shaklini modellashda shuni yodda tutish kerakki, bu asosan sharsimon shakl bo'lib, u ko'z kosasi ichida joylashgan bo'ladi. Shuning uchun ham ko'z qovoqlarini chizayotganda yuqori qovoqning pastki chetiga (ichkarisiga) diqqat bilan qarash kerak: qovoqning yuqori chetini ko'z olmasidan tashqari yana ko'z yosh qopchig'i ham qoplagan. Agar biz ko'z shaklini vertikal yuza bilan kesadigan bo'lsak, kesma izi ana shu shaklning plastik tuzilishini, ya'ni uning uch o'lchamliligini yaqqol ifoda etadi. Bundan tashqari, qovoq qalinligining qisqarishiga ham e'tibor qaratish zanir. Gips bosh shaklini tasvirlashda yosh rassomlaf odatda rasmni juda qoraytirib yuboradilar. Bosh shaklining ayrim detallarini soyada ishlashda ular qalamni qog'ozga qattiq bosadilar, natijada gips xususiyatini ochib bera olmaydilar. Bunday hollarda buyuk rassom va pedagog A . Deyneka ( u bilan birga ishlagan o ' qituvchilarning aytishlariga qaraganda ) o ' z talabalariga gips bosh yonida qora 49

sochli va oftobda toblangan inson yuzining tirik naturasi turibdi , deb tasawur qilish zarurligi haqida gapirgan . Ana shu ikki boshni siz qog ' ozda tasvirlashingiz kerak . Agar siz gipsdagi soyalarda qalamni bosib chizishga berilib ketgan bo ' lsangiz , endi siz qanday vositalar bilan qora sochlar tusini ochib bera olasizq Axir siz mazkur holatda oq gips shaklini chizyapsiz ... Shuning uchun ham qalamni qog ' oz yuzasida qattiq bosmaslik haqida takror va takror aytish o ' rinli ko ' rinadi . Rasm chizish uchun N ° 3, N ° 4, N ° 5 raqamli yumshoq qalamlardan foydalanish kerak . Bu o ' z qo ' lingizni mashq qildirib , uni qalamni boshqarishga o ' rgatishda albatta qo ' l keladi . Rassom o ' z mehnat qurollari bilan ishlash ko ' nikmasini egallashi kerak , u qalam bilan ishlaganda kamon tortayotgan g ' ijjakchi kabi o ' z qurolini mohirona ishlata bilishi lozim , kerak yerda kamonchi kamonini juda nozik tarzda , ohang maromiga mos , torlarga yengilgina tekkizgan holda tortadi . Rassom ham xuddi shunday . U qalamni o ' ynata bilishi , kerak yerda qattiqroq bosib , kerak yerda qog ' oz ustida yengil , nozik harakatlar qildira bilishi lozim . Ba ' zi talaba va o ’ quvchilar rasm mashg ' ulotlariga chizmachilikda ishlatiladigan qalamlar to ' plamini ko ' tarib keladilar va qattiq qalamlar bilan rasm chiza boshlaydilar . Rasmning xomaki nusxasi tayyor bo ' lganda esa , yumshoqroq qalamlarni ishlatadilar . Bunday usul qo ' lni o ' rgatishga yordam bermaydi , talabalar bir xil kayfiyatda , bir xil kuch - g ' ayrat bilan ishlashga o ' rganib qoladilar . Bunday hollarda qalam o ' rniga ko ' mirga o ' tish zarur . Albatta , ko ' mir qalam bilan chizilgan rasmga qarshi turganlar haq , chunki dastlabki paytlarda shogirdlar tasvirni juda qoraytirib yuboradilar , lekin bir oz muddat o ' tgandan keyin ular ko ' mir qalam bilan ishlash texnikasini egallab oladilar va endi yana qalamga o ' tganlarida esa muvaffaqiyatga erisha boshlaydilar . Shakl bo ' laklarini modellashtirishni davom ettirib , har bir bo ' lak shakl hosil qilishini diqqat bilan nazorat qilish , mayda - chuydalarga ahamiyat berish kerak emas . Agar gipsdagi ana shu nuqsonlar ham , hatto uning ustidagi kir va dog ' lar ham boricha ko ' chirilsa , shakl plastikasi buziladi . Shaklning plastik o ' ziga xosligini diqqat bilan kuzata turib , bir shakldan ikkinchisiga o ' tishda shakl yuzasiga 50

yorug ' lik qanday tushayotganligini doim e ' tiborda tutish kerak . Bunda nur - soya to ' q - ochlik o ' zgarishlari ( gradatsiyalar ) ham rasm chizuvchiga tasvirda shakl tuzilishi , mohiyatini ko ' rish va uni ochib berishda yordam beradi . Tasvirdagi biror - bir qismni modellashtirishda qog ' oz ustiga shtrixni yuzalar hajmi yo ' nalishi bo ' yicha yotqizish , shakl xususiyatini bo ' rttirib ko ' rsatishga yordam bermaydigan ortiqcha chizgilarni iloji boricha ishlatmaslik zarur . Shaklga tus berishda qalam uchini xuddi shakl yuzasini silayotgandek yurgizishni , bir shakldan ikkinchi shaklga o ' tishda esa , xuddi " yo ' nayotgandek ", bir shaklni ikkinchisidan ajratayotgandek qalamni ataylab bosib - bosib ishlatishni tavsiya qiladilar . Masalan , chuqurlikka kirib borayotgan burun teshiklarining yuzasini yengilgina qoraytirish va yonoqning - lab burishmalari yuzasiga o ' tishda burun teshiklaii shaklini " sanchib - sanchib " ajratish kerak . Agar biz awalgidek yengilgina tus berishni davom ettirsak , shakl hajmini " o ' qib bo ' lmay " qoladi , rasm ifodasiz chiqadi . Agar bir shaklni ikkinchisidan , aytganimizdek , bo ' rttirib " sanchib " ajratadigan bo ' lsak , hajm ancha ishonchli va namunali bo ' ladi . Tus berishda nokerak bo ' yashlarga berilib ketmang , ayniqsa , peshona , yonoq va dahanni ifoda etishda hushyor bo ' lish zarurur . Masalan , sharga ma ' nosiz , o ' z o ' rnida ishlatilmagan tus va nur berishlar uni ifloslanib qolgan doiraga aylantirib qo ' yishi mumkin . Lekin bu qalam bilan qoraytirishdan foydalanib bo ' lmaydi , degani emas . Qoraytirishdagi tartibli ko ' rinish tozalik , agar unga to ' g ' ri qaraydigan bo ' lsak , umuman zarar emas , aksincha , u har qanday qoidali bajarilgan tasvirning ifodasidir . Shuning uchun ozodalikka rioya qilish tasviriy san ' atda doimo qadrlab kelingan . Material , xususan , qog ' ozga bo ' lgan munosabatga bog ' liq sarishtalik haqida gapni davom ettirar ekanmiz , hamma talabalar faqat planshetga yaxshi tortilgan qog ' ozdagina rasm chizishlari shartligini eslatib qo ' yish joiz . 51

8- rasm . Turtinchi bosqich . To ’ rtinchi bosqich - rasm ustida ishlash natijalariga vakun yasash . Chizmatasvir ustida ishlashning so'nggi bosqichida, eng awalo, rasmning umumiy holatini tekshirib olish kerak (detallarni umumiy shaklga bo ysund iri sh, rasmni tuslash, to'q-ochlik nisbatlarini aniqlash, shu'la, yorug' li k, refleks bilan yarim soyani taqqoslash lozim), tasvirlan ayot gan Gudo anatomik boshning ba'zi boiaklari umumiy ko'rinishdan ajralib, turtib chiqib turishi kerak emas. Shaklga har taraflama ishlov berishda siz rasmni joyidan siljitib yuborgan bo'lishingiz mumkin. Xatolarni ko'rish oson bo'lishi uchun rasmni uzoqroq masofaga qo'yib, unga yaxshilab qara sh kerak . Leonardo da Vinchi o'zining 52

"Rangtasvir haqida kitob" asarida quyidagicha maslahat bergan edi: "Biz shuni aniq bilamizki, xatolar o'z asaringdan ko'ra begona kishilar asarida tezroq ko'zga tashlanadi va ko'pincha sen o'zgalarning kichkinagina xatosini ko'rasan-u, o'zingning katta xatongni ko'rmaysan. Ana shunday nodonlikdan qochish uchun ... shuni ta'kidlaymanki, rasm chizayotganingda senda katta ko'zgu bo'lishi kerak va sen unda o'z asaringni tez-tez ko'rib turishing lozim. Tayyor, ko'zga tashlanib turgan b uyum esa, aksincha, u boshqa usta qo'li bilan bajarilgandek tuyulaveradi senga. Shunda sen dastlabki holatga qaraganda o ' z xatolaring ustida yaxshiroq mulohaza yurita boshlaysan . Shuningdek , o ' rindan turib , biror - bir boshqa ish bilan mashg ' ul bo ' lib qaytish ham yaxshi . Chunki asaring tepasiga yana qaytganingda u haqda yaxshiroq mulohaza yuritasan , agar sen doimo uning qarshisida o ' tirsang , qattiq aldanib qolasan . Shuningdek , undan uzoqlashish ham yaxshi , chunki shunday qilinganda asar kichikroq ko ' rinadi , bir nazar bilan butun asar hajmini osonroq ko ' rasan ". Haqiqatan ham, ayniqsa, tus berish munosabatlarini aniqlash ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Bu o'rinda naturadagi eng kuchli soya va eng ko'p nurli yorug' joylarini yana bir karra aniqlab olish zarur va ana shulardan kelib chiqib, yarim soyani taqqoslagan holda rasmni yaxlit yechimga keltirish mumkin. Aniqligi , batafsilligiga ko ' ra uzoq plandagi rasm bo ' laklari kamroq , yaqindagisi esa ko ' proq ishlanishi kerak . Agar uzoq plandagi bo ' laklar oldinga " chiqib ketaversa ", tus munosabatlari orqali ularning " shashtini pasaytirib qo ' yish " lozim . Rasm ustida ishlashning uslubiy izchilligi juda muhim , zero : a ) izchillikning buzilishi o ' quv materialini o ' zlashtirishni sekinlashtiradi ; b ) tartibsiz ravishda hech qanday tizimsiz o ' tadigan ish jarayoni talabaga rasm chizishning asosiy mohiyatini va qoidasini tushunib yetish imkonini bermaydi ; v) rasm ishlashda alohida bosqichlardan "sakrab" o'tish yaramaydi. O’quvchi ba'zi bosqichlarni, o'quv-akademik rasm chizish bo'limlarini uslubiy jihatdan mustahkamlashga majbur; 53

g ) dastlabki bo ' lim keyingi bo ' limning asosi va tarkibiy qismi hisoblanadiki , busiz o ' quv jarayonini o ' zlashtirib bo ' lmaydi . Shuni , ta ' kidlash lozimki , tasvirlash bosqichlarini ajratish ( alohida bosqichlarga bo ' lish ) shartlidir . Amalda alohida bosqichlar o ' rtasidagi qat ' iy chegarani o ' tkazish qiyin . Rasm chizuvchi istalgan paytda yetarli darajada aniq bo ' lmagan yoki bundan oldingi bosqich vazifalari noto ' g ' ri hal etilganligini bilib olishi mumkin . Shuning uchun ham hal etilib bo ' lgan vazifaga u yana qaytishi mumkin . Anatomik gipsl namunadagi ishlangan boshning rasmini chizish bo ' yicha o ' quv materialini o ' zlashtira borib , sekin - asta uy vazifasini ham murakkablashtirilib boriladi . Ushbu vazifalarni poyoniga yetkazib , umumlashtirilgan bosh rasmini ( Diadumen , Venera , Germes , Dorifor ) chizib bo ' lgach , ancha murakkabroq rasmlarni ( Apollon , Laokoon ) chizishga o ' tiladi . Gips boshlarni chizishni oddiydan murakkabga tamoyili asosida , iloji boricha o ' zlashtirib boorish kerak . Masalan , oldin Apollon , Zevs haykallarini , shundan keyin esa Gerakl va Laokoonlarni chizish maqsadga muvofiqdir .. Asosiy o ' quv topshiriqlarini yaxshi o ' zlashtirib bo ' lgandan keyin vazifani murakkablashtirish va boshqa gips bosh rasmlarini ham chizish mumkin . 54

XULOSA . Malakaviy ishni bajarish jarayonida quyidagi vazifalar bajarildi va xulosalarga kelindi : 1. Gips modellarini qalamtasvirda ishlashning nazariy va amaliy asoslari o ’ rganildi . 2. K asb-hunar kollejlarida tasviriy san’at darslari, naturaga qarab tasvirlash darslarini o’qitishning ilg ’ or tajriba va metodlari o’rgani ldi , tadqiq qili ndi ; 3 .Anatomik gipsli “Gudon” boshining qalamtasvirini ishlash bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi ishlab chiqildi; 4.Anatomik gipsli “Gudon” boshining qalamtasvirini bajarishning bosqichma-bosqich ishlash metod na usullarini shu paytgcha yig’ilgan boy pedagogik tajribalarga suyangan holda ishlab chiqildi; 5. Gips modellarini qalamtasvirda ishlashning ketma-ketlik usuli kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at darslarida qo’llash mumkin bo’lgan samarali tasvirlash vositasi ekanligi e’tirof etildi. 55

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., “O’zbekiston”, 1997. 2. I. A. Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. “Tafakkur”. 1998 yil. 3. Boymetov B. Qalamtasvir. Antik davr gips bosh rasmini chizish. Toshkent, “Oqituvchi” 1998 yil. 4. S. Abdurasulov, N.Tolipov. “Tasviriy san’at o’qitish metodikasi” Toshkent, “Aloqachi”, 2007 yil. 5. Boymetov B., Abdirasilov S. Chizmatasvir. O'rta maxsus, kasb-hunar kollejlari o'quvchilari uchun o'quv qo'Uanma. T., 2004-yil. 6. S. Abdurasulov, B.Boymetov. Tasviriy san’at. Toshkent, 2006 yii. 7. Boymetov B. Qalamtasvir o'qitishning ilmiy asoslari. Metodik tavsiyalar. T., 1995-yil. 8. Boymetov B. Qalamtasvir. Pedagogika institutlari va universitetlari uchun o'quv qo'Uanma. T., 1997-yil. 9. Boymetov B. Qalamtasvir asoslari. Pedagogika institutlari va universitetlari uchun o'quv qo'Uanma. T ., 2000- yil . 10. Rostovtsev N . N . Академический рисунок . M ., 'Просвешение", 1984 g . 11. Rostovtsev N . N . Учебний рисунок . M ., 'Просвешение", 1985 g . 12. Ten N . Gips modellarining rasmi . T . , " O ' qituvchi ", 1994- yil . 13. Tojiyev B . Qalamtasvir asoslarini o ' rganish . T ., 1994- yil . 56

O'xshashlar

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Kuzgi natyumort” mavzusini o’qitish uslubiyoti

Chingiz Ahmarov asaridan nusxa ko’chirish

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda haykaltaroshlik san’ati va uning rivojlanishi

«Ov» mavzusida miniatyura kompozitsiyasi ishlash metodi.

Chizmachilik fanidan grafik topshiriqlar tizimini yaratish metodikasi