XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti - Tarix - Diplom ishlar

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

297 KB

Ko'chirib olish

M U N D A R I J A KIRISH…..………………………..…………………………………………3 I - BOB. XX ASRNING 20-30 – YILLARIDA QASHQADARYO VILOYA- TI QISHLOQLARINING IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI ……………..…7 I.1. XX asr boshlarida ijtimoiy-siyosiy hayot va yer-suv islohatlari................... ……………………………………………………………….7 I.2. Qishloq xo’jaligini jamoalashtirish harakati va uning oqibatlari. Qishloqlardagi qatag’onlik siyosati, uning dehqonlar taqdiriga ta‘siri……………………………………………………………………………... .. 16 I.3. Ijtimoiy va madaniy hayotdagi o’zgarishlar ……………………………..28 II - BOB. XX ASR 40-60 – YILLARINING BIRINCHI YaRMIDA QASHQADARYO QISHLOQLARI AHOLISINING TURMUSH TARZI: YUTUQ VA MUAMMOLAR……………………………………………………..37 II.1. Ikkinchi jahon urushi davrida qishloqlardagi ahvol………………………37 II.2. Sovet hukumatining xalq xo’jaligiga oid islohotlari va ularning qishloq aholisi hayotiga ta‘siri ………………………………………………………………..47 II.3. Ijtimoiy-madaniy hayotdagi o’zgarishlar ……………………………….. . 52 Xulosa………………………………………………………………………..60 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………62 Ilovalar…………………………………………………………………………. 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida qishloqlar alohida o’rin egallaydi. Mustaqillikning ilk kunlaridayoq respub-lika qishloq aholisi turmush sharoitlarini yaxshilash, qishloq iqtisodiyotini rivojlantirish, qishloq ijtimoiy infratuzilmasini takomillashtirishga alohida e‘tibor qaratildi. 2009 yilni “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” deb e‘lon qilinishi esa bu sohadagi vazifalarni yanada dolzarb qilib qo’ydi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov quyidagilarni ta‘kidlaydi: “Qishloqlarimiz qiyofasini, qishloqda hayot sifatini, ishlab chiqarish munosabatlarining mazmun-mohiyatini o’zgartirishga, agrosanoat majmuida olib borilayotgan islohotlarni chuqurlashtirishga, oxir-oqibatda qishloq aholisining ijtimoiy-siyosiy va madaniy saviyasini, ongi va fuqarolik mas‘uliyatini oshirishga qaratilgan, biz uchun o’ta dolzarb ahamiyatga ega bo’lgan ushbu davlat dasturini bajarishga kirishar ekanmiz, 2009 yildagi bosh vazifamiz uni amalga oshirish bo’yicha istiqboldagi barcha ishlarni mustahkam tashkiliy asosga qo’yishdan iboratdir ” 1 . Jamiyat taraqqiyotini belgilovchi eng asosiy omillardan biri soha o’tmishiga doir tarixiy tajribadan unumli foydalanishdir. Shu ma‘noda, O’zbekiston qishloqlarining tarixini chuqur o’rganish bugungi kunda tarix fani oldidagi eng dolzarb masalalardan biridir. Inson ma‘naviyatida tarix ilmining ahamiyati beqiyosdir. 2 O’zbekistonda turli tarixiy davrlarda aholining asosiy qismi qishloqlarda istiqomat qilib kelgan. Sovet hukmronligi davrida qishloqlarga asosan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlab beruvchi makon sifatida qaralib, qishloqda sanoatni yo’lga qo’yish va rivojlantirish, zamonaviy texnikalar bilan jihozlangan korxonalar barpo etish, yangi uy-joy, yo’llar qurilishi, aholini toza ichimlik suvi va gaz bilan ta‘minlash, sog’liqni saqlash borasida muammolar mavjud edi. Shu bois, bu davrda O’zbekiston qishloqlarining tashqi va ichki ko’rinishi deyarli o’zgarishsiz qoldi. Davlat tomonidan yangi yerlarni o’zlashtirilishi munosabati bilan yangi sovxozlar tashkil etilib, aholini 1 Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. -Toshkent: O’zbekiston, 2009. -B. 42. 2 Karimov I. A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. -Toshkent: Ma‘naviyat, 2008. –B. 30. 3

uy-joy bilan ta‘minlash yuzasidan ba‘zi ishlar amalga oshirilgan bo’lsa-da, ammo yangi turar-joy binolari mahalliy urf-odatlar, hudud sharoitini hisobga olmay qurildi. M avzu ning o’rganilganlik darajasi . “O’zbekiston tarixi” fanida qishloqlar tarixi alohida o’rin egallaydi. O’zbekiston qishloqlarining sovet hukmronligi davri tarixi turli soha mutaxassislari, jumladan, faylasuf, sotsiolog, iqtisodchi, tarixchilarning tadqiqotlarida o’z aksini topgan. Soha tarixi bo’yicha yaratilgan adabiyotlarni bayon qilish uslubi, nazariy-metodologik asosi hamda davriga muvofiq ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir. Birinchi guruh qishloqlar tarixiga oid sovet hukmronligi davrida nashr etilgan adabiyotlarni o’z ichiga oladi. Ikkinchi guruhga esa mustaqillik davrida yaratilgan adabiyotlar turkumi kiradi. Sovet davri qishloqlari hayotini o’rganish masalasi 20-30 – yillardayoq dolzarb mavzulardan biri bo’ldi. O’zbekistonda yer-suv islohotining boshlani-shi bilan shu mavzuga bag’ishlangan bir qator maqolalar e‘lon qilinadi 1 . A.Ye.Akselrod, I.D.Vermenichev, I.Zelinskiy, A.SHumakovlarning maqolala-rida O’rta Osiyoda o’tkazilgan yer-suv islohotlari masalasi tadqiq etiladi. Ularda islohot natijasida o’zbek qishloqlari ijtimoiy-iqtisodiy qiyofasidagi o’zgarishlar asoslanadi. A.Ye.Akselrod 1917-1927 yillar davomida paxta ishining yo’lga qo’yilishi va rivojlantirilishi yuzasidan davlat tomonidan belgilangan chora- tadbirlar xususidagi fikrlarni berib o’tadi. Sovet davri qishloqlari tarixini o’rganishda R.X.Aminova, A.A.Golova-nov, R.Nosirov, B.Ignatovskiy, V.F.Melnikov, M.A.Mironov, S.I.Semin, A.B.Tyurin, S.I.Semenovlarning monografiyasi muhim fundamental asar hisoblanadi. Mualliflar o’z asarlarida sovet davlatining qishloqqa nisbatan yuritgan siyosati va uning mohiyati, qishloqlarning ijtimoiy rivojida iqtisodiy taraqqiyotning roli kabi masalalarni o’sha davr hukmron mafkurasi nuqtai nazardan asoslashga harakat qilganlar. 1 Бенедикто в И. Колхозное строительство в Узбекистане. М . : Книгосоюз, 1930. – 93 с. ; Иткин А. Социально- экономические предпосылки коллективизации хлопководств а в Средней Азии. Т., 1932; Шамсутдинов Ф.Ш. Ирригация Узбекистана за 25 лет. -Ташкент: Фан, 1949; Джамалов О.Б. Социально-экономические предпосылки сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане. –Ташкент, 1950 va boshqalar. 4

Ishning maqsad va vazifalari . Ishning maqsadi XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tarixini tahlil qilish hisoblanib, uni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: XX asrning 20-30 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarida kechgan murakkab va ziddiyatli jarayonlarni tahlil etish; tadqiq etilayotgan davrda sovet davlati agrar siyosatining viloyat qishloq xo’jaligidagi salbiy oqibatlarini ochib berish; Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda qishloq aholisi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini ko’rsatib berish; sovet hukmronligi davrida viloyat qishloq hududlari madaniy-maishiy hayotida kechgan jarayonlarni tahlil etish. Ishning ilmiy yangiligi . O’zbekiston qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va muammolari turli manbalar, xususan, arxiv hujjatlari, statistik to’plamlar, davriy matbuot materiallari asosida bir joyga jamlanib, ilmiy tahlil etilishida namoyon bo’ladi. Ishda O’zbekistonda o’tkazilgan yer-suv islohoti, jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari, qishloq xo’jaligini rivojlantirishga bir tomonlama yondashuv, paxta yakkahokimligining o’rnatilishi, qishloq ijtimoiy hayotining nochorlashuvi, turar-joy, toza ichimlik suvi, gaz, elektr ta‘minotining tanqisligi, ijtimoiy ta‘minot va sog’liqni saqlash borasidagi xato va kamchiliklar, sohada to’plangan o’ziga xos tajriba va muammolar ilmiy jihatdan umumlashtirildi. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Ilmiy izlanish natijasida to’plangan ma‘lumotlar, chiqarilgan xulosalar va umumlashmalar XX asrning 20-80 – yillarida Qashqadaryo qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy tarixini yanada chuqurroq va xolisona o’rganishga, qishloqda yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklardan to’g’ri saboq chiqarishga yordam beradi. Ishning natijalari va xulosalari O’zbekiston tarixini yangi ilmiy ma‘lumotlar bilan to’ldirishga xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqotdan o’rta umumiy ta‘lim maktablari o’quvchilariga, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurti talabalariga ta‘lim berishda qo’llanma sifatida foydalanish mumkin. 5

Ishda bayon etilgan ilmiy xulosalar va natijalar O’zbekiston tarixining tadqiq etilayotgan davri bo’yicha ma‘ruzalar o’qishda, Qashqadaryoning sovet davridagi tarixini va darslik hamda qo’llanmalarini yaratishda asqotadi. Ishning tuzilishi . Ish kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib 65 sahifani tashkil etadi. 6

I BOB. XX ASRNING 20-30 – YILLARIDA QASHQADARYo QISHLOQLARINING IQTISODIY VA IJTIMOIY AHVOLI 1.1. XX asr boshlarida ijtimoiy-siyosiy hayot va yer-suv islohatlari Ma‘lumki, XX asr boshlarida Buxoro amirligining tarkibida bo’lgan Qashqadaryo viloyati hududi, Qarshi, Kitob, Yakkabog’, Chiroqchi, G’uzor, Shahrisabz bekliklaridan tashkil topgan 1 . Qashqadaryoda yerlarning asosiy qismi yirik mulkdorlar va amaldorlar qo’lida bo’lib, mehnatkash aholi ulardan ijaraga yer olib, hayot kechirishgan. Qashqadaryoning tog’ oldi hududlarida, yuqori va o’rta Qashqadaryoda, Qarshi shahrining sharqiy tomonlaridagi dashtlarda yog’ingarchilik ko’p bo’lgan yili lalmi dehqonchilikdan hosil olinib, tirikchilik qilinar, yog’in miqdori kam bo’lgan yili lalmi dehqonchilikdan olinadigan hosil ham nihoyatda kam bo’lib, qishloq odamlariga qiyinchiliklar tug’dirar edi. Daryo bo’ylarida, sug’orish imkoniyatlari bor bo’lgan yerlarda sug’orma dehqonchilik yo’lga qo’yilgan. Qashqadaryoda yetishtiriladigan g’allaning asosiy qismi sug’orma dehqonchilikdan olingan. G’alla kam bo’lgan yillarda Qashqadaryo aholisi katta qiyinchiliklar bilan ot, tuya, eshak vositasida Buxoro, Samarqand, Amudaryo bo’ylariga borib bug’doy, arpa, oq makka, tarig’ va boshqa donlarni sotib olishga majbur bo’lishgan. Qashqadaryoning tog’, adir va cho’l zonalarida chorvachilik bilan shug’ullanish yo’lga qo’yilgan bo’lib, ko’proq qorako’l qo’ylar boqilgan. Tog’li hududlarda hisori qo’ylar, cho’l zonalarida ko’proq tuyalar, adir zonalarida qoramollar, otlar boqilgan. Buxoro amirligining boshqa hududlarida bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham ot, tuya, eshak va ho’kizlar asosiy transport vositasi bo’lib xizmat qilgan. Amirlik ma‘murlari davlat xazinasini to’ldirish maqsadida dehqonchilik sohalaridan tashqari chorvadorlarga ham ko’plab soliqlar solishgan. Oqibatda Qashqadaryoda ham Buxoro amirining soliq va boshqa to’lovlaridan norozi bo’lgan aholi g’alayonlar qilib namoyishlarga chiqa boshlagan 1 . 1 Ишанов А.И. Бухарская народная советская республика. -Т.: Узбекистан, 1969. -С . 63. 1 Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. -Т.: Фан, 1968. -С .14. 7

Oktyabr inqilobidan keyin Buxoro amirligi Sho’rolar hukumatini tan olmadi. Bu haqda amir Olimxon shunday xotirlaydi; “O’z tarafimdan ishonchli bir kishini Kerenskiy boshliq muvaqqat hukumatga bir vafd- namoyonda tariqasida yubordim, yangidan kelishuv tuzib, unga imzo chekishni istadim. Mazkur muvaqqat hukumati bu qisqa fursatda inqilobga yo’liqib qoldi. Ular ikki qismga ajraldilar; biri menshevik, boshqasi bolshevik bo’lib, ikkala jamoa ham bir-biriga urush e‘lon qildilar. Shu sababdan bular ikkalovi o’rtasida bir- biriga qarama – qarshiliklar yuz berib, nihoyat bolsheviklar qaror topishdi. Shunda rus davlatida kattakon bo’lganlarning hammasi har xil mamlakatlarga parokanda bo’ldilar. U yerlarda panoh topgan bo’ldilar. Bolsheviklardan bo’lgan bu jamoaning tartib qonunlarini na ko’rib bo’lindi, na bilib bo’lindi. Chunki hamisha beqarorlik yuzaga keldi, bu jamoa hukumatni xarob etib, mamlakatni vayron etishga yo’l qo’ydi, dinlarni, ibodatxonalarni yo’q qilishdi, mo’‘tabar va davlatmand bo’lgan har guruh mol-mulkini bosib, talon-taroj qildilar, o’zlarini qatl etishni o’zlariga burch deb bildilar. Ularning so’zlariga ishonilmaydigan darajaga kelindi 1 . Bu ishda 1917 yil Fevral inqilobi va Oktyabr to’ntarilishi natijasida hokimiyatni qo’lga kiritgan bolsheviklar tashviqotining roli ham bor edi. Bolsheviklar Buxoro amirligini ham bosib olishni rejalashtirib, uni amalga oshirishni o’zlarining diqqat markazida tutdilar. Turkiston muxtor respublikasi xalq komissarlari kengashining raisi, bosqinchi F.I. Kolesov 1918 yil 2 mart oyida 500 nafarli qizil gvardiyachilar otryadi bilan Buxoro amirligiga bostirib keldi. Qarshi kurashda Amir Olimxon qo’shinlarining qo’li ustun keldi. 1918 yil 25 martda Qiziltepada sulh tuzildi. Kolesov voqeasi munosabati bilan sho’rolar hukumati gunohsiz xalqni, mazlum bechoralarni yo’q qilishga kirishdi. Buxoro temir yo’li Amiroboddan Termizgacha, Qarshidan Shahrisabzgacha buzildi. Fojialar tumanlargacha ham yetib keldi. Urush boshlanishi bilan Qozikalon Burhoniddin va Qushbegi Usmonbek Qarshi hokimiga xat yozib Qozi Mirzo Sharifni qamatib, uning jiyani Abdivoqilni o’ldirdilar. G’uzor viloyatiga xat yozib, yetmish yashar mufti domla Ikromni qamatdilar va uning o’g’li Abdurahmon 1 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. -T.: Fan, 1991. -B.11. 8

maxsumni shahid qildilar. Bulardan boshqa Qarshi va G’uzordan ko’p kimsalar o’ldirildi. Qarshida Beklik vazifasida ishlab kelayotgan amirning tog’asi Tog’ayxon qo’lga tushgan shubhali musofirlarni jadid deb jazoladilar 1 . 1919 yilda Qarshi shahri hunarmandlari va uning atrofidagi dehqonlar qo’llariga duch kelgan o’roq, bel, tayoqlar olib Qarshi begi qarorgohiga bostirib borib, qo’shinga navkar olishni darhol to’xtatishni talab qildilar. Qarshi begi Tog’ayxon olomonga qarshi kuch ishlatdi. Amirlikda, shu jumladan, Qarshida ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlar-ning chigallashishi, xalqdan olinadigan to’lovlarning ortib borishi hokimiyatdan norozilik harakatining kuchayishi bilan boshlandi 2 . Turkistonda hokimiyatni egallagan bolsheviklar Buxoro amirining ishlariga aralashib, uning hududlarini bosib olish yo’liga o’tdi. Joylarda tashviqot-targ’ibot ishlarini kuchaytirdi. Ishchilar, yoshlarni inqilob yo’lini tanlashga chaqirdi. Aholini amirlikka qarshi kurashib, hokimiyatni o’z qo’llariga olishga va bu ishda ularni qo’llab-quvvatlashini bildirdi. 1920 yil 28 avgustda Turkiston otliq diviziyasi Ya.A. Melkumov qo’mondonligida Taxtaqoracha dovonidan oshib, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’ Chiroqchi, G’uzor bekliklarini bosib oldi. So’ng Qarshi tomon jadal yurish boshlab shaharni egalladi. Qashqadaryoda sovetlar hokimiyati o’rnatildi 3 . 1920 yilning 2 sentyabrida Buxoro amirligi ag’darildi. O’zbek davlatchiligining mang’itlar hukmronligi davri shu bilan barham topdi. 1920 yil 6 oktyabrda bolsheviklar izmidan boruvchi Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilib, uning tarkibi viloyat, tuman kengashlari va qishloqlardan iborat bo’lishi belgilandi. Qashqadaryo hududida Qarshi, Shahrisabz, G’uzor tumanlari tashkil etildi. Qarshi, Shahrisabz va G’uzor shaharlari viloyat markazlari sifatida tasdiqlandi. Buxorodan qochgan Amir Olimxon 1920 yil 10 sentyabrda Boysunga borib, atrofiga 400-500 kishilik qurolli otryadni to’plab, G’uzor, Qarshi orqali Buxoroga hujum uyushtirishmoqchi bo’ldi. Ammo amir otryadi qarshi hujumga o’tgan qizil armiya kuchlaridan yengilib, 1 Amir Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. -T.: Fan, 1991. -B.11-12. 2 Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. -Т.: Фан, 1968. -С . 37. 3 Jo’raqulov O. Qashqadaryo mang’itlari. -T.: Fan, 1993. -B.50. 9

Dushanbega qochib jon saqlashga muvaffaq bo’ldi. Atrofiga tarafdorlarni yig’ib olgan Said Olimxon qayta Boysun orqali G’uzor, Qarshi hududlarini egallashni ko’ngliga tugdi va Boysunni ishg’ol qildi. Shu vaqtda bolsheviklarning Qarshidan faoliyat boshlagan 31 ming kishilik ekspeditsion qizil otryadi 1921 yil yanvar oyi boshida Boysun hududini egalladi 1 . 1921 yilning fevralida Denov, Sariosiyo, Qoratog’, Hisor bosib olindi. Amir Olimxon oz sonli qismi bilan chekinib, 1921 yilning 4 martida Panj daryosidan o’tib, Afg’onistonga qochishga ulgurdi 2 . Qarshi, Shahrisabz, G’uzor va uning atrofidagi qishloqlar mulkdorlari, dindorlari hokimiyatning sovetlar qo’liga o’tishidan norozi bo’lib, milliy-ozodlik kurashiga qo’shildilar. Qarshilik harakatiga qo’shilib kurashganlar safida Berdi Dodho, Xo’ja Razzoq, Jabborov Avliyoqul, Bahrombek Xo’jambek kabi qo’rboshilar va Mulla Juma, Berdi Qabul, Turdi To’qsabo, Ahmadbek, Xurram Safarov, Yaxshi Nur, Boyli, Nomoz, Umr, Rizoqul polvon Azizov, Shodi Qarshiev, To’ychi Eshmurodov, Jo’raqul polvon To’raqulov, Xolmurod Tursunov kabi qalbi Vatan ozodligi yo’lida g’ururga to’lgan qashqadaryoliklar bor edi. 1921 yil oxirida Buxoro KP Shahrisabz va Qarshi tumani Markaziy qo’mitasi tashkil etildi. Shahrisabz va Qarshi tuman kasaba uyushmasi va yoshlar ittifoqi tuzilib ish boshladi. 1922 yilda Buxoro KP Qarshi tuman qo’mitasi tarkibida Koson, Beshkent, Chim tuman qo’mitalari faoliyat olib bordi. G’uzor tumanida partiya a‘zolari kam sonli bo’lgani uchun viloyat partiya qo’mitasi o’rniga tuman qo’mitasi tuzilib, Qarshi tuman qo’mitasi tarkibida faoliyat yurgizdi. O’sha vaqtda Qarshi tuman qo’mitasiga jami 16 ta kent yacheykasi qarar edi. 1923 yil avgustda G’uzor tuman qo’mitasi viloyat qo’mitasiga aylantirildi. O’sha vaqtda Qarshi viloyat qo’mitasi qaramog’ida 89 nafar partiya a‘zosi bor edi 3 . 1923 yil 18 avgustda Buxoro KP Markaziy qo’mitasi Qarshi tuman qo’mitasining mas‘ul kotibi lavozimiga J.Zokirovni, “Tashkiliy ishlar” bo’limi mudiri 1 Tursunov S. v.b. Surxondaryo tarixi.-T.: Sharq, 2004.-B.224. 2 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. -T.: Fan, 1991.-B.29. 3 Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. -Т.: Фан, 1968. -С .80.93. 10

etib T. Vadudovni agitatsiya va “Propaganda” bo’limi mudiri etib Vohidovni, viloyat qo’mitasi a‘zosi etib I. Nazarov va S. Xomenkolarni tasdiqladi. Buxoro KP Shahrisabz viloyat qo’mitasi mas‘ul kotibi lavozimiga Nazimov, bo’lim mudiri etib X. Rashidov, “Agitatsiya va propaganda” bo’limi mudirligiga Raximov tasdiqlandi. 1923 yilning noyabrida Qarshi muzofotida 5 ta kasaba uyushma tashkiloti bo’lib, 11000 a‘zosi bor edi. Shu yil noyabrda o’tkazilgan tozalashdan so’ng viloyat kasaba uyushmasi safida 697 nafar a‘zo qoldi. Bu vaqtda Butun Buxoro Markaziy Ijroiya qo’mitasi raisi Fayzullo Xo’jaev Qarshi, Shahrisabz va G’uzor tumanlarida bo’lib xalq vakillari, ishchi, dehqonlar bilan uchrashib suhbatlashdilar. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davrida (1920-1924 yillar) Shahrisabz, G’uzor va Qarshi tumanlarida ham mamlakatda bo’lgani kabi milliy ozodlik harakati qatnashchilari bosqinchilarni yurtdan haydab chiqarish yo’lida qahramonlarcha kurash olib bordilar. Mazkur davrda Shahrisabz, G’uzor va Qarshi tumanlari aholisi ham butun Qashqadaryoda bo’lganidek ozodlik yo’lida kurashib, o’z boshlaridan qiyinchiliklarni o’tkazdilar. Shu yillarda Buxoro Respublikasining Usmon Xo’ja Po’latxo’-jaev, Abduqodir Muhiddinov, M. Aminov kabi rahbarlari Qarshi, Shahrisabz, G’uzor viloyatlarida bo’lib odamlar bilan uchrashdilar. 1924 yilda bolsheviklarning “Bo’lib tashla, hukmronlik qil” shiori os-tida o’tkazilgan milliy-davlat chegaralanishi natijasida Buxoro respublikasi tugatildi. O’zbekiston SSR tashkil topdi. Uning tarkibida bir qator viloyat-lar, shu jumladan, Qashqadaryo viloyati (1924 yil 1 noyabr) tashkil topdi. Qarshi shahri viloyat markazi sifatida tasdiqlandi. Viloyatda 3 ta Qarshi, G’uzor, Shahrisabz uezdlari tuzildi. Qarshi uezdi 6 ta volostdan iborat bo’lib, Koson qishlog’i Qarshi uezdining markazi etib tasdiqlandi. Shuningdek, G’uzor uezdida 3 ta, Shahrisabz uezdida 4 ta volost tashkil etildi. 1924 yilning oxirida Qashqa-daryo viloyat sovetlarining birinchi s‘ezdi bo’lib, viloyat sovetlarining ijroiya qo’mitalarini sayladi va ularning zimmasiga quyidagi vazifalar yuklandi: 11

1. Viloyat va uning quyi qismida yangi ma‘muriy bo’linishga tayanib, eski boshqaruv tashkilotlarini tugatish. 2. Viloyat bo’yicha va mahalliy byudjetni tuzib chiqish va u asosida ishni tashkil qilish. 3. Bosmachilik harakatini tugatish va unga qarshi jadal kurashishni boshlab yuborish. 4. Markaziy qo’mitaning qaror, farmoyishlari va qonunlarini amalga oshirishni ta‘minlash, ushr, zakot va soliqlar yig’imini yo’lga qo’yish. 5. Dehqon xo’jaligini qayta tiklab, to’g’ri yo’lga qo’yish. 1924 yil oxiri – 1925 yil boshida Qashqadaryoda 44 ming 670 desyatina sug’oriladigan yer bo’lib, shundan 2800 desyatinasi paxta chigiti ekishga moslashgan edi. 47760 desyatina yerda esa lalmi dehqonchilik qilinardi. Viloyat bo’yicha jami 92430 desyatina ekiladigan yerlar mavjud edi. O’sha vaqtda Qashqadaryo viloyatida jami 1018 ta qishloq, 30 ming 409 ta xo’jalik bo’lib, 217 ming 77 nafar aholi istiqomat qiladi. Shu jumladan, Qarshi uezdida 243 ta qishloq, Shahrisabz uezdida, 563 ta, G’uzor uezdida 212 ta qishloq mavjud edi. 1925 yil sentyabda Andijonda O’zbekiston SSR sovetlari markaziy ijroiya qo’mitasining III sessiyasi bo’lib, quyi sovet boshqaruv apparatini mustahkamlash to’g’risida qaror qabul qilindi. Ushbu qarorga muvofiq 1925 yilning sentyabr, 1926 yilning mart, aprel oylarida mahalliy sovetlarga saylovlar o’tkazilib, boshqaruvning viloyat, uezd, kent qishloq sovetlari tuzildi. Qashqadaryo viloyati bo’yicha 50 ta qishloq soveti tashkil etildi 1 . Yangidan tashkil etilgan qishloq sovetlari faoliyatini yo’lga qo’yish, uning siyosatini turmushga tatbiq etish harakati boshlab yuborildi. Qashqadaryo qishloq sovetlariga jami 2 ming 801 kishi saylandi. Shundan 349 nafari xotin-izlar edi. Qashqadaryo qishloqlar sovetining tarkibida 15 ta ishchi, 1427 ta kambag’al 880 ta o’rta hol, 25 ta kosib, 107 nafar xizmatchi bor edi 2 . 1 Чориев А., Ачилов М. Кашкадарьинская область. -Т.: Узбекистан, 1974. -С .52. 2 Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. -Т.: Фан, 1968. -С . 143. 12

Sovet hokimiyati majburiy buyruqbozlik yo’lidan borib davlat boshqaruvi tizimini tez- tez o’zgartirdi. 1926 yilning sentyabrida SSSR Markaziy Qo’mitasining qarori bo’yicha O’zbekiston SSR sovetlari markaziy ijroiya qo’mitasining 5-sessiyasida yangi ma‘muriy bo’linish tizimini qishloq soveti, rayon okrug ko’rinishida tasdiqladi. 1926 yilning kuzida (bir yilda ikkinchi marta sovetlarga saylov o’tkazilib) Qashqadaryoda sovetlarning soni 168 taga yetkazildi. 1926 yilning 29 sentyabrida Qashqadaryoda Beshkent, Koson, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’, Chiroqchi, G’uzor, Dehqonobod ( Tangi haram) rayonlari tuzildi 1 . Mustabid sovet hokimiyati yerlarni umumxalq mulkiga aylantirish shioriga amal qilib, uni qonuniy yer egalaridan tortib olib, musodara kambag’al dehqonlarga berish siyosatini davom ettirdi. Qashqadaryoda ham dehqon xo’jaliklarini tuzish ishi yo’lga quyildi. Sovetlar hukumati boylarning yerlarini musodara qilish evaziga kambag’al dehqonlarni yerlar bilan ta‘minlash, qishloqda Sotsialistik ijtimoiy tuzumining asosi bo’lgan jamoa xo’jaliklarini tashkil etishni ko’zlab keng miqyosida agrar islohotni ishlab chiqib, uni amalga oshirishni avj oldirdi. 1925 yilning 2 dekabrida O’z SSR MIQning Favqulodda sessiyasida “Yer va suvni natsionalazatsiya” qilish to’g’risida dekret qabul qilindi. Qashqadaryoda 1925- 1929 yillardagi “er-suv islohotini” o’tkazish natija-sida 989 ta xo’jalik tugatildi. Shulardan 339 tasi boy xo’jalik (katta yerdorlar xo’jaligi, 195 ta amir-amaldorlar xo’jaligi, 174 ta dindorlar xo’jaligi, 53 ta savdogarlar xo’jaligi) hisoblangan. Ulardan jami 12 ming 556 ta gektar sug’oriladigan yerlar, 5 ming 292 ta lalmikor yerlar, 1 ming 194 bosh ot, qoramol, 274 bosh tuya tortib olindi. Qashqadaryoda barcha musodara qilingan yerlar jami 25311, 23 gektarga yetdi. Shundan 179 ming 96, 23 gektar sug’oriladigan, 7 ming 307 gektari lalmikor yerlar edi 2 . Ma‘lumki, Qashqadaryo Buxoro amirligi tarkibida bo’lganligi uchun sovet hokimiyati O’zbekistonning boshqa hududlariga nisbatan keyinroq 1920 yilning sentyabrida o’rnatildi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topdi. Qashqadaryo viloyati milliy-davlat chegaralanishdan so’ng tuzildi. Shuning uchun Qashqadaryoda 1 Jo’raqulov O. Chandir turkmanlari. -T.: Fan, 1992. –B. 58. 2 Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. -Т.: Фан. 1968. -С.163. 13

yer-suv islohoti ham boshqa viloyatlarga nisbatan keyinroq jadallik bilan o’tkazildi. 1928 yilning noyabrida O’z SSR Markaziy Ijroiya Qo’mitasi (MIQ) “Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm oblastlarida mehnat qilmasdan yerdan foydalanishni tugatish” to’g’risida qaror qabul qildi va uni zo’ravonlik bilan amalga oshirishga ko’rsatma berdi, yer egalari esa mazkur qarordan norozi bo’lib, unga qarshi qattiq turib, kurash olib bordilar. Mustabid sovet hokimiyatining yerga bo’lgan xususiy mulkchilikni tugatish siyosatiga qarshi boshlangan harakatda katta yer egalari, boylar, mulkdorlar, savdogarlar faol qatnashdi. Lekin bu kurashda ularning kuchi, tashkilotchilik darajasi yetishmadi, shu bois, ular asta-sekin mag’lub bo’lib, chet ellarga keta boshladilar, keta olmaganlari sovet hokimiyati tomonidan qamoqqa olinib, jismoniy jihatdan yo’q qilindilar. Qashqadaryoda yer – suv islohoti natijasida tortib olingan yerlar, mollar, hisobidan yangi 54 ta kolxoz tuzildi. 27 ta xo’jalik iqtisodiy jihatdan mustahkamlandi. 1926 yilda Qashqadaryoda 51 ming 306 desyatina sug’oriladigan yerga, 58 ming 890 desyatina, lalmikor yerga don ekilgan bo’lsa, 1928 yilga kelib, 61 ming 968 desyatina sug’oriladigan yerga va 107 ming 658 desyatina lalmikor yerga g’alla ekildi. 1926 yil Qashqadaryoda 7097 desyatina yerga paxta ekilgan bo’lsa, 1928 yilda bu ko’rsatkich 13 ming 585 desyatinani tashkil etdi. Agar 1914 yilda Qashqadaryoda 2093800 bosh qoramol va qo’y echkilar bo’lgan bo’lsa, 1926 yilda ularning tuyoq soni kamayib, 1562598 boshga tushdi. 1928 yilda esa ularning soni ortib, 1708613 boshga yetdi. Qashqadaryoda 1914 yildan so’ng chorva mollari sonining kamayib ketishi 1920 yilda Buxoro amirligi ag’darilgandan so’ng uning hududida qarshilik harakatining boshlanishi, sovet armiyasi bilan ular o’rtasidagi to’qnashuv bilan bog’liq edi. Qarshilik harakati bostirilgandan keyin biroz bo’lsa-da barqarorlik bo’lishi chorva mollarining ko’payishiga imkon yaratdi. Xullas, Qashqadaryoda o’tkazilgan yer-suv islohoti butun mamlakatda bo’lgani kabi qishloq ijtimoiy-iqtisodiy hayotining qashshoqlashuviga, bozor savdo munosabatlari rivojlanishiga, ijara imkoniyatlarining cheklanishiga olib keldi. Mulkdorlar sinfini tugatishga zamin hozirlandi. Markazning sinfsiz jamiyat qurish 14

uchun boshlagan chora-tadbirlaridan biri bo’lib tarixga kirdi. Bu jarayonda Qashqadaryo aholisi ham ancha musibatlarni boshidan kechirdi. Viloyatning rivojlanish imkoniyatlari kamaydi. 1925-1929 yillarda 27992 ta xo’jalik yeri tortib olindi. Ma‘lumki, O’zbekistonning ko’pchilik rayonlarida yer-suv islohotlari 1926 – 1927 yillarda o’tkazilsa-da, ammo ayrim rayonlarda islohot-lar hali olib borilmagan edi. O’zbekistonning Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm viloyatlarida yer-suv islohoti 1927-1929 yillarda o’tkazildi. Yer-suv islohoti o’tkazish bayrog’i ostida dehqonlarga “hujum” ham qilindi. 1927 yilda Qashqadaryoda mehnatsiz xo’jaliklar barcha dehqonlar xo’jaliklarining 0,38% foizini tashkil qilgan, biroq ularning qo’llarida eng yaxshi hosildor yerlar-ning 15 % foizi saqlanmoqda edi. Shu bilan birga, dehqonlarning 15,41% foi-zi mutlaqo yerga ega emasdi. Shu bois, O’zbekiston KP(B) ning 1927 yil noyabrda o’tgan III s‘ezdi “Yer-suv islohoti” o’tkazilmagan hududlardagi yer munosabatlarini o’rganib chiqib, pomeshchik yer egaligini tugatishga da‘vat qildi. Demak, sovet hokimiyatining amalga oshirgan siyosati tufayli XX asrning 20- yillarida Qashqadaryo qishloqlari aholisining ham tinchi buzildi. Qishloqlar ahli o’rtasida ziddiyatlar kuchaydi. Shoshma-shosharlik bilan amalga oshirilgan yer-suv islohoti oqibatida aholining iqtisodiy hayoti yanada og’irlashib, aholining ko’pchiligi sovet hokimiyatidan noroziligi ortdi. Sovet hukumati mulkdorlardan chorva mollari va yerni tortib olib, kambag’al dehqonlarga berish natijasida mol-mulkidan ajralgan katta yer egalarining ma‘lum qismi qarshilik harakatiga qo’shildi. 15

1.2. Qishloq xo’jaligini jamoalashtirish harakati va uning oqibatlari. Qishloqlardagi qatag’onlar va dehqonlar taqdiri Ma‘lumki, 1917 yil oktyabrda hokimiyatni egallagan bolsheviklar ishlab chiqarish vositalari, yerlarni umumxalq mulki deb e‘lon qildilar. Boylarning jonli va jonsiz mulklari musodara etila boshlandi. Bu holat, o’z navbatida, mulkdorlarga moddiy zarar yetkazdi. Qo’lidagi mol-mulki ketgan boylar turli yo’llar bilan sovet hokimiyatiga qarshi kurashga o’tdi. Qishloq aholisining katta qismi (kambag’al dehqonlar, o’rtahol dehqonlarning ko’pchiligi) bolsheviklar ta‘sirida qoldi. Aholining bir-biriga qarshi bo’lgan ikki guruhga bo’linishi oqibatida yerli xalq o’zining eng qobiliyatli, dovyurak, botir insonlaridan ajraldilar. Ularning bir qismi o’zaro janglarda qurbon bo’lgan bo’lsalar, ma‘lum qismi sovet hukumatining zindonlarida jon berdilar. Bir qismi esa Vatanni tark etib, xorijga qochib ketishga majbur bo’ldilar. 1928-1929 yillarda Qashqadaryo viloyatining barcha rayonlarida amalga oshirilgan yer-suv islohoti amalga oshirildi. Yer-suv islohoti davrida Mozorli, Suvlik, To’qmor, Jombo’z, Chuvilloq, Jarquduq, Moylijar, Qorayontoq kabi qishloqlardagi Buxoro amirligiga qarashli hosildor yerlardan 30 ming desyatinasi musodara qilinib, kambag’al dehqonlarga bo’lib berildi 1 . VKP(b) Markaziy Komitetining 1928 yil 4-12 yanvarda bo’lib o’tgan plenumida qo’riq, bo’z yerlardagi rayonlarda g’allakor sovxozlar tuzish lozimligi ko’rsatildi. Yangi sovxozlar qishloq xo’jalik texnikalaridan keng foydalanish asosida bo’sh yotgan davlat yerlarini qishloq xo’jalik ishlab chiqarish oborotiga kiritib, tovar, g’alla mahsulotini ko’paytirishga o’z hissalarini qo’shishi zarur edi 2 . SHahrisabz rayon Gepar qishlog’ida 1928 yilda tuzilgan dastlabki kolxozning o’n beshga yaqin xo’jaligi, o’ttiz gektardan kamroq yeri bor edi, xolos. Anday hamda To’damaydon qishloqlarida tuzilgan kolxozlarning xo’jaligi va yeri ham shunchadan oshmasdi. Kichik Ustaydagi kolxoz eng katta bo’lib, 26 xo’jalikka ega edi. Bu 1 Jumanov A. Ko’kdala boshoqlari. -T.: Mehnat, 1988. –B. 4. 2 Решение партии и правительства по хозяйственными вопросам (1917-1967). -М., Политиздат, 1967., -С . 773-774. 16

kolxozga Gaip Ergashev rahbarlik qilardi, Sattorbobo Gaip Ergashevning muovini hisoblangan. O’z davriga nisbatan bu kolxoz ancha badavlat sanalgan. Kolxozchilarda 20-25 tadan qoramol, otlar, bir qancha omochlar bo’lgan, arava va pluglar yo’q edi 1 . 1929 yilning oxiri – 1930 yilning boshlarida Shahrisabz rayonida kolxoz harakati ancha jonlandi. To’damaydon qishlog’ida ham kolxozlashtirishga zo’r tayyorgarlik ko’rildi. 1930 yilning yanvarida qishloq sovetining hovlisida bo’lib o’tgan dehqonlar yig’ilishida Shahrisabz raykom partiyasi sekretari nutqidan so’ng, kolxoz tuzish to’g’risida qaror qabul qilindi. Unga bir qancha dehqon xo’jaliklari a‘zo bo’lib kirdi. Kolxozga «Batrak» deb nom berishdi. Kolxozga Gepar qishlog’idan, VKP (b) a‘zosi kambag’al Kamol Turdiev rais, Kichik Ustaydan Holmat Nurimov muovin qilib saylandi. O’sha davrda O’zbekistonda ham g’alla fondini tashkil qilish asosiy vazifa hisoblanardi. O’zSSR XKSning 1928 yil 7 avgust qarorida Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo okruglarida sovxozlar tashkil qilish zarurligi ko’rsatildi. Respublikada paxtachilik xo’jaliklari bilan bir qatorda g’allachilik, chorvachilik sovxozlari ham ko’plab tuzila boshladi. Shu tariqa, Qashqadaryoning bo’z yerlarida g’allachilik sovxozlari tashkil qilish ishlari boshlanib ketdi. 1928 yilning bahorida Qarshi cho’lining shimoli-g’arbida «Ko’kdala» sovxozi tashkil topdi. Uning xo’jalik asosini g’allachilik tashkil qildi. Shu yili «Yakkabog’», 1931 yilda esa «Nishon» qo’ychilik sovxozlari tuzildi. «Ko’kdala» sovxozga ajratilgan yer maydoni Koson va Chiroqchi rayonlari o’rtasida bo’lib, hududiy jihatdan Chiroqchi rayoniga kirdi. 1929 yilning bahorida kursni bitirgan traktorchilardan «Ko’kdala» sovxoziga 18 nafari olindi. Shular ichida Anzura Jo’raeva ham bor edi . «Ko’kdala» sovxoziga ajratilgan traktorlarning asosiy qismi chet ellarda ishlab chiqarilgan «Internatsional» va «Katerpeller» traktorlari edi. Shu traktorlarga xizmat ko’rsatish uchun «Katerpeller» zavodidan mister Chembers vakil bo’lib keldi. U 1930 yil iyunigacha sovxozda texnika bo’yicha injener vazifani bajargan. 1 O’zbekiston kolxoz va sovxozlar tarixi. Birinchi kitob. -T.: O’zbekiston, 1969. -B. 310. 17

1930 yili Qashqadaryo okrug yer tuzilishi boshqarmasi tomonidan 42 ming gektar yer sovxozga foydalanish uchun biriktirildi. Bu yer maydoni ikki qismdan iborat bo’lib, janubiy uchastka qismi 30 ming gektar va shimoliy qismi 12 ming gektarni tashkil qilgan. Shundan 32 ming gektar yer rel‘efiga ko’ra o’zlashtirish juda og’ir bo’lgan pasti-balandliklardan iborat edi 1 . O’zbekiston Kommunistik partiyasi va O’zbekiston SSR hukumati 1928 yil-ning sentyabrida Qashqadaryo oblastining hozirgi Koson rayoni territoriyasida «Muborak» qorako’lchilik xo’jaligini tuzish haqida qaror qabul qildi. 1928 yil 26 noyabrda tuzilgan «Muborak» sovxozi Qoraqum hamda Qizilqum cho’llarining janubiy chegarasida qariyb 200 ming kvadrat kilometr hududni egallagan bepoyon O’rtacho’l yaylovida joylashgan. Bu yerda yashagan Sardor Jabi, Hayit Navbatov, Niyozxon Budiev kabi boylarning qo’y podalari yana sovxozga olindi. Jumladan, xo’jaligi tugatilgan Choriqulboydan 1200 qo’y tortib olindi. Olingan qo’ylar «Muborak» temir yo’l stantsiyasi yaqiniga to’plandi. O’sha vaqtda bu yerga bittagina yerto’la va bir ombor qurilgan edi. Qo’ylar qabul qilingan va sovxozning bo’lajak territoriyasiga haydab ketilgan davrdan boshlab, Petrov boshliq qilib tayinlandi. B.A. Veterok esa katta zootexnik vazifasida ishladi. Koson rayon partiya komiteti, shuningdek, sovet hokimiyatining mahalliy organlari ham yosh sovxozga har tomonlama yordam berib turdi. Sovxoz rahbarlari bilan birgalikda bir qancha mutaxassislar sovxozga ko’chirib keltirildi. 1930 yilning boshida Koson rayon sovxozlarida bitta vrach, ikkita veterinariya feldsheri va yettita zootexnik ishlardi. Sovxoz ham asta-sekin taraqqiy eta bordi. 1930 yilda dastlabki yutuqlar qo’lga kiritildi. Sovxoz qo’zilatish kompaniyasi davrida qorako’l qo’ylar sonini ko’paytirish uchun 4900 qo’zi qoldirdi, bu qo’zilagan sovliqlarning 23 foizini tashkil etar. Koson rayon partiya komiteti 1931 yilning avgustida respublika rahbar organlari oldiga «Muborak» sovxoziga qarashli eng uzoq bazalarni ajratish masalasini qo’ydi. 1931- 1 Jumanov A. Ko’kdala boshoqlari. -T.: Mehnat, 1988. –B. 5. 18

1933 yillar mobaynida «Muborak» sovxozidan «Nishon», «Qorovulbozor», «Qoraqum», «Tallimarjon», «Ko’kdala» qorako’lchilik sovxozlari ajralib chiqdi. 1930 yilda Qarshi tuman Mang’it qishlog’ida ham dastlabki jamoa xo’jaligi tashkil etildi. Mang’itdagi jamoaga “Yangi kuch” nomi berildi. Uning birinchi raisi qilib Xo’jamurod Nafasovni saylandi. Jamoaning hisobchisi sifatida Jo’rabobo Yovqochdiev ishlay boshladi. Jamoaga a‘zo bo’lgan kishilar o’zlarining qo’y va echkilarini «o’z ixtiyorlari» bilan kolxozga topshirdilar. Moli va yeri ko’p boylarning mol-mulki esa tortib olinib, umumiylashtirildi. 1930 yilda jamoada molxona (qo’ton) qurildi. Qishning izg’irin onlarida aholidan yig’ib olingan xo’jalik qo’y-echkilari yaxshi parvarish qilinmadi. Natijada, mollar o’limi ko’paydi 1 . Ayni paytda mol-mulklari musodara qilingan kishilarning sovet hokimiyatidan noroziligi kuchayib bordi. Mollarini, yerlarini bergan boy dehqonlar qattiq ta‘qib qilina boshladi. Ularni «Xalq dushmani» deb qamoqqa olish avj oldi. Bola-chaqalariga hech narsa, hech nima qoldirmasdan, uyidagi mol-mulklarini musodara etish, ayniqsa, qishloq odamlarida sovet hokimiyati haqida yaxshi taassurot qoldirmadi. Mang’it qishlog’idan ham norozilik harakatiga qo’shilganlar bo’ldi. Ulardan biri Xurram Safarov 8 kishidan iborat guruhi bilan Tojik, Sherali, Yangikent, Mang’it, Yangimozor, Chug’duma qishloqlarini himoya qilgan. Bitta haqiqatni Mang’it qishlog’i misolida tushuntirishga harakat qilamiz. Chorva bilan azaldan shug’ullanib kelgan xalqning o’z molidan ajralishi, mollarni umumiylashtirish yaxshi natija bermadi. Katta yer egalari va moldorlar bu siyosatdan mutlaqo norozi. O’rta hol xo’jaliklar ham xursand emas. Qishloqda shu ikki tabaqaning qo’li ustun edi. Kambag’al dehqonlar birdaniga sovet hokimiyati tomoniga o’tib ishni davom ettirib ketishiga tajribasi, bilimi kamlik qildi. Shu tufayli qishloq kambag’allari jamoalarga yetakchi bo’lib, xalqni o’z orqasidan ergashtirib, ishni maqsadli tashkil etolmadi. Chunki har bir joyning xalqi qo’zg’olon ko’tarib, hokimiyatni qo’lga olmadi «inqilob» tashqaridan keldi. O’qimishli qishloq boylari buni o’ziga mutlaqo singdira 1 Jo’raqulov O. Qashqadaryo mang’itlari. -T.: Fan, 1993. -B. 111. 19

olmadi. Shuning uchun kurash yo’lini tanladilar. Kurashish esa nihoyatda og’ir, chunki sovet hokimiyati yildan-yilga mustahkamlanib bormoqda edi. Kuchlar nisbati teng emas. Nihoyat, bitta yo’l qoldi sovet hokimiyatiga qarshi kurashish. 1929-1930 yillarga kelib, Qarshi rayonida ham jamoalashtirish harakati kuchaydi. Yertepadagi birinchi shirkatga dastlab Ahmad Hoji, keyinchalik Bodomoy Yo’ldosheva raislik qilgan. Nukrabod qishlog’ida esa birinchi rais Doniyor bobo bo’lib, u keyin Afg’onistonga ko’chib ketgan. So’ngra, Ravshan bobo rais, Shomurod bobo shirkat raisi bo’lib ishlagan. 1929 yili Saxtapiyoz qishlog’ida tashkil topgan birinchi kolxozga Engels nomi berilib, Qurbon Qodirov rais etib tayinlangan. Qishloqda Do’st Qurbonov revkom bo’lgan. Keyinchalik Avaz O’ljaev, Quvvat Qodirov, Yahyoxon Asadov raislik qilgan. 1933 yilga kelib, Qurbon Ashurov, Yakkayog’och qishlog’idan Suvonqul bobo Erkaev, Juma bobolar rais, Shodmon Hamroev revkom vazifasida ishlagan. Qipchoq qishlog’ida 1930 yilda «Kommunizm» kolxozi tashkil etiladi. Unga dastlab Zoirov, so’ngra Abdivohid, Hamro Bozorov, Abdinazar degan kishilar raislik qilgan. Keyinchalik kolxoz Mirmirondagi «Madaniyat» kolxoziga qo’shib yuborildi. Tol qishlog’ida 1933 yilda «Qizil Yulduz» kolxozi tuzildi va Mirmirondagi «Madaniyat» kolxoziga birlashtirildi. Hojixidir qishlog’ida 1928 yilda birinchi artel tashkil qilindi 1 . Yertepa qishlog’idan Bobomurod oqsoqol, Anna bobo va uning o’g’li Ergashboy Ro’ziev, Davron oqsoqollar, Hojixidir qishlog’idan Turdiqul Bobojonov, Shodmonovlar, Nukrabod qishlog’idan Oynazar karvonboshi, Mulla Jo’ra, Rahimberdi, Jalilboy, usta Ravshan, Egamberdi Do’lanov, Eshto’xtar bobo, Ismoil bobo, Amin Eshon, To’raxo’ja Eshon, Eshoni Miral, usta Berdi, Nazar polvon, Mulla Zuvay, Sultonqul kabilar bosqinchilar qo’liga tushdilar. Oynazar karvonboshi, Mulla Jo’ra, Rahimberdi, Jamilboy, usta Ravshan, Nazaro polvon, usta Berdi, mulla Zuvay va Sultonqul kabi ishbilarmonlarning 14 nafari otuvga hukm etildi, 4 kishi Sibirga surgun qilindi. Shunday bir vaziyat yuzaga keldiki, kimdir biron kishini boy yoki sho’rolarga qarshi deb aytsa yoki yozib bersa, ularni ham pinhona yo’q qildilar. 1 Rahmatullaev T. Qo’rg’on sadosi. -Qarshi, Nasaf, 1999. -B. 68-69. 20

Ko’pgina o’rta hol dehqonlar ham qatag’on qilindi. Surgun etilganlarning uylaridan boyliklari, mollari, tuyalarini olib ketganlar. Xotin-qizlar o’rtasida tashviqot yurgizib, paranji tashlash tashkil etildi. Bu esa or-nomusli, hayoli odamlarni nafratlantirdi. Shunday kishilar o’z hayotini xavf ostiga qo’yib yoki o’limga rozi bo’lib, qishloqdagi tuzumga qarshi oshkora yoki pinhona kurashga o’tdilar 1 . Butun mamlakatda bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham yer-suv islohotini o’tkazish ishlariga qarshi boylar, musulmon ruhoniylari, sobiq amir amaldor-lari kuchli qarshilik ko’rsata boshladi. Bu asta-sekin joylarda sovetlarga qar-shi qurolli qarshiliklar ko’rsatish harakatiga aylana bordi va terrorchilik harakatlari ham sodir bo’la boshladi. Terrorlar yangi tashkil topgan kolxoz-larga moddiy, ma‘naviy zararlar keltirdi. Shunday harakatlar Qashqadaryoda ham bo’lib o’tdi. Qashqadaryoda 1928 yilda 4 ta, 1929 yilda 42 ta, 1930 yilning yanvar aprel oylarida 2ta terrorchilik hodisalari sodir bo’lgan 2 . Terrorchilik harakatlari natijasida Qashqadaryoda 1928 yilda 1 ta, 1929 yilda 26 ta qotillik amalga oshirilgan. 1930 yilning birinchi choragiga kelib, sovet hokimiyati terrorchilarga qarshi kurashishni kuchaytirganligi uchun 1 ta qotillik sodir etilgan. 1930 yilning birinchi choragida Qashqadaryoda 12 marta jarohatlash, kaltaklashga o’xshash jinoyatlar ro’y bergan. Demak, Qashqadaryoning mulkdor tabaqalari, katta yer egalari, boylar, o’tkazilgan yer-suv islohotidan norozi bo’lib, jamoalashtirishni amalga oshirishdagi zo’ravonlikka va kuch ishlatishga qarshi kurashni 1927-1929 yillarda boshlab yuborishga majbur bo’ldilar. Qishloq ahlining norozilik kayfiyatidan partiya va sovetlarga qarshi turgan ham ichki, ham tashqi muxolifdagi kuchlar foydalandilar. Shunday ijtimoiy-siyosiy beqarorlik hukm surgan O’zbekistonda shu jumladan, Qashqadaryoda ham 1930 yildan e‘tiboran yoppasiga jamoalashtirishga o’tish va uning zaminida quloqlarni sinf sifatida tugatish yo’li tutildi. 1929 yili butun mamlakatda boshlangan jamoalashtirish Qashqadaryoda ham to’la namoyon bo’ldi. O’sha yili Qashqadaryoning Koson rayonida 8 ta, Yakkabog’da 13 ta, 1 Rahmatullaev T. Qo’rg’on sadosi. -Qarshi, Nasaf, 1999. -B. 69. 2 SHamsutdinov R. Qishloq fojiasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. -T.: Sharq, 2003. -B.51-53. 21

Kitob rayonidan 15 ta, Shahrisabz rayonida 15 ta yangi kolxoz tashkil etildi. Yilning oxirida Qashqadaryoda kolxozlar soni 94 taga yetkazildi. Qashqadaryoda davlat mulkchiligiga asoslangan sovxozlar (sovetskoe xozyaystvo) tuzish ham yo’lga qo’yildi. Shu yili Qashqadaryoda yirik g’alla yetishtiruvchi “Yakkabog’” sovxozi tashkil etildi. VK(B) Markaziy Qo’mitasining 1930 yil 5 yanvardagi “Jamoalash-tirish sur‘ati va kolxoz qurilishiga davlat yordami berish tadbirlari to’g’risida”gi qarorida yirik quloqlar xo’jaligi tugatilib, uning o’rniga kuchli kolxoz ishlab chiqarishining moddiy asosi yaratilganligini hisobga olib, quloqlarni sinf sifatida yo’q qilish asoslab berildi. OGPUning O’rta Osiyoda jamoalashtirish va quloqlarni tugatish to’g’risidagi 1930 yil mart oyi ma‘lumotnomasida Qashqadaryo okrugidagi holat aks ettirilgan. Okrugning qator rayonlarida boylarning kolxoz qurilishiga, urug’lik jamg’armasi yig’ishga va hukumatning boshqa tadbirlariga munosabati salbiyligi, sovetlarga qarshi qaratilgan faolligi ancha oshganligi, guruhlanish faoliyati kuchayganligi, boylarning boshqa rayonlarga muhojirlikka chiqib ketishga tayyorgarligi va intilishlari kuzatilganligi, Beshkent rayonidagi yangi tashkil etilgan kolxozlarda boylarning tashviqoti bilan kolxozchilarning yerga ishlov berish ishlari og’ir kechayotganligi, rayondagi ikki qishloq soveti aholisi boylarning tashviqoti ta‘siri ostida ommaviy tusda suv inshootlari qurilishiga qarshi chiqayotganligi, Chiroqchi rayonining Ursum qishloq sovetida boylarning faol batraklarni terrorchilik ishlarini tayyorlash va kolxoz qurilishiga qarshilik ko’rsatish yuzasidan yashirin kengash o’tkazganligi ma‘lumotnomada keltirilgan. CHiroqchi rayon Ursum qishloq sovetidagi yangi tuzilgan kolxozdagi boylarning faol ta‘siri ostida 2 ta qishloq hududlari aholisi kolxoz markazidan olisligini sabab qilib, ularni alohida mustaqil birlashma sifatida tashkil etish haqida ariza bergan. CHiroqchi rayonidagi Torjilg’a, Ko’ktosh qishloq sovetlarida boylar tomonidan yashirin kengashlar o’tkazilgan. Qishloq aholisi o’z yerlariga yakka tarzda ishlov berish istagi haqida bayonot berib, kolxozga kirishdan qat‘iyan bosh tortganlar. Umumiy majlislarda shu qishloq sovetlarning aholisi kolxozga kirmasliklarini keskin bayon etgan va rayonga maxsus delegatsiya yuborib, kolxozga kirishdan bosh 22

tortganliklarini bildirganlar. Shundan so’ng kolxozga kirishdan bosh tortgan rahbarlardan 21 kishi qamoqqa olinadi, ulardan 16 tasi yirik boylar edi 1 . Demak, yoppasiga jamoalashtirish siyosati Qashqadaryoda ham keskin kurashlar vositasida amalga oshirildi. Xalq jamoalashtirish siyosatidan norozi bo’lib, namoyishlar, chiqishlar uyushtirdi. OGPU ning ma‘lumotlari bo’yicha 1930 yilning 25 fevraliga qadar Qashqadaryoda 4 ta xalq ommasining chiqishlari bo’lib, 439 kishi qatnash-gan. 1930 yilning 17 martiga qadar bitta chiqish bo’lib, 100 kishi ishtirok etgan. Ushbu holat jamoalashtirish siyosatiga qarshi chiqqanlarning kuch bilan bostirilganligiga yorqin misol bo’ladi. Qashqadaryoda 1930 yilning fevral oyida ham kolxozlarga kirishga qarshi norozilik harakatlari bo’lib o’tadi. 1930 yil 1-15 fevrallarida Qashqadaryoda bitta ommaviy chiqish bo’lib, 30 kishi qatnashgan bo’lsa, 1930 yilning 15-20 fevralida bitta ommaviy uyushtirilib, 200 kishi, 20 -25 fevralida esa ikkita ommaviy tashkil etilib, 700 kishi ishtirok etgan. 1930 yil 11 fevralda G’uzor rayonida 30 kishidan iborat ketmon va belkuraklar bilan qurollangan guruh majlisda do’q-po’pisa bilan haq-huquqlarini tiklashni talab qilib chiqdilar. Sovet hukumatining jamoalashtirish sohasida amalga oshirgan ishlaridan norozi bo’lgan boylar tomonidan sodir etilgan qarshiliklar ta‘sirida Qashqadaryoda ham kambag’al va o’rta hol dehqonlar o’rtasida salbiy holatlar namoyon bo’lib, ular asta-sekin ommaviy ravishda kolxozlardan chiqib ketishga harakat qildilar. 1930 yilning 25 fevraligacha Qashqadaryoda to’rtta ommaviy chiqish bo’lib, 930 kishi, 1930 yil 17 martdagi bitta ommaviy chiqishda 100 kishi ishtirok etdi. 1930 yilda Qashqadaryo viloyatida jami 123 kishi qamoqqa olingan, shundan boylar 50 kishi, mullalar 8 kishi, savdogarlar 16 kishi, o’rta hollar 18 kishi, kambag’allar 7 kishi, buzilishlariga yo’l qo’yilgan sovet xodimlari 7 kishini tashkil etdi. 1.1.-jadval SHahrisabz tumanidagi quloq xo’jaliklari haqida ma‘lumot 1 SHamsutdinov R. Qishloq fojiasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. -T.: Sharq, 2003. –B.62-63. 23

№ Qishloq sovetlarining nomi 1930 y . 1931 y . 1932 y . 1933 y . Jami 1. Varganza 33 16 3 3 55 2 . Qutchi 20 16 6 2 44 3 . Kuyakboy 12 0 5 3 24 4 . Qishlik 28 13 6 9 56 5 . Kalinin 9 6 3 3 21 6 . Kitob tuman 219 132 32 14 397 7 . Qizil oktyabr 8 14 3 - 25 8 . Koyne 9 1 3 8 21 9 . Miraki 12 10 2 - 24 10 . Makrid 42 3 3 8 56 1 1 . Mo’minobod 13 3 8 - 85 1 2 . Narimon 18 - 2 - 15 1 3 . Oktyabr 22 15 8 18 59 1 4 . Palandara 28 1 - - 23 1 5 . Sivaz 33 8 29 30 35 1 6 . Stalin 43 19 7 41 100 1 7 . To’pchak 9 2 - - 45 1 8 To’damaydon 47 1 2 - 12 19 . Hisorak 19 10 4 - 61 20 . Xitoy 41 1 33 - 53 2 1 . CHoriyor 19 29 16 - 86 2 2 . SHamaton 17 23 9 5 56 2 3 . SHakar terak 20 5 1 - 23 2 4 . SHahrisabz 86 2 3 3 28 Jami: 911 398 241 163 1716 Demak, Qashqadaryoning birgina Shahrisabz tumanidan quloq qilingan xo’jaliklar soni 1930 yilda 911 tani, 1931 yilda 398 tani, 1932 yilda 241 tani, 1933 yilda 163 tani tashkil etgan. SHu yili O’zbekistonda quloq qilingan xo’jaliklar soni 5500 taga yetgan. Ushbu holat Qashqadaryoda ham 1930 yilda qishloqlardagi boy dehqonlar yerlari va mol-mulkini zo’ravonlik bilan tortib olishga jadal kirishilganligi uchun quloq qilinganlar soni yildan-yilga kamayib, quloqlashtirish nihoyasiga yetkazilganligidan dalolat beradi. 24

1931 yil 10 aprelda Qashqadaryoda kolxozlar soni 325 taga yetdi. Ushbu kolxozlar barcha dehqon xo’jaliklarining 31,6 foizini, sug’oriladigan yerlarning 35 foizini, lalmikor yerlarning 24,6 foizini egallagan. 1932 yil 10 aprelda esa Qashqadaryo viloyatida kolxozlar xo’jaliklarning 50 foizini o’zida jamlagan edi. 1933 yilda jamoalashtirish 57, 1, 1935 yilda 67,8 va 1937 yilda 92,8 foiziga yetdi. 1938 yilda Qashqadaryodagi 927 ta kolxozga 59,6 dehqon xo’jaliklari kiritilgan. Agar 1925 yilda Qashqadaryoda 1,5 ming tonna paxta yetishtirish bo’lsa, 1928 yilda 9,3 ming tonna va 1929 yilda 14,7 ming tonna hosil olindi. Butun mamlakatda bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham yirik agrar jamoa xo’jaligi yakka dehqon xo’jaligidan afzal deb hisoblanib, qishloq mehnatkashlarini jamoalarga birlashtirib boshqarish yo’li tutadi. Zo’ravonlik bilan qishloqlardagi an‘anaviy iqtisodiy munosabatlar buzildi. Xususiy mulkchilik munosabatlari yo’qqa chiqarilib, yerlar umumxalq mulkiga aylantirildi. Boy dehqonlar quloq qilinib, ko’plari ma‘muriy jazolar olib, jismoniy yo’q qilina boshlandi. Ko’plari chet elga ketishga majbur bo’ldilar. Sovet hukumatining o’tkazgan qatag’on siyosati Qashqadaryo viloyati aholisini ham azob-uqubatga duchor qiladi. Ilojsiz qolganlar o’z yurtlarini tashlab o’zga yurtlarga keta boshladi. 1932 yilda o’zlarini tug’ilgan yurtlarida musofir his etgan o’ndan ortiq muhojirlar karvoni Beshkentni tark etib, Amudaryo qamishzorlari oralab, Afg’on diyori tomon yo’l oldilar, xorijlik Nasafiylar safiga borib qo’shildilar. Bu karvon safida holvapaz Yaxshivoy Xusanov, uning ukasi Pirnazar Xusanov, o’g’li Sattorqul, aka-uka Mamatqul Berdiev, Sattorqul va Hazratqul Ravshanovlar, mulla To’xta, mulla Yangiboy Oxun, Xatib domla (Umarqul), eshonlar toifasiga mansub Azizxon, Jamolxon, To’raxon, Bahodirxon kabilar bor edi. Eng achinarlisi shundaki, ularning hoki-poylari o’zga yurtlarda qolib ketdi. Ular g’urbatda qon yig’ladi, ularga bir siqim yurt tuprog’i nasib etmadi. Bir umr ona yurtini qo’msab hayotdan ko’z yumdi. 25

Arxiv hujjatlarida 1936-1937 yillar davomida Beshkent rayoni bo’yicha 2850 xo’jalik turar-joylarini tashlab, o’zga yurtlarga boshpana izlab ketib qolganligi qayd etiladi. Beshkent tuman ijroqo’mining 1938 yil 9 sentyabrdagi bir ma‘lumotnomasida aholining ketishi aslida 1936-1937 yillarda avj olganligi zikr etiladi. Aytilishicha, «xalq dushmanlari» sobiq okrug Ijroiya qo’mitasining raisi, Niyozov okrug suv xo’jaligi bo’limining boshlig’i Erbo’taev, Beshkent tumani Ijroqo’mi raisi Allaboev aybi bilan jamoa xo’jaligidan tuman bo’yicha 1200 xo’jalik chiqib ketdi, yakka xo’jaliklardan 730 oila boshqa joylarga ketib qoldi. 1937 yilda esa jamoa xo’jaliklaridan 1650 ta xo’jalik, yakkaxo’jaliklardan esa 350 ta xonadon ketishga majbur bo’ladi. Bu holat, Beshkent tumani iqtisodiy, moliyaviy hayotiga salbiy ta‘sir etdi. Agar aholining boshqa joylarga ketib qolishini qishloq sho’rolari bo’yicha kuzatadigan bo’lsak, tuman ijroqo’mining 1938 yil 27 maydagi yig’ilishida keltirilgan ushbu ma‘lumotlarga nazar tashlash kifoyadir: Qamashi qishloq sho’rosi bo’yicha 1504 kishi; Xo’ja Hayron qishloq sho’rosi bo’yicha 335 kishi; Jeynov qishloq sho’rosi bo’yicha 422 kishi; Qozoq qishloq sho’rosi bo’yicha 281 kishi; Qovchin qishloq sho’rosi bo’yicha 704 kishi; CHandir qishloq sho’rosi bo’yicha 388 kishi. Rayon bo’yicha 1837-1938 yillarda Beshkent qishloq sovetidan 255, Kahlak qishloq sovetidan 153, Talliko’rondan 16, Qovchin qishloq sovetidan 600, Denov qishloq sovetidan 176, Qamashi qishloq sovetidan 1055, Kasbi qishloq sovetidan 8, Chandir qishloq sovetidan 187, Xo’ja Xayron qishloq sovetidan 112, Pomuq qishloq sovetidan 75, Mug’lon qishloq sovetidan 9, Qozoq sovetidan 229, Jeynov qishloq sovetidan 100 kishi ko’chib ketgan 1 . Qolgan quloq xo’jaliklari mustabid hukumatning topshirig’iga binoan Sibir, Shimoliy Kavkaz, Tojikiston Respublikasi va Surxondaryoga majburan ko’chirildi. 1 Saidov M, Ravshanov P. Jeynov tarixi. -T.: Abu Ali ibn Sino nashriyoti, 1996. -B. 94. 26

Majburan jamoalashtirish siyosati davrida Qashqadaryoda qishloqlari aholisi azob- uqubatlarga chidamasdan, madad istab ko’chib ketganliklari uchun qishloqning moddiy turmushi, xalqning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli og’irlashdi. 27

1.3. Ijtimoiy va madaniy hayotdagi o’zgarishlar Butun mamlakatda bo’lgani kabi 1924 yil 1 noyabrda tashkil topgan Qashqadaryo viloyatida ham ijtimoiy va madaniy hayot og’irlashib uning hal etilmagan muammolari ko’p edi. Ayniqsa, Sovetlar hukumati tomonidan Buxoro amirligining bosib olinishi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil etilgandan so’ng, mahalliy xalqning sovet hokimiyatining yuritadigan siyosatidan norozi bo’lib, sovetlarga qarshi kurashga qo’shilishi natijasida ijtimoiy ahvol yanada qiyinlashdi, madaniy hayot inqirozga yuz tutadi. O’zbekiston KP Qashqadaryo viloyat qo’mitasining ikkinchi konferentsiyasi (1925 yil 19 oktyabr) viloyatning iqtisodiy ahvoli, mahalliy byudjet va xo’jalik qurilishining navbatdagi vazifalarini keng muhokama qilib, tegishli qarorlar qabul qildi. Konferentsiyada Qashqadaryoda 1924 yilda 21 ming ga (gektar) yer umumlashtirilgan bo’lsa, 1925 yilning oktyabrigacha 42 ming gektar yer umumlashtirilib, jamoa sifatida foydalanishga topshirilgani, 1925 yilda Qashqadaryodagi o’rta hol va kambag’al dehqonlardan yangidan tashkil topgan xo’jaliklarga 126 ming pud urug’lik g’alla yetkazilgani, jamoa dehqonlar kreditga turli xil mayda qishloq xo’jalik asboblari: ketmon, belkurak, o’roq, va boshqa yerni shudgor qilish asboblari bilan ta‘minlangani, dehqonlarga 815 ming so’mlik uzoq va qisqa muddatli qarz berilgani ta‘kidlandi. Shuningdek, konferentsiyada Qashqadaryo viloyatda mavjud bo’lgan 14 ta sug’orish shoxobchasini tiklash, qayta qurish sohasida bir qator ishlar amalga oshirilgani eslatildi. Jumladan, Qarshi uezdida 5 ta, Shahrisabz uezdida 7 ta, G’uzor uezdida 3 ta Irrigatsiya shoxobchalari ta‘mirlanishi orqali 103 ming desyatina ekinzorni sug’orish imkoniyati yaratilgani qayd etildi. 1926 yilda qashqadaryolik dehqonlar viloyat partiya qo’mitasi II konferentsiyasi qarorlarini turmushga tatbiq qilishga kirishib sug’orish inshootlarini bunyod etish, ariqlarni qazish sohasida yaxshi natijalarga erishdilar. Qashqadaryodagi irrigatsiya sug’orish shoxobchalarini qayta tiklash va ulardan maqsadga muvofiq foydalanishni yo’lga qo’yish uchun 5 ta yangi melioratsiya uyushmasi tashkil etildi. 1926 yilda Qashqadaryoning Qamashi-Maymanoq o’zaniga suv taqsimlash uzeli qurildi. 146 ming 28

metr ariqlar tozalandi. 6 mln. kub.metrga mo’ljallangan Olachabob soy suv ombori qurilishi boshlandi. Mamlakatda bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham qishloq xo’jaligini jamoalashtirish shoshma-shosharlik bilan amalga oshirilganligi tufayli yildan-yilga jamoa xo’jaliklariga berilgan ekin maydonlari hajmi ko’payib bordi. Agar 1925 yilda Qashqadaryoda 44 ming 670 desyatina sug’oriladigan yer, 47 ming 760 desyatina lalmikor yer, jami 92430 desyatina yer mavjud bo’lsa, 1926 yilda bu ko’rsatkich 66 ming 679 va 53 ming 413, jami 120082 ming desyatinaga yetdi yoki 1925 yilga nisbatan 27 ming 652 desyatinaga ko’paydi. 1927 yilda Qashqadaryo viloyatida sug’oriladigan yerlar hajmi 82 ming 488 desyatinaga, lalmikor yerlar hajmi 82 ming 612 desyatinaga, jami 15695 desyatinaga yetdi yoki 1926 yilga nisbatan ekin maydonlari 20 ming 763 desyatinaga ortdi. Mustabid sovet hukumati jamoalashtirish yillarida butun mamlakatda bo’lganidek Qashqadaryoda ham jamoa xo’jaliklarining turli shakllarini tuzdi. Yerni hamkorlikda ishlash (TOZ), qishloq xo’jalik arteli, jamoa xo’jaligi (kolxoz)larni tashkil etdi. 1928 yilda Qashqadaryo viloyatida jami 538 xo’jalikni birlashtirgan 28 ta kolxoz bo’lsa, 1931 yil oxirida barcha dehqon xo’jaliklarining 70 foizi kolxozlarga kirdi. Davlat hisobiga olingan yerlar, chorva mollari hisobidan davlat qaramog’ida bo’lgan xo’jaliklarni tuzish ishi ham boshlab yuborildi. 1929 yilda shunday davlat xo’jaliklaridan hisoblangan sovet xo’jaligi (sovxoz)ning dastlabkilari paydo bo’ldi. O’sha yili Qashqa-daryoning Yakkabog’ rayonida “Yakkabog’” sovxozi, Chiroqchi rayonida “Ko’kdala” sovxozi, Qamashi tajriba stantsiyasi, Qarshi rayonida Qorako’lchilikka ixtisoslashgan “Nishon” sovxozi tashkil etildi. Keyingi yillarda Koson rayonida Qorako’lchilikka ixtisoslashgan «Qorako’l» sovxozi tuzildi. Sovet hokimiyati zo’ravonlik bilan O’zbekistonda, shu jumladan, Qashqadaryoda jamoalashtirishni amalga oshirar ekan, o’zining asosiy e‘tiborini yildan-yilga paxta ekishni ko’paytirishga qaratganining guvohi bo’lamiz. Agar 1926 yilda 7 ming 97 desyatina yerga paxta chigiti ekilgan bo’lsa, 1927 yilda uning hajmi 9 ming 122 desyatinaga va 1928 yilda 13 ming 585 desyatinaga yetkazildi. 1926 yilda Qashqadaryoda 3 ming 150 tonna paxta hosili olingan bo’lsa, 1927 yilda hosildorlik 29

ortib, 5 ming 795 tonnaga yetkazildi. Qishloq dehqonlariga amaliy yordam berish maqsadida davlat hisobida faoliyat olib boruvchi agronomiya uchastkalari tashkil etish yo’lga qo’yildi. 1926 yilning 1 aprelida shunday agronomiya uchastkalari Qarshi, Koson, G’uzor, Shahrisabz, Chiroqchi rayonlarida tashkil etildi. Shuningdek, chorvachilikni rivojlantirish hamda kolxoz va sovxoz chorvadorlariga yaqindan yordam ko’rsatish maqsadida Koson va Shahrisabz rayonlarida 300 ta texnik punktlar tuzildi. Shahrisabzda Plodotutovnik, G’uzorda naslchilik punkti, Qarshi va Shahrisabzda ta‘mirlash ustaxonalari tashkil etildi. Qashqadaryoda 1914 yilda jami 209 3800 bosh chorva mollari parvarish qilingan bo’lsa, sovet hokimiyatining amalga oshirgan jamoalashtirish siyosati yillarida ularning soni anchaga kamaydi. Jumladan, 1926 yilda Qashqadaryoda 1562598 bosh qoramol mavjud bo’lsa, 1927 yilda 1745782 boshga va 1928 yilda 1708613 boshga yetdi, xolos. 1926-28 yillarda Qashqadaryoda umumdavlat va mahalliy ahamiyatiga ega bo’lgan Samarqand – Kitob – Qarshi – G’uzor, G’uzor – Darband, Qarshi – Beshkent, Qarshi – Koson yo’llarini qayta qurishga e‘tibor qaratildi. Qashqadaryodagi qishloqlarni rayon markazi va viloyat markazi bilan bog’laydigan yo’llar imkon qadar tekislandi. 1927 yilda Qashqadaryodagi suv tegirmonlari 200 taga yetkazildi. Qarshi, Shahrisabz, Beshkent va Chiroqchi mexanik tegirmonlar qurib ishga tushirildi. Qishloqlarda jamoalashtirishning zo’ravonlik bilan o’tkazilganligi, aholining jamoalashtirish mohiyatini tushunib yetmaganligi uchun unga turli yo’llar bilan qarshilik ko’rsatish yoxud boshqa joylarga ko’chib ketish holatlari ko’plab kuzatilgan, shu o’rinda O. Jo’raqulovning «CHandir turkmanlari» kitobidan quyidagi fikrlarni keltirib o’tish joizdir: «1928 yilda Chandir qishlog’ida ochilgan to’rt yillik maktabining birinchi mudiri (u vaqtlarda maktab direktori deb atalmagan) Qodir Sherqulovning ta‘kidlashicha, jamoalashtirish davrida 24 ta xo’jalik ot, eshak va tuyaga yuklarini ortib, qumlik orqali Afg’onistonga qochib ketmoqchi bo’lib yo’lga tushadi. Ularning bu harakatlaridan davlat xabardor bo’ladi, ularning ketidan yo’lga tushgan qurolli otryad qochoqlarni quvib yetadi. Ularni qaytarib, Chandirga olib kelib Rizoqul 30

Mamatqulovning hovlisiga qamaydilar. Qochoqlarning boshliqlariga ular tanlagan yo’l xato ekanligi tushuntiriladi. Aldanganlarning ko’pchiligi o’z xatolariga tushunib, jamoaga kirib ishlay boshladilar 1 . 1929-1930 yillarda ham Beshkent va uning atrof qishloqlarida kishilarning iqtisodiy va madaniy hayot darajasi nihoyatda past edi. Texnika deyarli yo’q, ot-arava, qo’sh-ho’kiz tortib yuradigan chor-charx arava o’sha davrning asosiy transport vositasi hisoblangan. Xonadonlarni yoritish uchun hamon chiroqdan foydalanilgan. Beshkent arxiv hujjatlarida, rayijroqo’m binosini yoritish uchun 150 litr kerosin sotib olingani haqida ma‘lumot saqlangan. Aholi unni oddiy tegirmonda kash-kashda tortar, yog’ juvozdan olinardi. O’sha yillarda Beshkent rayonida 30 dan ortiq ot bilan ishlaydigan yog’ juvozlari bo’lgan. 30-yillarning boshlarida Beshkent xalqi hayotida ba‘zi madaniy-maishiy yangiliklar yuz beradi. Xususan, aholiga maishiy xizmat ko’rsatuvchi «Qizil Sharq» arteli tuzildi, keyinchalik «Madaniyat» nomi bilan ataldi. 1930 yilda rayon markazida hammom qurildi. 1931 yil sentyabrda ilk tuman gazetasi «Sotsializm alangasi» Behbudiy shahrida chop etildi. Uning birinchi muharriri Mustafo Zarifov bo’lgan. Qashqadaryoning boshqa rayonlarida ham gazetalar chop ettirish yo’lga qo’yildi. Bu hol qishloq aholisining ma‘naviy-madaniy hayotini yuksaltirishda katta rol o’ynadi. 1929-1930 yillarda Qashqadaryo va Oqsuv daryolari tizimi irrigatsiya shaxobchalari qurilishiga o’sha vaqtning narxi bilan 2 mln. so’m sarflandi. 1930 yilning mayida Qashqadaryo viloyatida 149 kolxoz bo’lib, ularga 15 ming 406 ta dehqon xo’jaligi beriktirilgan. O’sha vaqtda Qashqadaryoda jamoalashtirish darajasi 21,1 foizga teng edi. Qashqadaryodagi kolxozlarning shakli qishloq xo’jalik arteli ko’rinishida faoliyat yurgizardi. Sovet hukumati qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun qo’l mehnatini texnika bilan almashtirib, dehqonlarga yordam qo’lini cho’zib, birmuncha muvaffaqiyatga erishmoqda edi. 1930 yilning boshida markaz qaroriga muvofiq O’zbekistonda 6 ta MTS (mashina traktor stantsiyasi) tashkil etildi. Shundan bittasi Shahrisabzda joylashgan edi 2 . 1 Jo’raqulov O. Chandir turkmanlari. -T.: Fan, 1992. –B. 61. 2 Очерки истории Кашкадаринской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. -Т.: Фан. 1968. - С. 19 7 . 31

1929 yil bahorida Qashqadaryoning g’alla ekuvchi rayonlariga 20 ta triyer, 260 ta ot seyalkasi, 15 ta lyubogreyk, 9 ta grabel, 56 ta veyalok, 50 ta sortirovok, 60 ta traktor berildi. Qashqadaryoda traktorlar soni 85 taga yetdi. 1930 noyabrda birinchi G’uzor MTSi, 1931 yil oktyabrda Qamashi MTSi, 1933 yilda Chiroqchi MTS va Yakkabog’ MTSi tashkil qilindi. Qashqadaryodagi mashina traktor stantsiyalari 1933 yilda viloyatdagi kolxoz yerlarining 61,9 foizini shudgor qildi. Shunday qilib, ikkinchi besh yillik boshlarida Qashqadaryo dalalarida 126 ChTZ traktorlari, 200 ta universal traktorlar, 117 ta avtomashinalar xizmat qildi. Qashqadaryo qishloqlariga qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun zarur texnika va ehtiyot qismlarining yetkazib berilishi natijasida kolxoz va sovxoz dehqonlarining faoliyatida ijobiy natijalarga erishish imkoniyati yaratildi. Ko’rilgan chora-tadbirlar oqibatida 1934 yilda paxta maydonining har gektaridan 3,4 tsentnerdan, 1936 yilda esa 6,9 tsentnerdan hosil olishga muvaffaq bo’lindi. CHiroqchi rayoni “Ko’kdala” sovxozida 1932-1935 yillarda bir qator jamoat binolari qurildi. Jumladan, 2 ta g’alla omborxonasi, mashinalar uchun garaj, texnika ustaxonasi, neft ombori, 3 ta cho’chqaxona, otxonalar va buzoqxona ishga tushirildi 1 . 1936 yili qurilish ishlariga 64500 so’m mablag’ ajratildi. Sovxozning ikkinchi, uchinchi bo’lim ishchilari uchun hammom, uylar qurildi. Xullas, cho’l sharoitiga mos uy-joylar barpo etish keng avj oldi. 1936 yilda Qashqadaryodagi jamoalashtirish darajasi 68,9, 1937 yilda 92,8 foizga yetdi. 1937 yilda MTSlar soni 1936 yildagi 6 tadan 13 taga, traktorlar soni 311 tadan 1094 taga, kombaynlar soni 11 tadan 374 taga, paxta ekish seyalkalari 34 tadan 190 taga ko’paydi. Qashqadaryoda zo’ravonlik bilan o’tkazilgan jamoalashtirish natijasida 927 ta kolxoz tuzildi, ularga 59 ming 635 xo’jalik kiritildi. Kolxozlar ekin maydonlarining hajmi ko’payib, 394466 gektarga yetdi 2 . Viloyatda ekin maydonlarining kengaytirilishi bilan sug’orish tizimlarini yaxshilashga e‘tibor kuchaytirildi. 1939 yilda Beshkent va Koson tumanlaridan yuborilgan 7200 nafar kolxozchi kuchi bilan Rudasoy suv omborini qurishga muvaffaq 1 Жуманов А. Кo’кдала бошоqлари. -Т.: Меhнат, 1988. –Б. 20. 2 O’зРПДАQВФ. 34-жамg’арма, 1-рo’йхат, 11-иш 50-вараq. 32

bo’lindi 1 . SHu tariqa, Ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda Qashqadaryo qishloqlarida ijtimoiy ahvolni yaxshilashga qaratilgan dastlabki qadamlar tashlandi. Qishloqlarda maishiy xizmat ko’rsatish shoxobchalari faoliyat yurita boshladi. Aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlash sohasiga ajratilgan mablag’lar miqdori ko’paydi. Qishloq yo’llarini tartibga solib, tekislashga jamoatchilik safarbar etildi. Asta-sekin qishloqlarda suv va mexanika yordamida ishlaydigan tegirmonlar qurildi. Ijtimoiy sohada boshlangan samarali ishlar, o’z navbatida, qishloq ahlining madaniy hayotini biroz bo’lsa-da, yaxshilashga imkon yaratdi. Mamlakatda bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham eski ta‘lim tizimini inkor qilib, yangi sovet maktabini joriy qilishga qaratilgan siyosat katta qarama-qarshiliklar bilan amalga oshirildi. Sovet hokimiyati urushdan oldingi yillarda Qashqadaryo madaniy sohasiga ham imkon qadar e‘tibor qaratib, birmuncha muvaffaqiyatga erishildi. 1924-1925 o’quv yilida Qashqadaryoda 12 ta sovet maktabi tashkil etilib, ularda 667 nafar o’quvchiga ta‘lim berilgan. O’sha vaqtda viloyatda 76 ta eski usul maktablari bo’lib, ularda 1829 ta o’quvchi tahsil olgan. 1925 yillarda Qashqadaryoda tibbiyot sohasi ham og’ir ahvolda edi. Viloyat bo’yicha aholining sog’lig’ini muhofaza qilish bo’yicha jami bitta bemorlarni qabul qilish punkti, ikkita ambulatoriya, uchta feldsherlik punkti mavjud edi, xolos. 1925 yilning oxirigacha 2 ta feldsherlik punkti vrachlik punktiga aylantirildi. Qarshi shahridagi bemorlarni qabul qilish punkti viloyat kasalxonasi maqomiga ega bo’ldi. Shahrisabz vrachlik punkti 80 o’rinli shifoxonaga aylantirildi 2 . 1925 yilda Qarshi shahrida bolalar shifoxonasi, bitta tish davolash kabineti, Kitobda bitta vrachlik punkti, Yakkabog’da feldsherlik punkti ochildi. 1925 yilda Qashqadaryoda 35 ming kishi ambulatoriyada, 132 kishi shifoxonalarda, 648 kishi uylarida yotib davolangan. 1926 yil boshida Qashqadaryoda sog’liqni saqlash tizimida uchta shifoxona, ikkita ambulatoriya, uchta tish kabineti, bitta bolalar konsultatsiyasi, oltita vrachlik punkti xalqning sog’lig’ini muhofaza qilishda qatnashdi. Mavjud 1 Захаров С. Исторический опыт Коммунистической партии Советского союза по осуществлению перехода отсталых стран к социализму, миную капитализм (1917-41 гг. На материалах юга Узбекистана). Автореф. Дисс.на соиск.уч.ст.докт. ист.наук. -М. 1972. 2 Hакимов Н. Жo’раqулов О. Шаhрисабз тарихи. –Qарши: Насаф. 2001. -Б.89. 33

tibbiyot maskanlari Qashqadaryo aholisi soniga nisbatan ancha kam edi. Ushbu holat tufayli. 1924-1925 yillarda Qashqadaryo viloyati shifoxonalarida har bir bemor o’rniga 23 ming 248 ta kishi to’g’ri kelardi. 1926-1927 o’quv yilida Qashqadaryoda 72 ta maktab bo’lib, shundan 43 tasi qishloqlarda faoliyat ko’rsatdi. Viloyat bo’yicha 2870 o’quvchiga 97 o’qituvchi saboq berdi. Shundan qishloqlarda 1411 o’quvchiga 47 ta o’qituvchi o’quv tarbiya ishlarini olib bordi. O’sha vaqtda Qashqadaryoda har 1000 kishiga 12 savodli kishi to’g’ri kelgan. 1927-1928 o’quv yilida Qashqadaryoda maktablar soni 111 taga yetdi. Shundan 73 tasi qishloqlarda faoliyat yurgizdi. Viloyatda o’quvchilar soni 4107 nafar bo’lib, 150 o’qituvchi dars berdi. Qishloqlarda o’quvchilar soni 2245 taga, o’qituvchilar soni 83 nafarga yetdi. 1927-1928 yillarda Qashqadaryoda 9 ta klub, 5 ta kutubxona, 4 ta xotin-qizlar klubi, 8 ta choyxona faoliyat ko’rsatgan. 1935-36 yillarda esa Qashqadaryoda kolxozlar tomonidan 79 ta maktab, klub va choyxonalar qurildi. 1937 yilda Qashqadaryo maktablaridagi oliy ma‘lumotli o’qituvchilar soni 47 nafarga yetdi. O’sha davrda Qashqadaryoning qishloqlarida, shu jumladan, aholisi kam bo’lgan qishloqlarda ham boshlang’ich maktablar ochish ishi boshlanib ketdi. 1928 yilda Beshkent rayon Chandir qishlog’ida ochilgan birinchi maktabga mudirlik vazifasiga tayinlangan Qodir Sherqulov 1909 yilda Qarshi rayonining Ko’chkak qishlog’ida tavallud topgan. 1926-1927 yillarda bir yarim yillik viloyat partiya maktabini bitirdi. 1928 yilda Koson rayoniga ishga jo’natildi. Koson rayoni maorif bo’limi mudiri Sherqulovni rayonning eng chekka qishloqlaridan biri-CHandir qishlog’ida ochiladigan maktabning mudiri etib tayinladi. Shu yili Chandirdagi maktabga to’rtta muallim yuborildi: Qodir Sherqulov, Nuriya Ziganshina, Chorjo’y va Buxorodan ham ikki kishi keldi. Qishloqdagi Xonzadaboy, Xudoyberganboy, Rayim Karvon, Mamat-Juma boylarning mehmonxonalari maktab sifatida foydalanildi. Niyoz Qurbonov va Norboy Hayitovlarning ta‘kidlashicha, o’sha damlarda bir sinfda 20 ta bola o’qigan. Ular 4- sinfni 1932 yilda bitirib chiqishgan. So’ngra ular Pomuq qishlog’iga borib, V-VII 34

sinflarda o’qishi kerak bo’lgan. Yo’l uzoq, ot-ulov yo’qligi uchun o’quvchilarning ko’pchiligi o’qishni tashlab ketishga majbur bo’lganlar. 1928 yilda Chiroqchi rayon «Ko’kdala» sovxozida rayon xo’jaliklari ichida birinchi bo’lib bolalar bog’chasi tashkil qilindi. 1938 yilga kelib, 40 o’rinli bolalar bog’chasi va 30 o’rinli bolalar yaslisi mavjud edi. 1937-1938 yillarda sovxoz markazida 23 tonnadan iborat radiouzel va mehnatkashlarga xizmat qildi, 150 o’rinli klub ishlay boshladi. Klub huzurida kutubxona bo’lib, uning 4113 ta kitob fondi bor edi. Klub qoshida 8 kishidan iborat dram to’garakfaoliyat yuritgan. Bundan tashqari, 12 kishidan iborat bolalar duxovoy orkestri, shaxmat, shashka to’garaklari ham ishlab turdi 1 . «Ko’kdala» sovxozida maktab asosan 1930 yildan o’z faoliyatini boshlagan edi. 1937-1938 o’quv yilida sovxozdagi mavjud 2 ta boshlang’ich maktabda 102 o’quvchi va yetti yillik maktabda esa 45 o’quvchi o’qidi. Ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida Qashqadaryodagi boshlang’ich maktablarda 1926-1927 o’quv yilida 2685 o’quvchi shug’ullangan bo’lsa, 1936-37 o’quv yilida ularning soni 40,5 mingga yetdi. Agar 1926-1927 o’quv yilida Qashqadaryo viloyatida hali to’liqsiz o’rta va o’rta maktablar tashkil etilmagan bo’lsa, 1936-1937 o’quv yilida to’liqsiz o’rta maktablarda 34,8 ming bolaga saboq berildi. Qashqadaryoning umumiy ta‘lim maktablarida 1926 yilga nisbatan 1936 yilda o’quvchilar soni 28 martaga ko’paydi 2 . O’sha vaqtda markazning topshirig’i bilan Qashqadaryoda savodsizlikni tugatish sohasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Viloyatda 1935 yilda olingan savodsizlar ro’yxatiga 83 ming 69 kishining ismi sharifi kiritildi. Shoshilinch yo’l bilan 52 ming 169 kishining savodi chiqarilgan. 1937 yilning 1 yanvarida ma‘lumot bo’yicha Qashqadaryoda ro’yxatga olingan savodsizlar soni 81 ming 78 kishi bo’lib, shundan 71 ming 582 kishining savodi chiqarilgan. 1926-1927 yillarda Qashqadaryo viloyatida jami 29 ta vrachlik, feldsherlik punktlari va 110 o’rinli 2 ta shifoxona ishlagan bo’lsa, 1937 yilda tibbiyot 1 Jumanov A. Ko’kdala boshoqlari. -T.: Mehnat, 1988. -B. 20. 2 Кадиров М.Социалистическое переустройство сельского хозяйства Кашкадарьинской области Узбекской ССР (1925-41 гг). Автореферат.дисс.на.соиск.канд.ист.наук. -Т.:1970. -С .22. 35

muassasalarining soni 134 taga, 470 ta o’ringa ega bo’lgan shifoxonalar soni 15 taga yetdi. 1936-1937 yillarga kelib, viloyat bolalar bog’chalarida 675 nafar bola tarbiyalandi. Urushdan oldingi yillarda sovet hokimiyati qishloq joylarida madaniy hayotni yo’lga qo’yish sohasida ham ijobiy ishlarni amalga oshirdi. Maktablar ochib, ularni o’quv-texnika qurollari bilan ta‘minlashga kirishdi. Qishloq maktablari uchun o’qituvchi kadrlar tanlash choralari izlandi. Viloyatning eng uzoq qishloqlarida ham tibbiyot punktlari tashkil etildi. Rayon markazlarida shifoxonalar qurildi. Qishloq madaniy hayoti moddiy qiyinchiliklarga qaramasdan biroz bo’lsa-da, yaxshilanib bordi. Qishloqlar aholisi salomatligini muhofaza qilish uchun zurur mablag’lar ajratishga e‘tibor qaratildi. Qishloq yoshlaridan malakali kadrlar tayyorlash kun tartibiga qo’yildi. 36

II BOB. XX ASRNING 40-60 – YILLARI BIRINCHI YARMIDA QASHQADARYO QISHLOQLARI AHOLISINING TURMUSH TARZI: YUTUQ VA KAMCHILIKLAR 2.1. Ikkinchi jahon urushi davrida qishloqlardagi ahvol 1939 yil 1 sentyabrda XX asrning eng katta dahshatli fojiasi –Ikkinchi jahon urushi boshlandi. 1941 yil 22 iyunda fashistlar Germaniyasi hujum qilmaslik haqidagi 1939 yil 23 avgustda imzolangan shartnomani buzib Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi. Mamlakatimiz xalqlarining bunyodkorlik mehnati vaqtincha to’xtab qoldi. O’zbekiston xalqlari, shu jumladan, qashqadaryoliklar uchun og’ir sinovlar vaqti boshlandi. Vatan himoyasiga keksa, yosh, erkak va ayol, mamlakatdagi barcha millat hamda elat farzandlari otlandilar. Front orqasidagi ishni qay darajada tashkil etish urushning taqdirini hal qildi. Shuning uchun ham urush boshlanishi bilan sovet hukumati tomonidan «Front orqasida frontdagidek» shiori mehnatkashlar ahliga targ’ib etildi. 1941 yil 29 iyunda SSSR xalq komissarlari kengashi nomidan joylarga ko’rsatmalar yuborilib, unda urush mamlakatdagi ahvolni keskin o’zgartirib yuborganligi, vatan jiddiy xavf ostida qolganligi, barcha ishlarni harbiy izga solish uchun tez va qat‘iy ravishda qayta qurishni amalga oshirish lozimligi ko’rsatib o’tilgandi. E‘lon qilingan hujjatlarning asosiy talabi «Hamma narsa front uchun, hamma narsa g’alaba uchun»1 shiorining mazmun-mohiyatini tushunib yetib, amaliy javob berishga qaratilgan edi. O’zining vatanparvarlik burchini yuksak anglagan O’zbekiston xalqlari yurtimizga bostirib kirgan fashizmdan Vatanni himoya qilishni, o’z oldilariga maqsad qilib qo’yib, yurt himoyasiga otlandilar. Vatan boshiga tushgan og’ir kunlarda qashqadaryolik-lar ham jonbozlik ko’rsatdilar. 1941 yilning 23-24 iyunida Qashqadaryoning Qarshi, Shahrisabz shaharlarida, Kitob, Koson, Beshkent, G’uzor, Yakkabog’ qishloqlarida ko’pming kishilik mitinglar bo’lib o’tdi. Mitinglarda so’zga chiqqanlar Vatanni ko’kraklarini qalqon qilib himoya qilishga va mamlakat ichkarisida frontdagidek mehnat qilib, dushmanni mamlakatdan haydab chiqarishga o’z hissasini 37

qo’shishlarini bildirdilar 1 . Qashqadaryo viloyatidan fashizmga qarshi urushga 45 ming 732 kishi safarbar etildi. Qashqadaryo qishloqlarida farzandi, otasi, akasini yoki sevimli yorini frontga jo’natmagan bironta oilani topish qiyin edi. Butun mamlakatda bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham barcha og’irlik qariyalar, xotin-qizlar, o’smirlar zimmasiga tushdi. O’zbekiston aholisi urush yillarida mudofaa jamg’armasiga jami 649,9 mln.so’m pul, 55 kg oltin va kumush topshirdi 2 . Respublika aholisi urushning faqat dastlabki olti oyi mobaynida frontga 421,5 mingta turli issiq kiyim-kechaklar yubordi, yakka tartibda va jamoat yo’li bilan yuborilgan posilkalar, turli oziq-ovqat mahsulotlari va boshqalar bularga kirmaydi. Urushning borishi mamlakat ichkarisidagi ishlarga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq edi. Shuning uchun ham sovet hukumati iqtisodiyotni qayta qurishga ustuvor ahamiyat berdi. Qayta qurish grajdanlar urushi yillarida sinovdan o’tgan harbiy-kommunistik usullar bilan amalga oshirildi. 1941 yil 26 iyundan boshlab mamlakatda ishchilar va xizmatchilar uchun ishdan tashqari vaqtda majburiy ishlab berish joriy etildi. Katta yoshdagilar uchun ish kuni olti kunlik ish haftasida 11 soatgacha uzaytirildi. Haqiqatda esa u 12-14 soatga yetar edi. Ta‘tilga chiqish bekor qilindi. Bu hol ishchi- xizmatchilarning sonini ko’paytirmasdan turib, ishlab chiqarish quvvatlari hajmini taxminan 1/3 ga oshirish imkonini berdi3. Biroq ishchi kuchining yetishmasligi tobora sezilib bordi. Idora xizmatchilari, uy bekalari, o’quvchilar ishlab chiqarishga jalb qilindi. 1941 yil dekabrda harbiy korxonalarning barcha xodimlari safarbar qilindi. Mehnat intizomini buzganlar uchun jazo choralari keskin qo’yildi. Korxonalardan o’zboshimchalik bilan ketib qolganlar 5 yildan 8 yilgacha muddat bilan qamoqqa hukm etiladigan bo’ldi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Qashqadaryo vohasi aholisi hali Buxoro viloyati tarkibida bo’lganligi uchun sovet tuzumining yana bir og’ir sinoviga bardosh berishi lozim edi. O’sha yillarda Dehqonobod tumanining Surxondaryo viloyati bilan chegaradosh qishlog’idan Qarshi shahrigacha 130 km masofa va Qarshidan Buxorogacha masofa 190 km bo’lib, hali bu yo’llarga asfalt yotqizilmagan edi. Yozda 1 Nasriddinov Q, Bo’taev A. Qashqadaryo frontga qarshi. –Qarshi: Nasaf. 1995. -B. 5-6. 2 O’zbekiston tarixi. -T.: Yangi asr avlodi, 2003. -B. 479. 38

chang, tuproq, qishda loy bo’lib, transportning yurishi nihoyatda og’ir, yo’llarda qatnaydigan mashinalar yetarli emasdi. Shuning uchun ham viloyatga ishi tushgan odamlar kamida 300 km masofa yurib, yo’lni eshak, ot bilan bosib o’tishga yoxud viloyatdan o’tadigan poezd orqali Buxoroga borib kelishga majbur edilar 1 . Urush tufayli mehnatga layoqatli erkaklarning frontga jo’natilishi Qashqadaryoda ham dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi kishilarning mehnat qilish sharoitini og’irlashtirishga sabab bo’ldi. Qishloqlarda yerni shudgor qiluvchi traktorlar juda oz bo’lib, ularning foydalanishga yaroqlilari ham frontga safarbar qilindi, shuning uchun yerlarni shudgor qilish eshak, ot, tuyalar yordamida amalga oshirildi. Ko’p joylarda ish hayvonlari yetishmaganligi uchun yerlar xotin-qizlar, o’smir bolalar yordamida chopib chiqildi3. Oziq-ovqat yetishmaganligi bois ko’p hollarda odamlar kolxoz va sovxozlarning ishiga atigi quruq suvga qaynatilgan yarma yoxud keskan osh uchun borishar, ish vaqti ertalab quyosh chiqqandan kechqurun kun botgunga qadar davom etardi. Urush boshlangandan keyin Qashqadaryodagi tumanlar ijroiya qo’mitasining 1941 yil iyun-iyul oylarida bo’lib o’tgan yig’ilishlarida frontning zarur oziq-ovqat va boshqa ehtiyoj mollariga bo’lgan talabini qondirishga qaratilgan masalalar muhokama etilib, tegishli qarorlar qabul qilindi. Harbiy xizmatchilarning oilalariga yordam ko’rsatishning chora-tadbirlari ishlab chiqildi 2 . Urushning birinchi kunlaridayoq xalq xo’jaligining hamma tarmoqlari harbiy izga solindi. Qarshi, Shahrisabz shaharlari va rayon markazlarida ishlab turgan mahalliy sanoat korxonalari armiya uchun kiyim- kechaklar tayyorlashga kirishdi. G’uzor, Yakkabog’ rayonlarida mahalliy xom ashyo hisobidan xalq xo’jaligi uchun zarur iste‘mol mollari ishlab chiqarila boshlandi. Tuz, sovun ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Qarshi temir yo’lchilari va sanoat korxonalari ishchi-xizmatchilari kecha-kunduz ishlab, kunlik topshiriqlari-ni bir necha barobar oshirib bajardilar. Harbiy sharoit O’zbekiston SSR, shu jumladan, Qashqadaryo viloyati oldiga yangi-yangi vazifalarni qo’ydi. Asosiy g’alla yetishtiriladigan tumanlar nemis-fashistlar 1 O’zbekiston respublikasining ma‘muriy-hududiy tuzilishi. -T.: O’zbekiston., 1996. -B. 179-195. 2 Nasriddinov Q, Bo’taev A. Qashqadaryo frontga. –Qarshi: Nasaf, 1995. -B.6 39

tomonidan vaqtincha bosib olinganligi tufayli, butun mamlakatni oziq-ovqat, sanoat korxonalarini xom ashyo bilan ta‘minlash vazifasining ma‘lum qismi o’zbekistonliklar zimmasiga tushdi. Markaz hukumatining urush sharoitida ishni tashkil etish to’g’risidagi ko’rsatmalarini amalga oshirish borasida Qashqadaryoda ham chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Qarshi shahar ijroiya qo’mitasining raisi Murod Xo’jaevning ma‘ruzasida aytilishicha, Qarshi shahar ijtimoiy ta‘minot bo’limi qoshidagi harbiy xizmatchilarning oilalariga yordam ko’rsatish komissiyasi 1941 yilda 37 marta yig’ilish o’tkazib, ularda 354 nafar harbiy xizmatchining oilalari yozgan arizalar ko’rib chiqildi, ulardan 320 tasi ijobiy hal qilindi. Jangchilarning oilalaridan 342 kishi ishga joylashtirildi. Urushda halok bo’lgan jangchilarning oilalariga 420 so’m 78 tiyin yordam ko’rsatildi. Nogironlarning «Mehnat» arteli, urush nogironlari uchun 30 ta yotoqxona va oshxona qurib ishga tushirildi. Jangchilardan 7 nafarining uyi ta‘mirlandi. 1941 yilning o’zida harbiy xizmatchilarning bolalaridan 600 nafari maktablarga, 150 nafari bolalar bog’chalariga qabul qilindi. Qashqadaryo viloyati hududida nafaqat front chizig’idan ko’chirilgan kishilarni, balki u yerdan keltirilgan turli muassasalarni ham joylashtirishga to’g’ri keldi. Chunonchi, 1941 yilning oktyabrida Qarshidagi kolxozchilar binosida Ryazan uchuvchi shturmchilarining oliy aviatsiya maktabi joylashtirildi. Qarshi tuman ijroiya qo’mitasi SSSR mudofaa Xalq Komissarligi topshirig’iga muvofiq 1942 yilning 20 martida «Nishon» sovxozi hududida harbiy aerodrom qurilishi uchun yer ajratib berdi. 1941 yil 9 noyabrda Toshkentda bo’lib o’tgan Kengashda respublikamizda paxta yetishtirishni ko’paytirish bilan birga, don mahsulotlari yetishtirishni 2-3 barobarga oshirish, qand lavlagi, sholi, zig’ir, kunjut kabi mahsulotlar yetishtirishga katta e‘tibor berish zarurligi qayd qilindi. Qashqadaryo vohasida g’alla ekiladigan maydonlarini kengaytirish zarurligi ta‘kidlandi. Qashqadaryoda g’alla yetishtirishni ko’paytirish suv inshootlari qurishni taqozo qilar edi. Shu maqsadda 1942 yil yanvarda Koson tumanida Rudasoy suv ombori qurila boshladi. Bunda Koson, Qarshi, Beshkent tumanlarining mehnatkashlari fidokorona mehnat qildilar. Faqat Koson tumani uchastkasida 30 ta 40

staxanovchilar brigadasi mavjud edi. Sariq qishloq sovetidagi “Stalin” nomli kolxoz a‘zosi Q. Jumaev boshchiligidagi brigada a‘zolari har kuni 80-85 kub. tuproq chiqarib, kunlik normalarini 700 foiz qilib bajardilar. 1942 yil 5 iyuldan 5 avgustgacha Qashqadaryoda g’alla o’rish oyligi e‘lon qilinib, unda 275 ta komsomol-yoshlar, 133 ta o’quvchi yoshlar brigadalari tashkil qilinib, unda minglab yoshlar ishtirok etib, qisqa muddatda yetishtirilgan g’allani qo’l bilan o’rib olishdilar 1 . Dehqonobod rayonidagi «Muvaffaqiyat» kolxozida Gulsara Alimjonova rahbarlik qilgan brigada a‘zolari Oyxol Umarova, Matluba Tog’aevalar, kunlik normalarini uch barobar qilib bajardilar. Kitob rayonidagi Molotov kolxozidan Muhtaram Ne‘matova boshchiligidagi 13-15 yoshli o’smirlardan iborat bo’lgan brigada a‘zolari ham yuksak mehnat namunalarini ko’rsatdilar. Qarshi rayoni yoshlari 1942 yilda 933 gektar yerga g’alla ekib, undan olingan 2800 tsentner g’allani jangchilarga yordam fondiga o’tkazdilar. CHandir qishloq sovetidagi Dmitrov nomli jamoada 1942 yilda 344 ta xo’jalik bo’lib, jamoa a‘zolarida 45 bosh qoramol, 860 bosh qo’y, 1347 bosh echki, 2 bosh ot, Voroshilov nomli jamoada esa 283 ta xo’jalik bo’lib, ularda 61 bosh qoramol 647 bosh qo’y, 695 bosh echki, 248 bosh eshak parvarish qilindi 2 . 1942 yil Qashqadaryoda sobiq Ittifoq bo’yicha chorvachilik sohasida eng yuqori natijaga erishildi. Har bir ona qo’ydan 2 boshdan qo’zi olishga muvaffaq bo’lindi. Beshkent tuman «Qizil yo’l» kolxozi qo’ychilikka alohida e‘tibor qaratishi natijasida har bir ona qo’ydan 2 tadan qo’zi olindi. Chiroqchi rayonidagi «Lenin chorvasi» kolxozi jamoasi esa 1942 yilda chorva mollari sonini 8 baravarga oshirdi. Agar Qashqadaryoda 1941 yilda 467,0 ming bosh qorako’l qo’ylar mavjud bo’lsa, 1942 yilda ularning soni 619007 boshga yetdi 3 . 1943 yilda 1941 yilga nisbatan davlatga 728,4 ming dona tuxum, 421 t. go’sht, 212 t. jun ko’p topshirildi 4 . 1 Nasriddinov Q, Bo’taev A. Qashqadaryo frontga. –Qarshi: Nasaf. 1995. -B.6. 2 Jo’raqulov O. Chandir turkmanlari. –Toshkent: Fan, 1992. –B. 154. 3 Турдиев С . Трудовой подвиг женщин Узбекистана в годы Великой отечественной войны Советского союза. Автореф. д исс.на соис.уч.ст.канд.ист.наук. - Ташкент, 1971 . -С . 24. 4 Советский Узбекистан за 40 лет. Ст.сборник. -Т.: Узбекистан, 1964. -С .170. 41

1943 yil 20 yanvarda SSSR oliy Soveti Prezidiumining Qashqadaryo viloyatini tashkil etish to’g’risidagi farmoni e‘lon qilindi. 1943 yilda 28-30 mayda O’zbekiston KP(b) Qashqadaryo viloyat qo’mitasining birinchi konferentsiyasi bo’lib o’tdi. Konferentsiya ishida O’zbekiston KP (b) MK sekretari Lomanin, O’zSSR Xalq Komissarlar Kengashi raisining o’rinbosari Kabanov, O’zSSR Oliy Soveti Prezidiumi Raisi P. Mahmudovalar qatnashdi. 1943 yil 30 mayda O’zbekiston KP (b) Qashqadaryo viloyat qo’mitasining birinchi plenumi bo’ldi. Plenumda Xudoyqul Hojibekov O’zbekiston KP (b) Qashqadaryo oblast qo’mitasining birinchi kotibi etib, Cho’li Begimqulov Qashqadaryo oblast ijroiya qo’mitasining raisi etib saylandi. Oblast qo’mitasining byuro a‘zolari orasida Qashqadaryo rayonlari partiya qo’mitalarining birinchi kotiblari, Qarshi rayonidagi oktyabr 14 yilligi kolxoz raisi I. Jalilov, G’uzor rayonidagi “Lenin” nomli kolxoz raisi M. Rahmonov, Beshkent rayon “Uchinchi internatsional” kolxozi raisi Hamza Xo’jaqulov, Beshkent rayoni “Stalin” jamoa xo’jaligi raisi Baxmal Yaxshieva, G’uzor rayoni rayon ijroiya qo’mitasi raisi Elmurodov, Qamashi rayoni ijroiya qo’mitasi raisi N. Sharopov kabilar bor edi. X. Hojibekov 1902 yilda Andijon viloyati Yorboshi qishlog’ida, Cho’li Begimqulov 1902 yilda Qarshi rayon Dasht qishlog’ida tavallud topgan. Og’ir urush kunlarida Qashqadaryo viloyatining tashkil etilishi voha xalqining boshiga tushgan musibatlarni biroz bo’lsa-da yengillatdi. Xalqni yo’l mashaqqatini tortib, viloyat markazi bo’lgan Buxoro shahriga borish mushkulotidan qutqazdi. 1943 yil hosilini yig’ib terib olishga Qashqadaryoning kolxoz va sovxozlari, MTS xodimlari tayyorgarlik ko’rib, o’rish texnikasini o’z vaqtida ta‘mirdan chiqardilar. Yakkabog’ MTSda texnika o’z vaqtida ta‘mirlangani va ish belgilangan rejim asosida tashkil etilganligi tufayli g’alla o’rishda katta yutuqqa erishildi. MTS kombaynchilari 20 ta kolxozda g’alla o’rishda qatnashib, rejadagi 5 ming 500 gektar o’rniga 6 ming gektar g’allani o’rishga muvaffaq bo’ldilar. Ilg’or kombaynchilardan S. Abzalov, X. Abdievlar rejadagi 360 ga o’rniga 601 ga maydondagi g’allani o’rib, boshqalarga o’rnak bo’ldilar. Qashqadaryoda xotin-qizlar brigadasiga boshchilik qilgan N. 42

Akramova jamoasi bilan rejadagi 180 gektar o’rniga 41 kunda 800 ga maydondagi g’allani qo’l bilan o’rib, Qashqadaryo viloyati bo’yicha yuqori natijaga erishdilar 1 . 1943 yilda Qashqadaryoda rejadagi 581000 ga o’rniga 556 ming 537 ga yerga dehqonchilik qilindi. Dehqonchilik rejalarini bajarmaganligi uchun O’zbekiston KP (b) Kitob rayon qo’mitasining birinchi kotibi Yo’ldoshev, O’zbekiston KP (b) Shahrisabz rayon qo’mitasining birinchi kotibi Niyozmetovlar vazifalaridan ozod etildi. G’alla yetishtirish rejasini bajarishda Beshkent, Dehqonobod, Qamashi rayonlari dehqon xo’jaliklari jonbozlik ko’rsatdi. Qashqadaryo bo’yicha 1943 yilda 1942 yilga nisbatan 191000 1 ming gektar yerga g’alla, 7 ming gektar yerga moyli o’simliklar urug’i ko’p sepildi. Biroq suv yetishmaganligi uchun 1943 yilda 1940 yilga nisbatan paxta chigiti kamroq ekildi yoki 1942 yilda 32800 ga yerga paxta chigiti ekilgan bo’lsa, 1943 yilda 21000 ga yerga urug’ qadaldi. Har gektar yerdan 6,6 tsentnerdan paxta hosili olindi. 1943 yilda 542000 ga yerga don ekinlari sepilib, har gektardan 4,8 tsentner hosil olishga muvaffaq bo’lindi. Yalpi hosil 2521 ming tsentnerni tashkil etdi. Ammo, bu Qashqadaryoning 1937 yildagi ko’rsatkichidan past bo’ldi. Ma‘lumki, 1937 yil Qashqadaryoda har gektardan 7,2 tsentner hosil olingan edi. 1944 yil 18 mayda bo’lib o’tgan O’zKP(b) Qashqadaryo viloyat qo’mitasining IV plenumida viloyatda qishloq xo’jaligini rivojlantirish, paxtachilikdan yuqori natijalarga erishish, don xo’jaligini yuksaltirib ko’proq hosil olib, qishloq aholisiga yordam berishni yo’lga qo’yishdagi kamchiliklar tanqid qilindi. Qashqadaryo viloyatining partiya va sovet idoralari rahbarlari 1944 yilda asosiy masala paxtadan mo’l hosil olish deb tushunib, g’allachilikka kam e‘tibor berdilar. Oqibatda 1944 yilda Qashqadaryoda g’alla ekish rejasi ham bajarilmadi, ya‘ni viloyat bo’yicha 477 ming gektar o’rniga 389 ming gektar yerga g’alla ekildi yoxud 1944 yilda 85 ming gektar yerga don sepilmadi. Birgina Qamashi rayoni 22 ming gektar yer, Chiroqchi rayonida 19 ming gektar yer kam ekildi. Bundan tashqari, ko’zbo’yamachilik hodisalari ham bo’ldi. Masalan: Ko’kabuloq rayonida 11 gektarga urug’ ekildi deb ko’rsatilgan. G’alladan yuqori hosil olish uchun 1 Узбекская ССР в годы Великой Отечественной войны. Т. II . 1941-45 гг. -Т.: Фан. -С .128. 43

traktor kuchidan yetarlicha foydalanilmadi. 1944 yilda g’alla maydonining 27 foizi traktor, qolgani omoch bilan haydalgan. G’uzor rayonida butun ekin maydonining 2 foizi traktor bilan yoki butun ekin maydonining 7 foizi traktor yordamida ekildi, xolos. 1944 yilda Qashqadaryoda dehqonchilik ishlarini traktor yordamida bajarish uchun 2895 mutaxassis zarur edi. Haqiqatda Qashqadaryo dalalarida 1755 nafar traktorchi mehnat qilgan va 1140 nafar traktorchi yetishmagan. Ekilgan g’allani o’rib olish uchun 390 nafar kombaynchi kerak bo’lgan, haqiqatda esa 270 kombaynchi xizmat qilgan. 1944 yilda Qashqadaryodagi barcha ekin maydonlarining atigi 27 foizi traktor bilan ekilgan. Qashqadaryoning Beshkent, Koson, G’uzor rayonlarida ekilgan g’allaning bor-yo’g’i 7-8 foizi traktor bilan ekilgan. Qolgan qismi esa qo’l kuchi bilan bajarilgan. Qashqadaryoda barcha ekin maydonlarining 8,9 foizi seyalka, qolgan 91 foizi qo’l kuchi bilan ekildi. 1944 yilda 19 ming gektar yerga paxta ekilib, 17 ming 338 tonna paxta hosili davlatga topshirildi yoki har gektaridan 9,1 tsentnerdan hosil olindi. Shu yili viloyat bo’yicha 573 ming tsentner g’alla yetishtirildi. Shundan davlatga 382 ming tsentner don topshirildi. Xullas, 1944 yilda Qashqadaryo dehqonlarining dehqonchilik sohasidagi yutuqlari 1943 yildagidan kam bo’ldi. Har gektardan olinadigan hosildorlik pasayib ketdi. Jami 573 ming tsentner g’alla olindi, davlatga 382 ming tsentner g’alla topshirildi. Reja 90,7 foizga bajarildi, xolos. Chorvachilik sohasidagi yutuqlar birmuncha samarali bo’ldi. 1943 yilga nisbatan qoramollar, qo’y va echkilar sonini ko’paytirishga erishildi. Qashqadaryoda 1943 yilda 70034 ta qoramol parvarish qilingan bo’lsa, 1944 yilda ularning soni 7334 boshga yetdi. 1943 yilda Qashqadaryoda 619007 bosh qo’y va echkilar bo’lsa, 1944 yilda ularning soni 1771485 boshga yetdi. Qashqadaryoda qiyinchiliklarni bartaraf etib, yutuqlarga erishgan brigadirlar, zveno boshliqlari ham bo’ldi. Masalan: Qashqadaryo bo’yicha har gektar g’alla maydonidan 1,5 tsentner don yetishtirilgan bo’lsa, Ko’kabuloq rayonining “Yangi turmush” kolxozida har gektardan 8-10 tsentnerdan hosil olishga muvaffaq bo’lindi. Yakkabog’ rayonining Qizil O’zbekiston kolxozida esa gektaridan 10 tsentnerdan oshirib g’alla olindi. Qashqadaryodagi ba‘zi brigada, zvenolar har gektaridan 20 tsentnergacha hosil 44

olishga muvaffaq bo’ldilar. Ko’kabuloq rayonidagi “Yangi turmush” kolxozi brigada boshlig’i Xudoynazarov, Miraki rayoni Ktanov zvenosida har gektardan 30 tsentnerdan hosil olindi. 1945 yilda Qashqadaryo qishloq ahli jipslashib, mehnat qilib, barcha imko- niyatlarni ishga solib, dehqonchilik sohasida birmuncha muvaffaqiyatga erishdilar. Davlatga g’alla topshirish rejasini oshirib ado etdilar. 1944 yilda davlatga 382 ming tsentner, 1945 yilda 474 ming tsentner g’alla topshirildi. Ayniqsa, qashqadaryolik paxtakorlar g’alaba yilida munosib yutuqqa erishdilar. 1945 yilda Qashqadaryoda 17 ming gektar yerga chigit sepib, o’z vaqtida sug’orib parvarish qildilar. 1944 yilda qashqadaryoliklar 17 ming 338 tonna davlatga paxta topshirgan bo’lsalar, 1945 yilda bu ko’rsatkich 21 ming 110 tonnaga yetdi. Davlat rejasi esa 133,6 foizga ado etildi. 1944 yilda har gektardan 9,1 tsentner paxta yetishtirilgan bo’lsa, 1945 yilda 13,6 tsentnerdan hosil olishga erishildi. Kitob rayonidagi “Qizil Yulduz” kolxozi raisi Sotsialistik Mehnat qahramoni J. Elboev 310 gektar paxta maydonining har gektaridan 41,8 tsentnerdan paxta oldi. Kitob rayon “Birlik” kolxozi (rais Boboev) har gektar paxta maydonidan 42,4 tsentnerdan hosil oldilar. Shu kolxozning Meyliqulov boshliq zvenosi 6 gektar yerning har gektaridan 82,4 tsentnerdan paxta hosili olib, viloyatda yetakchilikni qo’lga kiritdi. SHu o’rinda ta‘kidlash joizki, shu yili Qashqadaryodagi jami 687 ta kolxozning bor-yo’g’i 44 tasi chorvachilikni rivojlantirish, yem-hashak tayyorlash rejalarini bajarishga erishdi. Xullas, og’ir urush yillarida Qashqadaryo viloyatining qayta tashkil etilishi voha qishloqlarida iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotni yaxshilashga qaratilgan samarali tadbirlardan biri bo’ldi. Qashqadaryo qishloqlari aholisi urush davrining og’ir qiyinchiliklarini boshidan kechirib, fidokorona mehnat qilib, mardonavor yengib chiqdilar. Qishloq aholisi o’zini- o’zi oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlabgina qolmasdan, urush girdobida qolgan kishilarga ham imkon qadar yordam berishning uddasidan chiqdilar. Urush yillarida 45

Qashqadaryo qishloqlarida obodonchilik ishlariga mablag’ deyarli sarf qilinmadi. Ocharchilik ofatlaridan omon chiqqanlar yaxshi kunlar kelishiga umid bilan qaradilar. 46

2.2. Sovet hukumatining xalq xo’jaligiga oid islohotlari va ularning qishloq aholisi hayotiga ta‘siri Ikkinchi jahon urushidan keyin sovet hukumati shoshilinch ravishda urush zararlarini tiklash, vayron bo’lgan zavod, fabrika, korxona va xo’jaliklarni qayta qurish ishiga kirishdi. Xalq xo’jaligini tiklash va yanada rivojlantirishning 1946-1950 yillarga mo’ljallangan rejasi qabul qilindi. Ushbu rejaga asosan O’zbekiston SSR ham o’zining 1946-50 yillarga mo’ljallangan to’rtinchi besh yillik rejalarini ishlab chiqdi. Unda Qashqadaryo viloyati mehnatkashlari oldiga ham aniq vazifalar qo’yilgan edi. Jumladan, 1946 yil 19 sentyabrda VKP(b) MK va SSSR Ministrlar Sovetining kichik kolxozlarni yiriklashtirish to’g’risidagi qaroriga asosan Qashqadaryo viloyatida ham bir qator xo’jaliklar birlashtirildi. Urush yillarida aholi boshiga ocharchilik azobi tushdi. Urush qiyinchiliklari va 1946 yilgi qurg’oqchilik natijasida Qashqadaryoda g’alla, paxta, chorva mahsulotlari yetishtirish rejalari bajarilmadi. Ro’zg’orini zarur mahsulotlar bilan ta‘minlay olmagan ba‘zi bir xonadonlar Qashqadaryoni tark etib, respublikaning boshqa viloyatlariga, Tojikiston va Turkmaniston Respublikalariga ko’chib ketishga majbur bo’ldilar. G’alla tanqisligi 1947 yilda ham sezilib turdi. 1947 yilda yog’ingarchilikning ko’p bo’lganligi tufayli don mahsulotlari yetishtirish oldingiga nisbatan biroz bo’lsa-da, ko’paydi. Kolxozlarning ko’pchiligi davlatga g’alla topshirish rejalarini bajarib, ortib qolgan mahsulotlarni kolxoz a‘zolarining mehnat kuniga taqsimlab berdi. Natijada 1948 yilga kelib, qishloq aholisining don mahsulotlariga bo’lgan ehtiyoji deyarli qondirildi. Qashqadaryo daryosidan qish, bahor vaqti yomg’irlar yoqqan paytida to’plangan suvlar quyi qismigacha yetib kelib, Qarshi, Beshkent, Koson tuman hududlarida kuzgi va bahorgi ekilgan g’allalarni sug’orishga e‘tibor kuchaytirilganligi tufayli qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish ko’paydi. Jumladan, 1948 yilda Qashqadaryoda chigit ekish rejasi ham 3 ming gektarga ko’paytirilib, jami 25 ming gektarga yetkazildi. Shu yili 47

Qashqadaryo viloyati chorvaning tuyoq soni va chorvachilik mahsuloti yetishtirish bo’yicha respublikada ikkinchi o’ringa chiqdi. Davlat rejasidan ortib qolgan mahsulotlarni shahar bozorlarida sotish yuzasidan kerakli tadbirlar mukammal olib borilmadi. Masalan, 1950 yil Qashqadaryo viloyati qishloq xo’jaligi mahsulotlarini shahar bozorlarida sotish rejasi 86 foizga bajarildi. O’zbekiston bo’yicha esa bu reja 68 foizni tashkil etdi. Shu yili Qashqadary viloyati bozorlari blagoustroystva bo’yicha ishlar bor yo’g’i 21 foizga bojarildi. O’sha vaqtda yo’llarga qum, shag’al to’kib asfaltlash imkoniyati bo’lmagani uchun yo’llar har yili odamlarning qo’l kuchi bilan tekislanib buzilgan joylarga tuproq to’kilar edi. Yog’ingarchilik boshlanishi bilan to’kilgan tuproqlar tezda loy bo’lib, o’nqir-cho’nqirlarga aylanib, odamlar, ot-arava va mashinaning yurishini qiyinlashtirardi. Yuk mashinalari loyda yurolmay qolib, ortiqcha tashvishlar tug’dirardi. Qishloqlarga oqib borayotgan suv miqdori yog’ingarchilik ko’p bo’lganligi uchun biroz yaxshilandi va Qashqadaryolik dehqonlar 1948 yilda 25 ming gektar paxta dalasidan 50 ming tonna paxtani davlatga topshirishga muvaffaq bo’ldi. 1948 yilda Qashqadaryoda jami eski tipdagi 11535 ta suv inshooti bo’lib, uning 153 tasi yangitdan qurildi. 1949-50 yillarda O’zbekiston hukumati Qashqadaryo qishloqlaridagi kolxoz va sovxozlarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash borasida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. 278 ta traktor, 135 ta seyalka, 204 paxta chigit ekish seyalkasi, 102 ta g’alla o’rish kombaynlari yetkazib berdi. Qishloq xo’jaligida qo’l mehnatini mashina mehnati bilan almashtirish ishiga e‘tiborni kuchaytirish natijasida 1950 yilda 38 ming gektar yerga paxta chigiti ekilib, 68 ming 504 tonna paxta hosili olindi. 1952 yilda Qashqadaryoda 19 ta MTS (mashina traktor stantsiyasi) bo’lib, ularda 2360 ta traktor, 398 ta g’alla o’rish kombayni, 198 ta paxta terish mashinasi qishloq aholisining yetishtirgan mahsulotlarini yig’ib olishiga ko’maklashdi. Qashqadaryoda barcha shudgor qilingan yerlarning 91 foizi, ekilgan yerlarning 78 foizi, paxta chigiti ekilgan yerlarning 100 foizi, paxta chigitiga ishlov berishning 90 foizi, g’alla o’rishning 69 foizi texnika yordamida bajarildi. 48

Markaz hukumatiga zarur bo’lgan paxta xom ashyosini O’zbekiston hududida ishlab chiqarish uchun yangi bo’z yerlarni o’zlashtirish g’oyasi shakllanib, uni amalga oshirish mintaqalaridan biri Qashqadaryo viloyati bo’lishini inobatga olib, yangi suv xo’jalik qurilishlarini bunyod etishga tayyorgarlik ko’rildi. 1951 yilda Eski anhor kanalini qurish va Qashqadaryoda yangi yerlarni o’zlashtirib, paxta yetishtirish loyihalarini ishlab chiqish topshirig’i «Sredneaziatskiy Oazis Giprovod xlopok» instituti jamoasiga topshirildi. Ushbu loyiha 1952 yilda tayyorlandi va unga muvofiq Zarafshon daryosining Darg’om kanali «Xishrov» GESning quyisidan boshlanib, Qashqadaryo daryosiga, Qarshi shahri yoniga kelib qo’shilishi loyihalashtirilgan edi. Kanalning uzunligi 184 km. ni tashkil etgan 1 . Ushbu kanal qadimgi Eski Anhor kanalining o’zani bo’yicha qazilishi ko’zda tutildi. Kanaldan sekundiga 50 kubometr suv oqib, 40 ming gektar yerni sug’orishi rejalashtirilgan. Kanalning boshlanish joyida uzunligi 3 km. (baland to’g’on) balandligi 18 metr to’g’on va temir beton taqsimlash moslamasi qurilishi lozim edi. 1953 yil 15 dekabrda O’zbekiston KP MK va O’zbekiston Respublikasi Ministrlar Soveti «Eski Anhor qurilishi» to’g’risida qaror qabul qildi. Qarorda Samarqand viloyati hududidagi 40 ming gektar yerni, Qashqadaryo hududidagi 100 ming gektar yerni suv bilan ta‘minlab, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiradigan mintaqaga aylantirishning iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati ko’rsatib o’tildi. Kanal qurilishi 1954 yilning fevralida boshlandi. Uni bunyod etish ha-shar yo’li bilan amalga oshirildi. Kanalni qazishga Samarqand va Qashqadaryo viloyatining aholisi safarbar etildi. Qashqadaryo-ning 15 ming yoshlari insho-otni qurishda faollik bilan mehnat qildilar. Kanal quruvchilarga moddiy-maishiy xizmat ko’rsatish imkon qadar yo’lga qo’yildi. Qashqadaryolik savdo xo-dimlari 18 ta magazin, 13 ta oshxona, 14 ta choyxona ishini yo’lga qo’ydi. Qashqa-daryo oblpotrobsoyuzi quruvchilarga 600 ta pufayka va shim, 3000 ta matras, 10 ming juft kigiz va etik, 2 ming juft tufli, 15 1 Абдуллаев К., Музаффаров Б. Эски ангарские канал Первое крупное, ирригационной сооружения Кашкадарьи. Сборник трудов кафедр общественных наук Каршинского государственного педагогического института. Выпуск 14. - Карши. 1970. -С .146. 49

ming juft kalish, 12 ming metr palatka brezenti, 12 ming dona qanor va boshqa buyumlarni yetkazib berdi 2 . 1952 yilda qashqadaryolik paxtakorlar ilk bor 100 ming tonnalik paxta hosili yetishtirib, davlatga 108 ming 337 tonna paxta topshirgan bo’lsa, 1956 yilda 116 ming 595 tonnaga yetadi. 1952 yilda har gektardan o’rtacha 27 tsentnerdan hosil olingan bo’lsa, 1956 yilga kelib, hosildorlik 17,1 tsentnerga tushib ketdi. 1957 yilda Qashqadaryoda qishloqlar hayotini yaxshilashga qaratilgan bir qator tadbirlar amalga oshirildi. 1955 yilda Qarshi-Beshkent yo’liga asfalt yotqizilgan bo’lsa, 1957 yilga kelib Qashqadaryodagi 10 ta rayon markazining 9 tasi Qarshi shahri bilan bog’landi. Yakkabog’-CHiroqchi yo’li qurib, ishga tushirildi. Qarshi-Koson yo’li qurilishi davom ettirildi. Qarshi-G’uzor va Qarshi-Samarqand avtomobil yo’llari kapital ta‘mirdan chiqarildi. 16 ta qishloq aloqa korxonasi tashkil etildi. 14 ta qishloq soveti, 53 ta kolxoz, 2 ta sovxoz telefonlashtirildi. Viloyatning Qarshi-SHahrisabz shaharlarida yangi telefon stantsiyalari ishga tushirildi. Qamashi rayon markazi bilan Qarshi shahri o’rtasida to’g’ri aloqa o’rnatildi. Qarshi shahrida va G’uzor rayon markazida yarim avtomatik telefon stantsiyasi ishga tushirildi. Qashqadaryo viloyatini Toshkent shahri bilan bog’lovchi shaharlararo telefon aloqasi yo’lga qo’yildi. Qarshi shahrida katta quvvatli radiouzel foydalanishga topshirildi. 1956 yilda Qashqadaryoda 4 ming 200 kv.metr uy-joy qurib ishga tushirilgan bo’lsa, 1957 yilda 10 ming kv.metr uy-joy foydalanishga topshirildi. Ichki imkoniyatlardan samarali foydalanish natijasida qashqadaryolik dehqonlar 1957 yilda 73 ming 414 gektar yerga paxta ekib, davlatga 125 ming 802 tonna paxta hosilini topshirdilar, yoki 1957 yilda qashqadaryolik dehqonlar 1955 yilga nisbatan 30 ming tonna ko’proq paxta, 2 ming 500 tonna g’alla, 14 ming 680 tsentner go’sht yetkazib berdilar. Shu yili Qashqadaryoda Markazning qarori bo’yicha mayda kolxozlar negizida 10 ta yangi sovxoz tashkil etildi. 2 Абдуллаев К., Музаффаров Б. Эски ангарские канал Первое крупное, ирригационной сооружения Кашкадарьи. Сборник трудов кафедр общественных наук Каршинского государственного педагогического института. Выпуск 14. - Карши , 1970. -С .147 . 50

1957 yilda Qashqadaryoning qator tumanlarida mahalliy sanoat korxonalarining ishi birmuncha yaxshilandi. Asta-sekin qishloqqa sanoatni yo’naltirish ishlari boshlab yuborildi. Sanoatning qishloqqa kirib borishi natijasida ish joylari ko’paydi. Shunday sanoat korxonalari qatoriga Kitobdagi Ikkinchi paxta tozalash zavodini, 7 ta g’isht zavodini, 3 ta gilam ishlab chiqarish tsexini, Qarshidagi 2500 kv.t. energiya poezdini qo’shish mumkin. 1957 yil may oyida Qashqadaryoga kelgan O’zSSR Oliy Soveti Prezidiumining raisi Sh. Rashidov viloyatda eng ko’p paxta yetkazilib beriladigan Shahrisabz va Kitob tumanlarida bo’lib, dehqonlar bilan uchrashdi. Yangi o’zlashtirilgan Makrid cho’lidagi qurilish, dehqonchilik ishlari bilan tanishdi. 1958 yilda Kitob tumani tog’ etagida joylashgan Makrid massivini o’zlashtirish boshlandi. Qashqadaryo suvining Oq daryodan dyuker orqali Makrid cho’liga quyilishini ta‘minlovchi kanal qazildi va Makridda paxta va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga imkoniyat yaratildi. Mustabid sovet hokimiyatining adolatsiz qarori bilan 1960 yil 25 yanvarda Qashqadaryo viloyatining tugatilib, Surxondaryo viloyatiga qo’shilishi vohaning iqtisodiy-ijtimoiy va ma‘naviy hayotida yo’l qo’yilgan kechirib bo’lmaydigan xatolardan biri bo’ldi. Shu yillarda Qashqadaryo qishloqlarida moddiy va madaniy hayotning pasayish holati ko’zga tashlandi 1 . Xullas, o’tgan asrning 50-yillarida Qashqadaryo qishloq aholisining bir qismi Sirdaryo va Toshkent viloyatlarida paxta yetishtirish uchun majburan ko’chirildi. Kichik kolxozlarni yiriklashtirish, undan so’ng qoloq kolxozlarni sovxozlarga aylantirish siyosati ham qishloq ahliga qo’shimcha qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. 1 Jo’raqulov O. Chandir turkmanlari. -T.: Fan. 1992. -B. 151. 51

1.3. Ijtimoiy - madaniy hayotdagi o’zgarishlar Hukumatning Ikkiinchi jahon urushidan yanada abgor bo’lib chiqqan sovet xalqining moddiy, ijtimoiy-madaniy va maishiy ehtiyojlarini qondirish sohasidagi faoliyati talab darajasidan past bo’lib, uni O’zbekistonning Qashqadaryo viloyati misolida ham ko’rish mumkin. 1945-1946 yilning qishi va bahorida yog’ingarchilik kam bo’lish oqibatida donli ekinlar qurib, don mahsulotlariga bo’lgan talab oshib ketdi. Qashqadaryoning ancha qishloqlari aholisi ocharchilik tufayli boshqa joylarga ko’chib ketishdi. Sovet hokimiyati xalqqa mahsulot tarqatish bo’yicha urush yillarida joriy qilgan kartochka tizimini saqlab turishga majbur bo’ldi. 1939 yilda Qashqadaryoning qishloq aholisi 419 ming kishini, shahar aholisi 41 ming kishini tashkil etgan edi . Urushda qashqadaryoliklardan 45732 kishi qatnashib, ularning 24716 nafari jang maydonlarida qahramonlarcha halok bo’ldi 1 . Xalqning ijtimoiy ahvoli nihoyatda og’ir, qishloqlarda hali tibbiy yordam ko’rsatish qoniqarsiz ahvolda, qishloq odamlari ko’pchilik joylarda quduqlar, ariqlar suvini ichishga majbur edi. Yo’llar esa o’nqir-cho’nqir bo’lib, yozda chang, qishda loy bo’lib, odamlar nihoyatda qiynalardi. Maktablarda esa o’quv qurollari yetishmas, o’quvchilar bir tomoniga yozilgan varaqlarning ikkinchi betiga yozishardi. O’quvchilar pol, potologi yo’q, gigiena talablariga javob bermaydigan joylarda shug’ullanardi 2 . 1945-1946 o’quv yilida Qashqadaryoda jami 460 ta maktab bo’lib, ularda 79,8 ming o’quvchiga saboq berildi 3 . 1945 yil 1 sentyabrda Buxoro Birlashgan pedagogika va o’qituvchilar institutining Qarshi filialini ochilishi Qashqadaryoda oliy ma‘lumotli pedagog kadrlar tayyorlashni yo’lga qo’yish sohasida tashlangan dastlabki qadam bo’ldi. Qashqadaryoda 1945 yilda 529 nafar o’qituvchi maxsus pedagogik ma‘lumotga ega edi. 1948 yilda ularning soni 3 baravarga o’sdi. 1 Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. -Т.: Узбекистан, 1967. -С . 20. 2 Jo’raqulov O. Chandir turkmanlari. -T.: Fan. 1992. -B. 115. 3 O’sha joyda. -B. 116. 52

1949 yilning yanvarida Qashqadaryo maktablarida ishlaydigan o’qituvchilarning 1178 nafari o’rta va oliy ma‘lumotli pedagog hisoblangan. Ammo maktablarda faoliyat yuritayotgan o’qituvchilarning 1259 nafari hali o’rta ma‘lumotga ega emasdi. 1948 yilda 300 nafar o’quvchi bir yarim oylik o’qituvchilar tayyorlash kursi-ni tugatdi. 1336 nafar o’qituvchi Qarshi pedagogika bilim yurtida tahsil olmoq-da edi. 1948 yilning sentyabrida pedagogika bilim yurtlarini bitirgan muta-xassislardan 294 nafari viloyat maktablariga o’qituvchi vazifasiga qabul qilindi. 1947 yilda Qashqadaryoda mavjud imkoniyatlardan foydalanib, 68 ta yangi boshlang’ich va 7 yillik maktab qurib ishga tushirilgan bo’lsa, 1948 yilda 25 maktabda foydalanishga topshirildi. 1948 yilda Qashqadaryoda jami 84 ta kolxoz klubi va madaniyat uylari, 12 ta rayon kutubxonasi, 116 ta qishloq o’quv zali mavjud edi. 1943 yilda Qashqadaryoda 7 ta kinoteatr ishlagan bo’lsa, 1948 yilda ularning soni 28 taga yetdi. 14 ta radio uzel bo’lib, shundan 8 tasi xalqqa xizmat qilardi. Qashqadaryoning ko’plab kolxozlaridagi qishloqlarda hali aholiga kinoni ko’rsatish imkoniyati ham yo’q edi. O’sha yillarda rejalashtirigan qurilishlar qog’ozda qolib ketdi. Masalan, 1948 yilning 1 sentyabrigacha Beshkent rayonida mavjud bo’lgan 33 ta maktabning 2 tasi kapital, 29 tasi joriy ta‘mirdan chiqarilib, 2 ta maktabni yangitdan qurish rejalashtirilgan edi. Haqiqatan ham 1948 yil 1 sentyabrgacha Beshkent rayonning 1 ta maktabi kapital ta‘mirdan chiqarilgan, 11 tasi joriy ta‘mir etilgan. Chandir, Jeynov qishloq sovetidagi maktablar eskirib qolgani uchun yangi binolar qurilishi rejalashtirilgan bo’lsa-da kechiktirilgan. 1947-1948 o’quv yilida G’uzor rayonida 6298 nafar o’quvchi bo’lib, 282 nafari maktabga qatnashmagan. Maktablarda zarur bo’lgan 243 nafar o’qituvchi o’rniga 184 nafar o’qituvchi mehnat qilgan. O’qituvchilarning 5 nafari oliy ma‘lumotli, 60 nafari o’rta oliy ma‘lumotli, 111 nafari to’liqsiz o’rta ma‘lumotli edi. Koson rayonida 1947- 1948 o’quv yilida mehnatkashlarning 9434 nafar farzandi ta‘lim olib, ulardan 7316 nafari ushbu ta‘lim muassasalarini to’liq bitirib chiqdi. 53

Koson rayonida 1948-1949 o’quv yilida maktablarga 10327 ta bola qabul qilish rejalashtirildi. Haqiqatda esa mazkur o’quv yilida 1-4-sinflarida rayon bo’yicha 8405 nafar, 5-7-sinflarda 1625 nafar, 8-10-sinfgacha 319 nafar bola ta‘lim oldi. O’sha vaqtda rayon bo’yicha 43 ta maktab bo’lib, uning 2 tasi 10 yillik edi. Mazkur maktablarda ahvol talabga to’liq javob bermasdi. Shuning uchun ham qishloq joylardagi Leninizm, Mayakovskiy kabi maktablarda davomat past ko’rsatkichni tashkil qildi. Ushbu maktablarda o’qituvchi xodimlar masalasi eng jiddiy muammolardan hisoblangan. Rayonda xalq maorifi sohasi kadrlar bilan imkon qadar ta‘min etilgan bo’lsa-da, maorifda ishlayotgan 331 nafar o’qituvchidan 6 tasi oliy ma‘lumotli, 133 tasi to’liqsiz o’rta ma‘lumotli bo’lgan. Ko’pchilik o’qituvchilar tegishli ma‘lumotga ega emasdi. Rayondagi 43 ta maktabda jami 10648 ta bola ta‘lim olgan. Ushbu maktablardan 2 tasi o’rta, 26 tasi to’liqsiz o’rta, 16 tasi boshlang’ich maktablardir. Koson rayonida madaniy-ma‘rifiy soha faoliyatini yaxshilashda xotin-qizlarning ishtiroki samarali bo’ldi. Rayon markazida 2 ta yasli, 3 ta bolalar bog’chasi, kolxozlarda mavsumiy ishlaydigan 58 ta bolalar bog’chasi tashkil etildi. Maktablarda yuqori sinfda o’qiydigan o’quvchilar orasida 10-sinf bo’yicha 20 ta, 8-9-sinflar bo’yicha 286 nafar qiz bolalar mavjud edi. Shuningdek, rayondagi 2015 nafar ko’p farzandli onalar davlat nafaqasi bilan ta‘minlangan. Ular har oyda davlatdan 90.276 so’m nafaqa olardi. 340 nafar ona davlat orden va medallari bilan taqdirlandi, 5 nafari “Qahramon ona” unvoniga sazovor bo’ldi. 1948-1949 o’quv yilida Qashqadaryoda 458 ta maktab faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1949-50 o’quv yilida ularning soni 468 taga yetdi. O’quvchi soni esa 92 ming 639 nafarni tashkil etdi. 1950-51 o’quv yilida Qashqadaryoda 3 ta o’rta maktab tashkil etildi va maktablar soni 558 taga, o’quvchilar soni 97,619 taga yetdi. 1948-1949 o’quv yilida Dehqonobod rayonida 38 ta maktab bo’lib, ularda 5 ming 37 ta o’quvchiga ta‘lim berildi. 1949 yilning iyulida Dehqonobod rayon markazidagi o’rta maktabni 12 nafar o’quvchi bitirib chiqdi. Rayondagi kechki maktablarda 180 nafar o’quvchi o’qitildi. Dehqonobod rayonidagi 38 maktab binolardan faqat 16 tasi joriy remont qilindi. Maktablarda 794 ta parta, 104 ta doska, 48 ta pechka, 404 ta stul 54

yetishmasdi. Ishlab turgan 247 nafar o’qituvchilardan 3 tasi oliy, 10 tasi to’liqsiz oliy, 24 tasi o’rta, 217 nafari to’liqsiz o’rta ma‘lumotli edi. Qashqadaryo viloyat rahbariyati maktablarni mutaxassis kadrlar bilan ta‘minlashni yaxshilash maqsadida 1950 yilda viloyat o’rta maktablarini bitirgan yoshlardan Toshkent shahridagi oliy o’quv yurtlariga 67 kishi, Samarqandga 94 kishi, Moskvaga 5 kishi, Leningradga 5 kishi o’qishga jo’natishildi. 1950 yilning sentyabrida Qamashi rayoni Qorabog’ qishlog’idagi «Engels» nomli boshlang’ich maktab, Qoratepa qishlog’idagi «K.Marks» nomli maktab, Arabxona qishlog’idagi “Ilg’or” nomli maktab, Yertepadagi Kirov nomli maktab 7 yillik maktabga aylantirildi. 1951 yilda Beshkent rayonining Xo’ja Xayron, Kasbi, Chandir qishloq sovetlarida yangi maktab binolari va kutubxonalar qurib, ishga tushirildi. Natijada asta-sekin o’rta maktab o’quvchilar va bitiruvchilarning soni ham o’sib bordi. 1950-1951 o’quv yilida O’zbekiston qishloqlarida 4453 nafar, o’rta maktablarda 957264 nafar o’quvchi taxsil olgan, bu jami o’quvchilarning 76 foizini tashkil etdi. 1951-1952 o’quv yilida Qashqadaryo viloyatida 10-sinfni 887 nafar o’quvchi bitirdi. Qashqadaryo viloyatida 1940 yilda 153 ta kutubxona faoliyat yuritgan bo’lsa, 1950 yilda ular kamayib, 64 ta qolgan, xolos. Qishloqlardagi kichik kutubxonalar kolxoz va sovxoz markazlarida qurilgan kutubxonalar hisobiga yiriklashtirildi. Ulardagi kitoblar soni 1940 yilda 117 ming nusxa bo’lsa, 1950 yilda 122 ming nusxaga yetdi. Urushdan keyingi yillarda rayon va qishloq joylarda klublar, madaniyat uylari qurish ishlari ham imkon qadar yangitdan boshlandi. 1945 yilda Qashqadaryoda 165 ta klub muassasalari mavjud bo’lsa, 1950 yilga kelib, ularning soni 288 taga yetdi. Qishloq joylarida aholiga kinolar ko’rsatish ishiga ham e‘tibor berildi. 1945 yilda Qashqadaryoda 19 ta, 1950 yilda 46 ta kino ko’rsatish moslamasi bo’lgan. 1949 yilda Beshkent rayonida o’rta maktablar faqat rayon markazida joylashgan bo’lsa, 1955 yilda yana 4 ta o’rta maktab ochildi. Beshkent rayonining Mug’lon, Pomuq va Qamashi qishloq sovetlarida ham o’rta maktablar tashkil etildi. Buning natijasida rayonda ruslar, o’zbeklar, turkmanlar va tojiklar o’z ona tillarida 10 yillik 55

ta‘lim olish imkoniyatiga erishdilar. Birgina 1954-55 o’quv yilida Beshkent rayonidagi o’rta maktablarni 100 nafardan ortiq o’g’il va 50 nafar qiz bola bitirib, yetuklik attestatini oldi. Rayonning 60 ga yaqin o’quvchilari respublikadagi oliy o’quv yurtlariga, shu jumladan, Xoldor Ashurova, Leningrad davlat universitetiga o’qishga kirishga muvaffaq bo’ldi. 1956-1957 o’quv yilida Qashqadaryo maktab o’quvchilar soni 84 ming nafarga yetdi. 1955 yilda 56 ta o’rta maktab faoliyat yuritgan bo’lsa, 1957 yilning boshida 71 taga yetdi. Viloyatda 1956 yilda 55 ta kolxoz va sovxoz o’zining radiouzeliga ega bo’ldi. 32 ming kolxozchining uyi radiolashtirildi. 10 ta rayon madaniyat uyi, 54 ta ko’chma kinomoslamasi, 92 ta klub, 193 ta kubuxona (kitob fondi 634 ming), 465 ta jismoniy madaniyat muassasasi, shundan 173 tasi qishloqda xalqqa xizmat qildi. Beshkent rayonning Qamashi qishloq sovetidagi “III internatsional” kolxo-zida obodonchilik sohasida salmoqli ishlar qilindi. 100 dan ortiq kolxozchiga yangi uy-joy qurib berildi. Kolxozchilar elektrostantsiya, radiouzel, telefon kommutatori, klub, kino ustanovka, kutubxona, qizil choyxona, un tegirmoni va tipovoy bolalar bog’chasidan bahramand bo’ldilar. Qishloqdagi yo’llar tekisla-nib, ko’kalamzorlashtirildi. Ambulatoriya, kasalxona, mehmonxona, magazin ish boshladi. 1957 yili Shahrisabz aholisi uchun 500 ming rubllik 800kvt quvvatga ega elektrostantsiya qurilishi kapital qurilish rejasiga kiritildi. Kolxozda ishlab chiqarish o’sha zamon talablari asosida tashkil etilganligi bois, kolxozning pul, mol, mulk balansi 25 mln. so’mga, bo’linmas fondi esa 4,602 ming so’mga yetdi. Kolxoz 1958 yilda 11733 ming so’m daromad oldi. 1958 yilda kolxozchilarning har bir mehnat kuniga 20,71 so’mdan pul taqsimlandi. 1949 yilda Beshkent rayonida bitta o’rta maktab faoliyat yuritgan bo’lsa, 1958-59 o’quv yiliga kelib, o’rta maktablarning soni 8 taga yetdi. Rayondan uzoqda joylashgan Chandir va Mirishkor qishloqlaridagi yetti yillik maktab-lar o’rta maktabga aylantirildi. 1958 yil sentyabrida rayon maktablarida ish-lovchi 484 nafar o’qituvchining 79 tasi oliy, 198 tasi to’liqsiz oliy va 207 tasi o’rta pedagogik ma‘lumotga ega edi. Shundan 108 nafari xotin-qizlar edi. 1956-1957 o’quv yilida Beshkent rayon o’rta maktablarining X sinflarini 329 nafar o’g’il va 100 nafar qiz bola bitirib, shundan 27 56

nafar o’g’il va 8 nafar qiz bola O’zbekiston respublikasi va Ittifoqdagi oliy o’quv yurtlariga o’qishga kirdilar. 1958-1959 o’quv yilida rayondagi 8 ta o’rta va 5 ta boshlang’ich maktabga 7240 o’quvchi qabul qilindi. Mazkur o’quv yili mobaynida «H. Hakimzoda», «SH. Rustaveli», «Lenin», «Muqimiy» nomli maktablarda o’quv tarbiya ishlari samarali olib borilib, rayon maktablariga o’rnak bo’ldilar. Ammo bu davrda qishloq ta‘limi tizimining asosiy muammolaridan biri – o’quvchilarning maktabni oxirigacha tamomlay olmaganligi edi. Og’ir hayot sharo-iti tufayli ularning ko’pchiligi o’qishni tashlab ketishga majbur bo’ldilar. Masalan, 1958- 1959 o’quv yilida bitiruvchilar 50-70 foizni tashkil etgan. 1959 yilda Beshkent rayoni markazida 60 o’rinli, Mug’lon, Qamashi, Jey-nov qishloqlarining har birida 15 o’rinli va Pomuq qishlog’ida 5 o’rinli ka-salxona faoliyatini davom ettirdi. Novkat, Qora Qo’ng’irot, Fayzoobod va Le-nin nomli kolxozning Gavxona qishloqlarida vrachlik uchastkalari, 22 ta feld-sher va akusherlar punkti xalq sog’lig’ini saqlash yo’lida xizmat qildi. 1959 yil rejalari bo’yicha qishloq kasalxonalarini yanada kengaytirish ishlari boshlab yuborildi. Beshkent rayonida sanitariya va aholi salomatligini muhofaza qilish ishlari ham bir muncha yaxshilandi. 1959 yilning birinchi choragida yuqumli kasalliklarga qarshi 4500 kishi emlandi. Oldingi yillarga qaraganda ichak yuqumli kasalliklari 27 foiz, bo’g’ma kasalligi 11 barobar, ko’k yo’tal 63 foizga kamaydi, isitma, chechak kabi kasalliklarning butunlay oldi olindi. 1958 yil oxiriga kelib, davolash profilaktika tarmoqlari yanada kengaydi, rayonda 50 o’ringa ega bo’lgan bir rayon kasalxonasi, 4 ta qishloq vrachlik punkti bo’lib, ularda 7 ta oliy ma‘lumotli va 100 ga yaqin o’rta tibbiyot xodimlari xizmat qildi. Beshkent rayonida ayollar va bolalarga ko’rsatiladigan meditsina yordami ham yaxshilanib bordi. 1958 yilda 2 ta kolxoz tug’ruqxonasi, 2 ta bolalar yaslisi onalar va yosh go’daklar xizmatida bo’ldi. 1958 yilda rayonda sog’liqni saqlash ishlariga 1955 yilga qaraganda 700 ming so’m ortiq mablag’ ajratilib, umumiy rayon sog’liqni saqlash byudjeti 1958 yilda 1 mln. 800 ming so’mga yetdi. 57

Beshkent rayonida pochta-aloqa sohasida bir qadar siljishlarga erishildi. Rayon aholisi 1958 yilda 386 ming so’mlik gazeta va jurnallarga obuna bo’lishdi. Pochtachilar malakali va ishchan kishilar orasidan tanlab olindi. Nogironlar va qariyalarga nafaqalarini o’z vaqtida yetkazib berish ancha yaxshilandi. Lenin nomli kolxozda 100 ta xo’jalikka radio o’rnatib berildi. Natijada Beshkent rayoni bo’yicha radio bilan ta‘minlangan xonadonlar soni 2013 taga yetdi. Novkat, Mug’lon, Mirishkor, Qovchin va Qamashi qishloqlaridagi radiouzellar aholiga radio eshittirish bo’yicha yaxshi xizmat qila boshladi. Jeynov, Pomuq, Chandir, Nayiston, Ayzavot, Qurama qishloqlari negizida tashkil etilgan «Stalin» nomli sovxozda yangi radiouzel qurib, ishga tushirildi. Rayondagi barcha idora, tashkilot, muassasa, kolxoz va sovxozlar telefon aloqasi bilan ta‘minlandi. Rayon markazida 140 tochkalik yangi kommutator o’rnatildi. «Stalin» nomli sovxozda, «Stalin» va «Lenin» nomli kolxozlarda 30-50 tochkalik komutator o’rnatishga kirishildi. 1958 yil Beshkent rayon markazida klub qurilishi boshlandi. 1958 yilga kelib, Koson rayonidagi mavjud umumta‘lim muassasa-larining ko’pchiligi ta‘mirga muhtoj bo’lib qoldi. Mablag’ topilmaganligi uchun Koson rayon Alachabob qishloq sovetidagi Muqimiy, Hamza, Po’lati qishloq sovetidagi Jdanov nomidagi maktablar to’liq ta‘mir etilmadi. Koson qishloq sovetidagi Budenniy nomli, Komilon qishloq sovetidagi Kirov nomli boshlang’ich maktab, Kirov, Maymanoq qishloq sovetlaridagi 7 yillik maktablarda bilim saviyasi past o’qituvchilar faoliyat yuritgani aniqlandi. 1958 yilda Koson rayon madaniyat bo’limida jami 9 ta klub, 24 ta kutub-xona, 7 ta kinomoslama bo’lib, ular tomonidan rayondagi «Bolshevik», «Xrush-chev» sovxozlari ishchilariga, «Voroshilov» nomli kolxoz dehqonlari va cho’pon-lariga madaniy hordiq chiqarishga yaqindan yordam berildi. Shu yili rayonda 7 ta o’rta, 28 ta yetti yillik, 13 ta boshlang’ich maktab bo’lib, ularda 9908 ta o’quvchi ta‘lim oldi. 1957- 1958 o’quv yilini 440 ta o’quvchi ta‘lim olib, bitiruvchi-lardan 64 tasi oliy o’quv yurtlariga hujjat topshirdi. 1958 yilda Koson rayon xalq maorifi bo’limi tarkibida 533 nafar o’qituvchi bo’lib, ko’plab maktablarda chet tili, fizika, rus tili fanlaridan malakali 58

o’qituvchilar yetishmasdi. Aksar hollarda o’qituvchilar o’z mutaxassisligiga tegishli bo’lmagan fanlardan dars berardi. 1959 yilda kelib, Koson rayon hududida 6 ta shifoxona, 24 medpunkt faoliyat yuritdi. Ularda 10 ta oliy ma‘umotli shifokor, 86 ta feldsher-akusherlar xizmat qildi. Ancha ishlar qilingan bo’lsa-da, rayonda aholining sog’lig’ini saqlash borasida mehnatkashlar talabini ko’rsatilayotgan xizmatlar to’liq qondirolmasdi. Qishloq mehnatkashlarini tarbiyalashda ommaviy-oqartuv muassasalari katta rol o’ynadi. 1959 yilda Beshkent rayon kolxoz, sovxozlarida 7 ta radiouzel, 8 ta kinomoslama, 11 ta klub, 26 ta kutubxona bo’lishiga qaramay, madaniy-oqartuv muassasalarining faoliyati qoniqarsiz bo’ldi. Ijtimoiy siyosatda aholi moddiy farovonligini, ularning daromadalarini oshirish, ish xaqlarini ko’paytirish va o’z vaqtida to’lash muhim o’rin egallaydi. Ammo, bu masalalarni ijobiy hal etish ko’p hollarda e‘tibordan chetda qoldi. 1962 yili O’zbekiston sovxozlari ishchilariga qo’shimcha ish xaqi berish tizimi ishlab chiqildi, bu tadbirlar hamma joyda bir xil amalga oshirilmadi. Masalan, mexanizatorlarning ish haqlari juda kam edi. Ularning bo’sh ish bilan bandligi 50-60 foiz edi. Chunki ulardan xaydash va hosilni yig’ishdagina foydalanilgan. 1960 yilda Qashqadaryo viloyatidagi shifoxonalarda 4,1 mingta koyka mavjud edi. 1950 yilda esa koykalarning soni 1,2 mingta edi yoki har 10 ming kishiga 74 ta koykadan to’g’ri kelardi. Bu O’zbekiston SSR ko’rsatkichidan ham kam edi. Respublikada har 10 ming kishiga 83,6 koyka to’g’ri kelgan. Qashqadaryo viloyatida 1950 yilda 207 ta vrach mavjud bo’lsa, 1960 yilda ularning soni 326 taga yetgan. 1950 yilda Qashqadaryoda 702 nafar o’rta tibbiyot xodimi ishlagan bo’lsa, 1960 yilda ularning soni 1800 nafarga yetdi. Demak, 1960 yilda 1950 yilga nisbatan Qashqadaryo viloyatida xalqqa xizmat ko’rsatayotgan tibbiyot xodimlari soni bo’yicha talab darajasidan orqada qolmoqda edi. 59

XULOSA XX asrning 20-60 – yillarida O’zbekiston qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini Qashqadaryo viloyati misolida tadqiq qilish quyidagicha xulosalar chiqarish imkonini berdi: 1. Sovet hokimiyati o’rnatilishining dastlabki kunlaridan boshlab, xo’jalik yuritishning yangi usullari tarkib toptirilib, davlatning agrar siyosati tubdan o’zgartirildi. Bu davrda boshqaruv to’la markazlashtirilib, yalpi davlatlashtirishga o’tilib, xususiy mulkning har qanday ko’rinishi ta‘qibga uchradi, yer-mulklar musodara qilinib, jazo choralari avj oldirildi. Amalga oshirilgan noan‘anaviy siyosat inqirozga olib keldi. Mamlakat miqyosida ijtimoiy-iqtisodiy soha muammolari keskinlashdi. 2. Sovet hokimiyati Qashqadaryoda o’rnatilgandan keyin qishloqlarda jamoalashtirish shiori ostida boylar, ruhoniylar, savdogarlarga qarshi kurash boshlandi. Ko’p joylarda boy, o’rta hol, hatto kambag’al dehqonlarning ham mol-mulki tortib olinib, davlat mulkiga aylantirib, shirkatlar, kolxozlar artellari, sovxozlar tuzish harakati natijasida Qashqadaryo qishloqlaridan imkoniyati yetgan kishilargina chet elga ko’chib ketishga majbur bo’ldilar. Sovet hokimiyati zo’ravonlik bilan Qashqadaryo qishloqlarining iqtisodiy-ijtimoiy hayotini tubdan o’zgartirishga kirishdi. Qishloq aholisi boy va kambag’alga bo’linib, bir-biroviga nisbatan dushmanlik holati yuzaga keldi. Sovet hokimiyati kambag’al dehqonlarni qo’llab-quvvatlab, ulardan foydalandilar. 3. XX asrning 20 – yillarida sovet hokimiyatining qishloqda amalga oshirgan eng muhim hayotiy tadbirlaridan biri tibbiyot maskanlarini tashkil etishi va ularda ishlash uchun SSSRning Yevropa qismidan, respublika poytaxtidan feldsherlar va vrachlarni jalb etib, tibbiy xizmatni yo’lga qo’ygani bo’ldi. Uzoq-uzoq qishloqlarda ham tibbiy punktlar tashkil etilib, aholini turli xil yuqumli kasalliklarga qarshi emlash ishi tashkil etildi. 60

4. Ikkinchi jahon urushi yillarida butun mamlakatda bo’lgani kabi Qashqadaryo qishloqlarida ham ocharchilik, qahatchilik holatlari kuzatildi. Mehnatda band bo’lgan erkaklarning urushga safarbar qilinganligi natijasida mehnatga yaroqli kishilar soni kamaydi, ularning o’rnini xotin-qizlar, o’smirlar egalladi. Og’ir qiyinchiliklardan chiqish yo’lini topolmagan ba‘zi qishloq odamlari o’z joylaridan qo’shni Tojikiston va Turkmaniston respublikalariga, Buxoro, Surxondaryo viloyatlariga ko’chib ketishga majbur bo’ldilar. Shu tufayli urush yillarida qishloqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti og’irlashdi. Ba‘zi qishloq aholisi ahil bo’lib, bir yoqadan bosh chiqarib, jamoaviy mehnat orqali qahatchilik va ocharchilikning oldini oldilar. 5. Urushdan keyingi yillarda Qashqadaryo qishloqlarining ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli ancha yaxshilandi. XX asrning 40 – yillari oxiriga kelib, ocharchilikka barham berildi. Kolxozda mehnat qilganlarning maoshini pul va mahsulot ko’rinishida o’z vaqtida olishi tufayli dehqon xo’jaliklarining turmushi yaxshilandi. Qishloq aholisining mehnatdan topgan daromadi hisobiga xonadonlarda chorva mollarini parvarish qilishlarni, tomorqalarida mahsulotlarni yetishtirib o’zlari iste‘mol qilishi va ortiqchasini sotishi natijasida ularning hayoti asta-sekin moddiy jihatdan mustahkamlanib bordi. Sovet hokimiyati qishloqlardagi qoloq kolxozlarni yiriklashtirish siyosatini ham amalga oshirdi. Kolxozlarni yiriklashtirish bilan murod- maqsadlariga yetmagan sovet hokimiyati qoloq kolxozlar negizida sovxozlar tashkil etish siyosatini ham turmushga tatbiq qildilar. 6. Qishloqlarda ijtimoiy ahvol maqtanarli darajada emasdi. Bu, birinchidan, aholining moddiy farovonligi borasida yaqqol namoyon bo’ldi. Qishloq aholisining ish haqi, pensiya ta‘minotida jiddiy muammolar ko’zga tashlandi. Ish haqi va pensiyalar miqdori mamlakat ko’rsatkichiga nisbatan ancha orqada edi. O’zbekiston qishloq dehqonlari XX asrning 60 – yillariga qadar pensiya bilan ta‘minlanmagan. Ijtimoiy ta‘minotning boshqa shakllari ham havas qiladigan darajada emasdi. Ya‘ni ko’p bolali va yolg’iz onalar, nogironlar, Ikkinchi jahon urushi qatnashchilarini moddiy ahvolini yaxshilashga jiddiy e‘tibor qaratilmadi. 61

7. Qishloq ijtimoiy turmushini yaxshilash ko’p jihatdan uy-joy va kommunal xo’jaligi ishini ijobiy hal etishga bog’liq. Urushdan keyingi yillarda qishloq turar-joy sharoitlarini yaxshilash yuzasidan davlat tomonidan muayyan ishlar amalga oshirilgan bo’lsa-da, talab darajasida emasdi. Qishloq uylarining aksariyati patriarxal shaklda bo’lib, hech biri sanitariya-gigiena talablariga javob bermasdi. 62

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Karimov I.A. Istiqlol yo’li: muammolar va rejalar. XII chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X sessiyasida 1992 yil 2 va 3 iyulda so’zlangan nutq. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. -T.:O’zbekiston, 1996. - 363 b. 2.Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. - T.:O’zbekiston, 1996. - 367 b. 3.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq, 1998. - 32 b. 4.Karimov I.A. Istiqlol imkoniyatlaridan oqilona foydalanaylik. Xalq deputatlari Qashqadaryo viloyati Kengashi sessiyasida so’zlangan nutq. 1995 yil 29 noyabr. Bunyodkorlik yo’lidan. 5-tom. - T.: O’zbekiston, 1996 - 350 b. 5.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 6-tom. -T.: O’zbekiston, 1997. –430 b. 6.Karimov I.A. Xalq bizdan amaliy ishlarni kutmoqda. Xalq deputatlari Qashqadaryo viloyati Kengashining sessiyasida so’zlangan nutq. 1998 yil 3 iyun. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7 - tom. - T.: O’zbekiston, 1999. - 412 b. 7.Karimov I.A. Mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish yuksalish garovi. Xalq deputatlari Qashqadaryo viloyat Kengashi sessiyasida so’zlangan nutq. 2000 yil 28 iyul. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‘ulmiz. 9 - tom. - T.: O’zbekiston, 2001. - 498 b. 7.Karimov I.A. Mamlakatimiz iqtisodiyotining faxri. Sho’rtangaz-kimyo majmui ochilishiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlangan nutq. 2001 yil 20 dekabr. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 - tom. - T.: O’zbekiston, 2002. – 165 b. 9.Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. - T.: Ma‘naviyat, 2008. - 176 b. 10.Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharo-itida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. - T.: O’zbekiston, 2009. - 53 b. 63

11.Karimov I. A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta‘minlash – bizning oliy maqsadimiz // Ma‘rifat, 2008 yil 6 dekabr. 12.Abdullaev M. Qarshi cho’li qahramonlari. T.:O’zbekiston, 1980.-B.63. 13 . Абдуллаев К.К., Музаффаров Б.М. Эскиангарский канал-первое крупное ирригационное сооружение Кашкадарьи. Сборник трудов кафедр общественных наук Каршинского государственного педагогического института. Выпуск 14. – Карши, 1970. 14 . Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. – 118 b. 15 . Alimov I., Rajabov Q. O’zbekiston mustabid sovet davlati tarkibida (1925- 1991 yy.). O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 12-jild. -T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. - B 171,185. 16 . Аминова Р.Х.Осуществление коллективизации в Узбекистане (1929-1932 гг). - Т.:Фан,1937.-312 с. 17 . Аминова Р.Х. Коллективизация в Узбекистане: как это было? // Коммунист Узбекистана, 1989. - №9. – С. 31-33. 18 . Аминова Р.Х. Из истории «коллективизации в Узбекистане» // История СССР. -М.,1991. -№4. – С.42-53. 19 . Aminova R. X. Kollektivlashtirish-qashshoqlashtirish demak // Sharq yulduzi, 1992. - № 12. –B.183-188. 20 . Аминова Р.Х.История совхозов Узбекистана 1917-1960 гг. - Т.:Фан, 1993. – 192 с. 21 . Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. - T.: Fan, 1991. - 31 b. 22 . Аксельрод А.Е. Хлопковое дело за 10 лет (1917-1927 гг.) // Хлопковое дело. -1927. -№11-12. 23 .Бенедиктов И.Колхозное строительство в Узбекистане. - М . : Книгосоюз, 1930. – 93 с. 24 .Верменичев И.Д. Об аграрной реформе в Средней Азии (1925 г) // Аграрн ы е проблем ы. - 1927. - № 2. – С.61-83. 64

25 . Geldiev M. Sahovatli yillar. -T., 1991. -55 b. 26 . Голованов А.А. Сельскохозяйственные рабочие Узбекистана (1946-1961 гг.). -Т.: Фан, 1987. 27 . Голованов А.А. Крестьянство Узбекистана: эволюция социального положения. 1917-1937.-Т.: Фан, 1992. -176 б. 28 . Горбачев М.С. Избранные речи и статьи.Т.2. -М.: Политиздат, 1987. - 173 с. 29 . Джалолов Э. Каршинская целина. -Т.: Узбекистан, 1979. – 47 с. 30 . Джамалов О.Б. Социально-экономические предпосылки сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане. -Т., 1950. -124 с. 31 . Jo’raqulov O, Rahmatov A. Shahrisabz yilnomasi. Letopis Shaxrisabza. -T.: Fan, 2007. -124 b 32 . Jo’raqulov O. Qudratli energiya manbai. -T.: O’qituvchi, 1982.-250 b. 33 . Jo’raqulov O. Chandir turkmanlari. -T.: Fan, 1992. - 233 b. 34 . Jo’raqulov O. Qashqadaryo mang’itlari. -T.:Fan, 1993. - 256 b. 35 . Jo’raqulov O.Qashqadaryo marmar sanoati. -T.: Fan, 2000. - 55 b. 36 . Jumanov A. Ko’kdala boshoqlari. -T.:Mehnat, 1988.-62 b. 37 .З ахаров С.М., Атаханов Ш.А. Государственный племенной каракулеводческий завод. “Нишан”. -Т.: Узбекистан, 1981. - 64 б. 38 . Zaxarov S.M. Ordenli kolxoz Qashqadaryo oblast Shahrisabz rayon Lenin nomli kolxoz tarixi. (O’zbekiston kolxoz va sovxozlar tarixi). 1-kitob. -T.: O’zbekiston, 1969. –354 b. 65

O'xshashlar

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri

Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti

“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946-1985 yy.)